Қазақ тіліндегі өлшем бірліктеріне қатысты лексикалық қабат

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Бітіру жұмысының өзектілігі . Әлем бейнесін тану үрдісінде өздерінің мәдени этнотанымы арқылы бір нысанның екінші бір нысаннан алыс немесе жақын, ұзын немесе қысқа, ауыр немесе жеңіл, қалың немесе жұқа екенін анықтау барысында этнос мүшелері өздерінің когнитивтік санасындағы ақпарат дүниелермен ассоциациялау, салыстыру, теңеу негізінде ежелгі өлшемдік ұғымдар жүйесін дүниеге әкелген.

Өлшемді адамдар, ең алдымен, практикалық қызметте меңгереді және өз қарым-қатынастарында әртүрлі өлшем бірліктерін өздері жасайды. Сондықтан да олардың күнделікті іс-әрекеттік қатынастары мен ойлау жүйесінде өлшем жөнінде ментальдық таным-түсініктер шоғырланып, соны тілдік таңбаға салып атау етіп бекітті.

Замандар ағымында даралана түскен нақты өлшемдік бірліктердің көпшілігі ерте уақытта қарапайым, қарадүрсін өлшеу жүйелері негізінде жіктелді. Ғаламшарды мекен еткен әртүрлі этностар мен тайпалардың өзіндік өмір сүру формасына орай мәдениеті, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, ырым-жоралғысы, моралі, діні, тілі болатын сияқты өлшем туралы таным-түсініктері де аталмыш қасиеттеріне сәйкес ментальдық ерекшеліктеріне негізделді. Бұл өлшемдік жүйелердің этнолингвистикалық ішкі мағынасы мен мазмұнында халықтың ментальдық ерекшеліктеріне негізделді.

Бұл өлшемдік жүйелердің этнолингвистикалық ішкі мағынасы мен мазмұнында халықтың дүниетанымы мен мәдениеті қоршаған ортадағы нысандардың сан алуандығы, шұғылданған шаруашылығы материалдық тұрмыс-тіршілігінде қолданылатын құрал-жабдықтары, тұрған жерінің географиялық ландшафтары сияқты көптеген сыртқы факторлардың сипаты көрініс береді.

Ежелгі халықтың өлшемдердің бір тобы нысанның ұзындығын білдіруде қолданған дене мүшелері мен құрал-сайман атаулары болды. Қарыс, сүйем, елі, құлаш, шабан, шынтақ, арқан, құрық, қамшы сияқты дене мүшелері мен құрал-саймандар алғашында өздерінің негізгі қызметтерін атқарса, дами келе адам қажеттілігі үшін өлшеу құралдарының қызметтерін атқарып тілдік ұжымның этнотанымында семантикалық жағынан дамып өлшемдік мәнге ие болған. Бұл өлшем бірліктері нақты ортақ өлшем, меже, шаманы анықтағаннан гөрі әр адамның дене бітімінің өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес өлшемі, межесі анықталып отырған.

Сөздік қорымыз бен метрологиялық лексиканың аса құнарлы қабатын құрайтын өлшем бірліктерінің бірі - арақашықтық өлшем мағынасын білдіретін тұрақты тіркестер. Олардың пайда болуы мен қалыптасуы, негізінен, сол халықтың күнделікті тұрмыс-тіршілігіндегі мал шаруашылығы, көшіп-қонуы, мекен-жайы сияқты түрлі нысандарды салыстырып теңеу сияқты өмір қажеттілігінен туындаған.

Халқымыздың ой-тұжырымында, өмір-тәжірибесінде заттың, нәрсенің салмақ-көлемін нақты өлшегеннен гөрі, оның ауқым-көлемін өздері тұрған заттардың көлем-мөлшеріне қарап ажыратуды үрдіс еткен.

Сұйық заттар мен шашылып-төгілетін заттардың салмақ-көлем өлшемдері өздері тұрған мес, саба, қарын, табақ, қап, дағар, бүйен сияқты салынған ыдыс-аяқтарының көлем-мөлшер ерекшеліктеріне сәйкес әрқилы қалыптасқаны - соның айғағы.

Сонымен ата-бабаларымыз әлем бейнесіндегі нысандардың орналасу тәртібін, ұзындығы мен қашықтығын, салмақ-көлем мөлшерін өзінің тұрмыс-тіршілігіндегі этнотанымдық табиғатымен байланыстыра болжай алған. Таңның атысы мен күннің батысы тәулікті, уақытты сағатпен, салмақ пен көлемді безбен мен таразы арқылы арақашықтық пен ұзындықты километр мен метр сияқты нақты өлшеу құралдарымен өлшенсе де, соның бәрінің өлшемін өзінің күнделікті тұрмыс-тіршілігіндегі өмірлік тәжірибесінен ала білген. Сондықтан бұл өлшем, меже, шамалар өз заманының мәдени келбетінен берері мол, ұғымдық мазмұны терең, өзіндік ойлау жүйесіндегі этнотанымдық ерекшеліктерін айқындайтын құнды дүниелер.

Зерттеудің нысаны . Қазақ тіліндегі өлшем бірліктерінің тарихи, этнолингвистикалық сипаты жұмыстың негізгі нысаны саналады.

Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері . Жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ тілі жүйесіндегі уақыт, салмақ-көлем, кеңістік өлшем бірліктерін, олардың этнолингвистикалыық сипаттарын айқындау. Осы мақсатқа сай жұмысты жазу барысында мынадай міндеттер қойылды:

- қазақ тіліндегі өлшем бірліктеріне қатысты лексикалық қабаттың зерттелу жайын саралау;

- ұзындық өлшем атауларының этнолингвистикалық сипатын анықтау;

- арақашықтық өлшем атауларының этнолингвистикалық сипатын көрсету;

- салмақ-көлем өлшем атауларының этнолингвистикалық сипатын анықтап, ерекшеліктерін қарастыру.

Бітіру жұмысының жаңашылдығы. Бітіру жұмысының жаңашылдығы қазақтың төл мерзім, салмақ, ұзындық өлшемдерінің талдануымен сипатталады.

Бітіру жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Бітіру жұмысында қазақ өлшемдерінің қалыптасуы мен танымдық мәні теориялық тұрғыдан қарастырылып, зерделенеді. Сонымен қатар Орхон-Енисей жазба ескерткіштері, М. Қашқаридың “Диуани лұғат ат-түрк” еңбегі, “Древнетюркский словарь” сөздігі, В. В. Радловтың “Опыт словаря тюркских наречии” атты сөздігі, Э. В. Севортянның “Этимологический словарь тюркских языков” атты сөздігі, “Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі (жекелеген томдары) ”, Е. Жанпейісовтің, Е. Аққошқаровтың, К. Күркебаевтың зерттеу еңбектері.

Бітіру жұмысының практикалық маңызы. Бітіру жұмысында жинақталған материалдарды қазақ өлшем бірліктері сөздігін жасауға пайдалануға болады.

Бітіру жұмысында қолданылған әдістер. Семантикалық, ономасилогиялық аспектілер негізге алынып, диахрондық, синхрондық тұрғыдан зерттеуде тарихи-салыстырмалы әдіс пайдаланылды.

Жұмыстың құрылымы . Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ӨЛШЕМ БІРЛІКТЕРІНЕ ҚАТЫСТЫ ЛЕКСИКАЛЫҚ ҚАБАТ

1. 1 Уақыт пен кеңістіктегі өлшем бейнесі

Әлемнің тілдік бейнесін танудағы ұғым мен түсініктің бірі - уақыт пен кеңістік категориясы. Ғалымдар уақыт пен кеңістік категориясына ерте кезден бастап-ақ ерекше назар аударған. Бұл категорияларды философия, физика, математика, логика, геометрия, астрономия және тіл білімі сияқты ғылымдар тұрғысынан зерттеу нысандарына айналдырған.

Платон, Аристотель, Демокрит сияқты ежелгі грек оқымыстылары кеңістік пен уақыт категориясының ішкі мәніне қатысты жан-жақты зерттеулер жасап, бұл ұғымдар туралы қарама-қйшылығы мол пікірлер қалыптастырғаны белгілі.

Ежелгі Греция философтары уақыт пен кеңістікті космогониялық тұрғыдан елестетсе де, осы категория туралы Аристотельдің ой-пікірлері кейінгі дәурдегі зертеу еңбектеріне орасан зор ықпал етті. Мұны зерттеуші М. Д. Ахундов орынды атап өтеді: «Концепция Аристотеля определила рубеж, с которого начинается высоко развитая метафизика пространства и времени» [1, 119 б. ] .

Әлем бейнесіндегі уақыт пен кеңістік жүйесінде ерекше көрініс беретін бірліктер - өлшем бірліктері. Бұл қабаттағы өлшем бірліктер дегеніміз - белгілі бір нәрсені бір тектес басқа бір нәрседен айыра, салыстыра айқындайтын бірлік [ҚСЭ, 5 б. ] . Ол адамзат баласының күнделікті іс-әрекеті нәтижесінде белгілі бір санды, сапаны, шаманы, мөлшерді, межені анықтау барысында пайда болған. Өлшем - тиісті өлшеуіш аспаптардың көмегімен ғылыми-зерттеуді эмпирикалық деңгейге іске асыратын, материалдық нысандардың сипаттамаларын (салмағы, ұзындығы, нүктелік шамасы, жылдамдығы) анықтайтын танымдық рәсім. [Ф. С. 322 б. ] . Өлшем категориясына философия тарихында алғаш кең көлемде талдау жасаған немістің ғұлама ойшылы Г. Гегель болды. Оның ойынша, болмыстың өзге формаларынан оралып, өзіне-өзінің қатынасының болуында, болмыс тікелей өзіне-өзінің тепе-теңдігінен, өзіне-өзінің дәнекерленген қатынасына келеді. Өлшем даму процесінде сапаның бұрынғы қалпын қайтадан орнықтыру емес, сол сапаның сандық өзгерістегі толыса өзгерген дәрежесі. «Өлшем дегеніміз - сапаның анықталған саны, өлшем бәрінен де бұрын тұрмыс тіршіліктің аясында анықталған сандар, мөлшерлер, межелер, шамалар жүйесі», - деп ой қорытады [2, 257 б. ] .

Өлшем бірліктері бүтіннің бөлшегі ретінде кеңістік қатынасының құрамдас бөлігі болып саналады. Осы кеңістік қатынасындағы көлденең және тік жүйелердің арақатынасын анықтауда, ертеде өлшем бірліктері зор рөл атқарғанын қоғамның қалыптасуы мен даму сатысынан көруімізге болады. Әрине, өлшемдік, мөлшерлік, межелік жүйелердің өмірге келуі - адам санасының жемісі. Өлшемді адамдар, ең алдымен, практикалық қызметте меңгереді және өз қатынастарында әртүрлі өлшемдерді өздері жасады. Сондықтан да олардың күнделікті іс-әрекет қатынастары мен ойлауында өлшем жөнінде түсініктер болды, соны атау сөздермен бекітті.

Әлем бейнесін тану үрдісінде адам өзінің көз алдында пайда болған заттар мен қоршаған ортадағы құбылыстардың сан-қилылығын, ол заттардың қажеттілік барысында қызметінің бірнеше рет қайталанғандығын, қайталанатындығын, көп вариантты арақатынастарын ашу мақсатында өлшем, мөлшер ұғымын қалыптастырған. Осы өлшем, мөлшер ұғымы қоршаған ортадағы әлем бейнесінен өзінің танымы арқылы бір нысанның екінші бір нысаннан алыс немесе жақын, ұзын немесе қысқа, биік немесе аласа, аз немесе көп, ауыр немесе жеңіл, қалың немесе жұқа, таяз немесе терең екенін анықтау барысында соларды есепке алуды қалыптастырумен, жетілдірумен өлшемдік, мөлшерлік, межелік, сандық, шамалық сипаттарын белгілеу дамыта жүргізіліп отырған. Осыған орай, өлшем, әдетте, мөлшердің онтологиялық іргетасының көрінісі мен сипаты, уақыт пен кеңістік шеңберінің ара қатынасы тұрғысынан бейнеленді. Бұл процестер танымның ұзақ даму желісінде айқындала түскен.

Уақыт өте келе дараланған нақты өлшемдік қатынастардың көпшілігі алғашқы кездерде қарапайым, қарадүрсін өлшеу жүйелері негізінде жіктелген еді [3, 6 б. ] .

Ежелгі қауымдық құрылыста адамдар тұрмыс-тіршілігінің негізгі көзі аңшылық, егіншілік, және мал шаруашылығы болғандықтан, солардың есебін сан-мөлшерін, межесін, шамасын белгілі бір өлшемдік таңбалармен белгілеу керек болды. Осындай қажеттіліктер негізінде ежелгі өлшемдік жүйелер дүниеге келді. Өлшем тарихы туралы зерттеулердің деректеріне қарағанда еңбек процесінің даму нәтижесінде қоршаған ортадағы заттар мен нәрселерді өлшеудің маңызы зор еді. Бұған негіз болып адамның дене мүшелері алынды. Яғни ең алғашқы өлшем құралдары қызметін адамның дене мүшелері атқарған. Дене мүшелерінің қызметінің ауқымдылығы сонша, олар ұзындықты, биіктікті, қалыңдықты өлшеуде жиі жұмсалғандығы сондай, кейде көлем мен салмақ өлшемдерін анықтау барысында да қолданылатын болды. Бұған зерттеуші Л. А. Молчанованың төмендегі мына бір пікірін келтіруімізге болады: «У славянских и неславянских народов широко известны две меры. Связанные с пальцем: одна определяется шириной пальца руки, чаще всего большого при его основании, другая длиной. Узнать, о какой именно мере идет речь, можно только по контексту или общему содержанию разговора, так как у восточнославянских народов обе меры называются одним термином «палец» или «перст», Длина пальца чаще всего употребляется в метафорических сравнениях» [4, 18 б. ] .

Яғни адамзат баласы танымның жіктелуі барысында қоршаған ортадағы заттардың, нәрселердің ауқымын анықтау барысында өздерінің қолын, саусағын, шынтағын, бармағын, аяғын, табанын, бойын пайдаланған. Бұл әлемдегі көптеген халықтардың ежелгі өлшемдеріне ортақ тән құбылыс болған. Пифагордың «барлық заттар өлшемі адамның өзі» деген тұжырымы осыған сәйкес айтылса керек.

Өлшемнің көне, алғашқы үлгілерінің қарапайым, әрі қарадүсін болуы өлшемдік бірліктердің кез келгеннің шарттылығы өзінің бөлшектеріне тең болумен байланысты еді. Осыған орай, метрология тарихын зерттеген ғалым Ф. И. Петрушевский бұл өлшемдер туралы: «ежелгі халықтық өлшемдер жүйесі ең алғашқы және табиғи болып келеді», - дей отырып; «Өлшемдер ішінен ұзындық өлшемі бәрінен көне. Ол барлық халықтарға тән, оның негізгі бөлшектері фут (табанға сәйкес) болса, кейде ол шынтаққа сәйкес келеді», - деп тұжырымдайды [3, 6 б. ] .

Дегенмен, жер бетіндегі халықтардың өлшем туралы таным түсініктерінің барлығы бірдей емес. Мәселен, өлшем туралы шығыс халықтарының таным-түсінігі бойынша, дүниенің көлденең өлшемі әлемнің төрт бұрышынан басталады. Олар: оңтүстік, солтүстік, шығыс, батыс.

Жаратылыстанудың мифологиялық моделінің тігінен алынған үлгісін әлем халықтары «Әлем ағашы» («Мировое дерево») десе, арғысы түркілер, бергісі қазақтар оны «Бәйтерек» деп таныған.

Шығыстың мифологиялық танымы бойынша, әлемнің тік өлшемі үш бөліктен тұрады:

Жоғарғы әлем тәңірлер әлемі

Ортаңғы әлем адамзат әлемі

Төменгі әлем аруақтар әлемі

Аталмыш тік өлшемдер туралы Ш. Уәлиханов төмендегіше ой түйіндейді: «Аспанда да адамдар тұрады, белбеуді тамағынан буынады, біз әлемнің ортасында тұрамыз. Белбеуді белімізден буынамыз, ал жер астында тұратындар белбеуді аяқтарынан буынады» [5, 181 б. ] .

Ертедегі халықтар ішінен жүйеге келтірілген өлшемдер ежелгі вавилондықтарда кездеседі. Олар тәулікті күн мен түнге ажырату, теңдей етіп 12 мерзімді бөлікке бөлуді білген. Ыдыстағы судың толық ағып бітетін уақытын, «су сағаты» деп атау да осы вавилондықтардан бастау алған. Қоғамның дамып, түрлі қарым-қатынастардың ұлғаюына байланысты вавилондықтарда пайда болған ұзындық, арақашықтық, салмақ-көлем сияқты өлшемдер басқа халықтардың тілдерінен енген деген пікірлер бар [6, 46-б7 бб. ] .

Дегенмен, әр елде қоғамдық қатынас күшейіп, сауда-саттық дамыған кезде өлшемдер жүйесін реттеп, бірізділікке түсіру қажеттілігі туындап отырған. Мысалы, «Бұл мәселе Грецияда өмір сүрген Салон билеген дәуірде (б. э. д ІҮ ғасыр) қолға алынды. Ол кезде таба өлшемі шамамен 297 мм болса, ал сусымалы заттарды өлшеуге медми өлшемі алынды, ол 52, 2 лиртге тең болған. 1324 жылы ағылшын королі ІІ Эдуард тағайындаған дюйм өлшемі гректердің осы өлшеміне сәйкес келген» [7, 73 б. ] .

Мәселен, осы кездегі қолданылатын дюйм өшемі бас бармақтың үлкен буынының бүгілгендегі өлшеміне тең келетін болған. Бұл өлшем қазақ халқының қазіргі бармақ өлшеміне сәйкес келген.

Осындай өлшемдік ұғымдардың әр ру, тайпа, этноста болғанын олардың анықтайтын өлшем, меже, шамаларының, семантикалық белгілерінің біріне сәйкес келетіндігін метрологиялық зерттеулерден байқауымызға болады.

Әсіресе, бұл көптеген халықтарда өлшеу қызметін атқарған дене мүшелері атауларымен байланысты. Ағылшын тіліндегі фут өлшемі қазақ халқының байырғы өлшемі табанға сәйкес келсе, парсының аршыны қазақтың шынтақ, орыстың локоть өлшемдеріне, көптеген славян халықтарына тән пядь өлшемі қазақтың қарыс, сүйем атауларына семантикалық жағынан сәйкес келіп жатады.

Қоғамның даму үрдісіне орай, адам қызметі үшін өлшеу қажеттілігі артып, танымал бір өлшемнің негізінде екінші бір өлшеу бірлігі туындап жатады. Мәселен, ағылшын королі Генрих 1101 жылы шынтақтың ұзындығына тең келетін «Ярд» өлшемін өзі бұйрық беріп тағайындаған. Мұндағы шынтақтың ұзындығы бір ярдқа тең болса, кейбір елдерде бұл ұғым мұрынның ұшы мен оң қолды созғандағы ортан саусақтың ұшы арасындағы ұзындық межені білдірген [6, 47 б. ] .

Әйтсе де әр халықтың, ұлттың, этностың өлшем бірліктері бірдей деуімізге болмайды. Ол өлшем бірліктері атауының ішкі мағынасы мен мазмұнында, мәнінде халықтың дүниетанымы, қоршаған ортадағы нысандардың сан алуандығы, шұғылданған шаруашылығы, материалдық тұрмыс-тіршілігінде қолданылатын құрал-жабдықтары, тұрған жерінің географиялық ландшафтары сияқты сан алуан сыртқы факторлардың сипаты көрініс береді.

Мәселен, Египет, Вавилон, грек және ежелгі үндістердің тілдеріндегі сандық өлшем мен меже, шамаларды таңбалау әдістерінде, негізінен, аңдар бейнеленген, ал американдық үндістердің ер адамдары аң аулауға кеткенде үйлерінде қалған әйелдері оралу уақытын түрлі түсті жіптермен немесе жіптен түйін түйіп белгілеп отырған.

Африканың кейбір тайпаларында белдің немесе мойынның орамын ұзындық өлшеміне, ал кокос жаңғағының бос қабығын сұйық заттардың мөлшерін анықтауға қолданған.

Гректер таңертең күн дискісінің жоғары шеті көрінген уақыттан бастап, оның көкжиктен толық көтерілгенге дейінгі аралықты жаяу кісінің аяңдап өткен жолының ұзындығын «стадий» деп атаған [6, 47 б. ] .

Канар аралында тұратын испандықтар бір-бірімен сөйлесерде ысқырып хабар берсе, кейде бір сигарды тартып бітіргенше кететін уақытын айтатын болған. «Сенің ауылың осы жерден қанша сигар жер?» деп сұрау арқылы белгілі бір арақашықтық шамасын анықтай алатын болған. Осындай санау, межелеу, өлшеу орыс халқында «бирка» деген борышты өтейтін белгілерінен де көруге болады. Егер еңбек адамы жер мен иесіне берешек болса, онда ағашқа кертіп, оны екіге бөліп отырған. Салық жинаушымен есептескенде осы екі ағашты беттестіріп, кертілген тетіктер арқылы тексеріп отырған екен [7, 84 б. ] .

Біздің ата-бабаларымыз қазақтар да, одан арғы тегіміз түркілер де нысанның дара және көптігін ажыратып, есептеу үшін өзге халықтарға ұқсамайтын, өзіндік әдіс-тәсілдерді пайдаланған.

Е. Жанпейісов өзінің «Этнокультурная лексика казахского языка» атты монографиялық еңбегінде мынадай қызық дерек келтіреді: «Ертедегі қазақтардың малы көп байлары өздерінің түйесінің санынан шатаспас үшін әрбір жүзінші түйенің көзін ойып алып отырған. Сол көзі ойылған соқыр түйе арқылы жүз түйенің санын анықтайтын болған. Яғни осындағы «соқыр» атауы өзінің ауыспалы мағынасында «жүз» деген сөздің сандық, өлшемдік мағынасын білдіріп тұр» [8, 131 б. ] .

Байырғы қытай зерттеулерінің мәліметтері мен жазба ескерткіштеріндегі айтылғандарға қарағанда көршілес көшпелі тайпалар уақытты санап анықтай алмаған. Олар уақыттың жылжуын табиғат мезгілінде болатын құбылыстары: көк шөптің шығуы, ауа райының жылуы мен сууы, қардың жаууы мен еруі сияқты әрекеттерден біліп байқап отырған [9, 231 б. ] .

Жер бетін мекен еткен басқа этностар сияқты қазақ және түркі халықтарының танымында да сан-мөлшері өлшем-межені анықтап белгілеуінде ешкімге ұқсамайтын өзіндік этнотанымдық ментальдік мәдени символикаға негізделген әдіс-тәсілдерді көп қолданғаны белгілі. Мәселен, егер адамның жасын, санын, төрт түлік малдың аз-көптігін білгісі келсе, ағаш бұтағын кертіп белгі соғатын болған. Осы кертілген белгі арқылы өздеріне қажетті өлшем-мөлшерді малының санын, өзінің жасын есіне сақтап, анықтап отырған.

Ал ежелгі қолбасшылар мен әскери жетекшілер өздерінің сарбаздарының санын, межесін, шамасын анықтау үшін қойдың құмалағын алып, есептеген. Өлшеудің тағы бір тәсілі ұзын жіптерді түйіндеп, сол арқылы қажетті нысандардың есебін, санын анықтаған [10, 365 б. ] .

Ерте кездерде әр халық сан, меже, шаманы өлшеудің осындай сан қилы өзіндік әдіс тәсілдерін қолданған. Бұл амал-әрекеттердің бәрі күнделікті тұрмыс-тіршілікте санды, межені, шаманы, мөлшерді анықтау барысындағы өмір қажеттіліктерінен туындап отырған.

Халықтың осындай дүниетанымдық этнографиялық өмірінің сан саласынан мол мәлімет беретін өлшемдік атаулар көп этностарға, ұлыстарға, халықтарға тән болған дей отырып, төмендегі зерттеуші пікірін құптаймыз.

«Бұл замандағыдай дәлдік өлшем аспап-жабдықтары жоқ ертеде мөлшер негіздеріне қоршаған орта көріністері, төңіректегі табиғи заттардың бүтін бітімі не бөлігі, еңбек құралдарының үлгісі, мал өрісі, көші-қон, шегі өзге де материалдар сандық және салыстырмалы түрде сондай-ақ адамның дене мүшесі мен дене тұрқы алынған» [11, 63 б. ] .

Біздің ата-бабаларымыз да қоршаған ортадағы әлем бейнесінің этнотанымдық табиғатын байланыстырған. Таңның атысы мен күннің батысын, тәуліктік уақытты сағатпен, салмақты таразымен, қашықтық пен ұындықты километр мен метрмен нақты өлшемдік құралдармен өлшемесе де, соның бәрінің өлшемін өзінің күнделікті тұрмыс-тіршілігіндегі өмірлік тәжірибесінен таба білген. Әлем бейнесіндегі уақыт пен кеңістіктің бір-бірімен тығыз баланыста тұратын ажырамас біртұтас құбылыс екенін де болжай алған.

«Көшпелі қазақ уақыт пен кеңістікті бір-бірінен ажыратпай, тұтастықты танып түсінуді дәстүр еткен. Мәселен, қазақ тіліндегі «ұзақ» деген сөз уақыт пен кеңістікке бірдей қатысты. Бұған «ұзақ жол», «күн ұзақ», «жол ұзарту, «уақытты ұзарту» т. б. сияқты тіркестер дәлел бола алады», - дейді А. Сейдімбеков [12, 196 б. ] .

Этнос танымындағы уақыт пен кеңістіктің біртұтастығын өлшемдік ұғымдарды білдіретін біршама атаулардан де ерекше көрініс береді. Мысалы, арқан бойы, тұсау бойы, найза бойы, шай қайнатым жер, бие сауым уақыт, ет пісірім уақыт, сүт пісірім уақыт, күндік жер, сәскелік жер сияқты байырғы өлшем бірліктері әрі уақытты, әрі ұзындықты, әрі қашықтықты, әрі биіктікті бідірген.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.