Қазақ мәдениетіндегі күй өнері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Тарау. Күй табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Күй өнерінің тарихилығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Күй және күй аңызының өзара байланысы ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Тарау. Күй өнері халқымыздың тұғыры биік асыл мұрасы ... ... ... ..
2.1. Күйшілік өнердегі халық даналығының дәстүрлі нышандары ... ...
2.2. Күйдегі адамгершілік этикалық мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Күйшілердің дүниеге көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
1 Тарау. Күй табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Күй өнерінің тарихилығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Күй және күй аңызының өзара байланысы ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Тарау. Күй өнері халқымыздың тұғыры биік асыл мұрасы ... ... ... ..
2.1. Күйшілік өнердегі халық даналығының дәстүрлі нышандары ... ...
2.2. Күйдегі адамгершілік этикалық мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Күйшілердің дүниеге көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Қазақ халқының рухани дүниесінде күй өнерінің алатын орны ерекше. Ол біздің рухани болмысымыздың, дүниетанымымыздың тұғыры биік асыл мұрасы.
Музыка мәдениетінің ішіндегі күй өнері – ертеден келе жатқан және кең тараған өнер түрі. Күй қазақ халқының тіршілік еткен кезеңдерінде қалыптасқан. Халқымыздың күй өнері өзіндік болмыс-бітімімен, саздық өзгешелігімен танылған. Күй өнерінің дүниетанымдық мүмкіндігі ұшан теңіз, себебі ол халықтың тіршілігімен сабақтас. Халық күйлерінің саздық сипаты, көркем образдылығы, философиялық ой тереңдігі, халықтың талғамы мен танымының ерекшелігін көрсетеді.
Халқымыз ұлт болып қалыптасқаннан басталатын кезеңдерінде өзінің тарихи сахнаға шығуымен талай-талай тар жол тайғақ кешулерді басынан өткереді. Небір қоғамдық-саяси, мәдени тосқауылдар халықтың мәдени дамып, өркендеуіне кедергілер келтірді. Халықтың рухани дүние саналары тұншығып, халық жадынан өшіп ұмытылуға айналды. Енді егеменді ел болып орнығу үшін халықтың өзіндік кескін-келбетін, ұлттық рухын, ділін қалыптастырып анықтауда санасының, дәстүріміздің, жалпы мәдениетіміздің қалыптасып орнығуына күй өнерінің маңыздылығы қандай деген сұрақ тұсында әңгімеміз, жан-жақты зерттеуіміз тақырыпқа арқау болмақ.
Бұл тақырыптың өзектілігі сол, халқымыз егемендікке ие болып, қоғамның саяси-экономикалық, мәдени өзгерістерге ұшырауына байланысты, еліміз тарихи дамудың жаңа серпінді сатысына көтерілді. Осыған орай ұлттық дүниетанымда халықтың табиғи санасында елеулі идеялар жаңғырып, халқымыздың табиғи болмыстық ерекшелігіне, ұлттық дүниетанымға үлкен өзгеріс жасалды. Бірнеше жылдар бойы халқымыздың рухани дүниесінің ұмыт бола жаздаған үрдістерін қайта жаңғырту талабы ескеріле бастады. Бұл, әрине, қазақ халқының әлемдік өркениеттер сахнасында өзіндлік кескін-келбетімен айшықталып, ұлт ретінде орнықты өсіп - өркендеуіміздің алғышарты болмақ!
Күй – қазақ халқының музыка жанрының бір формасы болғандықтан, ең әуелгі сөз басы қазақ халқының музыка өнерінің тарих тағлымындағы даму жолына ден қойылды. Күй өнерін музыкалық туында ретінде А.Жұбанов, І.Бекенов, қазіргі кезде А.Есенұлы және т.б. күй өнерінің қадір-қасиетін тани отырып, оның құдыретін, тылсымдық мәнінің ерекшелігі туралы жазған Ә.Марғұлан, М.Әуезов, А.Сейдімбек және т.б. атап айтуға болады. Күй өнерінің музыкалығымен қатар жүретін күй аңыздарын, оның құрылымдық – типологиялық қасиеттерін қазіргі таңда ғалым-жазушы А.Тарақты келелі ойлар жазуда.
Жалпы осы еңбегімді жазарда жоғарыдағы кісілердің еңбектерін басшылыққа алдым. Қазақ фольклорындағы күй аңыздарының құрылымы, жанрлық ерекшеліктері және күймен арақатынасы – зерттеу жұмысының негізгі нысаны. Осындай тұтастыққа қарай отыра күй өнерінің рухани мәдениетіміздегі алар орнын, маңызын көрсету – жұмыстың негізгі мақсаты.
Күй өнерінің актуалдылығы – бүгінгі күн өресінен көз тастап халқымыздың талай ғасырғы тарихының куәсі іспеттес бітім-болмысында.
Музыка мәдениетінің ішіндегі күй өнері – ертеден келе жатқан және кең тараған өнер түрі. Күй қазақ халқының тіршілік еткен кезеңдерінде қалыптасқан. Халқымыздың күй өнері өзіндік болмыс-бітімімен, саздық өзгешелігімен танылған. Күй өнерінің дүниетанымдық мүмкіндігі ұшан теңіз, себебі ол халықтың тіршілігімен сабақтас. Халық күйлерінің саздық сипаты, көркем образдылығы, философиялық ой тереңдігі, халықтың талғамы мен танымының ерекшелігін көрсетеді.
Халқымыз ұлт болып қалыптасқаннан басталатын кезеңдерінде өзінің тарихи сахнаға шығуымен талай-талай тар жол тайғақ кешулерді басынан өткереді. Небір қоғамдық-саяси, мәдени тосқауылдар халықтың мәдени дамып, өркендеуіне кедергілер келтірді. Халықтың рухани дүние саналары тұншығып, халық жадынан өшіп ұмытылуға айналды. Енді егеменді ел болып орнығу үшін халықтың өзіндік кескін-келбетін, ұлттық рухын, ділін қалыптастырып анықтауда санасының, дәстүріміздің, жалпы мәдениетіміздің қалыптасып орнығуына күй өнерінің маңыздылығы қандай деген сұрақ тұсында әңгімеміз, жан-жақты зерттеуіміз тақырыпқа арқау болмақ.
Бұл тақырыптың өзектілігі сол, халқымыз егемендікке ие болып, қоғамның саяси-экономикалық, мәдени өзгерістерге ұшырауына байланысты, еліміз тарихи дамудың жаңа серпінді сатысына көтерілді. Осыған орай ұлттық дүниетанымда халықтың табиғи санасында елеулі идеялар жаңғырып, халқымыздың табиғи болмыстық ерекшелігіне, ұлттық дүниетанымға үлкен өзгеріс жасалды. Бірнеше жылдар бойы халқымыздың рухани дүниесінің ұмыт бола жаздаған үрдістерін қайта жаңғырту талабы ескеріле бастады. Бұл, әрине, қазақ халқының әлемдік өркениеттер сахнасында өзіндлік кескін-келбетімен айшықталып, ұлт ретінде орнықты өсіп - өркендеуіміздің алғышарты болмақ!
Күй – қазақ халқының музыка жанрының бір формасы болғандықтан, ең әуелгі сөз басы қазақ халқының музыка өнерінің тарих тағлымындағы даму жолына ден қойылды. Күй өнерін музыкалық туында ретінде А.Жұбанов, І.Бекенов, қазіргі кезде А.Есенұлы және т.б. күй өнерінің қадір-қасиетін тани отырып, оның құдыретін, тылсымдық мәнінің ерекшелігі туралы жазған Ә.Марғұлан, М.Әуезов, А.Сейдімбек және т.б. атап айтуға болады. Күй өнерінің музыкалығымен қатар жүретін күй аңыздарын, оның құрылымдық – типологиялық қасиеттерін қазіргі таңда ғалым-жазушы А.Тарақты келелі ойлар жазуда.
Жалпы осы еңбегімді жазарда жоғарыдағы кісілердің еңбектерін басшылыққа алдым. Қазақ фольклорындағы күй аңыздарының құрылымы, жанрлық ерекшеліктері және күймен арақатынасы – зерттеу жұмысының негізгі нысаны. Осындай тұтастыққа қарай отыра күй өнерінің рухани мәдениетіміздегі алар орнын, маңызын көрсету – жұмыстың негізгі мақсаты.
Күй өнерінің актуалдылығы – бүгінгі күн өресінен көз тастап халқымыздың талай ғасырғы тарихының куәсі іспеттес бітім-болмысында.
Әл Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Философия және саясаттау факультеті
Философия тарихы және мәдениеттану кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Қазақ мәдениетіндегі күй өнері
Орындаған : мәдениеттану бөлімінің
lV курс студенті Советхан Айжан
Ғылыми жетекшісі:
филос.ғ.д., профессор Нұржанов Б.Ғ
Норма бақылаушы: Мұқанова З.
Қорғауға жіберілген күні: 28-мамыр. 2007 жыл.
Кафедра меңгерушісі:
филос.ғ.д., профессор Нұржанов Б.Ғ
Алматы 2007
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
-----------
1 Тарау. Күй табиғаты ----------------------------------- -------------------
-----
1.1. Күй өнерінің тарихилығы------------------------- -----------------------
---
2.1. Күй және күй аңызының өзара байланысы-------------------------- -----
2 Тарау. Күй өнері халқымыздың тұғыры биік асыл мұрасы.-------------
2.1. Күйшілік өнердегі халық даналығының дәстүрлі нышандары-------
2.2. Күйдегі адамгершілік этикалық мәселелер-------------------------- -----
2.3. Күйшілердің дүниеге көзқарасы-------------------------- ----------------
---
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Реферат
Қазақ халқының рухани дүниесінде күй өнерінің алатын орны ерекше. Ол
біздің рухани болмысымыздың, дүниетанымымыздың тұғыры биік асыл мұрасы.
Музыка мәдениетінің ішіндегі күй өнері – ертеден келе жатқан және кең
тараған өнер түрі. Күй қазақ халқының тіршілік еткен кезеңдерінде
қалыптасқан. Халқымыздың күй өнері өзіндік болмыс-бітімімен, саздық
өзгешелігімен танылған. Күй өнерінің дүниетанымдық мүмкіндігі ұшан теңіз,
себебі ол халықтың тіршілігімен сабақтас. Халық күйлерінің саздық сипаты,
көркем образдылығы, философиялық ой тереңдігі, халықтың талғамы мен
танымының ерекшелігін көрсетеді.
Халқымыз ұлт болып қалыптасқаннан басталатын кезеңдерінде өзінің
тарихи сахнаға шығуымен талай-талай тар жол тайғақ кешулерді басынан
өткереді. Небір қоғамдық-саяси, мәдени тосқауылдар халықтың мәдени дамып,
өркендеуіне кедергілер келтірді. Халықтың рухани дүние саналары тұншығып,
халық жадынан өшіп ұмытылуға айналды. Енді егеменді ел болып орнығу үшін
халықтың өзіндік кескін-келбетін, ұлттық рухын, ділін қалыптастырып
анықтауда санасының, дәстүріміздің, жалпы мәдениетіміздің қалыптасып
орнығуына күй өнерінің маңыздылығы қандай деген сұрақ тұсында әңгімеміз,
жан-жақты зерттеуіміз тақырыпқа арқау болмақ.
Бұл тақырыптың өзектілігі сол, халқымыз егемендікке ие болып, қоғамның
саяси-экономикалық, мәдени өзгерістерге ұшырауына байланысты, еліміз тарихи
дамудың жаңа серпінді сатысына көтерілді. Осыған орай ұлттық дүниетанымда
халықтың табиғи санасында елеулі идеялар жаңғырып, халқымыздың табиғи
болмыстық ерекшелігіне, ұлттық дүниетанымға үлкен өзгеріс жасалды. Бірнеше
жылдар бойы халқымыздың рухани дүниесінің ұмыт бола жаздаған үрдістерін
қайта жаңғырту талабы ескеріле бастады. Бұл, әрине, қазақ халқының әлемдік
өркениеттер сахнасында өзіндлік кескін-келбетімен айшықталып, ұлт ретінде
орнықты өсіп - өркендеуіміздің алғышарты болмақ!
Күй – қазақ халқының музыка жанрының бір формасы болғандықтан, ең
әуелгі сөз басы қазақ халқының музыка өнерінің тарих тағлымындағы даму
жолына ден қойылды. Күй өнерін музыкалық туында ретінде А.Жұбанов,
І.Бекенов, қазіргі кезде А.Есенұлы және т.б. күй өнерінің қадір-қасиетін
тани отырып, оның құдыретін, тылсымдық мәнінің ерекшелігі туралы жазған
Ә.Марғұлан, М.Әуезов, А.Сейдімбек және т.б. атап айтуға болады. Күй
өнерінің музыкалығымен қатар жүретін күй аңыздарын, оның құрылымдық –
типологиялық қасиеттерін қазіргі таңда ғалым-жазушы А.Тарақты келелі ойлар
жазуда.
Жалпы осы еңбегімді жазарда жоғарыдағы кісілердің еңбектерін
басшылыққа алдым. Қазақ фольклорындағы күй аңыздарының құрылымы, жанрлық
ерекшеліктері және күймен арақатынасы – зерттеу жұмысының негізгі нысаны.
Осындай тұтастыққа қарай отыра күй өнерінің рухани мәдениетіміздегі алар
орнын, маңызын көрсету – жұмыстың негізгі мақсаты.
Күй өнерінің актуалдылығы – бүгінгі күн өресінен көз тастап
халқымыздың талай ғасырғы тарихының куәсі іспеттес бітім-болмысында.
Мен "Күй табиғаты" бөлімінде халқымыздың, ғылымдағы күй туралы
айтқан ойларға тоқталдым. Күй өнері "күйші" және күй ойнайтын аспапты
біртұтас қарау – күйді түсінудің бірден-бір алғышарты. Өйткені халқымыз,
оның күй өнері секілді оның аспабы да тарихи-мәдени жолдармен бірге жасасып
келе жатқан куәгері.
Күй бар жерде күй аңызының болуы заңды. Бұл бөлімде, мен, сонымен
қатар осы екеуінің байланысына тоқталдым. Күй аңыздарының құрылымын анықтау
үшін мотивтік ерекшелігімен қатар құрылымдық - тақырыптық қасиеттеріне де
мән беріледі. Өйткені, күй аңыздарының бәріне тән ортақ мотив бар, ол – күй
аңыздарының себепті этнологиялық болып келетіні. Сонымен қатар еңбекте
күй мен күй аңызының арақатынасымен қатар күйлердің түрлеріне де тоқталып
өттім.
Түптеп келгенде, халықтың мәдени – рухани қашанда әлеуметтік – тарихи
қайта түлеудің қайнар көзі болғанын, болып та отырғанын, бола да беретінін
өмірдің өзі көрсетіп отыр. Яғни, музыкалық өнерімізге, оның ішінде
күйімізге зер қою арқылы этникалық мәдениетіміз бен дүниетанымымызды,
төлтума болмысымызды танимыз, ұлттық идеологиямызды төлтума дамытудың
тетігі де осында жатыр.
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Қазақ халқының рухани дүниесінде күй өнерінің алатын орны ерекше. Ол
біздің рухани болмысымыздың, дүниетанымымыздың тұғыры биік асыл мұрасы.
Музыка мәдениетінің ішіндегі күй өнері – ертеден келе жатқан және кең
тараған өнер түрі. Күй қазақ халқының тіршілік еткен кезеңдерінде
қалыптасқан. Халқымыздың күй өнері өзіндік болмыс-бітімімен, саздық
өзгешелігімен танылған. Күй өнерінің дүниетанымдық мүмкіндігі ұшан теңіз,
себебі ол халықтың тіршілігімен сабақтас. Халық күйлерінің саздық сипаты,
көркем образдылығы, философиялық ой тереңдігі, халықтың талғамы мен
танымының ерекшелігін көрсетеді.
Халқымыз ұлт болып қалыптасқаннан басталатын кезеңдерінде өзінің
тарихи сахнаға шығуымен талай-талай тар жол тайғақ кешулерді басынан
өткереді. Небір қоғамдық-саяси, мәдени тосқауылдар халықтың мәдени дамып,
өркендеуіне кедергілер келтірді. Халықтың рухани дүние саналары тұншығып,
халық жадынан өшіп ұмытылуға айналды. Енді егеменді ел болып орнығу үшін
халықтың өзіндік кескін-келбетін, ұлттық рухын, ділін қалыптастырып
анықтауда санасының, дәстүріміздің, жалпы мәдениетіміздің қалыптасып
орнығуына күй өнерінің маңыздылығы қандай деген сұрақ тұсында әңгімеміз,
жан-жақты зерттеуіміз тақырыпқа арқау болмақ.
Бұл тақырыптың өзектілігі сол, халқымыз егемендікке ие болып, қоғамның
саяси-экономикалық, мәдени өзгерістерге ұшырауына байланысты, еліміз тарихи
дамудың жаңа серпінді сатысына көтерілді. Осыған орай ұлттық дүниетанымда
халықтың табиғи санасында елеулі идеялар жаңғырып, халқымыздың табиғи
болмыстық ерекшелігіне, ұлттық дүниетанымға үлкен өзгеріс жасалды. Бірнеше
жылдар бойы халқымыздың рухани дүниесінің ұмыт бола жаздаған үрдістерін
қайта жаңғырту талабы ескеріле бастады. Бұл, әрине, қазақ халқының әлемдік
өркениеттер сахнасында өзіндлік кескін-келбетімен айшықталып, ұлт ретінде
орнықты өсіп - өркендеуіміздің алғышарты болмақ!
Күй – қазақ халқының музыка жанрының бір формасы болғандықтан, ең
әуелгі сөз басы қазақ халқының музыка өнерінің тарих тағлымындағы даму
жолына ден қойылды. Күй өнерін музыкалық туында ретінде А.Жұбанов,
І.Бекенов, қазіргі кезде А.Есенұлы және т.б. күй өнерінің қадір-қасиетін
тани отырып, оның құдыретін, тылсымдық мәнінің ерекшелігі туралы жазған
Ә.Марғұлан, М.Әуезов, А.Сейдімбек және т.б. атап айтуға болады. Күй
өнерінің музыкалығымен қатар жүретін күй аңыздарын, оның құрылымдық –
типологиялық қасиеттерін қазіргі таңда ғалым-жазушы А.Тарақты келелі ойлар
жазуда.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қазақ музыка мәдениеті оның ішінде күй мұрасына мәдени – философилялық
тұрғыдан сараптама жасау, яғни күйдің тарихы, әдеби және және саз –
сарындық еркекшелігі мен қатар дүниетанымдық қуат – қарымы түралы айтып,
соған байланысты мәліметтер жинақтау қажеттілігі туындады. Соңғы кездегі
жарық көрген деректемелік еңбектер музыка мәдениетінің шығу тегі сақ, ғұн
дәуірлеріне бастау алатындығын тұжырымдатады. Оған көптеген енбектерге
тоқтадық. Сақ, ғүн дәуіррінің мәдени деңгейін айғақтайтын түрлі өнер
түрлері, музыкалық аспаптардың болғаны, олардың аталуы, сол атаулардын
біздің дәуірмізге дейін сол қалпында сақталғандығы туралы айтылды. Осыған
орай Ардақ Нурғалидың еңбегіде айтылғадай, Қытай жазбаларындағы ғұндардың
халық әндерінің тоғыз түрі барлығын айтуы да айтылған дүниелердің
ақиқаттығын дәлелдейді.
Бұрын, соңды жазылып зерттелмеген күй өнерінің дүние танымдық
түсініктері мен саз-сарындық болмысының ерекшеліктері туралы тың
деректемелер жүйелі түрде қарастырылады. Яғни сақ, ғұн дәуірі кезіңдегі
музыканың ролі айтылып, оған дәлелді айғақтар ретінде түрлі қазба
жумыстарын жүргізген кездегі тастағы музыкалық аспаптардын тасқа салынған
суреттері, музыкалық шығармалардың сол кездегі атаулары және сол
кезендердегі халықтың тіршілігіндегі ролі туралы айтылды. Қобыз күйінін
атасы Қорқыттың күй өнері негізіндегі орнықтырған дүниетанымдық
көқарастары, оның музыка мәдениетіндегі орны, жалпы қобыз аспабынын халық
өміріндегі ролі таныстырылды. Қорқыт дүниетанындағы өмір сүру идеясындаға
өнер туралы Ғарифолла Есімнің жасаған тұжырымдамасы зерттеу жұмысына арқау
болды.
Қазақ халқынын тілдік қатынасында қоңыр сөзі бар, оның сыры мен
мәні терең. Қоңыр сөзінің дүниетаным мәселелері жөніңдегі түсініктері әлі
ашылмаған. Бул құбылыстың мәні мен сыры, қазіргі жағдайымызда өзімізді
танып-білудің, өмір сүрудің түп нұсқалық тұғырын шешуге мүмкіндік береді.
Киелі қоңыр сөзінің домбыра мен қобыз үніне қатысты қыры қарастырылып, оның
ұлттық ділге тікелей қатысы бары айтылды.
Қобыз бен домбыра күйлерінің рухани тылсымдық қуатының мәні және
халықтық дүниетанымдық негізіндегі саз-сырын ерекшеліктері жөнінде деректер
келтірілді. Ырғақ, қоңыр, саз, күй сияқты түсікте халықтық таным-
түсініктерімен қалыптасқан философиялық ой-пікірлерінің мәніне назар
аударылып, көптеген ғалымдардың қазақ мәдениетіне орай, яғни қазақ халқының
мәдениеті, тұрмыс-тіршілгі жөнінде жазылған Кішібеков Д, Орынбеков М,
Бәйтенова Н, Ғарифолла Есім, Ғабитов Т, Қасабеков А, МолдабековЖ, Муталипов
Ж, Алтаев Ж, Раев Д, Наурызбаева А, Нуржанов Б. еңбектеріне шолу жасалынды.
Марғұлан Ә, Жубанов А, Машани Ақжанның еңбектеріндегі өнер жайлы, әрине,
музыкаға байланысты, оның ішіндегі күйге байланысты жасаған тұжырымдары
негізге алынды.
Өткен ғасырларда қазақтың ақын, жыраулары дала мәдениеті, олардың өмір
салты жөнінде көптеген жыр, дастандарын дүниеге келтірген. Олар кейін
жинақталып, жазылып хатталды. Сол жазылған жайларға сүйене отырып, көптеген
белгілі ғалымдар өздерінің ой-пікірлерін жазып тұжырымдады.
Көптеген қазақтың ақын жазушылары, күй өнерінің тарихы мен аңыздарына
ғылыми түсініктер бере отырып, күй өнерін халықтың рухани қазынасы ретінде
жанашарлық танытып, оны жинап ғылыми сараптама жасаған. Қазақ
мәдениетіндегі күй өнерінің қадір қасиетін тани отыра, оның құдіретін,
тылсымдық мәні ерекшелігі туралы жазған Марғұлан Ә., А. Сейдімбек және т.ю
айтуға болады. Ә. Марғұлан бақсылық өнер мен қобыз аспабының құдіреттілігін
дәлелді деректермен түсіндіре отырып, қобыз аспабының құдіреттілігін
дәлелді деректермен түсіндіре отырып, қобыз аспабының халқымыздың дүние
танымындағы орны мен музыка мәдениетінің тарихи өсу, даму жолдарын анықтап
берді. Халқымыздың рухани мұрасы күй өнерінің тарихи даму жолдары мен
эстетикалық, этикалық, тәрбиелік маңызының ерекшеліктері туралы тұжырымдар
жасалынып, оның халық тіршілігіндегі маңызы сөз болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Зертеудің мақсаты күй өнерінің қазақ рухани мәдениетіндегі
ерекшеліктерін анықтаумен оның дүниетанымдық негіздерін ашып, күй өнерінің
болмысындағы саздық өрнектің мәні және осы арқылы халықтық таным
негіздеріндегі жатқан ой – толғаулардың үрдістерін ғылыми тұрғыдан дәлелдеп
жеткізу.
- күйдің тылсымдық қуаты ондағы толғаныстардың саз –сарынымен
өрнектелуі (бейнеленуі) арқылы қалыптасқан мәдениеттанулық
үрдістердің ерекшеліктері арқылы өмір сүру мен тіршілік ету
ұстамдарын ұлттық ойлау деңгейлер тұрғысынан сараптау.
- Күйшілік мәдениттің ерекшеліктеріне сүйене отырып, күйдегі
танымдық тағлымдық үрдістерге талдау жасау арқылы күй
өнеріндегі дүниелік түсініктерді ашып көрсету.
- Халықтың ертеден қалыптасқан мұрасы ретінде танылған музыкалық
аспаптармен күй өнерінің ерекшеліктерін көрсетіп, қазақ музыка
мәдениетінің деңгейін және оның ұлттық музыка мәденитіндегі
орнын анықтап көрсету.
- Күй өнерінің табиғи болмысымен дүниелік мәселелері туралы және
қалыптасу үрдісінің ерекшелігі туралы сараптау.
- Күй өнері мәдени мұрамыздың алтын арқауы ретінде ұлттық
мәдениетімізде жоғары құбылыс екенін дәлелдеу.
Зерттеу нысаны.
Халықтың күй өнері рухани мұрамыздың сарқылмас байлығы. Күй өнерін
рухани құбылыс ретінде мәдени – философиялық тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу пәні.
Күй өнерімен мәдени – философиялық ой толғаныстардың арақатынасы және
ұлттық мәдениет деңгейінде көрніс ерешелігі қарастырлады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
Зернттеу жұмысында қазақ күй мұрасындағы дүниетаным мәселелері жөнінде
жазылған еңбектің алғашысы ретінде төмендегідей ғылыми нәтижелер анықталды:
- өнері оның мәдениетанулық ерекшеліктері қалыптастырылды.
- Күйдегі таным –түсініктер негіздерін ұғындарымен келетін ой-
толғаныстар бойынша мәдени –дүниетаным мәселелер талданды.
- Халықтық таным –түсініктер бойынша күйдің саз-сарыны, ұлттық
ділді анықтайтын құбылыс ретінде қарастырылды.
- Күй өнеріндегі салт –дәстүрмен этикалық мәселелерді көрсету
мен адам тіршілігінің негізі мақсаттары анықталды.
- Күйге негізделген ой - толғаныстың саз–сарынға айналумен
анықталатын философиялық түсініктер зерделенді.
Қазақ халқының қоғамдық санасында көрніс тапқан күй өнерінің қадір
–қасиетін анықтау барсында мәдени мұра үлгісі ретіндегі мәнін анықтаумен
күйді - өзімізді тану, өсу, даму жолымызда тұғырнама ретінде ерекше
маңызды. Осыған орай өткенді сараптай отырып, ұлттық болмысқа ділге негіз
болған дүниелерді жаңғыртып, өмір сүру ұстанымдары да қолдану керектігі
ескеріледі.
Бітіру жұмысының құрылымы. Зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай
кіріспеден, екі тарау,бес бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің өзектілігі негізделіп, мақсаты міндеті, ғылыми
жаңалығы баяндалады.
1 Тарауда мен "Күй табиғаты" халқымыздың, ғылымдағы күй туралы айтқан
ойларға тоқталдым. Күй өнері "күйші" және күй ойнайтын аспапты біртұтас
қарау – күйді түсінудің бірден-бір алғышарты. Өйткені халқымыз, оның күй
өнері секілді оның аспабы да тарихи-мәдени жолдармен бірге жасасып келе
жатқан куәгері.
Күй бар жерде күй аңызының болуы заңды. Бұл бөлімде, мен, сонымен
қатар осы екеуінің байланысына тоқталдым. Күй аңыздарының құрылымын анықтау
үшін мотивтік ерекшелігімен қатар құрылымдық - тақырыптық қасиеттеріне де
мән беріледі. Өйткені, күй аңыздарының бәріне тән ортақ мотив бар, ол – күй
аңыздарының себепті этнологиялық болып келетіні. Сонымен қатар еңбекте
күй мен күй аңызының арақатынасымен қатар күйлердің түрлеріне де тоқталып
өттім.
2 Тарауда Күй өнері халқымыздың тұғыры биік асыл мұрасы.
2.1. Күйшілік өнердегі халық даналығының дәстүрлі нышандары
2.2. Күйдегі адамгершілік этикалық мәселелер
2.3. Күйшілердің дүниеге көзқарасы
Қорытындыда зерттелу жұмысының нәтижелері қарастырылып отырған мәселенің
түйіні анықталды. Айтар ойдың шешімдері дәйектеліп сараланды.
1 тарау. Күй табиғаты.
1.1. Күй өнерінің тарихилығы.
Евразияның ұлы даласында үш мың жыл бойы көшпелі өмір салтын бастан
кешіп, сол өмір салтқа лайық төлтума мәдениет қалыптастырған көшпелілер
феноменінің жалпы адамзаттық өркениетте алар өзіндік орны бар. Көшпелілер
болмысы тек қана өмір салтымен дараланып қоймайды, сол өмір салтпен
кіндіктес төлтума мәдениетімен де дараланады. Бұл орайда, көшпелілердің ең
алдымен сөз өнері, музыкалық өнері және қол өнері мәдени – рухани құбылыс
ретінде ден қойғызады. Шынында да, халқымыз рухани сұраныстың жүгін үйіп –
төгіп осынау үш арнаға теңдеген сияқты. Көшпелілер үшін өмір тек қана
рухани – эстетикалық ләззат беріп қана қоймаған, сонымен бірге ел қамы,
халық тағдырына қатысты істерге қолқанат болып, саяси - әлеуметтік
мәселелерді шешудің құралы да бола білген. Өнер – көшпелілер өмірінің
реттеушісі. Сондықтан да, "бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ" деген
қағиданы заң ретінде халқымыз өзінің ойын қай жерде болмасын еркін айтатын
болған.
Рухани қазынамыздың ішінен біз музыкалық мұрамызға ден қойып, оның
ішінде күй жанрына арнайы тоқтағым келіп отыр. Осы уақытқа дейін қазақ
музыкасының бір ғана қырына баса назар аударылып келеді. Ол ән – күйлердің
таза музыкалық туынды ретіндегі қасиеттері еді. Яғни, ән – күйіміздің
әуендік, сарындық ерекшеліктеріне көбірек мән беріліп келеді. Ең талдар сөз
еттік дегенде, сол ән – күйлердің сипаты, ішкі құрылыс бітімі, орындалу
ерекшеліктері тілге тиек болды. Алайда аса бай музыкалық фольклорымыздың
екінші бір қыры, мейлінше мәнді қыры назардан тыс қалғандай. Ол - ән-
күйіміздің халықтың тарихи - әлеуметтік болмысымен тұтастықта қарау және
оның халқымыздың рухани өміріндегі атқарып келе жатқан ролін жеткілікті
түрде көрсете алу мәселеі.
Күй өнері – қазақ музыка мәдениетінің ең жетекші жанры. Қазақ халқының
шытырман, тайғақ кешулі тарихи тағдырының ең басты куәгері, ұлттық ары мен
намысы бойына сіңірген кемел өнер. Тамаша музыкалық сымбат арқылы өткен
тарихтан мол мағлұмат беретін қасиетті хат.
Музыка мәдениеті екі үлкен саладан тұрады. Оның бірі нақты музыкалық
шығарма, екіншісі – сол шығарманы пайымдаушылық, зерттеушілік. Қазақ халқы
көшпелі мәдениеттің өкілдері болғандықтан ол өзінің өнері мен әдебиеттік
өзінің санасы мен көкейінде сақтаған. Ал, бұның рухани мәдениетіміздегі
атқарар артықшылығы да, кемшілігі де бар. Артықшылығы – ол мәдениеттің
актуалдығында, күнде қайталанып отыратындығында, кемшілігі – қағазға
түспеген себепті түпнұсқа көнереді, кейінгі орындаушылар күйге өз таңбасын
қалдырып отыратындығында. Ал күйдің вербальдық сыңары, яғни сөзбен
айтылатын аңыз - әңгімелері де осы күйді бастан кешіреді. Жазба мәдениеті
кенже қалған халықтың қасиеті, міне, осында.
Көшпелі елдің өмір салтында материалдық мұралардың түп нұсқа қалпын
бұзбай, ұзақ сақтау мүмкін емес. Заттық айғақтардың із – түссіз жоғалғанын
айтпағанның өзінде, бізге жеткен құм басқан қалалар, мүжілген археологиялық
олжалар осының дәлелі. Ал, аса бай, алуан салалы фольклорымыз, оның ішінде
музыкалық мол мұраларымыз болса, тым көне заманнан бүгінгі күнімізге дейін
уақыт талқысында тозбай жетіп отыр. Жай жеткен жоқ, сол уақыт аясында
халықтың сезім – түсінігімен бірге шыңдалып, шымырланып жетті. Көшпелілер
өзінің рухани мұраларын көкірегіне, жадына ғана сақтауға мәжбүр. Мұның
өзі, біріншіден, рухани мұралардың жалпы этикалық талғам сүзгісінен өтіп,
өнердің ұдайы шыңдалып отыруына себепші болса, екіншіден, сол рухани
мұралар этностың жадында диахронды сабақтастығымен сақталып, халықтың
жаппай рухани сауаттылығын қамтамасыз етті.4 Халық көкірегі рухани асыл
қазыналардың қоймасы ғана емес, мәңгілік өрлеп, шыңдап, жаңартып отыратын
жанды иесі де, осы орайда көшпелілер жадында сақтаған рухани
мұралардың алыс замандарға айғақ болар деректілігімен таң қалдырды. Бір
шеті мен екінші шеті төрт – бес мың шақырым болатын байтақ далада рухани
мұралардың бұзылмай, үзілмей барлық өңірде бірдей қатаң үлгіде сақталуы
құдіретті құбылыс. "Қазақтар өздерінің көне аңыздары мен наным –
сенімдерін қайран қаларлық тазалықта сақтай білген, одан да өткен ғажабы
сол, байтақ даланың әр шалғайындағы әсіресе, өлең жырлары еш өзгеріссіз,
бір қаладан шыққандай қайталанатыны қатерсіз. Көшпелі сауатсыз ортадағы
ауызша тараған осынау үлгілердің бір – бірінен қылдай ауытқымайтын адам
айтса нанғысыз қасиет, алайда күмән келтіруге болмайтын ақиқат", - Шоқан
Уәлиханов мұның жарқын айғағын музыкалық мұраларымыздан да айқын аңғаруға
болады. "Бергі ғасырларды айтпағанның өзінде, сонау YIII ғасырдан жеткен
Қорқыт күйлерінің күні бүгінге дейін Сыр бойында да, Қаратау бөктерінде де,
Сарыарқа, Еділ бойында да еш өзгеріссіз бір үлгіде орындалатыны еріксіз
қайран қалдырады", - дейді өз еңбегінде жазушы – ғалым Ақселеу Тарақты.
Қазақ күйлерінің тарихи пайда болу, даму жолдары, күйдің өмір
шындығын бейнелеудегі өзіндік ерекшеліктері, қазақ күйлерінің сөз өнерімен
астарласып жататын синкретті сипаты және әрбір күйдің қосарлана айтылатын
тарихи – шежірелік әңгімелері сияқты қасиеттері күйдің көркемдік –
эстетикалық мәнін саралап түсінудің бірден – бір қазақ мәдениетін, оның
ішінде халқымыздың ән – күйін көп зерттеген ардақты ғалым Қ.Жұбанов өзінің
"Қазақ музыкасында күй жанрының пайда болуы" деп аталатын мақаласында
былай деп жазған еді. "Қазақ музыка шығармаларының ішіндегі ең ірі
жанрының бірі – күйлер. Композиция жағынан, музыка мәдениетінің басқа
өлшеулі жағынан қарағанда да, күйлер халық музыкасының жетіскен ірі тарауы
екендігіне дау болмауы керек".
Қазақ даласында сонау YIII ғасырдың өзінде-ақ музыкалық мәдениет ән
түрінде вокальды музыка және күй түрінде аспапты музыка көрініс
тауып, музыкалық жанрлар сараланып үлгереді. "Қазақта ән мен күйдің екі
басқа болушылығының өзі халық музыкасының жақсы жетіскен сатыда
тұрғандығын көрсетеді. Өйткені, бұлар әуелден екі бөлек емес, ән мен күй
алғашқыда бір болып, кейінірек музыка мәдениеті жетісе келе, бірінен – бірі
айырылып шыққан. Халық музыкасының көпшілігі мұндай бөлінуді әлі күнге
дейін білмейді. Музыка шығармашылығының барлығы да тән әндер ғана болып,
күй сияқты жанрларды білмейтін елдер де бар; немесе ән мен музыка
аспаптарын қоса отырып, бір жағынан биді араластыратын, музыкасы
синкретизм түрінен аспаған бірқатар елдер де бар. Осы күнгі татардың халық
музыкасын алсақ, онда күй, ән деп екіге бөлу жоқ. Бұлар екеуін де күй деп
атайды. Бұлардың күйлерінің бәрі ән. Ән салмай тек аспапта ойнайтын күй
болмайды. Өзбек музыкасында ән де, күй де болуымен қатар, ән, күй, би -
үшеуі араласып жүреді.
Күйлер халық музыкасында сирек кездесетін феномен. Бұл осы күнгі
Европаның симфониясы тәрізді. Мұндай дәрежеге жету үшін, халық музыкасы
дамыған болу керек. 2, 22 б
Қазақ халқының күй өнері – ұлттық мәдениетіміздің қымбат қазынасының
біріне саналады. Халықтың осындай қазынасын жинап – теруде зерделі де терең
ғылыми зерттеу жұмысын жүргізген – Ахмет Жұбанов халықтың музыка
мәдениетінің даму жолдарын сараптай отырып, біртуар әнші – күйшілердің сан
қырлы өнерлерінен мағлұматтар беріп, олардың тіршілік ету үрдістерін
дәлелді деректермен сипаттап берді.
Халықтың күй мәдениетіне қатысты соңғы кезде көптеген ғылыми пікірлер
айтылып жүр. Осыған қатысты музыка мәдениетіне байланысты ғылыми деректер,
археологиялық қазбалар айғақтағандай, көне түркілердің дүние – мүліктері
туралы айтуға болады. Бұл проблемамен айналысушы Әлкей Марғұлан, Ахмет
Жұбанов, Диваев Ә., Байпақов К. қатарлы ғалымдардың еңбектерінің маңызы
зор. Мұндай қазба жұмыстарының ішінде қобыз, домбыра, сазсырнай, қоңырау
сияқты аспаптардың көне үлгілері, сөз жоқ, қазақ халқының музыка
мәдениетінің қалыптасу жолдарының тарихына айғақ бола алады [16, 28-30].
Белгілі археолог, ғалым Руденко И.С : "Таулы Алтай өңіріндегі мәңгілік
тоңның құрсауында жатқан бес обаға 1929 жылы және 1947-1949 жылдары қазба
жұмыстарын жүргізген. Бұл қазба жұмыстарының нәтижесі тарихқа Пазырық
қорғандарының олжасы деген атпен белгілі. Пазырық қорғандарынан жаңаша жыл
санауға дейінгі Y-III ғасырларда ғұмыр кешкен көшпелі тайпалардың
материалдық мәдениетіне қатысты ғылым үшін мейлінше бағалы заттық айғақтар
табылған. Болса да осы қазба жұмыстары жүргізген олжалардың ішінде қобыз
аспабы ерекше назар аудартады", - дейді.
Осы сияқты көптеген дәлелді деректерге сүйене отырып, белгілі ғалым
Виноградов В.О та, орта Азияның ыспалы аспаптардың отаны болған, сонымен
бірге шертпелі аспаптар да болғанын тиянақты тұжырым мен жасағанғаны мәлім.
Сол кездердегі жүргізілген қазба жұмыстары көрсеткендей, музыкалық
аспаптардың тасқа салынған суреттерін молынан кездестіруге болады. Осындай
музыкалық аспаптарды бейнелеген тас мүсіндердің біразын Алматыдағы Халық
саз аспаптары мұражайынан көріп танысуға болады.
Музыкалық аспаптарды бейнелеген тас мүсіндер туралы академик Марғұлан
Әлкей былай дейді: "Мұнда бақсының негізгі екі құралын көрсетумен бірге
YI-YII ғасырлардан үй ішінде дәстүр болған жораның түрлері бар.Ол – белгілі
сәнмен ұстап қымыз ішетін әдемі дөңгелек тостаған. Сәндік өнердің бұл түрі
Y-YI ғасырларда толық қалыптасып, бері келе одан гөрі өркендей түсті" [3,
39 б,].
Қазақта жазбаша тарих болмағандықтан, күйлердің қалай шығуы, қалай
пайда болуы, қалай дамуы жайында жазбаша мәдени деректер жоқ. Бұл күйді
зерттеуде біраз қиындықтарға соқтырады. Солай болса да, бұл мәселе жөнінде
үмітсіздікке түсуге болмайды: Зерттеу методы дұрыс болса, бар
материалддарды дұрыс пайдалана білсек талай белгісіз рухани мұраларымызды
жарыққа шығаруға болады. Күйдің пайда болу тарихын зерттеу үшін мынадай
материалдарды пайдалану керек. Бірінші, біздің музыкамыз жайында түрлі
мәдениетті елдердің жазып қалдырған тарихи деректері; екінші – халықтың
музыкаға байланысты тарихи идеологиясы; үшінші – сол идеологияның бірі
болған тіл материалдары, яғни музыка терминдері; төртінші – ең маңыздысы
музыканың өз материалдары. Халық музыка шығармаларының, күйлерінің ішкі
құрылысын тексеру; бесінші – осы жоғарыда айтылған материалдарды
топтағаннан кейін, қазақтың халықтық музыка шығармаларымен салыстырып,
салалармен арасындағы байланысын, бір – біріне жасаған ықпалын, араласуын
зерттеу.
Көріп отырғандай, өнер кемелденгенде синкреттік қалыптан салаланып
бөлінетіндігі. Қазақ музыка мәдениетінде күй, ән, жырдың жеке – жеке тұруы
ол өнер түрлерінің жоғар дамығандығын көрсетеді. Ал, күйлердің атауларында
өте көне тарихи ұғымдардың кездесуі күйдің жанр ретінде өз тамырын көне
ғасырлардан тарататынын көрсетеді.
Енді "күй", "домбыра", "қобыз" терминдерінің этимологиясын талдауға
тырысып көрейік. Кейде түбір сөздің мағынасы басқа жақта болып шығуы
мүмкін. Мысалға грек тіліндегі "Трагедия" сөзінің генезисін анықтап
көрейік. Антика заманында "Трогос" сөзі "теке", ал "Трагедия" "текенің
шеруі" деген мағынаны білдіреді екен. Яғни, жылдың бір мезгілінде көне
Юнанның қалаларында бақсылар текенің кебін киіп жер асты күштерінің сыртқа
шыққан символдық ырым арқылы көрсететін болған. Осы шеру түрлене, дами келе
сахнада орындалып, уақыт өте драма өнерінің кемелденуіне байланысты адам
танымастай болып өзгерген. Осы сияқты күй, домбыра, қобыз сөздері музыкалық
термин болуы да, болмауы да мүмкін. Бұл жайында Қ.Жұбанов өз ойын былайша
айтады: "...Қазақ күйі қашаннан бері жұртқа белгілі? Не себепті "күй" деп
аталған? "Күй" деп басқа нені айтады? Осыны қаралық. "Күй" деп татардың
әнді де, күйді де, қысқасы, барлық музыка шығармаларын атайтынын жоғарыда
айтып өттік. Қазақта "күй" түрінде айтылған сөз шағатай, ұйғыр, анатолиялық
түріктер тілінде "көк" болып айтылуы тиіс.Қазақтың "и" дыбысының
бірқатары шағатай, ұйғыр, түрікпен, әзірбайжан, түріктердің тілдерінде "К",
"Г"-ге айналады. Қазақша "байламақ" деген сөз оларша "бағламақ" болады;
біздің "тимек" деген сөз оларша "текмек"; Қазақша "би" сөзі оларда
"бек" болады, қазақтың "би - бек" деп екіге бөліп айтатыны осы түрлі
нормадан туған. Сондықтан "күй" деген сөз оларда "көк" болуы табиғи
нәрсе. Ескі жазба белгілердің ішінде бұл сөз ең әрідегі нұсқаулардан Махмұт
Қашғаридің "Дивани - лұғатт" атты XI ғасырдан қалған кітабында ұшырасады.
Бұл "ол көк ләнер" деген сөзді мысалға алып, оны "ол ән салып тұр" деп
аударады. Соған қарағанда қазақтың "күй" сөзі ол кезде "көк" түрінде
болып, ән – күй мағынасында қолданылғандығын көрсетеді".
Қ.Жұбановтың осы ойын қазақ мәдениетін, оның ішінде халқымыздың
музыкалық мұрасын зерттеп жүрген ғалым – жазушы Ақселеу Тарақты да
қолдайды.
"Күй" сөзінің "көк" сөзімен шентесуі жай ғана үндестік заңдылығының
айғағы емес. Ең бастысы тәңірлік наным – сеніммен шыққан семантикалық
негізгі ортақ. Көкті тәңірі тұтқан қазақ ежелден-ақ уақыт пен кеңістік
аясындағы өзгерістерді тәңірлік құбылыс ретінде қабылдаған, - дейді ол.
Бұл оймен Т.Қоңыратбаев келіспейді. Ол өз еңбегінде былай деп жазады.
"Күй" – XIII - XIX ғасырларда қалыптасқан атау. Түркі тілдес халықтарда
оның сарын, мақам сияқты атаулары болған. Мысалы, қазақтағы бақсылық үрдіс
белгілі бір музыкалық сарынға құрылатын болса, шығыс музыкасының арнауы –
он екі мақам. "Саз" – XY - XYIII, күй - XIX – XX ғасырлардағы қазақтың
аспаптық музыкасына байланысты туған атаулар. "Саз" көбіне шертпе күй
дәстүріне негізделген шағын да мұңды әуенге, ал "күй" белгілі бір
музыкалық образға құрылған музыкалық шығармаға байланысты атау болса керек"
– дейді ол.
Осы жоғарыда айтылып өткен ойлардың қай – қайсысы болмасын өзінің
зерттелінуімен, ойларының байламдылығымен, қисындылығымен ден қойдырады.
Десе де, "күй" атауын "көкпен" – яғни космогониялық іліммен
байланыстырудың қажеті жоқ, бұл тек қазақ музыкасына тән профессионалдыңқ
күйшілік дәстүріне байланысты туып, бір ғана жанрлық сипатқа ие атау деген
ой, меніңше, дұрыс секілді.
Енді халқымыздың осы күйді қандай аспаптармен дүниеге әкеледі,
орындайды соған бір сәт көз жүгіртейік. Өйткені, меніңше күй, аспап және
осы күйді орындаушыкүйші, жырау дегеніміз бір – бірінен бөлінбейтін егіз
ұғымдар. Өзіміз білетіндей күй екі аспапта – қобызда және домбырада
орындалады. Енді осы музыка аспаптарын тарихи мағлұмат негізінде
сабақтастыра отырғанымыз жөн болар. Орта Азия мен Қазақстандағы музыкалық
дәстүрдің байырғылыңын тарихи – археологиялық деректер де орнықтыра түседі.
"Ұлытау төңірегіндегі тас мүсіндер ішінде аса қызықтысының бірі –
бақсының тас мүсіні, - деп жазды академик Әлкей Марғұлан. Ол Жанғабыл
өзенінің бойында, Төртқара тамының оңтүстік жақ алдында 3 шақырым жерде
тұр.
Тас мүсіннің бір жақ бүйірінде қобыздың суреті бар. Қоңырау дөңгелек
ай тайба түрінде кескінделген, оның қолға ұстайтын тұтқасы төмен
қаратылған. Бұл ек нәрсе – қобыз бен қоңырау - ертедегі бақсы-жыраулардың,
не толғау айтатын абыздардың қолынан түспейтін құралдары болған. Олар
қоңырауды қағып би билесе, қобызбен неше түрлі сарын тартатын болған"6.
Қобыз аспабының пайда болуын қазақ санасы Қорқыт-Атамен
байланыстырады. Әдетте, қобыз аспабы, қобыз үні мен күйлері сөз бола қалған
жерде, Қорқыттың есімі қоса айтылады. Осыған орай, қазақтың ұлт аспаптарын
зерттеуші ғалым профессор Болат Сарыбаев қобызды YIII – IX ғасырларда пайда
болған аспап деп есептеді.
Тағы бір құнды айғақты академик В.В.Виноградов тапқан. "Археологиялық
олжалардың ішінде ке дегенде осылан екі мың бұрын тұтынылған қос ішекті
аспаптық бейнесі ерекше назар аударады. Бұған бүгінгі күнгі ең тектес, ең
жақын аспап ретінде қазақтың домбырасы мен қырғыздың қамузын жатқызуға
болады" – деп жазды. Ол ойын одан әрі жалғастыра ыспалы аспаптардың отаны
ОРта Азия екенін, қазақтың қобызы осы күнгі виаленчельдердің,
скрипкалардың, альттардың арғы атасы екенін айтады.
Кейбір тарихшылар Европа жұртшылығы қобызбен Марко Полоның саяхатынан
кейін таныс болғанын дәлелдейді. Неміс ғалымы Вернер Бахман кәдуілгі қыл
қобызды скрипканың атасы деп санайды. Қайткен күнде де қобыз бен скрипканың
арасында генетикалық байланыс бар екені шындық. Қара қобыздың негізінде
дүниеге келіп, жетіле түскен скрипка итальян шеберлері мен орындаушылардың
арасында "Сахнаның еркесі" атанды. "Қобыз" – көне сөздер қатарына жатады,
өйткені ол индоевропалық және алтай тілдерінде қатар кездесіп отырады. Оның
қобыз, қомыз, кумус, кобза, кобзорь, кубас, купас, хомус т.б. секілді
айтылу түрлері бар.
Қобыз аспабы ел ішінде киелі саналғандықтан оны ойын – сауық пен
салтанат тамашада қолдануға болмады. "Қобыздың тілеуі жаман: қараша үйде
құлағым қалқайып, жалғыз қалсам дейді екен", "мені құшақтаған
адамның менен басқа құмары болмасын "... секілді қобыз соңынан ілескен
өсек – аяң. Қобыздың халық арасына кең сіңуіне бөгет болды. Сөйтіп, қобыз
да, қобызды ұстаған адам да үрей тудырып, өлкемізде мұсылман діні күш алған
тұста бұл аспапқа түрлі тосқауыл қойылыпты. Сондықтан ол "таңдаулылар"
мен "қалаулылардың", "жын" мен "перілердің" иелерінің кәсіби
аспабына айналады. Оны Қазақстанда зерттеген саяхатшылардың дәруіш, сопы,
абыз – бақсы мен балгерлердің қолынан жиі ұшырататыны сондықтан. Енді бір
музыкалық аспабымыз – домбыра туралы тоқтала кетейік. Соңғы жылдары музыка
зерттеушілері шертпелі аспаптардың тегі жайлы қызықты деректер келтіріп
жүр. Қазақ ғалымдары да домбыра аспабы туралы көптеген зерттеулер
жариялады. Мысалы, музыка зерттеушісі, фольклоршы Қ.Жүзбасов бұл атаудың
тегін анықтауға анимистикалық тұрғыдан келіп "домбыра" сөзінің
қалыптасу жолдарын былайша түсіндіреді: дөпбұра – дәлбұра – дембұра –
домбыра. Әрине, бұл пікірдің тарихи – лингвистика тұрғысынан әлі де анықтай
түсетін тұстары жоқ емес. Ең бастысы, автор дөп бұра, дәл бұра, дем бұра
деген сөз тізбектерінің домбыраға айналуын, атап айтқанда, соңғы дембұра
сөзінің домбыраға өтуін ғылыми тұрғыдан жеткілікті түрде дәлелдей алмаған
секілді.
"Домбыра" – қыпшақ сөзі, ол томбурин "бубен" деген мағына береді
дейтін пікірлер бар. Әрине, бұл қостауға тұрарлық ой, бірақ бүкіл Орта
Азия, Алтай, Қазақстан жерін мекендеген түркі – моңғол тайпаларына ортақ
музыкалық аспаптық атауын бір ғана қыпшақ диалектісінен іздеу дұрыс емес
сияқты.
Т.Қоңыратбаевтың пікірі бойынша домбыра атауы ежелгі ұрмалы аспап
даңғырамен байланысты. Кепшік, кіші ұрмалы аспап деген ұғымды білдіретін
бұл аспаптың көне фонетикалық атауы санкфит тілінде сақталған кін дара.
Сонда кингара – қаңғыра – даңғыра ұрмалы музыкалы аспаптарға қатысты
атаудың әр түрлі фонетикалық нұсқасы болмақ. Тарихи формациялардың өзгеріп,
қоғамдық ой – сананың жетілуіне байланысты бұл музыкалы аспап белгілі бір
дәстүрге, атап айтқанда, эпикалық дәстүрге бейімделіп, халық өмірінен кең
орын алған. Атау бірде ұрмалы, бірде ішекті шертпелі музыкалы аспапқа
қатысты болса да, бұл атаулардың өзара үндестігінен олардың бірлігі де
байқалады. Бір кездегі политеизм тұсында даңғыра шамандардың басты құралы
атрибуты болса, келе – келе бұл атау өзінің алғашқы мәнін өзгертіп
отырған. Мұның өзі даңғыраның ұрмалы аспаптан шертпелі аспапқа айналуынан
туған тарихи құбылыс еді. Мысалы зороостризм тұсында мұндай аспаптар
табира деп аталса, буддизмде – дамбор, дамбро, шаманизмде – даңғыра,
домбыра т.б.
Домбыра тектес музыкалық аспаптың бір шығыстық нұсқасы – дутар. Ду –
екі, тар – ішек деген сөз. Бұл жерде атау музыкалық аспаптың құрылысынан
туындап тұр.
Мұның бәрі домбыра аспабының көне кезеңдерде туып, заман елегінен өте
келіп, дамып, жетіліп отырғандығын көрсетеді. Сонда бүкіл шығыс аймағына
салар болсаң, даңғыра тектес ұрмалы аспаптың шертпелі дутар, тамбур,
домбыра, ретінде қалыптасу кезеңі – Араб - Иран және Орта Азия мәдениетінің
тоғысуынан туған шығыс ренессансының тұсы, политеизм дәуірінің өтіп,
монотеистік діни нанымның исламның орныға бастаған кезі болып шығады. Осы
қисынға жүгінер болсақ, - дейді Т.Қоңыратбаев ойын жалғастыра отыра –
аспап "домбыра" деген атауға оғыз – қыпшақ, ноғайлы дәуірінде, одан соң
қазақ халқының этногенезі қалыптасу кезеңінде ие болмақ. Оған қазақ
даласында эпостық дәстүрлердің өрістеуі, Қазтуған, Асан қайғы, Доспамбет,
Бұхарлардың ірі – ірі жыраулық дәстүрлерінің тигізген әсері зор. Өйткені
домбыра аспабының өзі қазақ даласында эпикалық жырлармен бірге өмір
сахнасына шығып еді.
Домбырашы – зерттеуші Айтжан Есенұлы этнограф Ерік Кәнекеевтің
болжамындағы "Том" деген атауды көңіл қоярлық ой деп санайды. Ғалымның
пікірінше "том" деп түюлі жұдырық немесе қолдың саласы айтылады.
"Төмпештеу", "төпелеу", "таптау" сияқты тұйық етістіктер осы "том"
түбірінен шыққан. Кейіннен бұл түбір "том" ұяңданып "домға" айналған.
А.Есенұлын тұйыққа тірейтін "домбыра" тіркесіндегі "быра" сөзі.
"Дом - быра" атауы тіркес бір – біріне сіңісіп кеткен екі бөлек сөз. Ол
мысал ретінде орыс тіліндегі "бренчать на гитаре", "бряцать по струнам"
сияқты сөз тіркестерін алады. Оның пікірінше орыстың осы тұйық етістігі
орыстың ата сөзі емес, ностратикалық тіл заманында сол тілді тұтынған
халықтардың барлығы да пайдаланған сөз. Орыс тілінде "быра" сөзі
құбылып, етістікке айналып, ал түркі тілдерінде лексикалық мағынасынан
айрылып тіркесе түскенде ғана "бір нәрсені" шерту, тарту, дыбыс шығару
деген мағынаны беретін болған. Яғни, домбыра сөзі "қалдық саласымен немесе
бес саусақпен ішекті шерту" деген мағынаны береді, - деп санайды ол. Әрине,
бұл ойды ол абсалютті деп ұсынып отырған жоқ. Дегенмен, бұл көңіл қоярлық
ой, меніңше. Ежелден түрік тектес тайпалар мен орыстардың мәдени – рухани
аймақта өте жақын араласқанын ескерсек бұл сөздің де түбірі бар секілді.
Енді шама – шарқымызша домбыра аспабы мен домбыра күйінің генезисін
тиянақтауға тырысайық. Ескі аңыздың бірінде былай делінген. "Ең алдымен
ештеңе болмады. Содан кейін бір ғана дыбыс пайда болды. Сол дыбыстан бүкіл
дүние жаратылады". А.Есенұлы бойынша қазіргі домбыраның архетипі – көне
домбырада бір – ақ ішек болған. Магиялық культті іске асырушы бақсылар, сол
ішекті даңылдату арқылы дүниенің жаратылу процесін күн сайын
актуальдандырып отырған. Яғни, сол жалғыз дыбыс осы дүниенің мызғымай
тұруының кепілі іспеттес. Ал ішектердің қосылуы дүниетаным күрделенген
сайын, аспаптың да күрделене түсетіндігінің айғағы.
1.2. Күй және күй аңызының өзара сабақтастығы.
Белгілі ғалым И.В.Мациевский: "Егер музыкалық аспап халық өмірінде белгілі
бір қызмет атқарып, оның әдет – ғұрпынан орын алатын болса, онда оны бір
немесе бірнеше халыққа, белгілі бір тарихи кезеңде өмір сүрген этникалық
топқа тән музыкалық аспап деуге болады" – деп жазған болса, дәл осы
белгілерді біз домбыра аспабының бойынан да табамыз.
Соңғы деректер бойынша ғалым – зерттеушілерге қазақ халқының бес –
алты мыңдай күйі белгілі. Бұл, әрине, бес – алты мыңдай күйімен қосарлана
айтылатын аңыз - әңгімесі де соншама. Сондықтан да күй мен күй аңызын бір –
бірінен бөлмей қарау қажет. Ғалым – зерттеуші Ә.Марғұлан күйдің тарихи
кезеңдерін бес кезеңге бөледі.
Бірінші кезең күйлері б.з.д YIII – Y ғасырлар мен біздің
заманымыздың YI ғасыр аралығын қамтиды. Бұған Евразияның ұлы даласындағы
көшпелілер арасында ислам діні тарағанға дейінгі қиял – ғажайып
тақырыптарға арналған күйлер жатады. Мәселен "Қос мүйізді Ескендір",
"Көк төбет", "Аққу" т.б. күйлерді атауға болады. Бұлардың қайсысы
болмасын көне саз – сарындарымен ғана емес, қосарлана айтылатын аңыз -
әңгімесімен де алыс замандарды меңзейді.
Екінші оғыз – қыпшақ YI – XII ғғ. күйлері. Бұл кезеңге Қорқыт
атаның сарындары "Абыз толғауы", "Саймақтың сары өзені", "Малжыңгер"
сияқты күйлер жатады. Бұл кезең күйлеріне тән арқау болған тақырыптар
өмірдің мәні, бақыттың баяндылығы Қорқыттың мәңгілік өмірді іздеуі. Оғыз
– қыпшақ кезеңінен жеткен күйлер өзінің аңыз - әңгімесінің тарихи
сәйкестілігімен де Қорқыт сияқты тарихи тұлғаның өмір шежіресімен де
рухани мұрамыздың генезисін нақтылай түседі.
Үшінші, ноғайлы кезеңнің XIII – XYI ғғ. күйлері. Оғыз – қыпшақ
заманының аласапыранынан кейінгі қазақ даласындағы рулық – тайпалық
тұтастану, Алтын Орда сияқты мемлекеттің бой көтеруі осы кезеңдерге тұспа –
тұс келеді. Тек ол ғана емес, ілгері ғасырлар талқысында тарихи
тағдырын ортақтастырған далалық ру – тайпалардың саяси одақ құрып "Қазақ"
деген кең мағыналы этникалық атаумен тарих сахнасына шыға бастаған кезі де
осы кез.
Ноғайлы кезеңінде туған музыкалық мұраларымыздың санатына "Жошы
ханның жортуылы", "Шора батыр", "Қамбар күйі" сияқты халық күйлерімен
бірге Кетбұғының "Ақсақ құлан", Асан Қайғының "Ел айрылған",
Қазтуғанның "Сағыныш" күйлерін жатқызуға болады. Бұл күйлер саз –
сарынының ширыққан динамикасы мен де, қосарлана айтылатын аңыз -
әңгімесімен де, тарихи тұлғалардың көрініс табуымен де сол заманның саяси -
әлеуметтік, мәдени – рухани күйін айқын бейнелейді.
Төртінші, Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі XYII – XYIII ғғ. күйлер.
XYI ғасырдың алғашқы жартысынан бастап қазақтар мен ойрат феодалдарының
арасындағы бәсеке – бақтастық осы екі халықтың екі ғасыр бітпес дауына,
бітпес шайқасына ұласты. Бұл кезең күйлері өзінің өр мінезімен, тарихи
оқиғалармен сабақтастығымен, нақтылы тұлғалар өміріне, қызметіне
деректілігімен баурайды. Мұның музыкалық мұрамыздағы орны ретінде "Елім -
ай" әнін, "Қаратаудың шертпесі", "Қалмақ биі", "Бел асар", "Абылайдың
қара жорғасы", "Кеңес" т.б. күйлерді айтуға болады. Бұл кезеңдегі
күйлердің типологиялық қасиеті ретінде этикалық сабыр мен тереңдікті айтуға
болады.
Бесінші XYIII – XIX ғасырларда және XX ғасыр басында туған күйлер.
Бұл кезеңнің рухани мұраларында саяси - әлеуметтік сарынның айқын көрініс
тауып отыратынын баса айту керек. Әсіресе ұлттық дербестіктен айрылған
халықтың хан – сұлтандарға, бай – патшаларға деген көзқарасы, көңіл –
күйі, әлеуметтік айырмашылықтың ұлғаюы жалпы рухани мұрамызда, соның
ішінде ән – күйлерімізде өте – мөте айқын көрінеді. Содан да болу керек,
бұл кезеңдегі қазақтың музыкалық мұрасы ерекше молдығымен де, тақырыптың әр
алуандығымен де, әуен – сазының мейлінше шыңдалған профессионалдық
деңгейімен де айрықша назар аударады. Бұл кезеңде Байжігіт, Боғда,
Құрманғазы, Тәттімбет, Дәулеткерей, Тоқа, Ықылас, Қазанғап, Сейтек
сияқты дәулескер күйшілер қазақ музыкасының ұлттық тілін біржолата
орнықтырып, жалпы адамзаттық мәні бар рухани феномен деңгейіне
көтереді.
2 тарау. Күй өнері халқымыздың тұғыры биік асыл мұрасы.
2.1. Күйшілік өнердегі халық даналығының дәстүрлі нышандары.
Қазақ күй мұрасында даналыққа негізделген аңыз-әңгімелер мен
тарихи сарынға ден қойдыртаын күмбірлеген қоңыр үннің маңызы ерекше.
Даналық деп танылатын, негізі нәрсе ақыл-ойдың қоңыр үнімен үйлесімділігін
тану қажеттілігі үшін тундаған күй өнерінің ерекше түрі –айтыс.Күймен
айтысу – халық өнерінің ең шырқу биігі. Күй айтысының құрылымы ақыл-оймен
өрілген саз-сарындық ырғақ, немесе ақыл-ой мен қоңыр саз қатынасы.Қорқыт
атаның толғаулары мейлінше дәл келеді. Поэзия мен философия – бұл
бөлінбейтін біртұтастық. Бірақ олардың мәнісі адамгершіліктің биік шыңы мен
ұлылығын өзара бөлісуінде. Қазақ халқында ежелден қалыптасқан айтыс өнері
бар. Ақындық айтыс халықтың өзіндік бір ерекшелік қасиетін танытады. Сол
сияқты күй мен айтысу, қазақтың болмыстық қасиетін айқындатады. Күймен
айтысу-көңілдегі көрікті ойды жүйріктей жүйткіген немесе жорғадай тайплаған
ырғақтардан құралған сазды құлақ күйін қандыра шертіп жеткізу. Домбраның
шанағынан төгілген мұндай саз сырлары күймен айтысу өнерін сынға түсіреді.
Күймен айтысу - қазақ халқының музыка мәдениетінің ең жоғарғы көрінісі,
яғни парасатты көңілден туған ой-тоқындарын қоңыр сазбен үйлестіру. Күй
айтысында елдің дауын шешу,ердің елдік дәстүрін баяндау т.б сияқты түйінді
мәселелер шешіледі. Күй айтысының дәстүрге айналуы ел ішіндегі өнердің
кемелдігін танытады, халықтың даналығын көрсетеді, өнерімен өмірлік салтын
танытады.Тіршілік болған соң әр түрлі жағдайлар болып жатады,осыған орай
күймен жауаптасып айтысу немесе күй арнау, халық арасына кең тараған. Қазақ
халқының мәдени тарихында Құрманғазы мен Дәулеткерейдің, Тәтімбет пен бір
күйші қыздың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Философия және саясаттау факультеті
Философия тарихы және мәдениеттану кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Қазақ мәдениетіндегі күй өнері
Орындаған : мәдениеттану бөлімінің
lV курс студенті Советхан Айжан
Ғылыми жетекшісі:
филос.ғ.д., профессор Нұржанов Б.Ғ
Норма бақылаушы: Мұқанова З.
Қорғауға жіберілген күні: 28-мамыр. 2007 жыл.
Кафедра меңгерушісі:
филос.ғ.д., профессор Нұржанов Б.Ғ
Алматы 2007
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
-----------
1 Тарау. Күй табиғаты ----------------------------------- -------------------
-----
1.1. Күй өнерінің тарихилығы------------------------- -----------------------
---
2.1. Күй және күй аңызының өзара байланысы-------------------------- -----
2 Тарау. Күй өнері халқымыздың тұғыры биік асыл мұрасы.-------------
2.1. Күйшілік өнердегі халық даналығының дәстүрлі нышандары-------
2.2. Күйдегі адамгершілік этикалық мәселелер-------------------------- -----
2.3. Күйшілердің дүниеге көзқарасы-------------------------- ----------------
---
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Реферат
Қазақ халқының рухани дүниесінде күй өнерінің алатын орны ерекше. Ол
біздің рухани болмысымыздың, дүниетанымымыздың тұғыры биік асыл мұрасы.
Музыка мәдениетінің ішіндегі күй өнері – ертеден келе жатқан және кең
тараған өнер түрі. Күй қазақ халқының тіршілік еткен кезеңдерінде
қалыптасқан. Халқымыздың күй өнері өзіндік болмыс-бітімімен, саздық
өзгешелігімен танылған. Күй өнерінің дүниетанымдық мүмкіндігі ұшан теңіз,
себебі ол халықтың тіршілігімен сабақтас. Халық күйлерінің саздық сипаты,
көркем образдылығы, философиялық ой тереңдігі, халықтың талғамы мен
танымының ерекшелігін көрсетеді.
Халқымыз ұлт болып қалыптасқаннан басталатын кезеңдерінде өзінің
тарихи сахнаға шығуымен талай-талай тар жол тайғақ кешулерді басынан
өткереді. Небір қоғамдық-саяси, мәдени тосқауылдар халықтың мәдени дамып,
өркендеуіне кедергілер келтірді. Халықтың рухани дүние саналары тұншығып,
халық жадынан өшіп ұмытылуға айналды. Енді егеменді ел болып орнығу үшін
халықтың өзіндік кескін-келбетін, ұлттық рухын, ділін қалыптастырып
анықтауда санасының, дәстүріміздің, жалпы мәдениетіміздің қалыптасып
орнығуына күй өнерінің маңыздылығы қандай деген сұрақ тұсында әңгімеміз,
жан-жақты зерттеуіміз тақырыпқа арқау болмақ.
Бұл тақырыптың өзектілігі сол, халқымыз егемендікке ие болып, қоғамның
саяси-экономикалық, мәдени өзгерістерге ұшырауына байланысты, еліміз тарихи
дамудың жаңа серпінді сатысына көтерілді. Осыған орай ұлттық дүниетанымда
халықтың табиғи санасында елеулі идеялар жаңғырып, халқымыздың табиғи
болмыстық ерекшелігіне, ұлттық дүниетанымға үлкен өзгеріс жасалды. Бірнеше
жылдар бойы халқымыздың рухани дүниесінің ұмыт бола жаздаған үрдістерін
қайта жаңғырту талабы ескеріле бастады. Бұл, әрине, қазақ халқының әлемдік
өркениеттер сахнасында өзіндлік кескін-келбетімен айшықталып, ұлт ретінде
орнықты өсіп - өркендеуіміздің алғышарты болмақ!
Күй – қазақ халқының музыка жанрының бір формасы болғандықтан, ең
әуелгі сөз басы қазақ халқының музыка өнерінің тарих тағлымындағы даму
жолына ден қойылды. Күй өнерін музыкалық туында ретінде А.Жұбанов,
І.Бекенов, қазіргі кезде А.Есенұлы және т.б. күй өнерінің қадір-қасиетін
тани отырып, оның құдыретін, тылсымдық мәнінің ерекшелігі туралы жазған
Ә.Марғұлан, М.Әуезов, А.Сейдімбек және т.б. атап айтуға болады. Күй
өнерінің музыкалығымен қатар жүретін күй аңыздарын, оның құрылымдық –
типологиялық қасиеттерін қазіргі таңда ғалым-жазушы А.Тарақты келелі ойлар
жазуда.
Жалпы осы еңбегімді жазарда жоғарыдағы кісілердің еңбектерін
басшылыққа алдым. Қазақ фольклорындағы күй аңыздарының құрылымы, жанрлық
ерекшеліктері және күймен арақатынасы – зерттеу жұмысының негізгі нысаны.
Осындай тұтастыққа қарай отыра күй өнерінің рухани мәдениетіміздегі алар
орнын, маңызын көрсету – жұмыстың негізгі мақсаты.
Күй өнерінің актуалдылығы – бүгінгі күн өресінен көз тастап
халқымыздың талай ғасырғы тарихының куәсі іспеттес бітім-болмысында.
Мен "Күй табиғаты" бөлімінде халқымыздың, ғылымдағы күй туралы
айтқан ойларға тоқталдым. Күй өнері "күйші" және күй ойнайтын аспапты
біртұтас қарау – күйді түсінудің бірден-бір алғышарты. Өйткені халқымыз,
оның күй өнері секілді оның аспабы да тарихи-мәдени жолдармен бірге жасасып
келе жатқан куәгері.
Күй бар жерде күй аңызының болуы заңды. Бұл бөлімде, мен, сонымен
қатар осы екеуінің байланысына тоқталдым. Күй аңыздарының құрылымын анықтау
үшін мотивтік ерекшелігімен қатар құрылымдық - тақырыптық қасиеттеріне де
мән беріледі. Өйткені, күй аңыздарының бәріне тән ортақ мотив бар, ол – күй
аңыздарының себепті этнологиялық болып келетіні. Сонымен қатар еңбекте
күй мен күй аңызының арақатынасымен қатар күйлердің түрлеріне де тоқталып
өттім.
Түптеп келгенде, халықтың мәдени – рухани қашанда әлеуметтік – тарихи
қайта түлеудің қайнар көзі болғанын, болып та отырғанын, бола да беретінін
өмірдің өзі көрсетіп отыр. Яғни, музыкалық өнерімізге, оның ішінде
күйімізге зер қою арқылы этникалық мәдениетіміз бен дүниетанымымызды,
төлтума болмысымызды танимыз, ұлттық идеологиямызды төлтума дамытудың
тетігі де осында жатыр.
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Қазақ халқының рухани дүниесінде күй өнерінің алатын орны ерекше. Ол
біздің рухани болмысымыздың, дүниетанымымыздың тұғыры биік асыл мұрасы.
Музыка мәдениетінің ішіндегі күй өнері – ертеден келе жатқан және кең
тараған өнер түрі. Күй қазақ халқының тіршілік еткен кезеңдерінде
қалыптасқан. Халқымыздың күй өнері өзіндік болмыс-бітімімен, саздық
өзгешелігімен танылған. Күй өнерінің дүниетанымдық мүмкіндігі ұшан теңіз,
себебі ол халықтың тіршілігімен сабақтас. Халық күйлерінің саздық сипаты,
көркем образдылығы, философиялық ой тереңдігі, халықтың талғамы мен
танымының ерекшелігін көрсетеді.
Халқымыз ұлт болып қалыптасқаннан басталатын кезеңдерінде өзінің
тарихи сахнаға шығуымен талай-талай тар жол тайғақ кешулерді басынан
өткереді. Небір қоғамдық-саяси, мәдени тосқауылдар халықтың мәдени дамып,
өркендеуіне кедергілер келтірді. Халықтың рухани дүние саналары тұншығып,
халық жадынан өшіп ұмытылуға айналды. Енді егеменді ел болып орнығу үшін
халықтың өзіндік кескін-келбетін, ұлттық рухын, ділін қалыптастырып
анықтауда санасының, дәстүріміздің, жалпы мәдениетіміздің қалыптасып
орнығуына күй өнерінің маңыздылығы қандай деген сұрақ тұсында әңгімеміз,
жан-жақты зерттеуіміз тақырыпқа арқау болмақ.
Бұл тақырыптың өзектілігі сол, халқымыз егемендікке ие болып, қоғамның
саяси-экономикалық, мәдени өзгерістерге ұшырауына байланысты, еліміз тарихи
дамудың жаңа серпінді сатысына көтерілді. Осыған орай ұлттық дүниетанымда
халықтың табиғи санасында елеулі идеялар жаңғырып, халқымыздың табиғи
болмыстық ерекшелігіне, ұлттық дүниетанымға үлкен өзгеріс жасалды. Бірнеше
жылдар бойы халқымыздың рухани дүниесінің ұмыт бола жаздаған үрдістерін
қайта жаңғырту талабы ескеріле бастады. Бұл, әрине, қазақ халқының әлемдік
өркениеттер сахнасында өзіндлік кескін-келбетімен айшықталып, ұлт ретінде
орнықты өсіп - өркендеуіміздің алғышарты болмақ!
Күй – қазақ халқының музыка жанрының бір формасы болғандықтан, ең
әуелгі сөз басы қазақ халқының музыка өнерінің тарих тағлымындағы даму
жолына ден қойылды. Күй өнерін музыкалық туында ретінде А.Жұбанов,
І.Бекенов, қазіргі кезде А.Есенұлы және т.б. күй өнерінің қадір-қасиетін
тани отырып, оның құдыретін, тылсымдық мәнінің ерекшелігі туралы жазған
Ә.Марғұлан, М.Әуезов, А.Сейдімбек және т.б. атап айтуға болады. Күй
өнерінің музыкалығымен қатар жүретін күй аңыздарын, оның құрылымдық –
типологиялық қасиеттерін қазіргі таңда ғалым-жазушы А.Тарақты келелі ойлар
жазуда.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қазақ музыка мәдениеті оның ішінде күй мұрасына мәдени – философилялық
тұрғыдан сараптама жасау, яғни күйдің тарихы, әдеби және және саз –
сарындық еркекшелігі мен қатар дүниетанымдық қуат – қарымы түралы айтып,
соған байланысты мәліметтер жинақтау қажеттілігі туындады. Соңғы кездегі
жарық көрген деректемелік еңбектер музыка мәдениетінің шығу тегі сақ, ғұн
дәуірлеріне бастау алатындығын тұжырымдатады. Оған көптеген енбектерге
тоқтадық. Сақ, ғүн дәуіррінің мәдени деңгейін айғақтайтын түрлі өнер
түрлері, музыкалық аспаптардың болғаны, олардың аталуы, сол атаулардын
біздің дәуірмізге дейін сол қалпында сақталғандығы туралы айтылды. Осыған
орай Ардақ Нурғалидың еңбегіде айтылғадай, Қытай жазбаларындағы ғұндардың
халық әндерінің тоғыз түрі барлығын айтуы да айтылған дүниелердің
ақиқаттығын дәлелдейді.
Бұрын, соңды жазылып зерттелмеген күй өнерінің дүние танымдық
түсініктері мен саз-сарындық болмысының ерекшеліктері туралы тың
деректемелер жүйелі түрде қарастырылады. Яғни сақ, ғұн дәуірі кезіңдегі
музыканың ролі айтылып, оған дәлелді айғақтар ретінде түрлі қазба
жумыстарын жүргізген кездегі тастағы музыкалық аспаптардын тасқа салынған
суреттері, музыкалық шығармалардың сол кездегі атаулары және сол
кезендердегі халықтың тіршілігіндегі ролі туралы айтылды. Қобыз күйінін
атасы Қорқыттың күй өнері негізіндегі орнықтырған дүниетанымдық
көқарастары, оның музыка мәдениетіндегі орны, жалпы қобыз аспабынын халық
өміріндегі ролі таныстырылды. Қорқыт дүниетанындағы өмір сүру идеясындаға
өнер туралы Ғарифолла Есімнің жасаған тұжырымдамасы зерттеу жұмысына арқау
болды.
Қазақ халқынын тілдік қатынасында қоңыр сөзі бар, оның сыры мен
мәні терең. Қоңыр сөзінің дүниетаным мәселелері жөніңдегі түсініктері әлі
ашылмаған. Бул құбылыстың мәні мен сыры, қазіргі жағдайымызда өзімізді
танып-білудің, өмір сүрудің түп нұсқалық тұғырын шешуге мүмкіндік береді.
Киелі қоңыр сөзінің домбыра мен қобыз үніне қатысты қыры қарастырылып, оның
ұлттық ділге тікелей қатысы бары айтылды.
Қобыз бен домбыра күйлерінің рухани тылсымдық қуатының мәні және
халықтық дүниетанымдық негізіндегі саз-сырын ерекшеліктері жөнінде деректер
келтірілді. Ырғақ, қоңыр, саз, күй сияқты түсікте халықтық таным-
түсініктерімен қалыптасқан философиялық ой-пікірлерінің мәніне назар
аударылып, көптеген ғалымдардың қазақ мәдениетіне орай, яғни қазақ халқының
мәдениеті, тұрмыс-тіршілгі жөнінде жазылған Кішібеков Д, Орынбеков М,
Бәйтенова Н, Ғарифолла Есім, Ғабитов Т, Қасабеков А, МолдабековЖ, Муталипов
Ж, Алтаев Ж, Раев Д, Наурызбаева А, Нуржанов Б. еңбектеріне шолу жасалынды.
Марғұлан Ә, Жубанов А, Машани Ақжанның еңбектеріндегі өнер жайлы, әрине,
музыкаға байланысты, оның ішіндегі күйге байланысты жасаған тұжырымдары
негізге алынды.
Өткен ғасырларда қазақтың ақын, жыраулары дала мәдениеті, олардың өмір
салты жөнінде көптеген жыр, дастандарын дүниеге келтірген. Олар кейін
жинақталып, жазылып хатталды. Сол жазылған жайларға сүйене отырып, көптеген
белгілі ғалымдар өздерінің ой-пікірлерін жазып тұжырымдады.
Көптеген қазақтың ақын жазушылары, күй өнерінің тарихы мен аңыздарына
ғылыми түсініктер бере отырып, күй өнерін халықтың рухани қазынасы ретінде
жанашарлық танытып, оны жинап ғылыми сараптама жасаған. Қазақ
мәдениетіндегі күй өнерінің қадір қасиетін тани отыра, оның құдіретін,
тылсымдық мәні ерекшелігі туралы жазған Марғұлан Ә., А. Сейдімбек және т.ю
айтуға болады. Ә. Марғұлан бақсылық өнер мен қобыз аспабының құдіреттілігін
дәлелді деректермен түсіндіре отырып, қобыз аспабының құдіреттілігін
дәлелді деректермен түсіндіре отырып, қобыз аспабының халқымыздың дүние
танымындағы орны мен музыка мәдениетінің тарихи өсу, даму жолдарын анықтап
берді. Халқымыздың рухани мұрасы күй өнерінің тарихи даму жолдары мен
эстетикалық, этикалық, тәрбиелік маңызының ерекшеліктері туралы тұжырымдар
жасалынып, оның халық тіршілігіндегі маңызы сөз болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Зертеудің мақсаты күй өнерінің қазақ рухани мәдениетіндегі
ерекшеліктерін анықтаумен оның дүниетанымдық негіздерін ашып, күй өнерінің
болмысындағы саздық өрнектің мәні және осы арқылы халықтық таным
негіздеріндегі жатқан ой – толғаулардың үрдістерін ғылыми тұрғыдан дәлелдеп
жеткізу.
- күйдің тылсымдық қуаты ондағы толғаныстардың саз –сарынымен
өрнектелуі (бейнеленуі) арқылы қалыптасқан мәдениеттанулық
үрдістердің ерекшеліктері арқылы өмір сүру мен тіршілік ету
ұстамдарын ұлттық ойлау деңгейлер тұрғысынан сараптау.
- Күйшілік мәдениттің ерекшеліктеріне сүйене отырып, күйдегі
танымдық тағлымдық үрдістерге талдау жасау арқылы күй
өнеріндегі дүниелік түсініктерді ашып көрсету.
- Халықтың ертеден қалыптасқан мұрасы ретінде танылған музыкалық
аспаптармен күй өнерінің ерекшеліктерін көрсетіп, қазақ музыка
мәдениетінің деңгейін және оның ұлттық музыка мәденитіндегі
орнын анықтап көрсету.
- Күй өнерінің табиғи болмысымен дүниелік мәселелері туралы және
қалыптасу үрдісінің ерекшелігі туралы сараптау.
- Күй өнері мәдени мұрамыздың алтын арқауы ретінде ұлттық
мәдениетімізде жоғары құбылыс екенін дәлелдеу.
Зерттеу нысаны.
Халықтың күй өнері рухани мұрамыздың сарқылмас байлығы. Күй өнерін
рухани құбылыс ретінде мәдени – философиялық тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу пәні.
Күй өнерімен мәдени – философиялық ой толғаныстардың арақатынасы және
ұлттық мәдениет деңгейінде көрніс ерешелігі қарастырлады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
Зернттеу жұмысында қазақ күй мұрасындағы дүниетаным мәселелері жөнінде
жазылған еңбектің алғашысы ретінде төмендегідей ғылыми нәтижелер анықталды:
- өнері оның мәдениетанулық ерекшеліктері қалыптастырылды.
- Күйдегі таным –түсініктер негіздерін ұғындарымен келетін ой-
толғаныстар бойынша мәдени –дүниетаным мәселелер талданды.
- Халықтық таным –түсініктер бойынша күйдің саз-сарыны, ұлттық
ділді анықтайтын құбылыс ретінде қарастырылды.
- Күй өнеріндегі салт –дәстүрмен этикалық мәселелерді көрсету
мен адам тіршілігінің негізі мақсаттары анықталды.
- Күйге негізделген ой - толғаныстың саз–сарынға айналумен
анықталатын философиялық түсініктер зерделенді.
Қазақ халқының қоғамдық санасында көрніс тапқан күй өнерінің қадір
–қасиетін анықтау барсында мәдени мұра үлгісі ретіндегі мәнін анықтаумен
күйді - өзімізді тану, өсу, даму жолымызда тұғырнама ретінде ерекше
маңызды. Осыған орай өткенді сараптай отырып, ұлттық болмысқа ділге негіз
болған дүниелерді жаңғыртып, өмір сүру ұстанымдары да қолдану керектігі
ескеріледі.
Бітіру жұмысының құрылымы. Зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай
кіріспеден, екі тарау,бес бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің өзектілігі негізделіп, мақсаты міндеті, ғылыми
жаңалығы баяндалады.
1 Тарауда мен "Күй табиғаты" халқымыздың, ғылымдағы күй туралы айтқан
ойларға тоқталдым. Күй өнері "күйші" және күй ойнайтын аспапты біртұтас
қарау – күйді түсінудің бірден-бір алғышарты. Өйткені халқымыз, оның күй
өнері секілді оның аспабы да тарихи-мәдени жолдармен бірге жасасып келе
жатқан куәгері.
Күй бар жерде күй аңызының болуы заңды. Бұл бөлімде, мен, сонымен
қатар осы екеуінің байланысына тоқталдым. Күй аңыздарының құрылымын анықтау
үшін мотивтік ерекшелігімен қатар құрылымдық - тақырыптық қасиеттеріне де
мән беріледі. Өйткені, күй аңыздарының бәріне тән ортақ мотив бар, ол – күй
аңыздарының себепті этнологиялық болып келетіні. Сонымен қатар еңбекте
күй мен күй аңызының арақатынасымен қатар күйлердің түрлеріне де тоқталып
өттім.
2 Тарауда Күй өнері халқымыздың тұғыры биік асыл мұрасы.
2.1. Күйшілік өнердегі халық даналығының дәстүрлі нышандары
2.2. Күйдегі адамгершілік этикалық мәселелер
2.3. Күйшілердің дүниеге көзқарасы
Қорытындыда зерттелу жұмысының нәтижелері қарастырылып отырған мәселенің
түйіні анықталды. Айтар ойдың шешімдері дәйектеліп сараланды.
1 тарау. Күй табиғаты.
1.1. Күй өнерінің тарихилығы.
Евразияның ұлы даласында үш мың жыл бойы көшпелі өмір салтын бастан
кешіп, сол өмір салтқа лайық төлтума мәдениет қалыптастырған көшпелілер
феноменінің жалпы адамзаттық өркениетте алар өзіндік орны бар. Көшпелілер
болмысы тек қана өмір салтымен дараланып қоймайды, сол өмір салтпен
кіндіктес төлтума мәдениетімен де дараланады. Бұл орайда, көшпелілердің ең
алдымен сөз өнері, музыкалық өнері және қол өнері мәдени – рухани құбылыс
ретінде ден қойғызады. Шынында да, халқымыз рухани сұраныстың жүгін үйіп –
төгіп осынау үш арнаға теңдеген сияқты. Көшпелілер үшін өмір тек қана
рухани – эстетикалық ләззат беріп қана қоймаған, сонымен бірге ел қамы,
халық тағдырына қатысты істерге қолқанат болып, саяси - әлеуметтік
мәселелерді шешудің құралы да бола білген. Өнер – көшпелілер өмірінің
реттеушісі. Сондықтан да, "бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ" деген
қағиданы заң ретінде халқымыз өзінің ойын қай жерде болмасын еркін айтатын
болған.
Рухани қазынамыздың ішінен біз музыкалық мұрамызға ден қойып, оның
ішінде күй жанрына арнайы тоқтағым келіп отыр. Осы уақытқа дейін қазақ
музыкасының бір ғана қырына баса назар аударылып келеді. Ол ән – күйлердің
таза музыкалық туынды ретіндегі қасиеттері еді. Яғни, ән – күйіміздің
әуендік, сарындық ерекшеліктеріне көбірек мән беріліп келеді. Ең талдар сөз
еттік дегенде, сол ән – күйлердің сипаты, ішкі құрылыс бітімі, орындалу
ерекшеліктері тілге тиек болды. Алайда аса бай музыкалық фольклорымыздың
екінші бір қыры, мейлінше мәнді қыры назардан тыс қалғандай. Ол - ән-
күйіміздің халықтың тарихи - әлеуметтік болмысымен тұтастықта қарау және
оның халқымыздың рухани өміріндегі атқарып келе жатқан ролін жеткілікті
түрде көрсете алу мәселеі.
Күй өнері – қазақ музыка мәдениетінің ең жетекші жанры. Қазақ халқының
шытырман, тайғақ кешулі тарихи тағдырының ең басты куәгері, ұлттық ары мен
намысы бойына сіңірген кемел өнер. Тамаша музыкалық сымбат арқылы өткен
тарихтан мол мағлұмат беретін қасиетті хат.
Музыка мәдениеті екі үлкен саладан тұрады. Оның бірі нақты музыкалық
шығарма, екіншісі – сол шығарманы пайымдаушылық, зерттеушілік. Қазақ халқы
көшпелі мәдениеттің өкілдері болғандықтан ол өзінің өнері мен әдебиеттік
өзінің санасы мен көкейінде сақтаған. Ал, бұның рухани мәдениетіміздегі
атқарар артықшылығы да, кемшілігі де бар. Артықшылығы – ол мәдениеттің
актуалдығында, күнде қайталанып отыратындығында, кемшілігі – қағазға
түспеген себепті түпнұсқа көнереді, кейінгі орындаушылар күйге өз таңбасын
қалдырып отыратындығында. Ал күйдің вербальдық сыңары, яғни сөзбен
айтылатын аңыз - әңгімелері де осы күйді бастан кешіреді. Жазба мәдениеті
кенже қалған халықтың қасиеті, міне, осында.
Көшпелі елдің өмір салтында материалдық мұралардың түп нұсқа қалпын
бұзбай, ұзақ сақтау мүмкін емес. Заттық айғақтардың із – түссіз жоғалғанын
айтпағанның өзінде, бізге жеткен құм басқан қалалар, мүжілген археологиялық
олжалар осының дәлелі. Ал, аса бай, алуан салалы фольклорымыз, оның ішінде
музыкалық мол мұраларымыз болса, тым көне заманнан бүгінгі күнімізге дейін
уақыт талқысында тозбай жетіп отыр. Жай жеткен жоқ, сол уақыт аясында
халықтың сезім – түсінігімен бірге шыңдалып, шымырланып жетті. Көшпелілер
өзінің рухани мұраларын көкірегіне, жадына ғана сақтауға мәжбүр. Мұның
өзі, біріншіден, рухани мұралардың жалпы этикалық талғам сүзгісінен өтіп,
өнердің ұдайы шыңдалып отыруына себепші болса, екіншіден, сол рухани
мұралар этностың жадында диахронды сабақтастығымен сақталып, халықтың
жаппай рухани сауаттылығын қамтамасыз етті.4 Халық көкірегі рухани асыл
қазыналардың қоймасы ғана емес, мәңгілік өрлеп, шыңдап, жаңартып отыратын
жанды иесі де, осы орайда көшпелілер жадында сақтаған рухани
мұралардың алыс замандарға айғақ болар деректілігімен таң қалдырды. Бір
шеті мен екінші шеті төрт – бес мың шақырым болатын байтақ далада рухани
мұралардың бұзылмай, үзілмей барлық өңірде бірдей қатаң үлгіде сақталуы
құдіретті құбылыс. "Қазақтар өздерінің көне аңыздары мен наным –
сенімдерін қайран қаларлық тазалықта сақтай білген, одан да өткен ғажабы
сол, байтақ даланың әр шалғайындағы әсіресе, өлең жырлары еш өзгеріссіз,
бір қаладан шыққандай қайталанатыны қатерсіз. Көшпелі сауатсыз ортадағы
ауызша тараған осынау үлгілердің бір – бірінен қылдай ауытқымайтын адам
айтса нанғысыз қасиет, алайда күмән келтіруге болмайтын ақиқат", - Шоқан
Уәлиханов мұның жарқын айғағын музыкалық мұраларымыздан да айқын аңғаруға
болады. "Бергі ғасырларды айтпағанның өзінде, сонау YIII ғасырдан жеткен
Қорқыт күйлерінің күні бүгінге дейін Сыр бойында да, Қаратау бөктерінде де,
Сарыарқа, Еділ бойында да еш өзгеріссіз бір үлгіде орындалатыны еріксіз
қайран қалдырады", - дейді өз еңбегінде жазушы – ғалым Ақселеу Тарақты.
Қазақ күйлерінің тарихи пайда болу, даму жолдары, күйдің өмір
шындығын бейнелеудегі өзіндік ерекшеліктері, қазақ күйлерінің сөз өнерімен
астарласып жататын синкретті сипаты және әрбір күйдің қосарлана айтылатын
тарихи – шежірелік әңгімелері сияқты қасиеттері күйдің көркемдік –
эстетикалық мәнін саралап түсінудің бірден – бір қазақ мәдениетін, оның
ішінде халқымыздың ән – күйін көп зерттеген ардақты ғалым Қ.Жұбанов өзінің
"Қазақ музыкасында күй жанрының пайда болуы" деп аталатын мақаласында
былай деп жазған еді. "Қазақ музыка шығармаларының ішіндегі ең ірі
жанрының бірі – күйлер. Композиция жағынан, музыка мәдениетінің басқа
өлшеулі жағынан қарағанда да, күйлер халық музыкасының жетіскен ірі тарауы
екендігіне дау болмауы керек".
Қазақ даласында сонау YIII ғасырдың өзінде-ақ музыкалық мәдениет ән
түрінде вокальды музыка және күй түрінде аспапты музыка көрініс
тауып, музыкалық жанрлар сараланып үлгереді. "Қазақта ән мен күйдің екі
басқа болушылығының өзі халық музыкасының жақсы жетіскен сатыда
тұрғандығын көрсетеді. Өйткені, бұлар әуелден екі бөлек емес, ән мен күй
алғашқыда бір болып, кейінірек музыка мәдениеті жетісе келе, бірінен – бірі
айырылып шыққан. Халық музыкасының көпшілігі мұндай бөлінуді әлі күнге
дейін білмейді. Музыка шығармашылығының барлығы да тән әндер ғана болып,
күй сияқты жанрларды білмейтін елдер де бар; немесе ән мен музыка
аспаптарын қоса отырып, бір жағынан биді араластыратын, музыкасы
синкретизм түрінен аспаған бірқатар елдер де бар. Осы күнгі татардың халық
музыкасын алсақ, онда күй, ән деп екіге бөлу жоқ. Бұлар екеуін де күй деп
атайды. Бұлардың күйлерінің бәрі ән. Ән салмай тек аспапта ойнайтын күй
болмайды. Өзбек музыкасында ән де, күй де болуымен қатар, ән, күй, би -
үшеуі араласып жүреді.
Күйлер халық музыкасында сирек кездесетін феномен. Бұл осы күнгі
Европаның симфониясы тәрізді. Мұндай дәрежеге жету үшін, халық музыкасы
дамыған болу керек. 2, 22 б
Қазақ халқының күй өнері – ұлттық мәдениетіміздің қымбат қазынасының
біріне саналады. Халықтың осындай қазынасын жинап – теруде зерделі де терең
ғылыми зерттеу жұмысын жүргізген – Ахмет Жұбанов халықтың музыка
мәдениетінің даму жолдарын сараптай отырып, біртуар әнші – күйшілердің сан
қырлы өнерлерінен мағлұматтар беріп, олардың тіршілік ету үрдістерін
дәлелді деректермен сипаттап берді.
Халықтың күй мәдениетіне қатысты соңғы кезде көптеген ғылыми пікірлер
айтылып жүр. Осыған қатысты музыка мәдениетіне байланысты ғылыми деректер,
археологиялық қазбалар айғақтағандай, көне түркілердің дүние – мүліктері
туралы айтуға болады. Бұл проблемамен айналысушы Әлкей Марғұлан, Ахмет
Жұбанов, Диваев Ә., Байпақов К. қатарлы ғалымдардың еңбектерінің маңызы
зор. Мұндай қазба жұмыстарының ішінде қобыз, домбыра, сазсырнай, қоңырау
сияқты аспаптардың көне үлгілері, сөз жоқ, қазақ халқының музыка
мәдениетінің қалыптасу жолдарының тарихына айғақ бола алады [16, 28-30].
Белгілі археолог, ғалым Руденко И.С : "Таулы Алтай өңіріндегі мәңгілік
тоңның құрсауында жатқан бес обаға 1929 жылы және 1947-1949 жылдары қазба
жұмыстарын жүргізген. Бұл қазба жұмыстарының нәтижесі тарихқа Пазырық
қорғандарының олжасы деген атпен белгілі. Пазырық қорғандарынан жаңаша жыл
санауға дейінгі Y-III ғасырларда ғұмыр кешкен көшпелі тайпалардың
материалдық мәдениетіне қатысты ғылым үшін мейлінше бағалы заттық айғақтар
табылған. Болса да осы қазба жұмыстары жүргізген олжалардың ішінде қобыз
аспабы ерекше назар аудартады", - дейді.
Осы сияқты көптеген дәлелді деректерге сүйене отырып, белгілі ғалым
Виноградов В.О та, орта Азияның ыспалы аспаптардың отаны болған, сонымен
бірге шертпелі аспаптар да болғанын тиянақты тұжырым мен жасағанғаны мәлім.
Сол кездердегі жүргізілген қазба жұмыстары көрсеткендей, музыкалық
аспаптардың тасқа салынған суреттерін молынан кездестіруге болады. Осындай
музыкалық аспаптарды бейнелеген тас мүсіндердің біразын Алматыдағы Халық
саз аспаптары мұражайынан көріп танысуға болады.
Музыкалық аспаптарды бейнелеген тас мүсіндер туралы академик Марғұлан
Әлкей былай дейді: "Мұнда бақсының негізгі екі құралын көрсетумен бірге
YI-YII ғасырлардан үй ішінде дәстүр болған жораның түрлері бар.Ол – белгілі
сәнмен ұстап қымыз ішетін әдемі дөңгелек тостаған. Сәндік өнердің бұл түрі
Y-YI ғасырларда толық қалыптасып, бері келе одан гөрі өркендей түсті" [3,
39 б,].
Қазақта жазбаша тарих болмағандықтан, күйлердің қалай шығуы, қалай
пайда болуы, қалай дамуы жайында жазбаша мәдени деректер жоқ. Бұл күйді
зерттеуде біраз қиындықтарға соқтырады. Солай болса да, бұл мәселе жөнінде
үмітсіздікке түсуге болмайды: Зерттеу методы дұрыс болса, бар
материалддарды дұрыс пайдалана білсек талай белгісіз рухани мұраларымызды
жарыққа шығаруға болады. Күйдің пайда болу тарихын зерттеу үшін мынадай
материалдарды пайдалану керек. Бірінші, біздің музыкамыз жайында түрлі
мәдениетті елдердің жазып қалдырған тарихи деректері; екінші – халықтың
музыкаға байланысты тарихи идеологиясы; үшінші – сол идеологияның бірі
болған тіл материалдары, яғни музыка терминдері; төртінші – ең маңыздысы
музыканың өз материалдары. Халық музыка шығармаларының, күйлерінің ішкі
құрылысын тексеру; бесінші – осы жоғарыда айтылған материалдарды
топтағаннан кейін, қазақтың халықтық музыка шығармаларымен салыстырып,
салалармен арасындағы байланысын, бір – біріне жасаған ықпалын, араласуын
зерттеу.
Көріп отырғандай, өнер кемелденгенде синкреттік қалыптан салаланып
бөлінетіндігі. Қазақ музыка мәдениетінде күй, ән, жырдың жеке – жеке тұруы
ол өнер түрлерінің жоғар дамығандығын көрсетеді. Ал, күйлердің атауларында
өте көне тарихи ұғымдардың кездесуі күйдің жанр ретінде өз тамырын көне
ғасырлардан тарататынын көрсетеді.
Енді "күй", "домбыра", "қобыз" терминдерінің этимологиясын талдауға
тырысып көрейік. Кейде түбір сөздің мағынасы басқа жақта болып шығуы
мүмкін. Мысалға грек тіліндегі "Трагедия" сөзінің генезисін анықтап
көрейік. Антика заманында "Трогос" сөзі "теке", ал "Трагедия" "текенің
шеруі" деген мағынаны білдіреді екен. Яғни, жылдың бір мезгілінде көне
Юнанның қалаларында бақсылар текенің кебін киіп жер асты күштерінің сыртқа
шыққан символдық ырым арқылы көрсететін болған. Осы шеру түрлене, дами келе
сахнада орындалып, уақыт өте драма өнерінің кемелденуіне байланысты адам
танымастай болып өзгерген. Осы сияқты күй, домбыра, қобыз сөздері музыкалық
термин болуы да, болмауы да мүмкін. Бұл жайында Қ.Жұбанов өз ойын былайша
айтады: "...Қазақ күйі қашаннан бері жұртқа белгілі? Не себепті "күй" деп
аталған? "Күй" деп басқа нені айтады? Осыны қаралық. "Күй" деп татардың
әнді де, күйді де, қысқасы, барлық музыка шығармаларын атайтынын жоғарыда
айтып өттік. Қазақта "күй" түрінде айтылған сөз шағатай, ұйғыр, анатолиялық
түріктер тілінде "көк" болып айтылуы тиіс.Қазақтың "и" дыбысының
бірқатары шағатай, ұйғыр, түрікпен, әзірбайжан, түріктердің тілдерінде "К",
"Г"-ге айналады. Қазақша "байламақ" деген сөз оларша "бағламақ" болады;
біздің "тимек" деген сөз оларша "текмек"; Қазақша "би" сөзі оларда
"бек" болады, қазақтың "би - бек" деп екіге бөліп айтатыны осы түрлі
нормадан туған. Сондықтан "күй" деген сөз оларда "көк" болуы табиғи
нәрсе. Ескі жазба белгілердің ішінде бұл сөз ең әрідегі нұсқаулардан Махмұт
Қашғаридің "Дивани - лұғатт" атты XI ғасырдан қалған кітабында ұшырасады.
Бұл "ол көк ләнер" деген сөзді мысалға алып, оны "ол ән салып тұр" деп
аударады. Соған қарағанда қазақтың "күй" сөзі ол кезде "көк" түрінде
болып, ән – күй мағынасында қолданылғандығын көрсетеді".
Қ.Жұбановтың осы ойын қазақ мәдениетін, оның ішінде халқымыздың
музыкалық мұрасын зерттеп жүрген ғалым – жазушы Ақселеу Тарақты да
қолдайды.
"Күй" сөзінің "көк" сөзімен шентесуі жай ғана үндестік заңдылығының
айғағы емес. Ең бастысы тәңірлік наным – сеніммен шыққан семантикалық
негізгі ортақ. Көкті тәңірі тұтқан қазақ ежелден-ақ уақыт пен кеңістік
аясындағы өзгерістерді тәңірлік құбылыс ретінде қабылдаған, - дейді ол.
Бұл оймен Т.Қоңыратбаев келіспейді. Ол өз еңбегінде былай деп жазады.
"Күй" – XIII - XIX ғасырларда қалыптасқан атау. Түркі тілдес халықтарда
оның сарын, мақам сияқты атаулары болған. Мысалы, қазақтағы бақсылық үрдіс
белгілі бір музыкалық сарынға құрылатын болса, шығыс музыкасының арнауы –
он екі мақам. "Саз" – XY - XYIII, күй - XIX – XX ғасырлардағы қазақтың
аспаптық музыкасына байланысты туған атаулар. "Саз" көбіне шертпе күй
дәстүріне негізделген шағын да мұңды әуенге, ал "күй" белгілі бір
музыкалық образға құрылған музыкалық шығармаға байланысты атау болса керек"
– дейді ол.
Осы жоғарыда айтылып өткен ойлардың қай – қайсысы болмасын өзінің
зерттелінуімен, ойларының байламдылығымен, қисындылығымен ден қойдырады.
Десе де, "күй" атауын "көкпен" – яғни космогониялық іліммен
байланыстырудың қажеті жоқ, бұл тек қазақ музыкасына тән профессионалдыңқ
күйшілік дәстүріне байланысты туып, бір ғана жанрлық сипатқа ие атау деген
ой, меніңше, дұрыс секілді.
Енді халқымыздың осы күйді қандай аспаптармен дүниеге әкеледі,
орындайды соған бір сәт көз жүгіртейік. Өйткені, меніңше күй, аспап және
осы күйді орындаушыкүйші, жырау дегеніміз бір – бірінен бөлінбейтін егіз
ұғымдар. Өзіміз білетіндей күй екі аспапта – қобызда және домбырада
орындалады. Енді осы музыка аспаптарын тарихи мағлұмат негізінде
сабақтастыра отырғанымыз жөн болар. Орта Азия мен Қазақстандағы музыкалық
дәстүрдің байырғылыңын тарихи – археологиялық деректер де орнықтыра түседі.
"Ұлытау төңірегіндегі тас мүсіндер ішінде аса қызықтысының бірі –
бақсының тас мүсіні, - деп жазды академик Әлкей Марғұлан. Ол Жанғабыл
өзенінің бойында, Төртқара тамының оңтүстік жақ алдында 3 шақырым жерде
тұр.
Тас мүсіннің бір жақ бүйірінде қобыздың суреті бар. Қоңырау дөңгелек
ай тайба түрінде кескінделген, оның қолға ұстайтын тұтқасы төмен
қаратылған. Бұл ек нәрсе – қобыз бен қоңырау - ертедегі бақсы-жыраулардың,
не толғау айтатын абыздардың қолынан түспейтін құралдары болған. Олар
қоңырауды қағып би билесе, қобызбен неше түрлі сарын тартатын болған"6.
Қобыз аспабының пайда болуын қазақ санасы Қорқыт-Атамен
байланыстырады. Әдетте, қобыз аспабы, қобыз үні мен күйлері сөз бола қалған
жерде, Қорқыттың есімі қоса айтылады. Осыған орай, қазақтың ұлт аспаптарын
зерттеуші ғалым профессор Болат Сарыбаев қобызды YIII – IX ғасырларда пайда
болған аспап деп есептеді.
Тағы бір құнды айғақты академик В.В.Виноградов тапқан. "Археологиялық
олжалардың ішінде ке дегенде осылан екі мың бұрын тұтынылған қос ішекті
аспаптық бейнесі ерекше назар аударады. Бұған бүгінгі күнгі ең тектес, ең
жақын аспап ретінде қазақтың домбырасы мен қырғыздың қамузын жатқызуға
болады" – деп жазды. Ол ойын одан әрі жалғастыра ыспалы аспаптардың отаны
ОРта Азия екенін, қазақтың қобызы осы күнгі виаленчельдердің,
скрипкалардың, альттардың арғы атасы екенін айтады.
Кейбір тарихшылар Европа жұртшылығы қобызбен Марко Полоның саяхатынан
кейін таныс болғанын дәлелдейді. Неміс ғалымы Вернер Бахман кәдуілгі қыл
қобызды скрипканың атасы деп санайды. Қайткен күнде де қобыз бен скрипканың
арасында генетикалық байланыс бар екені шындық. Қара қобыздың негізінде
дүниеге келіп, жетіле түскен скрипка итальян шеберлері мен орындаушылардың
арасында "Сахнаның еркесі" атанды. "Қобыз" – көне сөздер қатарына жатады,
өйткені ол индоевропалық және алтай тілдерінде қатар кездесіп отырады. Оның
қобыз, қомыз, кумус, кобза, кобзорь, кубас, купас, хомус т.б. секілді
айтылу түрлері бар.
Қобыз аспабы ел ішінде киелі саналғандықтан оны ойын – сауық пен
салтанат тамашада қолдануға болмады. "Қобыздың тілеуі жаман: қараша үйде
құлағым қалқайып, жалғыз қалсам дейді екен", "мені құшақтаған
адамның менен басқа құмары болмасын "... секілді қобыз соңынан ілескен
өсек – аяң. Қобыздың халық арасына кең сіңуіне бөгет болды. Сөйтіп, қобыз
да, қобызды ұстаған адам да үрей тудырып, өлкемізде мұсылман діні күш алған
тұста бұл аспапқа түрлі тосқауыл қойылыпты. Сондықтан ол "таңдаулылар"
мен "қалаулылардың", "жын" мен "перілердің" иелерінің кәсіби
аспабына айналады. Оны Қазақстанда зерттеген саяхатшылардың дәруіш, сопы,
абыз – бақсы мен балгерлердің қолынан жиі ұшырататыны сондықтан. Енді бір
музыкалық аспабымыз – домбыра туралы тоқтала кетейік. Соңғы жылдары музыка
зерттеушілері шертпелі аспаптардың тегі жайлы қызықты деректер келтіріп
жүр. Қазақ ғалымдары да домбыра аспабы туралы көптеген зерттеулер
жариялады. Мысалы, музыка зерттеушісі, фольклоршы Қ.Жүзбасов бұл атаудың
тегін анықтауға анимистикалық тұрғыдан келіп "домбыра" сөзінің
қалыптасу жолдарын былайша түсіндіреді: дөпбұра – дәлбұра – дембұра –
домбыра. Әрине, бұл пікірдің тарихи – лингвистика тұрғысынан әлі де анықтай
түсетін тұстары жоқ емес. Ең бастысы, автор дөп бұра, дәл бұра, дем бұра
деген сөз тізбектерінің домбыраға айналуын, атап айтқанда, соңғы дембұра
сөзінің домбыраға өтуін ғылыми тұрғыдан жеткілікті түрде дәлелдей алмаған
секілді.
"Домбыра" – қыпшақ сөзі, ол томбурин "бубен" деген мағына береді
дейтін пікірлер бар. Әрине, бұл қостауға тұрарлық ой, бірақ бүкіл Орта
Азия, Алтай, Қазақстан жерін мекендеген түркі – моңғол тайпаларына ортақ
музыкалық аспаптық атауын бір ғана қыпшақ диалектісінен іздеу дұрыс емес
сияқты.
Т.Қоңыратбаевтың пікірі бойынша домбыра атауы ежелгі ұрмалы аспап
даңғырамен байланысты. Кепшік, кіші ұрмалы аспап деген ұғымды білдіретін
бұл аспаптың көне фонетикалық атауы санкфит тілінде сақталған кін дара.
Сонда кингара – қаңғыра – даңғыра ұрмалы музыкалы аспаптарға қатысты
атаудың әр түрлі фонетикалық нұсқасы болмақ. Тарихи формациялардың өзгеріп,
қоғамдық ой – сананың жетілуіне байланысты бұл музыкалы аспап белгілі бір
дәстүрге, атап айтқанда, эпикалық дәстүрге бейімделіп, халық өмірінен кең
орын алған. Атау бірде ұрмалы, бірде ішекті шертпелі музыкалы аспапқа
қатысты болса да, бұл атаулардың өзара үндестігінен олардың бірлігі де
байқалады. Бір кездегі политеизм тұсында даңғыра шамандардың басты құралы
атрибуты болса, келе – келе бұл атау өзінің алғашқы мәнін өзгертіп
отырған. Мұның өзі даңғыраның ұрмалы аспаптан шертпелі аспапқа айналуынан
туған тарихи құбылыс еді. Мысалы зороостризм тұсында мұндай аспаптар
табира деп аталса, буддизмде – дамбор, дамбро, шаманизмде – даңғыра,
домбыра т.б.
Домбыра тектес музыкалық аспаптың бір шығыстық нұсқасы – дутар. Ду –
екі, тар – ішек деген сөз. Бұл жерде атау музыкалық аспаптың құрылысынан
туындап тұр.
Мұның бәрі домбыра аспабының көне кезеңдерде туып, заман елегінен өте
келіп, дамып, жетіліп отырғандығын көрсетеді. Сонда бүкіл шығыс аймағына
салар болсаң, даңғыра тектес ұрмалы аспаптың шертпелі дутар, тамбур,
домбыра, ретінде қалыптасу кезеңі – Араб - Иран және Орта Азия мәдениетінің
тоғысуынан туған шығыс ренессансының тұсы, политеизм дәуірінің өтіп,
монотеистік діни нанымның исламның орныға бастаған кезі болып шығады. Осы
қисынға жүгінер болсақ, - дейді Т.Қоңыратбаев ойын жалғастыра отыра –
аспап "домбыра" деген атауға оғыз – қыпшақ, ноғайлы дәуірінде, одан соң
қазақ халқының этногенезі қалыптасу кезеңінде ие болмақ. Оған қазақ
даласында эпостық дәстүрлердің өрістеуі, Қазтуған, Асан қайғы, Доспамбет,
Бұхарлардың ірі – ірі жыраулық дәстүрлерінің тигізген әсері зор. Өйткені
домбыра аспабының өзі қазақ даласында эпикалық жырлармен бірге өмір
сахнасына шығып еді.
Домбырашы – зерттеуші Айтжан Есенұлы этнограф Ерік Кәнекеевтің
болжамындағы "Том" деген атауды көңіл қоярлық ой деп санайды. Ғалымның
пікірінше "том" деп түюлі жұдырық немесе қолдың саласы айтылады.
"Төмпештеу", "төпелеу", "таптау" сияқты тұйық етістіктер осы "том"
түбірінен шыққан. Кейіннен бұл түбір "том" ұяңданып "домға" айналған.
А.Есенұлын тұйыққа тірейтін "домбыра" тіркесіндегі "быра" сөзі.
"Дом - быра" атауы тіркес бір – біріне сіңісіп кеткен екі бөлек сөз. Ол
мысал ретінде орыс тіліндегі "бренчать на гитаре", "бряцать по струнам"
сияқты сөз тіркестерін алады. Оның пікірінше орыстың осы тұйық етістігі
орыстың ата сөзі емес, ностратикалық тіл заманында сол тілді тұтынған
халықтардың барлығы да пайдаланған сөз. Орыс тілінде "быра" сөзі
құбылып, етістікке айналып, ал түркі тілдерінде лексикалық мағынасынан
айрылып тіркесе түскенде ғана "бір нәрсені" шерту, тарту, дыбыс шығару
деген мағынаны беретін болған. Яғни, домбыра сөзі "қалдық саласымен немесе
бес саусақпен ішекті шерту" деген мағынаны береді, - деп санайды ол. Әрине,
бұл ойды ол абсалютті деп ұсынып отырған жоқ. Дегенмен, бұл көңіл қоярлық
ой, меніңше. Ежелден түрік тектес тайпалар мен орыстардың мәдени – рухани
аймақта өте жақын араласқанын ескерсек бұл сөздің де түбірі бар секілді.
Енді шама – шарқымызша домбыра аспабы мен домбыра күйінің генезисін
тиянақтауға тырысайық. Ескі аңыздың бірінде былай делінген. "Ең алдымен
ештеңе болмады. Содан кейін бір ғана дыбыс пайда болды. Сол дыбыстан бүкіл
дүние жаратылады". А.Есенұлы бойынша қазіргі домбыраның архетипі – көне
домбырада бір – ақ ішек болған. Магиялық культті іске асырушы бақсылар, сол
ішекті даңылдату арқылы дүниенің жаратылу процесін күн сайын
актуальдандырып отырған. Яғни, сол жалғыз дыбыс осы дүниенің мызғымай
тұруының кепілі іспеттес. Ал ішектердің қосылуы дүниетаным күрделенген
сайын, аспаптың да күрделене түсетіндігінің айғағы.
1.2. Күй және күй аңызының өзара сабақтастығы.
Белгілі ғалым И.В.Мациевский: "Егер музыкалық аспап халық өмірінде белгілі
бір қызмет атқарып, оның әдет – ғұрпынан орын алатын болса, онда оны бір
немесе бірнеше халыққа, белгілі бір тарихи кезеңде өмір сүрген этникалық
топқа тән музыкалық аспап деуге болады" – деп жазған болса, дәл осы
белгілерді біз домбыра аспабының бойынан да табамыз.
Соңғы деректер бойынша ғалым – зерттеушілерге қазақ халқының бес –
алты мыңдай күйі белгілі. Бұл, әрине, бес – алты мыңдай күйімен қосарлана
айтылатын аңыз - әңгімесі де соншама. Сондықтан да күй мен күй аңызын бір –
бірінен бөлмей қарау қажет. Ғалым – зерттеуші Ә.Марғұлан күйдің тарихи
кезеңдерін бес кезеңге бөледі.
Бірінші кезең күйлері б.з.д YIII – Y ғасырлар мен біздің
заманымыздың YI ғасыр аралығын қамтиды. Бұған Евразияның ұлы даласындағы
көшпелілер арасында ислам діні тарағанға дейінгі қиял – ғажайып
тақырыптарға арналған күйлер жатады. Мәселен "Қос мүйізді Ескендір",
"Көк төбет", "Аққу" т.б. күйлерді атауға болады. Бұлардың қайсысы
болмасын көне саз – сарындарымен ғана емес, қосарлана айтылатын аңыз -
әңгімесімен де алыс замандарды меңзейді.
Екінші оғыз – қыпшақ YI – XII ғғ. күйлері. Бұл кезеңге Қорқыт
атаның сарындары "Абыз толғауы", "Саймақтың сары өзені", "Малжыңгер"
сияқты күйлер жатады. Бұл кезең күйлеріне тән арқау болған тақырыптар
өмірдің мәні, бақыттың баяндылығы Қорқыттың мәңгілік өмірді іздеуі. Оғыз
– қыпшақ кезеңінен жеткен күйлер өзінің аңыз - әңгімесінің тарихи
сәйкестілігімен де Қорқыт сияқты тарихи тұлғаның өмір шежіресімен де
рухани мұрамыздың генезисін нақтылай түседі.
Үшінші, ноғайлы кезеңнің XIII – XYI ғғ. күйлері. Оғыз – қыпшақ
заманының аласапыранынан кейінгі қазақ даласындағы рулық – тайпалық
тұтастану, Алтын Орда сияқты мемлекеттің бой көтеруі осы кезеңдерге тұспа –
тұс келеді. Тек ол ғана емес, ілгері ғасырлар талқысында тарихи
тағдырын ортақтастырған далалық ру – тайпалардың саяси одақ құрып "Қазақ"
деген кең мағыналы этникалық атаумен тарих сахнасына шыға бастаған кезі де
осы кез.
Ноғайлы кезеңінде туған музыкалық мұраларымыздың санатына "Жошы
ханның жортуылы", "Шора батыр", "Қамбар күйі" сияқты халық күйлерімен
бірге Кетбұғының "Ақсақ құлан", Асан Қайғының "Ел айрылған",
Қазтуғанның "Сағыныш" күйлерін жатқызуға болады. Бұл күйлер саз –
сарынының ширыққан динамикасы мен де, қосарлана айтылатын аңыз -
әңгімесімен де, тарихи тұлғалардың көрініс табуымен де сол заманның саяси -
әлеуметтік, мәдени – рухани күйін айқын бейнелейді.
Төртінші, Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі XYII – XYIII ғғ. күйлер.
XYI ғасырдың алғашқы жартысынан бастап қазақтар мен ойрат феодалдарының
арасындағы бәсеке – бақтастық осы екі халықтың екі ғасыр бітпес дауына,
бітпес шайқасына ұласты. Бұл кезең күйлері өзінің өр мінезімен, тарихи
оқиғалармен сабақтастығымен, нақтылы тұлғалар өміріне, қызметіне
деректілігімен баурайды. Мұның музыкалық мұрамыздағы орны ретінде "Елім -
ай" әнін, "Қаратаудың шертпесі", "Қалмақ биі", "Бел асар", "Абылайдың
қара жорғасы", "Кеңес" т.б. күйлерді айтуға болады. Бұл кезеңдегі
күйлердің типологиялық қасиеті ретінде этикалық сабыр мен тереңдікті айтуға
болады.
Бесінші XYIII – XIX ғасырларда және XX ғасыр басында туған күйлер.
Бұл кезеңнің рухани мұраларында саяси - әлеуметтік сарынның айқын көрініс
тауып отыратынын баса айту керек. Әсіресе ұлттық дербестіктен айрылған
халықтың хан – сұлтандарға, бай – патшаларға деген көзқарасы, көңіл –
күйі, әлеуметтік айырмашылықтың ұлғаюы жалпы рухани мұрамызда, соның
ішінде ән – күйлерімізде өте – мөте айқын көрінеді. Содан да болу керек,
бұл кезеңдегі қазақтың музыкалық мұрасы ерекше молдығымен де, тақырыптың әр
алуандығымен де, әуен – сазының мейлінше шыңдалған профессионалдық
деңгейімен де айрықша назар аударады. Бұл кезеңде Байжігіт, Боғда,
Құрманғазы, Тәттімбет, Дәулеткерей, Тоқа, Ықылас, Қазанғап, Сейтек
сияқты дәулескер күйшілер қазақ музыкасының ұлттық тілін біржолата
орнықтырып, жалпы адамзаттық мәні бар рухани феномен деңгейіне
көтереді.
2 тарау. Күй өнері халқымыздың тұғыры биік асыл мұрасы.
2.1. Күйшілік өнердегі халық даналығының дәстүрлі нышандары.
Қазақ күй мұрасында даналыққа негізделген аңыз-әңгімелер мен
тарихи сарынға ден қойдыртаын күмбірлеген қоңыр үннің маңызы ерекше.
Даналық деп танылатын, негізі нәрсе ақыл-ойдың қоңыр үнімен үйлесімділігін
тану қажеттілігі үшін тундаған күй өнерінің ерекше түрі –айтыс.Күймен
айтысу – халық өнерінің ең шырқу биігі. Күй айтысының құрылымы ақыл-оймен
өрілген саз-сарындық ырғақ, немесе ақыл-ой мен қоңыр саз қатынасы.Қорқыт
атаның толғаулары мейлінше дәл келеді. Поэзия мен философия – бұл
бөлінбейтін біртұтастық. Бірақ олардың мәнісі адамгершіліктің биік шыңы мен
ұлылығын өзара бөлісуінде. Қазақ халқында ежелден қалыптасқан айтыс өнері
бар. Ақындық айтыс халықтың өзіндік бір ерекшелік қасиетін танытады. Сол
сияқты күй мен айтысу, қазақтың болмыстық қасиетін айқындатады. Күймен
айтысу-көңілдегі көрікті ойды жүйріктей жүйткіген немесе жорғадай тайплаған
ырғақтардан құралған сазды құлақ күйін қандыра шертіп жеткізу. Домбраның
шанағынан төгілген мұндай саз сырлары күймен айтысу өнерін сынға түсіреді.
Күймен айтысу - қазақ халқының музыка мәдениетінің ең жоғарғы көрінісі,
яғни парасатты көңілден туған ой-тоқындарын қоңыр сазбен үйлестіру. Күй
айтысында елдің дауын шешу,ердің елдік дәстүрін баяндау т.б сияқты түйінді
мәселелер шешіледі. Күй айтысының дәстүрге айналуы ел ішіндегі өнердің
кемелдігін танытады, халықтың даналығын көрсетеді, өнерімен өмірлік салтын
танытады.Тіршілік болған соң әр түрлі жағдайлар болып жатады,осыған орай
күймен жауаптасып айтысу немесе күй арнау, халық арасына кең тараған. Қазақ
халқының мәдени тарихында Құрманғазы мен Дәулеткерейдің, Тәтімбет пен бір
күйші қыздың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz