Қазақстан-қытай қарым-қатынастарының бұқаралық ақпарат құралдарындағы көрініс
КІРІСПЕ 4
І бөлім Қазақстан Республикасы және Қытай Халық Республикасы арасындағы қарым.қатынасқа тарихи шолу
1.1 ҚХР.ның сыртқы қатынасының дамуы және оның бұқаралық ақпарат құралдарында көрініс табуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Тәуелсіз Қазақстанның көршілік Қытай елімен қарым.қатынасының жандануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
1.3 Қазақстан және Қытай қарым.қатынасындағы шекара және су мәселесінің БАҚ құралдарында жариялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
ІІ бөлім Қазақстан және Қытай қарым.қатынастарының бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануы және оған шолу
2.1 Қазақстан және Қытай арасындағы қарым.қатынастарының дамуы және ақпараттық құралдар арқылы таратылуы ... ... ... ... ... ... ..
35
2.2 Қытай елінде шығатын қазақ басылымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Қазақстан және Қытай арасындағы ақпараттық байланыстардың даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
61
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
І бөлім Қазақстан Республикасы және Қытай Халық Республикасы арасындағы қарым.қатынасқа тарихи шолу
1.1 ҚХР.ның сыртқы қатынасының дамуы және оның бұқаралық ақпарат құралдарында көрініс табуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Тәуелсіз Қазақстанның көршілік Қытай елімен қарым.қатынасының жандануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
1.3 Қазақстан және Қытай қарым.қатынасындағы шекара және су мәселесінің БАҚ құралдарында жариялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
ІІ бөлім Қазақстан және Қытай қарым.қатынастарының бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануы және оған шолу
2.1 Қазақстан және Қытай арасындағы қарым.қатынастарының дамуы және ақпараттық құралдар арқылы таратылуы ... ... ... ... ... ... ..
35
2.2 Қытай елінде шығатын қазақ басылымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Қазақстан және Қытай арасындағы ақпараттық байланыстардың даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
61
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қытай мемлекеті қазіргі уақытта әлемдік деңгейде танымал мемлекеттердің бірі болып отыр. Өзінің экономикалық қуатын, мәдениетін, саяси ықпалын күннен күнге күшейтіп отырған көршіміздің ұлттық болмысын, философиялық дүниетанымын, адамгершіліктік ұстанымдарын танып білу біз үшін аса маңызды және пайдалы.
Неміс философы Карл Ясперс «Қазіргі адамзат өркениетінің негізі б.з.д. VIII-II ғасырларда қаланды» деп есептейді. Ол аталған уақыт аралығында әлемнің бірнеше нүктесіндегі қат-қабат адамзаттың рухани сілкінісімен, жаңа дүниетанымын әкелген өзгерістер болғандығын алға тартады. Персияда рухани ойдың дамуы Заратуштра есімімен байланысты болса, Грецияда Гомер, Демокрит, Платон сияқты философтар шоғырымен анықталды. Ал, Қытайда бұл құбылыс Лао-цзы және Кун-цзы есімдерімен байланысты. Соңғы есім иесі, әлем халқына «Конфуций» деген атпен танымал болды. Оның Қытай халқы ғана емес, бүкіл әлем өркениетіне ықпал еткен рухани мұраны жасаушы болғандығына ешкім дау айтпайды.
ҚХР-ның сыртқы саясаты Қытайдың мыңдаған жылдар бойы жалғастырып келген дәстүрлі қарым-қатынас саясатының негізінде жаңа заманға сай жетілдірілген саясат. Қазіргі кезеңдегі ҚХР-ның халықаралық бағытта жүргізіп отырған сыртқы саясаты өздерінің ұлттық мүдделеріне сай ең алдымен өз мемлекетінің халықаралық тұрғыдағы беделін арттыруға, мемлекеттің ішкі саяси жағдайын тұрақтандыруға, елдің әл ауқатын жақсартуға, саяси, экономикалық, мәдени әлеуетін нығайтуға және көрші елдермен бейбіт тату қарым-қатынаста болуға бағытталған. Ал өз елі үшін тиімді саясат пен халықаралық дамудың үйлесімділігін қамтамасыз ете білу Қытай басшылығының үлкен жетістіктері болып табылады. Қытай үкіметі болашақта ҚХР-ын әлемдегі ең алпауыт державалардың біріне айналдыруға бағытталған саясатты берік ұстанып отыр.
ҚХР-ның саяси жүйесінің негізі 1949 жылдан дүниеге келген. ҚХР құрылған мерзімнен бастап қазіргі кезеңге дейінгі аралықта Қытай өзінің ішкі және сыртқы саясатында бірнеше кезеңдерді басынан өткізді. Олардың қатарына «үлкен секіріс», «ұлы мәдени революция», «экономикалық реформаларды жүзеге асыру және дүниежүзінің барлық елдерімен достық қарым-қатынас орнатуға бағытталған сыртқа қарай есікті ашық ұстау» сияқты кезеңдерді жатқызуға болады.
Қазақстан елі тәуелсіздік алғаннан кейін Қытай Халық Республикасының арасындағы қарым-қатынастың жандануы, оның қарым-қатынас аумағы кеңейді. Тіпті тарихтағы Ұлы Жібек жолының қайтадан жаңарып, өркендей түсуіне үлкен ықпал жасады.
Қазақстан және Қытай Халық Республикасының қарасындағы қатынас саяси, экономикалық, сауда, мәдени салалар бойынша және де шекара, қауіпсіздік т.б. ынтымақтасуды дамытып келеді және қарым-қатынастарының одан әрі кең көлемде өрістеуіне септігін тигізетін маңыздылығымен ерекшеленеді. Міне, осы тұрғыдан алғанда Қазақстан Республикасы және Қытай Халық Республикасының арасындағы қарым-қатынасының дамуы бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануын зерттеп дәріптеу өзекті мәселе болмақ.
Неміс философы Карл Ясперс «Қазіргі адамзат өркениетінің негізі б.з.д. VIII-II ғасырларда қаланды» деп есептейді. Ол аталған уақыт аралығында әлемнің бірнеше нүктесіндегі қат-қабат адамзаттың рухани сілкінісімен, жаңа дүниетанымын әкелген өзгерістер болғандығын алға тартады. Персияда рухани ойдың дамуы Заратуштра есімімен байланысты болса, Грецияда Гомер, Демокрит, Платон сияқты философтар шоғырымен анықталды. Ал, Қытайда бұл құбылыс Лао-цзы және Кун-цзы есімдерімен байланысты. Соңғы есім иесі, әлем халқына «Конфуций» деген атпен танымал болды. Оның Қытай халқы ғана емес, бүкіл әлем өркениетіне ықпал еткен рухани мұраны жасаушы болғандығына ешкім дау айтпайды.
ҚХР-ның сыртқы саясаты Қытайдың мыңдаған жылдар бойы жалғастырып келген дәстүрлі қарым-қатынас саясатының негізінде жаңа заманға сай жетілдірілген саясат. Қазіргі кезеңдегі ҚХР-ның халықаралық бағытта жүргізіп отырған сыртқы саясаты өздерінің ұлттық мүдделеріне сай ең алдымен өз мемлекетінің халықаралық тұрғыдағы беделін арттыруға, мемлекеттің ішкі саяси жағдайын тұрақтандыруға, елдің әл ауқатын жақсартуға, саяси, экономикалық, мәдени әлеуетін нығайтуға және көрші елдермен бейбіт тату қарым-қатынаста болуға бағытталған. Ал өз елі үшін тиімді саясат пен халықаралық дамудың үйлесімділігін қамтамасыз ете білу Қытай басшылығының үлкен жетістіктері болып табылады. Қытай үкіметі болашақта ҚХР-ын әлемдегі ең алпауыт державалардың біріне айналдыруға бағытталған саясатты берік ұстанып отыр.
ҚХР-ның саяси жүйесінің негізі 1949 жылдан дүниеге келген. ҚХР құрылған мерзімнен бастап қазіргі кезеңге дейінгі аралықта Қытай өзінің ішкі және сыртқы саясатында бірнеше кезеңдерді басынан өткізді. Олардың қатарына «үлкен секіріс», «ұлы мәдени революция», «экономикалық реформаларды жүзеге асыру және дүниежүзінің барлық елдерімен достық қарым-қатынас орнатуға бағытталған сыртқа қарай есікті ашық ұстау» сияқты кезеңдерді жатқызуға болады.
Қазақстан елі тәуелсіздік алғаннан кейін Қытай Халық Республикасының арасындағы қарым-қатынастың жандануы, оның қарым-қатынас аумағы кеңейді. Тіпті тарихтағы Ұлы Жібек жолының қайтадан жаңарып, өркендей түсуіне үлкен ықпал жасады.
Қазақстан және Қытай Халық Республикасының қарасындағы қатынас саяси, экономикалық, сауда, мәдени салалар бойынша және де шекара, қауіпсіздік т.б. ынтымақтасуды дамытып келеді және қарым-қатынастарының одан әрі кең көлемде өрістеуіне септігін тигізетін маңыздылығымен ерекшеленеді. Міне, осы тұрғыдан алғанда Қазақстан Республикасы және Қытай Халық Республикасының арасындағы қарым-қатынасының дамуы бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануын зерттеп дәріптеу өзекті мәселе болмақ.
1 Совместная декларация об основах дружественных взаимоотношений между РК и КНР от 18 октября 1993 г. // Дипломатический курьер. - 1996. - № 1. - С. 69-70.
2 2003-2008 жж. аралығындағы Қазақстан-Қытай ынтымақтастық Бағдарламасы // http: //news. xinhuanet. com./2003/03/07/.
3 Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы ХХІ ғасырда жан-жақты ынтымақтастықты одан әрі нығайту туралы бірлескен декларация // http: // news. xinhuanet. com./2005/03/07/.
4 Декларация о создании ШОС от 15 июня 2001 // Приоритетные направления экономического сотрудничества Казахстана с Китаем: Сборник статей, документов. - Алматы-Урумчи, 2004. - С. 22.
5 Шанхай ынтымақтастық ұйымының Хартиясы // http: // news. xinhuanet. com./2002.10/01.
6 Шанхайская конвенция о борьбе с терроризмом, сепаратизмом и экстремизмом // Шанхайская организация сотрудничества: Сборник материалов внеочередного заседания министров иностранных дел государств.
7 Қытайдың қазіргі заман дипломатиялық тарихы. (1949-2001) / Yang Fuchang бас ред. - Пекин: Қытай жастар баспасы, 2000. - 604 б.
8 49 Сунь Чжанчжы. Орталық Азиядағы бес мемлекеттің сыртқы қатынастары. - Пекин, 1999. - 238 б.
9 Сұлтанов Қ.С. Қазіргі Қытай сыртқы саясатының кейбір ерекшеліктері // Дипломатия жаршысы. - 1997. - № 4. - 60-62 бб.
10 Мұқаметханұлы Н. Қытайдағы қазақтардың қоғамдық тарихы (1860-1920 жж.). - Алматы: ҚАЗақпарат, 2000. - 336 б.
11 Хафизова К.Ш. Китайская дипломатия в Центральной Азии (XIV-XIX вв.). - Алматы: Гылым, 1995. - 228 с.
12 Алдабек Н.А. Тарихы талқыға толы Шыңжаң. - Алматы: Қазақ университеті, 2003. - 432 б.
13 Лаумулин М.Т. Центральная Азия в зарубежной политологии и мировой геополитике. - Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2005. - Т.1. – 704
14 Галямова В.Ф. ШОС: Новая политика нового Китая // Аналитик. - 2003. - №5. - С. 5.
15 Әшімбаев М. Қазақстан-Қытай: ынтымақтастықтың бүгіні мен болашағы // Егемен Қазақстан. - 2006. - 14 маусым.
16 Шайхутдинов М.Е. Геополитика: история, теория, практика: В 4-х т. - Павлодар: ТОО НПФ «ЭКО», 2005. - Т.1. - 607 с.
17 Сапанов С.Ж. Делимитация и демаркация казахстанско-китайской границы. - Алматы, 2001. - С. 49.
18 Сейдін Н. Көршіге тату болуды тағдыр жазған // Егемен Қазақстан. - 2005. - 2 шілде.
19 Чжао Хуашэн. Проблемы политики Китая в Центральной Азии // Казахстан в глобальных процессах. - 2004. - № 2. - С. 63-74.
20 «Қазақстан Республикасында бірыңғай ақпараттық кеңістікті қалыптастыру» Президент Жарлығы. 1997.
21 Қытайдың қазіргі заман дипломатиялық тарихы. (1949-2001) / Yang Fuchang бас ред. - Пекин: Қытай жастар баспасы, 2000. - 604 б.
22 126 Алма-Атинская декларация от 21 декабря 1991 г. // Сборник документов по международному праву / Под общ. ред. К.К. Токаева. - Алматы: САК, 1998. - Т.1. - С.103.
23 Внешняя политика Китая. - Пекин: Синьсин, 1993. - С. 2.
24 Реформа жүргізіп есікті ашық ұстағаннан кейінгі Қытай дипломатиясы / Тянь Цэн (бас ред.). - Пекин, 1993. - 692 б.
25 Мұқаметханұлы Н. Қытайдың батыс бөлікті игеру стратегиясы және оның Қазақстан-Қытай қатынасына әсері // Отан Тарихы. - 2005. - № 1. - 137-141 бб.
26 Внешнеполитические концепции маоизма. - Москва: Международные отношения, 1975. - С. 23.
27 История международных отношений. 1945-1980 / Под общ. ред. Лю Синхань, Ли Шишэн и др. - Москва, 1985. - С. 349.
28 Внешняя политика Китая. - Пекин: Синьсин, 1993. - С. 2.
29 Мұқаметханұлы Н. Абылай ханның мәмілегерлік саясаттары // Қазақ тарихы. - 2000. - №5. – 3-8 бб.
30 12 Назарбаев Н.Ә. Тәуелсіздігіміздің бес жылы. - Алматы, 1996. - 620 б.
31 Тоқаев Қ.К. Беласу. - Алматы: САК, 2003. – 656 б.
32 Қазақстан-Қытай тату көршілік және іскерлік қатынастар жолымен 5 жыл // Құжаттар мен материалдардың жинағы. - Алматы-Пекин, 1997. - 5 б.
33 ҚР мен ҚХР-ның мұнай саласындағы ынтымақтастығына қол жеткізілді // Дипломатия жаршысы. - 1997. - №4. - 59 б.
34 Султанов К.С. Состояние и перспективы казахстанско-китайского сотрудничества // Саясат. - 1998. - № 6 (37). – С.59-69.
35 Баймұхамбетов Т. Шанхай ынтымақтастық ұйымының әлеуеті // Егемен Қазақстан. - 2005. - 02 шілде.
36 Мұқаметханұлы Н. Қазақстанның шығыс шекарасының алғашқы кездегі белгіленуі // Шекарашы. - 2004. - № 5. - 41 б.
37 Русско-китайские отношения. 1689-1916. Официальные документы. - Москва: Наука, 1958. - С. 34.
38 Тарбагатайский демаркационный протокол // Сборник договоров России с другими государствами. 1856-1917. - Москва, 1952. - С. 98.
39 Ибраев Ч. История образования и развития государственной границы Казахстана (1860-2004 гг.) // Шекарашы. - 2004. - №3. - С. 50-54.
40 Республика Казахстан. Закон от 24 марта 1999 года №351-1. О ратификации Дополнительного Соглашения между Республикой Казахстан и Китайской Народной Республикой о казахстанско-китайской границе // Казахстанская правда. - 1999. - 27 марта.
41 Соглашение между РК, РФ и КНР о государственной границе // Государственная граница: Сборник нормативно-правовых актов и международно-правовых документов. - Алматы: Данекер, 2000. - С. 131-133.
42 Айдаров Н.Ғ. Трансшекаралық өзендер жөніндегі Қазақстан-Қытай келіссөздері туралы // Дипломатия жаршысы. - 2000. - №2. - 42 б.
43 Экология. Еще раз о проблеме Иртыша // Казахстанская правда. - 1999. - 27 ноября.
44 Темирбулат Б. Между Казахстаном и Китаем может начаться конфликт из-за воды // Центральная Азия: политика и экономика. - 2000. - №1. - С. 18.
45 Китай ускоряет темпы строительства гидрообъектов // Казахстанская правда. - 2001. - 16 января.
46 Идрисов Е.А. Реки добрососедства и дружбы // Дипломатический вестник. - 1999. - №4. - С. 102-104.
47 Қытай-Қазақстан арнайы жұмысшы тобының есеп беруі // Дипломатия жаршысы. - 2001. - №3. - 14 б.
48 Әдібаев Н. Балығың бар ма, Балқашым ? // Отан. - 2000. - № 5-6. - 71 б.
49 Соглашение между Правительством РК и Правительством КНР о сотрудничестве в сфефере использования и охраны трансграничных рек // Бюллетень международных договоров. - 2003. - №9. - С. 70-72.
50 Қожабекова А. Қытай көші-қонының посткеңестік елдерге келтірелік қаупі қандай? // Қоғам және дәуір. - 2006. - №1. - 14 б.
51 Жажда Великого Иртыша // Караван. - 1999. - 10 сентября.
52 Мұқаметханұлы Н. Қытайдың батыс бөлікті игеру стратегиясы және оның Қазақстан-Қытай қатынасына әсері // Отан Тарихы. - 2005. - № 1. - 137-141 бб.
53 ҚР Президенті Н. Назарбаевтың ҚХР-ға жасаған сапары барысында келелі мәселелер шешілді // Асар Қазақстан. - 2004. - 24 мамыр.
54 Құланбай Ә. Тарихи сапар тағлымы // Егемен Қазақстан. - 2004. - 21 мамыр.
55 Циньская империя и Казахские ханства. Вторая половина ХVІІІ- первая треть ХІХ в. - Алма-Ата: Наука, 1989. - Ч. І. - С. 38.
56 Сұлтанов Қ.С. Қазіргі Қытай сыртқы саясатының кейбір ерекшеліктері // Дипломатия жаршысы. - 1997. - № 4. - 60-62 бб.
57 Тату көршілік, өзара түсіністік, ынтымақтастық. ҚР Сыртқы істер министрі Е. Ыдырысовтың сұхбаты // Егемен Қазақстан. - 2002. - 4 қаңтар.
58 ҚХР-ның Қазақстандағы мәдени күндері // Егемен Қазақстан. - 2002. - 25 сәуір.
59 Казахстан-Китай:новый импульс стратегическому партнерству // http: // www. kazpravda. kz/. - 2003. - 04 июня.
60 В посольстве Казахстана в КНР состоялась презентация книги «Преодоление» на китайском языке // http: //russian.people.com. ch. - 2004. - 23 июня.
61 Презентация книги «Ключевое десятилетие» Президента Казахстана Н. Назарбаева // http: // russian.people.com. ch. - 2004. - 18 мая.
62 Посол КНР в Казахстане Чжоу Сяопэй дал интервью корреспонденту Агенства «Хабар» // http: // russian. peopledaili.com.ch. - 2005. - 15 марта.
63 Шәкен Оңалбай ұлы. Шұғылалы елу жыл. «Шұғыла» журналы, 2003-жыл 10-сан, 17-18-беттер.
64 Сәли Садуақас ұлы, «“Шұғыла” журналы», «Шұғыла» журналы, 2003-жылғы 10-сан, 104-бет.
65 Шәміс Құмар ұлы, «“Шұғыланың” тарихы, келешегі туралы екі ауыз сөз», «Шұғыла» журналы, 2003-жылғы 10-сан, 23-24-25-беттер.
66 ҚР Президенті Н. Назарбаевтың ҚХР-ға жасаған сапары барысында келелі мәселелер шешілді // Асар Қазақстан. - 2004. - 24 мамыр.
67 Әшімбаева Ә. Қазақстан-Қытай: ынтымақтастықтың бүгіні мен болашағы // Егемен Қазақстан. - 2006. - 14 маусым.
68 «Щедрая дельта» журналы. 2010. №2
69 Көрші журналдары. 2011.
70 e-mail: kaz-china@inbox.ru
71 e-mail: zhurnalkorshi@inbox.ru
72 web: http:/www. kazki.kz
2 2003-2008 жж. аралығындағы Қазақстан-Қытай ынтымақтастық Бағдарламасы // http: //news. xinhuanet. com./2003/03/07/.
3 Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы ХХІ ғасырда жан-жақты ынтымақтастықты одан әрі нығайту туралы бірлескен декларация // http: // news. xinhuanet. com./2005/03/07/.
4 Декларация о создании ШОС от 15 июня 2001 // Приоритетные направления экономического сотрудничества Казахстана с Китаем: Сборник статей, документов. - Алматы-Урумчи, 2004. - С. 22.
5 Шанхай ынтымақтастық ұйымының Хартиясы // http: // news. xinhuanet. com./2002.10/01.
6 Шанхайская конвенция о борьбе с терроризмом, сепаратизмом и экстремизмом // Шанхайская организация сотрудничества: Сборник материалов внеочередного заседания министров иностранных дел государств.
7 Қытайдың қазіргі заман дипломатиялық тарихы. (1949-2001) / Yang Fuchang бас ред. - Пекин: Қытай жастар баспасы, 2000. - 604 б.
8 49 Сунь Чжанчжы. Орталық Азиядағы бес мемлекеттің сыртқы қатынастары. - Пекин, 1999. - 238 б.
9 Сұлтанов Қ.С. Қазіргі Қытай сыртқы саясатының кейбір ерекшеліктері // Дипломатия жаршысы. - 1997. - № 4. - 60-62 бб.
10 Мұқаметханұлы Н. Қытайдағы қазақтардың қоғамдық тарихы (1860-1920 жж.). - Алматы: ҚАЗақпарат, 2000. - 336 б.
11 Хафизова К.Ш. Китайская дипломатия в Центральной Азии (XIV-XIX вв.). - Алматы: Гылым, 1995. - 228 с.
12 Алдабек Н.А. Тарихы талқыға толы Шыңжаң. - Алматы: Қазақ университеті, 2003. - 432 б.
13 Лаумулин М.Т. Центральная Азия в зарубежной политологии и мировой геополитике. - Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2005. - Т.1. – 704
14 Галямова В.Ф. ШОС: Новая политика нового Китая // Аналитик. - 2003. - №5. - С. 5.
15 Әшімбаев М. Қазақстан-Қытай: ынтымақтастықтың бүгіні мен болашағы // Егемен Қазақстан. - 2006. - 14 маусым.
16 Шайхутдинов М.Е. Геополитика: история, теория, практика: В 4-х т. - Павлодар: ТОО НПФ «ЭКО», 2005. - Т.1. - 607 с.
17 Сапанов С.Ж. Делимитация и демаркация казахстанско-китайской границы. - Алматы, 2001. - С. 49.
18 Сейдін Н. Көршіге тату болуды тағдыр жазған // Егемен Қазақстан. - 2005. - 2 шілде.
19 Чжао Хуашэн. Проблемы политики Китая в Центральной Азии // Казахстан в глобальных процессах. - 2004. - № 2. - С. 63-74.
20 «Қазақстан Республикасында бірыңғай ақпараттық кеңістікті қалыптастыру» Президент Жарлығы. 1997.
21 Қытайдың қазіргі заман дипломатиялық тарихы. (1949-2001) / Yang Fuchang бас ред. - Пекин: Қытай жастар баспасы, 2000. - 604 б.
22 126 Алма-Атинская декларация от 21 декабря 1991 г. // Сборник документов по международному праву / Под общ. ред. К.К. Токаева. - Алматы: САК, 1998. - Т.1. - С.103.
23 Внешняя политика Китая. - Пекин: Синьсин, 1993. - С. 2.
24 Реформа жүргізіп есікті ашық ұстағаннан кейінгі Қытай дипломатиясы / Тянь Цэн (бас ред.). - Пекин, 1993. - 692 б.
25 Мұқаметханұлы Н. Қытайдың батыс бөлікті игеру стратегиясы және оның Қазақстан-Қытай қатынасына әсері // Отан Тарихы. - 2005. - № 1. - 137-141 бб.
26 Внешнеполитические концепции маоизма. - Москва: Международные отношения, 1975. - С. 23.
27 История международных отношений. 1945-1980 / Под общ. ред. Лю Синхань, Ли Шишэн и др. - Москва, 1985. - С. 349.
28 Внешняя политика Китая. - Пекин: Синьсин, 1993. - С. 2.
29 Мұқаметханұлы Н. Абылай ханның мәмілегерлік саясаттары // Қазақ тарихы. - 2000. - №5. – 3-8 бб.
30 12 Назарбаев Н.Ә. Тәуелсіздігіміздің бес жылы. - Алматы, 1996. - 620 б.
31 Тоқаев Қ.К. Беласу. - Алматы: САК, 2003. – 656 б.
32 Қазақстан-Қытай тату көршілік және іскерлік қатынастар жолымен 5 жыл // Құжаттар мен материалдардың жинағы. - Алматы-Пекин, 1997. - 5 б.
33 ҚР мен ҚХР-ның мұнай саласындағы ынтымақтастығына қол жеткізілді // Дипломатия жаршысы. - 1997. - №4. - 59 б.
34 Султанов К.С. Состояние и перспективы казахстанско-китайского сотрудничества // Саясат. - 1998. - № 6 (37). – С.59-69.
35 Баймұхамбетов Т. Шанхай ынтымақтастық ұйымының әлеуеті // Егемен Қазақстан. - 2005. - 02 шілде.
36 Мұқаметханұлы Н. Қазақстанның шығыс шекарасының алғашқы кездегі белгіленуі // Шекарашы. - 2004. - № 5. - 41 б.
37 Русско-китайские отношения. 1689-1916. Официальные документы. - Москва: Наука, 1958. - С. 34.
38 Тарбагатайский демаркационный протокол // Сборник договоров России с другими государствами. 1856-1917. - Москва, 1952. - С. 98.
39 Ибраев Ч. История образования и развития государственной границы Казахстана (1860-2004 гг.) // Шекарашы. - 2004. - №3. - С. 50-54.
40 Республика Казахстан. Закон от 24 марта 1999 года №351-1. О ратификации Дополнительного Соглашения между Республикой Казахстан и Китайской Народной Республикой о казахстанско-китайской границе // Казахстанская правда. - 1999. - 27 марта.
41 Соглашение между РК, РФ и КНР о государственной границе // Государственная граница: Сборник нормативно-правовых актов и международно-правовых документов. - Алматы: Данекер, 2000. - С. 131-133.
42 Айдаров Н.Ғ. Трансшекаралық өзендер жөніндегі Қазақстан-Қытай келіссөздері туралы // Дипломатия жаршысы. - 2000. - №2. - 42 б.
43 Экология. Еще раз о проблеме Иртыша // Казахстанская правда. - 1999. - 27 ноября.
44 Темирбулат Б. Между Казахстаном и Китаем может начаться конфликт из-за воды // Центральная Азия: политика и экономика. - 2000. - №1. - С. 18.
45 Китай ускоряет темпы строительства гидрообъектов // Казахстанская правда. - 2001. - 16 января.
46 Идрисов Е.А. Реки добрососедства и дружбы // Дипломатический вестник. - 1999. - №4. - С. 102-104.
47 Қытай-Қазақстан арнайы жұмысшы тобының есеп беруі // Дипломатия жаршысы. - 2001. - №3. - 14 б.
48 Әдібаев Н. Балығың бар ма, Балқашым ? // Отан. - 2000. - № 5-6. - 71 б.
49 Соглашение между Правительством РК и Правительством КНР о сотрудничестве в сфефере использования и охраны трансграничных рек // Бюллетень международных договоров. - 2003. - №9. - С. 70-72.
50 Қожабекова А. Қытай көші-қонының посткеңестік елдерге келтірелік қаупі қандай? // Қоғам және дәуір. - 2006. - №1. - 14 б.
51 Жажда Великого Иртыша // Караван. - 1999. - 10 сентября.
52 Мұқаметханұлы Н. Қытайдың батыс бөлікті игеру стратегиясы және оның Қазақстан-Қытай қатынасына әсері // Отан Тарихы. - 2005. - № 1. - 137-141 бб.
53 ҚР Президенті Н. Назарбаевтың ҚХР-ға жасаған сапары барысында келелі мәселелер шешілді // Асар Қазақстан. - 2004. - 24 мамыр.
54 Құланбай Ә. Тарихи сапар тағлымы // Егемен Қазақстан. - 2004. - 21 мамыр.
55 Циньская империя и Казахские ханства. Вторая половина ХVІІІ- первая треть ХІХ в. - Алма-Ата: Наука, 1989. - Ч. І. - С. 38.
56 Сұлтанов Қ.С. Қазіргі Қытай сыртқы саясатының кейбір ерекшеліктері // Дипломатия жаршысы. - 1997. - № 4. - 60-62 бб.
57 Тату көршілік, өзара түсіністік, ынтымақтастық. ҚР Сыртқы істер министрі Е. Ыдырысовтың сұхбаты // Егемен Қазақстан. - 2002. - 4 қаңтар.
58 ҚХР-ның Қазақстандағы мәдени күндері // Егемен Қазақстан. - 2002. - 25 сәуір.
59 Казахстан-Китай:новый импульс стратегическому партнерству // http: // www. kazpravda. kz/. - 2003. - 04 июня.
60 В посольстве Казахстана в КНР состоялась презентация книги «Преодоление» на китайском языке // http: //russian.people.com. ch. - 2004. - 23 июня.
61 Презентация книги «Ключевое десятилетие» Президента Казахстана Н. Назарбаева // http: // russian.people.com. ch. - 2004. - 18 мая.
62 Посол КНР в Казахстане Чжоу Сяопэй дал интервью корреспонденту Агенства «Хабар» // http: // russian. peopledaili.com.ch. - 2005. - 15 марта.
63 Шәкен Оңалбай ұлы. Шұғылалы елу жыл. «Шұғыла» журналы, 2003-жыл 10-сан, 17-18-беттер.
64 Сәли Садуақас ұлы, «“Шұғыла” журналы», «Шұғыла» журналы, 2003-жылғы 10-сан, 104-бет.
65 Шәміс Құмар ұлы, «“Шұғыланың” тарихы, келешегі туралы екі ауыз сөз», «Шұғыла» журналы, 2003-жылғы 10-сан, 23-24-25-беттер.
66 ҚР Президенті Н. Назарбаевтың ҚХР-ға жасаған сапары барысында келелі мәселелер шешілді // Асар Қазақстан. - 2004. - 24 мамыр.
67 Әшімбаева Ә. Қазақстан-Қытай: ынтымақтастықтың бүгіні мен болашағы // Егемен Қазақстан. - 2006. - 14 маусым.
68 «Щедрая дельта» журналы. 2010. №2
69 Көрші журналдары. 2011.
70 e-mail: kaz-china@inbox.ru
71 e-mail: zhurnalkorshi@inbox.ru
72 web: http:/www. kazki.kz
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Қапас Анаргүл
Қазақстан-Қытай қарым-қатынастарының бұқаралық ақпарат құралдарындағы
көрініс
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В050400 (050504) Журналистика
Алматы, 2013
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Қорғауға жіберілді
__________________
Кафедра мемеңгерушісі
ф.ғ.д.,профессор Т.С.Тебегенов
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан-Қытай қарым-қатынастарының бұқаралық ақпарат
құралдарындағы көрініс
5В050400 (050504) Журналистика
Орындаған: 4 курс студенті
Анаргүл Қапас
Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.д., доцент
Д.Баймолда
Алматы, 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
І бөлім Қазақстан Республикасы және Қытай Халық Республикасы
арасындағы қарым-қатынасқа тарихи шолу
1.1 ҚХР-ның сыртқы қатынасының дамуы және оның бұқаралық ақпарат
құралдарында көрініс 8
табуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Тәуелсіз Қазақстанның көршілік Қытай елімен қарым-қатынасының
жандануы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...17
... ... ... ... .
1.3 Қазақстан және Қытай қарым-қатынасындағы шекара және су
мәселесінің БАҚ құралдарында 23
жариялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ бөлім Қазақстан және Қытай қарым-қатынастарының бұқаралық
ақпарат құралдарында жариялануы және оған шолу
2.1 Қазақстан және Қытай арасындағы қарым-қатынастарының дамуы
және ақпараттық құралдар арқылы 35
таратылуы ... ... ... ... ... ... . .
2.2 Қытай елінде шығатын қазақ 40
басылымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Қазақстан және Қытай арасындағы ақпараттық байланыстардың 53
даму
болашағы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...58
... ... ... ... ... ... ... ...
СІЛТЕМЕЛЕР 60
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қытай мемлекеті қазіргі уақытта
әлемдік деңгейде танымал мемлекеттердің бірі болып отыр. Өзінің
экономикалық қуатын, мәдениетін, саяси ықпалын күннен күнге күшейтіп
отырған көршіміздің ұлттық болмысын, философиялық дүниетанымын,
адамгершіліктік ұстанымдарын танып білу біз үшін аса маңызды және пайдалы.
Неміс философы Карл Ясперс Қазіргі адамзат өркениетінің негізі б.з.д.
VIII-II ғасырларда қаланды деп есептейді. Ол аталған уақыт аралығында
әлемнің бірнеше нүктесіндегі қат-қабат адамзаттың рухани сілкінісімен, жаңа
дүниетанымын әкелген өзгерістер болғандығын алға тартады. Персияда рухани
ойдың дамуы Заратуштра есімімен байланысты болса, Грецияда Гомер, Демокрит,
Платон сияқты философтар шоғырымен анықталды. Ал, Қытайда бұл құбылыс Лао-
цзы және Кун-цзы есімдерімен байланысты. Соңғы есім иесі, әлем халқына
Конфуций деген атпен танымал болды. Оның Қытай халқы ғана емес, бүкіл
әлем өркениетіне ықпал еткен рухани мұраны жасаушы болғандығына ешкім дау
айтпайды.
ҚХР-ның сыртқы саясаты Қытайдың мыңдаған жылдар бойы жалғастырып келген
дәстүрлі қарым-қатынас саясатының негізінде жаңа заманға сай жетілдірілген
саясат. Қазіргі кезеңдегі ҚХР-ның халықаралық бағытта жүргізіп отырған
сыртқы саясаты өздерінің ұлттық мүдделеріне сай ең алдымен өз мемлекетінің
халықаралық тұрғыдағы беделін арттыруға, мемлекеттің ішкі саяси жағдайын
тұрақтандыруға, елдің әл ауқатын жақсартуға, саяси, экономикалық, мәдени
әлеуетін нығайтуға және көрші елдермен бейбіт тату қарым-қатынаста болуға
бағытталған. Ал өз елі үшін тиімді саясат пен халықаралық дамудың
үйлесімділігін қамтамасыз ете білу Қытай басшылығының үлкен жетістіктері
болып табылады. Қытай үкіметі болашақта ҚХР-ын әлемдегі ең алпауыт
державалардың біріне айналдыруға бағытталған саясатты берік ұстанып отыр.
ҚХР-ның саяси жүйесінің негізі 1949 жылдан дүниеге келген. ҚХР құрылған
мерзімнен бастап қазіргі кезеңге дейінгі аралықта Қытай өзінің ішкі және
сыртқы саясатында бірнеше кезеңдерді басынан өткізді. Олардың қатарына
үлкен секіріс, ұлы мәдени революция, экономикалық реформаларды жүзеге
асыру және дүниежүзінің барлық елдерімен достық қарым-қатынас орнатуға
бағытталған сыртқа қарай есікті ашық ұстау сияқты кезеңдерді жатқызуға
болады.
Қазақстан елі тәуелсіздік алғаннан кейін Қытай Халық Республикасының
арасындағы қарым-қатынастың жандануы, оның қарым-қатынас аумағы кеңейді.
Тіпті тарихтағы Ұлы Жібек жолының қайтадан жаңарып, өркендей түсуіне үлкен
ықпал жасады.
Қазақстан және Қытай Халық Республикасының қарасындағы қатынас саяси,
экономикалық, сауда, мәдени салалар бойынша және де шекара, қауіпсіздік
т.б. ынтымақтасуды дамытып келеді және қарым-қатынастарының одан әрі кең
көлемде өрістеуіне септігін тигізетін маңыздылығымен ерекшеленеді. Міне,
осы тұрғыдан алғанда Қазақстан Республикасы және Қытай Халық
Республикасының арасындағы қарым-қатынасының дамуы бұқаралық ақпарат
құралдарында жариялануын зерттеп дәріптеу өзекті мәселе болмақ.
Сондықтан біз диплом жұмысымыздың тақырыбын Қазақстан-Қытай
қарым-қатынастарының бұқаралық ақпарат құралдарындағы көрінісі деп алуға
негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Бұқаралық ақпарат құралдары арқылы Қазақстан-Қытай
қарым-қатынастарының даму үрдісін зерттеу.
Зерттеу объектісі: Қазақстан-Қытай қарым-қатынастарының бұқаралық
ақпарат құралдарындағы жарияланымдарына тарихи тұрғыдан талдау жасау.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу тақырыбына қатысты деректер
қытай, қазақ тілдерінде жарияланған құжаттық Қытай мен Қазақстан
Республикасы арасындағы қарым-қатынастарға қатысты құжаттар мен материалдар
жиынтығы, мемлекетаралық үкімет басшыларының қол қойған ресми келісімдері,
меморандумдар, декларациялар мен баспасөз мәліметтерін қамтиды. Мұндай
құжаттар екі ел арасындағы байланыстарға жан-жақты талдау жасауға
деректілік құндылығы жоғары материалдар болып табылады. Олардың қатарында
Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы Достық
өзара қатынастар негіздері туралы Бірлескен Декларацияны [1], 2003-2008
жж. аралығындағы Қазақстан-Қытай ынтымақтастығы туралы Бағдарламаны [2],
Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы ХХІ ғасырда
жан-жақты ынтымақтастықты одан әрі нығайту туралы бірлескен декларацияны
[3] сияқты ресми құжаттарды ерекше атауға болады. Ал Шанхай ынтымақтастық
ұйымының құрылуы туралы Декларация [4], Шанхай ынтымақтастық ұйымының
Хартиясы [5], Лаңкестікпен, сепаратизммен, экстремизммен күрес туралы
Шанхай конвенциясы [6] сияқты құжаттар осы ұйым аясындағы екі мемлекет
арасындағы қарым-қатынастардың негізгі бағыттарын анықтауға мүмкіндік
береді. Мемлекет басшыларының, сыртқы істер және қорғаныс министрлерінің,
елшілердің, лауазымды тұлғалардың жасаған баяндамалары, ресми сапар
барысында сөйлеген сөздері, ашық мәлімдемелері және тілшілерге берген
сұхбаттары құрайды.
Мұрағат материалдары, яғни Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан
Республикасы арасындағы қарым-қатынасы бірнеше ғасырларға созылғандықтан
тарихи құжаттар мен материалдары, бұл құжаттарға Қазақ КСР Ғылым Академиясы
жанындағы Ш.Ш.Уәлиханов атындағы тарих, археология және этнография
институты және Ұйғыртану институты бірлесіп құрастырған 2 бөлімнен тұратын
құжаттар мен материалдар жинағы жатады. Құжаттар жинағы XVIII – ХІХ
ғасырлардағы қытай-қазақ қарым-қатынастарын қамтыды. отандық және қытай
тілдеріндегі мерзімді басылымдарда жарияланған түрлі ақпарат материалдарын
жатқызамыз. Олар қазақстандық Егеменді Қазақстан, Жас алаш, Панорама,
Дипломатия жаршысы, Ақиқат, Шекарашы, Отан тарихы, Қазақ тарихы,
Саясат, Қоғам және дәуір, Центральная Азия журналдарында; Мировая
экономика и международные отношения, Азия Африка сегодня, Нефть и газ
сияқты газет пен журналдары, сонымен қатар қытайлық Renmin ribao,
Zhongguo ribao, Xinjiang ribao газеттері мен Көрші, Контимост,
ZhongYa yanjiu, Zhongguo waijiao, Xiandai guoji guanxi, Shehui
kexue, Shijie jingji yu zhegzhe журналдарында жинақталған. Аталмыш
басылымдар ҚХР-ның және ҚР-ның, Орталық Азия елдерінің ішкі және сыртқы
саясаттарын, аймақтар арасындағы саяси және экономикалық ынтымақтастықтың
негізгі аспектілерін айқындауға көмегін тигізді.
Сонымен қатар зерттеу жұмысын жазу барысында деректердің бесінші тобын
құрайтын әлемдік электронды интернет жүйесіндегі қытайлық Xinhua,
Zaobao, China.org.cn, CRI Online ресми сайттардың, сонымен қатар
қытай баспасөз материалдарының электронды нұсқалары, соның ішінде біздің
тақырыбымызға қатысты қойылған тың деректер мәселені жан-жақты қарастырып,
талдауға мүмкіндік туғызды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан - Қытай қарым- қатынастары
саласы бойынша жазылған еңбектерде көрші елдердің екі жақты қатынастарында
орын алған көптеген тарихи, саяси оқиғалары жан-жақты және объективті түрде
сипатталған.
Бүгінгі Қытай тарихнамасындағы біздің тақырыбымызға байланысты, жалпы
Орталық Азиядағы халықаралық қатынастар туралы, осы аймақпен ҚХР-ның
орнатқан қарым-қатынас тарихы қытайлық зерттеушілердің еңбектерінде жақсы
қарастырылған. Қытайда жарық көрген еңбектердің арасында аса ерекше Ян
Фучаңның редакциялық жетекішілігінде шығарылған Қытайдың қазіргі заман
дипломатиялық тарихын атап өтуге болады [46]. ҚХР-ның Қазақстан
Республикасы қатынастарының қалыптасуы мен даму тарихына қысқаша шолу
жасалады.
Қытай зерттеушісі Сунь Чжанчжыдың Орталық Азиядағы бес мемлекеттің
сыртқы қатынастары деген монографиясында Орталық Азиядағы бес мемлекеттің
(Қазақстан да қамтылған) тәуелсіздік алуы, ішкі-сыртқы қатынастарын
қалыптастыру барысы талданып, Орталық Азия елдерінің бүкіл дүние жүзімен
қарым-қатынастары жан-жақты сараланған [8].
Қазақстан-Қытай қатынастар мәселесін тереңінен зерттеу Қазақстан
Республикасында ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Қытайдың
елімізге ұстанатын сыртқы саясат принциптері, стратегиялық басымдылықтары
және олардың Қазақстан-Қытай қарым-қатынастарына тигізетін әсері туралы
қызықты да маңызды мағлұматтарды жекеленген қазақстандық ғалымдардың
еңбектерінен кездестіруге болады. Олардың арасында Қ.С. Сұлтановтың [9], Н.
Мұқаметханұлының [10], К.Ш. Хафизованың [11], Н.А. Алдабектің [12], М.Т.
Лаумулиннің [13], В.Ф. Галямованың [14], М. Әшімбаевтың [15], М.Е.
Шайхутдиновтың [16], С.Ж. Сапановтың [17], Н.Б. Сейдіннің [18] және т.б.
еңбектерін ерекше атап өтуге болады.
Қытай Халық Республикасының Орталық Азия елдерімен өңірлік қауіпсіздік
саласындағы ынтымақтастық тақырыбы, халықаралық лаңкестікке, экстремизмге,
есірткі бизнесіне бірлесе отырып қарсы күрес жүргізу мәселелері, оның
ішінде Қазақстан Республикасының халықаралық құрылымдармен ынтымақтастығы
ҚР Президенті жанындағы стратегиялық зерттеулер институтының директоры Б.Қ.
Сұлтановтың және қытайлық зерттеуші Чжао Хуашэннің [19] еңбектерінде
қарастырылған.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
▪ Қазақстан Республикасы және Қытай Халық Республикасы арасындағы
тарихи, саяси, сауда-экономикалық, мәдени байланыстары кешенді түрде
зерттеліп, олардың болашақтағы даму бет алыс мүмкіндігі ғылыми
негізде сарапталды;
▪ Тәуелсіз Қазақстанның көршілік Қытай елімен қарым-қатынасының
жандануына тарихи-ғылыми сараптама жасалды;
▪ Қазақстан және Қытай қарым-қатынастарының бұқаралық ақпарат
құралдарынындағы жарияланымдарға шолу жасалынды;
▪ Қазақстан және Қытай арасындағы ақпараттық байланыстарды дамыту
жайындағы өзіндік ізденістер жүргізілді.
Зерттеу базасы: Республикалық „Дала мен қала“ газеті
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде: (қыркүйек, қазан) ғылыми жетекшімен диплом жұмыс
жоспарын құру, ғылыми зерттеулер әдіснамасы мен теориясының жалпы және
арнайы мәселелері бұқаралық басылымдарды сараптау; зерттеу проблемасы
бойынша материалдар жинақтап, жүйеге келтiру.
Екінші кезеңде: (қараша, желтоқсан) ғылыми диплом жұмысының теориялық
негізін жүйеге келтіру. Зерттеу жумысына байланысты бұқаралық ақпарат
материалдарын жүйелеу, мұрағат материалдарын реттестіру.
Үшінші кезеңде: (қаңтар, ақпан, наурыз) Республикалық басылым „Қала мен
Дала“ газетінде практикадан өту барысында жинақталған құжаттарды ғылыми
жетекшімен талқылай отырып, қорытындылау және пайдаланылған әдебиеттерді
жүйеге келтіру. Диплом мазмұны мен құрылымы жүйеленіп, оның нәтижелері
қорытындыланды. Дипломдық жұмыс талап бойынша дайындалды.
Диплом жұмысының құрылымы: үш бөлімнен, сілтеме, қосымшадан,
пайдаланған әдебиет тізімінен тұрады.
І бөлім. Қазақстан Республикасы және Қытай Халық Республикасы
арасындағы қарым-қатынасқа тарихи шолу
1.1 ҚХР-ның сыртқы қатынасының дамуы және оның бұқаралық ақпарат
құралдарында көрініс табуы
Бұқаралық ақпарат құралдары дегеніміз – түрлі жаңалықтар, хабар-ошарды
көпшілікке арнайы техникалық құралдар арқылы ашық, әрі жария түрде жеткізе
алу. Бұқаралық ақпарат құралдарына: баспасөз, радио, теледидар, кино, бейне-
таспа, үн-таспа және көпшілікке арналған анықтамалар жатса, соңғы кезде
олардың қатарына ғылым және техниканың соңғы жаңалықтары – спутниктік
байланыс, кабельді теледидар және түрлі компъютерлік интернет байланыс
жүйелері қосылып отыр.
Жалпы алғанда бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамда маңыздылығы
олардың тікелей атқаратын коммуникативтік, ақпарат таратушылық, танымдық,
қоғамдық пікір туғызу арқылы саяси билікке ықпал етушілік, қадағалаушылық,
білім берушілік, әлеуметтендірушілік қызметтерімен тікелей байланысты.
БАҚ-ның ақпараттық қызметі адамдарға түрлі әлеуметтік процестер және
оқиғалар тұрғысында ой түйіндеуіне ықпал етеді, олар жөнінде әртүрлі
ақпараттар ағыны ішінде бағдар алуына жәрдемдеседі. БАҚ адамдарға
әлеуметтік-саяси оқиғалар және процестер жөнінде мәлімдемелерді дұрыс
бағалауға және түсінуге танымдық қызметтері арқылы қол жеткізеді.
Бұл қызметтері азаматтарға БАҚ және басқа ақпарат алу көздерінен
алынған мәлімдемелерді дұрыс бағалауға және жүйелеуге, күрделі қарама-қайшы
ақпараттар ағымында дұрыс бағдар алуға мүмкіндік беретін білімдерден
хабардар болуынан көрінеді.
Бұқаралық ақпарат құралдарын зерттеудің негізгі теоретикалық бағыты
оның негізгі мәнін түсінуге негізделген.
Біздің отандық зерттеулерде БАҚ-ның тек қана рөлі ғана емес, оның
қоғамдық санаға әртүрлі жолдармен ықпал етудің ерекшеліктерін зерттеуге көп
көңіл аударылған.
Қазақстанда 1997 жылы Қазақстан Республикасында бірыңғай ақпараттық
кеңістікті қалыптастыру туралы Президент Жарлығы кабылданды. Бұл құжаттағы
идеялар Президенттің 2001 жылғы 16 наурыздағы № 573 Жарлығымен бекітілген
ұлттық ақпараттық инфрақұрылымды қалыптастыру мен дамытудың Мемлекеттік
бағдарламасында жалғасын тапты [20].
Ақпараттық қоғам құруда бұқаралық ақпарат құралдары маңызды рөлге ие
болып отыр. Сондықтан ақпарат кеністігінде жергілікті, өңірлік, ұлттық
бұқаралық ақпарат құралдарымен қатар әлемдік ақпарат көздері тұрғындарға
кеңінен таралып, медиажаһандастыру үрдісі бізге таңдаудың жаңа үлгілерін
ұсынып отыр.
Қазіргі кезде Қазақстанның ақпараттық кеңістігінде ресейлік-
қазақстандық мерзімді басылымдар шығарылады және шетелдік ақпараттар баспа,
теледидар, радио мен интернет желілері арқылы таралып отыр.
БАҚ – адамдарды демократия мен өркениет құндылықтарын, өз құқықтары мен
міндеттерін білуге және құрметтеуге тәрбиелейді. Қазіргі кезде
демократияланып жатқан дәуірде бұқаралық ақпарат құралдарының маңыздылығы
артып отыр. Әсіресе, сөз, баспасөз бостандығы шын мәнінде беріліп, радио
мен теледидарды пайдалану мүмкіндігі қамтамасыз етілген елдерде
азаматтардың өзіндік санасының өсуіне, қоғамның ісіне белсенді араласуына,
адамдардың басшылығы мен жауапкершілігін тәрбиелеуде ақпарат құралдарының
мүмкіншілігі ерекше.
Егер тиімді пайдалана білсе, БАҚ-әлеуметтік процестерге орасан зор
ықпал ететін алпауыт күш болып табылады. БАҚ-тың негізгі билігі адамдарды
сендіру арқылы олардың мінез-құлқы мен іс-әрекетіне ықпал етуіне
негізделетінін білеміз. Заңға негізделген мемлекеттік билікке қарағанда,
баспасөздің ықпалы мемлекет пен оның институттарына және жүргізіп отырған
саясатына қатысты адамдардың ойы мен мінез-құлқын қалыптастырып бағыттай
алады. Баспасөз пікірдің тууы мен таралуына тікелей қатысады. Яғни, ол
қоғамдық пікірді білдірмейді, оны жасайды. Ол адамдардың өмір туралы
түсінігін бейнелемейді, керісінше осы түсінікті қалыптастырады.
Бүгінгі жаңаша даму жолына түскен Қазақстан халқы мен экономикалық,
әлеуметтік, саяси өмірінде демократиялық жаңарулар тереңдетіліп, қоғамды
жалпы трансформациялау процестерінің қажетті шарттары тұрақтандырылуда. Жас
мемлекетіміздің алдында қоғамдық дамудың бүгінгі кезеңде өркениеттің
жетістіктерін материалдық және рухани игілік ретінде сақтау мәселесі
туындап отыр. Мемлекеттік тәуелсіздік жаңа экономикалық саясатпен,
құқықтық, әлеуметтік, демократиялық мемлекет құру міндеттері еліміздің
ақпарат кеңістігіне үлкен өзгерістерді қалыптастырды. Ол міндеттерді жүзеге
асыру қоғамның өмірін дұрыс түсініп, қабылдап, шынайы суреттеу
мүмкіндігінен соң жүзеге аспақ.
Міне, жаңа Қазақстан және Қытай мемлекеттерінің арасындағы қатынастың
қалыптасуы және дамуы БАҚ құралдарында жарияланып, елге таралды. Екі
мемлекет арасындағы экономикалық, саяси, мәдени қатынастың өркендеуі, ол
соңғы ғасырларда қалыптасқан жоқ. Біз ғылыми мұражайлардың мұрағаттардан
тапқан құжаттармен жұмыс жасағанда қызықты материалдар іздеп тауып, оны
дипломдық жұмысызға арқау еттік. Сол кездің өзінде екі ел арасындағы
қатынас қағаз бетінде түсірілген, яғни ақпарат құралдарының дамуын қай
дәуір болмасын қажеттілік екенін дәлелдеген сияқтымыз (ол қосымшада
берілген).
Қытай ең ежелгі мемлекеттердің бірі болып табылады. Ол өзінің бірнеше
мыңдаған жылдарға созылған даму тарихында гүлдену мен құлдырау кезеңдерін
басынан өткізіп, қазір әлемдегі алып державаға айналған ықпалды мемлекет.
ҚХР-ның саяси бағдарламасы 1949 жылы 30 қыркүйекте Қытай халықтық саяси
кеңесі қабылданған Ортақ бағдарламада белгіленген. Аталмыш бағдарламада:
Қытай Халық Республикасының сыртқы саясат принципі - өз елінің
тәуелсіздігін, еркіндігі мен территориялық тұтастығын сақтауды қамтамасыз
ету, халықаралық мәңгілік бейбітшілік пен әрбір мемлекеттер арасындағы
достық ынтымақтастықты қолдау, империялистердің агрессиялық саясаты мен
соғыс саясатына қарсы тұру деп көрсетілген. Ал осы бағдарламаның 11
тарауында: Қытай Халық Республикасы дүниежүзіндегі барлық бейбітшілікті,
еркіндікті сүйетін мемлекеттермен және халықтармен ынтымақтасады, барлық
демократиялық мемлекеттермен және қаналушы ұлттармен ынтымақтасады,
халықаралық демократиялық лагерь жағында болып, империалистік агрессияға
ортақ қарсы тұрып, дүниежүзінде бейбітшіліктің ұзақ сақталуын қамтамсыз
етеді делінген [21, 31 б.].
1949 жылғы 1 қазанда Қытай Компартиясы Қытай Халық Республикасының
құрылғандығы туралы барша әлемге ресми түрде жариялап, өзінің социалистік
бағытпен даму жолын бастады. ҚХР үкіметінің сол кезеңде жүзеге асырған
сыртқы саясатының бастапқы мәні - халықаралық қатынастарда барынша елдің
беделін арттыру және жаңа сипаттағы халықаралық қатынастар бағытын құру
болып табылды.
Қытай Халық Республикасы құрылған кезде Қытай Коммунистік партия
басшылығының қолында елдің әлеуметтік және экономикалық дамуының анық әрі
нақты даярланған жоспары болған жоқ. Бірақ соған қарамастан Қытай үкімет
басшылары барынша мемлекеттік шығындар санын қысқартуға тырысып, қатаң
түрдегі экономикалық саясат бағытын жүргізді. Ауыл шаруашылығын қайта
қалпына келтіру, осы саладағы реформаларды толық және нәтижелі түрде
жүргізу, елдің экономикалық жағдайын қадағалайтын мемлекеттік бақылауды
күшейту, сонымен қатар жеке кәсіпкершілікті дамыту мәселелері үкімет
орындары ҚХР-ның болшақтағы даму үлгісін әзірлеуіне байланысты шешім
қабылдауына себебін тигізді. Осы үлгі бойынша Қытай үкіметі жаңа
демократия концепциясынан бас тартып, елдің социалистік-экономикалық күш-
қуатын арттыруға бет алды. Қытайдың белгілі саяси қайраткері, ҚКП-ның бас
жетекшісі Мао Цзэдун осы саясатты қолдаушылардың бірі болған еді. Мао
Цзэдун ҚХР-ның, Кеңес Одағының көмегіне сүйенбей, социалистік даму жолын
анағұрлым көп, едәуір артық, қалай болса да тезірек деген принципі
бойынша жүргізу қажет деп санады.
1990 жылы желтоқсанда бұрынғы төрт одақтас республика – Ресей, Украина,
Белоруссия және Қазақстан егеменді мемлекеттер одағын құру туралы
бастамасын көтеріп, Новоогарев келісімін талдап дайындау жөніндегі
бірлескен жұмыс басталды. Мұның өзі бұрынғы Одаққа кірген мемелекеттердің
жаңа одағын – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын (ТМД) құруға жол ашып берді.
1991 жылдың 21 желтоқсанда бұрынғы он бір одақтас республикалардың
басшылары Алматы қаласында бас қосып, тарихи маңызы зор құжатқа - Алматы
Декларациясына қол қойды [22]. Алматы Декларациясы бойынша Азербайджан
Республикасы, Армения Республикасы, Беларусь Республикасы, Қазақстан
Республикасы, Қырғызстан Республикасы, Молдова Республикасы, Ресей
Федерациясы, Тәжікстан Республикасы, Түрікменстан, Өзбекстан Республикасы
және Украина енді Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының құрамында өзара
ынтымақтасатын болды. Жаңадан құрылған Достастық мемлекет басшылары және
үкімет басшыларының Кеңесі деген жетекші органдар құрды. Онда жалпы
бағыттағы көкейкесті саяси және әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу
көзделді. Достық Одаққа кірген мемлекет басшылары Біріккен Ұлттар Ұйымы
алдында бұл тәуелсіз мемлекеттердің барлығын осы халықаралық ұйымға
толыққанды мүше етіп алу туралы өтініш жасады.
1982 жылы өзгертулер енгізілген ҚХР-ның жаңа Конституциясында Қытай
тәуелсiз және бейтарапты сыртқы саясатты қолдайтындығы, оның iшiнде: аймақ
тұтастығын және тәуелсiздiгiн өзара сыйлау, шабуыл жасамау, бiр бiрiнiң
iшкi iстерiне араласпау, теңдiк және екi жаққа да пайдалы, дипломатиялық
қатынастардың дамуындағы бейбiт өмiр сүру, басқа елдермен экномикалық және
мәдени алмасу принциптерiн қолдайды; Қытай империализмге, гегемонизмге және
отаршылдыққа қарсы күрес жүргiзе отырып, езiлген халықтар мен дамушы
мемлекеттерге көмек көрсетедi деп мәлімделді [23].
80-ші және 90-шы жылдары ҚХР экономикалық дамудың ең биік шыңына жетіп,
ұлттық өнімінің жалпы көлемін 4 есеге өсірді. Мұндай экономикалық өрлеудің
сатысын бұрын-соңды ешбір мемлекет білмеген. Осы мезеттен бастап Қытай
Халық Республикасы өзінің даму сатысында теңдессіз көрсеткіштер көрсетіп,
бірте-бірте аймақтағы алдыңғы қатарлы позицияларға жылжи бастады.
Нәтижесінде Қытай дүниежүзілік саяси істердің негізгі қатысушысы ретінде
әйгіленіп, дүниежүзілік аренада қайтадан экономикалық держава ретінде
орныға бастайды. Көбіне сыртқы нарықтан жабық болған Қытай экономикасының
дүниежүзілік сауда нарығына жолы ашылып, ҚХР дүниежүзінің ірі сауда-
экономикалық державалардың қатарына ілікті.
ХХ ғ. 80-ші жылдары Қытай-Кеңес қатынастары өте қиын да ауыр кезеңді
басынан өткізді. ҚХР басшылары әлі де болса антикеңестік бағытты
ұстанатындығын және өзінің көрші жатқан елдеріне басқыншылық сезімді
білдіретіндігін жасырған жоқ. Бірақ осыған қарамастан аталмыш кезеңде екі
ел арасындағы сауда айналым біршама жоғарлайды, шекара маңындағы сауда
қатынасы, спорт саласындағы байланыстар, студенттермен алмасу жағдайлары
қайта қалпына келтірілді, сонымен бірге бірқатар өнеркәсіп саласындағы
қызметкерлердің делегациялары алмасып, Қытай және Кеңес Одағының ғалымдары
екі елде өткізілген халықаралық ғылыми форумдарға қатыса бастады. 1989-1990
жылдары Дэн Сяопиннің ықпал жасауының нәтижесінде, ҚХР үкіметінің сыртқы
саясат ұстанымы Кеңес Одағымен қарым-қатынасты бұрынғы қалпына келтіру
жағына қарай бет алып, екі жақты байланыстар біршама ілгерлей түскендей
болды.
Сонымен, қорытып айтатын болсақ, қарастырылған мерзім аралығындағы
Қытай Халық Республикасының сыртқы саясатындағы ұстанымдар негізінен
Қытайды тез арада дүниежүзінің дамыған елдерінің қатарына қосып, ірі саяси
орталыққа айналдыруға бағытталғандығын байқауға болады. Қытайдың саясаты
дүниежүзілік дамудың негізгі мәселелері бойынша жүргізілген көптеген
социалистік бағыттағы елдердің саясатынан ерекшеленіп, өзгеше сипат алды.
Қытай үкіметі осы кезең аралығында жүргізілген қатаң идеологиялық бағыттың
елдің даму деңгейіне тигізген зардаптарын мойындап, озық нарықтық
экономикаға бағытталған тура жолды таңдай білді. Ұзақ жылдарға созылған
қажырлы еңбектің негізінде, сонымен қатар елдің ішкі және сыртқы даму
бағыттарына түбегейлі өзгерістерді енгізудің нәтижесінде Қытай Халық
Республикасы дүниежүзілік саяси ойынның негізгі қатысушысы ретінде
әйгіленіп, экономикалық ірі держава ретінде қалыптасуына жол аша білді.
Тарихта орын алған Қытайдың ішкі өзара қайта құрулары мемлекеттің әлемдік
сауда нарығына тартылуына әсерін тигізді.
1990 жылы желтоқсанда бұрынғы төрт одақтас республика – Ресей, Украина,
Белоруссия және Қазақстан егеменді мемлекеттер одағын құру туралы
бастамасын көтеріп, Новоогарев келісімін талдап дайындау жөніндегі
бірлескен жұмыс басталды. Мұның өзі бұрынғы Одаққа кірген мемелекеттердің
жаңа одағын – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын (ТМД) құруға жол ашып берді.
1991 жылдың 21 желтоқсанда бұрынғы он бір одақтас республикалардың
басшылары Алматы қаласында бас қосып, тарихи маңызы зор құжатқа - Алматы
Декларациясына қол қойды. Алматы Декларациясы бойынша Азербайджан
Республикасы, Армения Республикасы, Беларусь Республикасы, Қазақстан
Республикасы, Қырғызстан Республикасы, Молдова Республикасы, Ресей
Федерациясы, Тәжікстан Республикасы, Түрікменстан, Өзбекстан Республикасы
және Украина енді Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының құрамында өзара
ынтымақтасатын болды. Жаңадан құрылған Достастық мемлекет басшылары және
үкімет басшыларының Кеңесі деген жетекші органдар құрды. Онда жалпы
бағыттағы көкейкесті саяси және әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу
көзделді. Достық Одаққа кірген мемлекет басшылары Біріккен Ұлттар Ұйымы
алдында бұл тәуелсіз мемлекеттердің барлығын осы халықаралық ұйымға
толыққанды мүше етіп алу туралы өтініш жасады. Сонымен қатар бұрынғы КСРО-
да жасалған ядролық қаруды және оған әскери басшылық жасауды бірігіп іске
асырып отыру жөніндегі келісімге қол қойылды. Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығы осы кезеңге дейін Кеңес Одағы қол қойып, халықаралық дәрежедегі
жасаған келісімдердің орындалуын өз мойындарына алады деп көрсетті. Сөйтіп,
1991 жылғы желтоқсандағы Алматы қаласында бас қосқан бұрынғы одақтық
республикалардың басшылары Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын бейбіт өмір
сүру жағдайында жаңа мемлекеттерді құруға, экономика саласында қалыптасқан
бұрынғы тығыз байланыстарды сақтап қалуға мүмкіндік беретін ұйым ретінде
қарастырды. Жаңадан құрылған мемлекеттер өзінің егеменділігін нығайту үшін,
сонымен қатар қоғамдық-саяси, экономикалық қайта құруларды жүзеге асыру
үшін нарықтық жүйеге негізделген демократиялық, құқықтық мемлекетті құруды
мақсат етіп қойды. Ал бұл өз алдына нарықтық экономикаға негізделген жас
мемлекеттер үшін әлемдік экономикалық шаруашылыққа енуге, халықаралық еңбек
бөлінісінің толыққанды қатысушысы болуына жол ашылды деген мағынаны
білдірді.
1992 жылдың аяғына қарай бейбiт өмiр сүрудiң бес принципiн басшылыққа
ала отырып, Қытай дүние жүзiнiң 145 мемлекетiмен дипломатиялық қатынастарды
орнатқан.
ХХ ғ. соңғы ширегінде ҚХР және Орталық Азия мемлекеттерінің арасындағы
қарым-қатынастардың жаңа тарихи даму кезеңі басталды. Қытай Халық
Республикасы бiр мезетте өзінің солтүстiк-батыс шекарасының бойында бiр
мемлекеттiң орнына үш мемлекетпен, яғни Қазақстан, Қырғызстан және
Тәжікстан республикаларымен шекараласты. Олардың Қытай Халық
Республикасымен шекараласатын ортақ шекарасының жалпы ұзындығы 3700
шақырымды құрайды. Бұл мемлекеттер Қытайдың батыс бөлігімен, яғни Шыңжаң
ұйғыр автономиялық ауданымен шекараласты. Бүгінгі таңда Қытай Халық
Республикасы жоғарыда аталған Орталық Азия өңірінің әр бір мемлекетімен
дипломатиялық деңгейдегі қарым-қатынастары табысты дамыту үстінде. ҚХР-ның
Орталық Азия елдерімен арасындағы ынтымақтастық экономика, сауда-саттық,
көлік, коммуникация және басқа да инфрақұрылымдық салалардағы
байланыстардың дамуына ықпал жасауда.
Қытай Халық Республикасы мейлінше өзіне тиімді орындардың бірін алуға
ниеттеніп, өзін ірі держава ретінде бүкіл әлемге танытуға, Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығының құрамында, оның ішінде Орталық Азия өңірінде
пайда болған жас мемлекеттерге байланысты өзіне тиімді сыртқы саясат
жүргізуге үлкен мүмкіншілік пайда болды. Жылдан-жылға Қытай Орталық Азия
өңіріндегі рөлін арттырып келе жатқандығын байқауға болады. Орталық Азия
елдері Қытаймен халықаралық өзара байланыстарды дамытудың алғашқы да
маңызды кезеңінен өтіп, аса маңызды екіжақты және көпжақты келісімдерге,
шарттарға қол қойылып, саяси, экономикалық, әскери-техникалық және мәдени
байланыстарды дамытудың шарттық-құқықтық негізі қаланды. Сондықтан да
Орталық Азия өңірі мен Қытай арасындағы ынтымақтастығының келешегі зор
деуге толық негіз бар.
1976 ж. Мао Цзэдунның өмірден өтуіне байланысты ҚХР үкіметінің жаңа
басшылығы тағайындалып, партия басшыларының көзқарастарында алшақтық
байқалды. Олар өздерінің ұстанымдары бойынша екі топқа бөлінді. Егер,
біріншілері озық ойлы топтың өкілдері болса, ал екінші топқа әлі де болса
Мао Цзэдунның жағымсыз нұсқауларына берік болған өкілдер кірді. Олардың
қатарында Хуа Гофэн бастаған жаңа Қытай басшылығының өкілдері болды. Хуа
Гофэн мәдени революцияның орнатқан тәртібін одан әрі жалғастырушыларының
бірі ретінде танылып, елдің ішкі және сыртқы саясатында Маоның идеялары мен
нұсқауларын тез арада жүзеге асыруға қолдан келген жағдай жасады.
Басқарудың негізіне - елдің әскери-өнеркәсіп әлеуетін күшейту, халықты
төмен тіршілік деңгейде ұстау, қытай халықын ұлы хань шовинизімінің рухында
тәрбиелеу сияқты идеялар алынды.
Қарусыздандыру мәселелері бойынша да Қытайдың жаңа үкімет басшылары
мемлекеттің алғашқы кезеңдегі ұстанымдарын қолдайтындығын білдірді. БҰҰ Бас
Ассамблеясының ХХХI сессиясына қатысқан ҚХР-ның делегация мүшелері
халықаралық қатынастарда қауіп төндіретін күштерді қолданбау туралы
дүниежүзілік келісім-шартқа, толық және жалпы ядролық қарудың сыналуына
тыйым салу туралы келісім-шартқа қарсы дауыс беріп қана қоймай, сонымен
қатар БҰҰ Бас Ассамблеясының қарусыздандыру мәселелері бойынша арнайы
сессияның өткізілуіне үзілді-кесілді қарсылық білдірді. Халықаралық
қатынастарда Пекин жаппай қаруландыруға, социалистік елдермен тайталастық
жағдайды үдете түсуге тырысқан Батыстың күштерімен қарым-қатынас орнатуды
қалады. 1976 жылғы қыркүйектен кейін ҚХР басшыларының шақыруы бойынша
Қытайға Италияның, ФРГ-ның, Англияның ең реакцияшыл топтарының өкілдері
барып, ҚКП-ның басшыларымен келіссөздер жүргізді. Қытай ешқашан ұлы
держава болмайды, ешқашан гегемон болмайды деген мәлімдемелермен
бүркемеленіп, ҚХР басшылары соғысқа дайындық жұмыстарын тоқтатпады.
Қорытып айтқанда, ХХ ғасырдың 70-ші жылдарының ортасындағы ҚХР-ның ішкі
және сыртқы саясат ұстанымдарының заман талабына сай келмейтіндігі тарихи
тұрғыдан дәлелденді деп тұжырым жасауға болады. Мао Цзэдунның жүргізген
сыртқы саясаты бойынша, ол дүниежүзінің барлық ірі мемлекеттерін дұшпан
ретінде қарастырды. Әрине, Маоның түсінігінде бұл марксизм мен коммунизмнің
жемісі болмаса да, бірақ көне феодалдық, қытайцентристік және оқшаулық
көзқарастарға тән сипат болды.
70-ші жылдардың соңғы ширегінде Қытайдың саяси-әлеуметтік өмірінде
жаңа кезең басталды. Оның басталуына 1978 жылғы ақпан-наурыз айларында
Халық өкiлдерiнiң бүкiлқытайлық жиналысының кезектi сессиясы үлкен әсерін
тигізді. Осы сессия барысында өзгертулер мен толықтырулар енгізілген
Қытайдың жаңа үшінші конституциясы қабылданды. ҚХР-ның жаңа
конституциясының мазмұнынан 1954 жылғы конституцияның бiр қатар
анықтамалары алынып тастап, ал 1975 жылғы конституцияның көптеген ережелерi
өзгерiссiз енгізілді.
Ал 1978 жылы желтоқсан айында болып өткен ҚКП-ның Орталық Комитетінің
XI кезектегі III Пленумы Қытайдың жаңа тарихында маңызды тарихи рөл
атқарды. Бұл Пленумда Дэн Сяопин өзінің реформаторлық баяндамасымен сөз
сөйлеп, Қытай Халық Республикасы экономикалық реформаларды өткізетіндігін
ашық жариялады. Қазіргі заман әлемі – ашық әлем, кез келген дамимын деген
мемлекеттердің өзін тұмшалап ұстауы мүмкін емес, олар сөзсіз ашық сыртқы
саясатты қолданады - деп көрсеткен болатын Дэн Сяопин [24, 7 б.].
Осылайша, Қытайдың тарихында жаңа реформаторлар кезеңі немесе Дэн Сяопин
кезеңі басталды. Пленумда қабылданған әлеуметтік реформа жүргізу, есікті
ашық ұстау деген батыс бағдарламасы бойынша, жоспарлы түрде алдымен ауыл
шаруашылық саласына, одан кейін сауда-өнеркәсіп саласына, және артынша
білім-ғылым саласына реформа жүргізу арқылы қытай қоғамын жоспарлы
экономикалық жүйеден нарықтық экономикалық үрдіске ауыстырды [25, 137 б.].
Егер реформалардың жүргізілуіне дейін Қытайдың басты стратегиялық
басымдылықтары ұлттық қауіпсіздік мүдделерін қамтамасызданыруға
бағытталған болса, енді Дэн Сяопиннің басшылық етуімен стратегияның
басымдылық бағыты экономика саласын дамытуға, елде жан-жақты реформаларды
жүргізуге, сонымен қатар дүниежүзі мемлекетерімен қарым-қатынас орнатуға
бағытталды. Осы кезеңнен бастап ҚХР-ның экономика, өнеркәсіп және банк
жүйелерінде реформалар жүзеге асырыла бастады. Осы реформалардың
нәтижесінде Қытай қоғамы бірнеше жікке бөлініп, олардың араларында, мысалы
ауыл мен қаланың арасында, бай мен кедейдің арасында, саясат пен
экономиканың арасында, жаңа нарықтық қатынастарды жүзеге асыратын
институттардың және билеуші партиялардың арасында қарама-қайшылықтар пайда
бола бастады. Жаңа үкімет басшылары ХХ ғ. соңына қарай Қытайды құдіретті
державаға айналдыруды мақсат етіп алды. Бұл мақсатқа жету үшін екі
қадамды жүзеге асыруға тура келді: бірінші қадам - 1980 ж. дейін өз
алдына дербес өнеркәсіптік және халық шаруашылық жүйесін құру, екінші
қадам - ХХ ғ. соңғы 20 жыл аралығында елде төртті модернизациялау
стратегиясын, яғни жан-жақты ауыл шаруашылық, өнеркәсіп, қорғаныс, ғылым
және техника сияқты салаларын дамыту арқылы Қытайды әлемнің алдыңғы қатарлы
елдерінің қатарына шығару. Әлемдік гегомонияға қол жеткізіп, Қытайды
әлемдік саясаттың орталығына айналдыруға байланысты Пекиннің жүргізген ең
басты мақсаты өзгеріссіз қалып отырды [26, 81 б.].
70-ші жылдардың соңында Қытайдың сыртқы саясатына ҚКП ОК төрағасы,
артынша Бас хатшысы болып тағайындалған Ху Яобан және оның ізін басушы Чжао
Цзян сияқты тұлғалар өз ықпалдарын тигізді. Ху Яобан мен Чжао Цзыянның
тұсында ҚХР-дың сыртқы саясатын қазіргі заманға сәйкес қалыпты мемлекеттің
саясатына айналдыруға барынша әрекет жасалды. Қытай Халық Республикасы
халықаралық қатынастардағы өзгерiстердi ескере отырып, әрі бейбiт өмiр
сүрудiң бес принципiн басшылыққа алып дүние жүзiнiң барлық мемлекеттерiмен
қарым-қатынасты дамытуға әзiрлігін білдірді. Осы бағытта Қытай үкіметі
біраз әрекет жасауға тура келді. Дэн Сяопиннің нұсқауы бойынша: Мемлекет
аралық қатынастарды әлеуметтік жүйесі мен идеологиялық айырмашылықтары
бойынша алыс-жақын, жақсы-жаман деп айыруға болмайды, деп ұран тасталды.
Немесе ...Тек қана әлеуметтік жүйе мен идеологиялық айырмашылықтардан
асқанда, бейбіт өмір сүру бес принципін қолдағанда ғана, тұрақты мемлекет
қатынастарын дамытуға болады, халықаралық ынтымақтастықты арттырып, әлем
бейбітшілігін сақтауға болады деген еді [50, 6 б.]. Осы нұсқаудың
арқасында ХХ ғ. 70-ші жж. соңына қарай ҚХР-ның көптеген мемлекеттермен
байланыстар орнатқандығын байқауға болады. Мысалы, 1970 жылдан бастап 1980
жылдарға дейінгі мерзім аралығында Қытай Халық Республикасы 75
мемлекетпен дипломатиялық қатынастарды орнатса, ал 1981 жылдың аяғына қарай
Қытай 125 мемлекетпен дипломатиялық қарым-қатынастарды қолдау үстінде болды
[27].
1982 жылы өзгертулер енгізілген ҚХР-ның жаңа Конституциясында Қытай
тәуелсiз және бейтарапты сыртқы саясатты қолдайтындығы, оның iшiнде: аймақ
тұтастығын және тәуелсiздiгiн өзара сыйлау, шабуыл жасамау, бiр бiрiнiң
iшкi iстерiне араласпау, теңдiк және екi жаққа да пайдалы, дипломатиялық
қатынастардың дамуындағы бейбiт өмiр сүру, басқа елдермен экномикалық және
мәдени алмасу принциптерiн қолдайды; Қытай империализмге, гегемонизмге және
отаршылдыққа қарсы күрес жүргiзе отырып, езiлген халықтар мен дамушы
мемлекеттерге көмек көрсетедi деп мәлімделді [28].
80-ші және 90-шы жылдары ҚХР экономикалық дамудың ең биік шыңына жетіп,
ұлттық өнімінің жалпы көлемін 4 есеге өсірді. Мұндай экономикалық өрлеудің
сатысын бұрын-соңды ешбір мемлекет білмеген. Осы мезеттен бастап Қытай
Халық Республикасы өзінің даму сатысында теңдессіз көрсеткіштер көрсетіп,
бірте-бірте аймақтағы алдыңғы қатарлы позицияларға жылжи бастады.
Нәтижесінде Қытай дүниежүзілік саяси істердің негізгі қатысушысы ретінде
әйгіленіп, дүниежүзілік аренада қайтадан экономикалық держава ретінде
орныға бастайды. Көбіне сыртқы нарықтан жабық болған Қытай экономикасының
дүниежүзілік сауда нарығына жолы ашылып, ҚХР дүниежүзінің ірі сауда-
экономикалық державалардың қатарына ілікті.
ХХ ғ. 80-ші жылдары Қытай-Кеңес қатынастары өте қиын да ауыр кезеңді
басынан өткізді. ҚХР басшылары әлі де болса антикеңестік бағытты
ұстанатындығын және өзінің көрші жатқан елдеріне басқыншылық сезімді
білдіретіндігін жасырған жоқ. Бірақ осыған қарамастан аталмыш кезеңде екі
ел арасындағы сауда айналым біршама жоғарлайды, шекара маңындағы сауда
қатынасы, спорт саласындағы байланыстар, студенттермен алмасу жағдайлары
қайта қалпына келтірілді, сонымен бірге бірқатар өнеркәсіп саласындағы
қызметкерлердің делегациялары алмасып, Қытай және Кеңес Одағының ғалымдары
екі елде өткізілген халықаралық ғылыми форумдарға қатыса бастады. 1989-1990
жылдары Дэн Сяопиннің ықпал жасауының нәтижесінде, ҚХР үкіметінің сыртқы
саясат ұстанымы Кеңес Одағымен қарым-қатынасты бұрынғы қалпына келтіру
жағына қарай бет алып, екі жақты байланыстар біршама ілгерлей түскендей
болды.
Сонымен, қорытып айтатын болсақ, қарастырылған мерзім аралығындағы
Қытай Халық Республикасының сыртқы саясатындағы ұстанымдар негізінен
Қытайды тез арада дүниежүзінің дамыған елдерінің қатарына қосып, ірі саяси
орталыққа айналдыруға бағытталғандығын байқауға болады. Қытайдың саясаты
дүниежүзілік дамудың негізгі мәселелері бойынша жүргізілген көптеген
социалистік бағыттағы елдердің саясатынан ерекшеленіп, өзгеше сипат алды.
Қытай үкіметі осы кезең аралығында жүргізілген қатаң идеологиялық бағыттың
елдің даму деңгейіне тигізген зардаптарын мойындап, озық нарықтық
экономикаға бағытталған тура жолды таңдай білді. Ұзақ жылдарға созылған
қажырлы еңбектің негізінде, сонымен қатар елдің ішкі және сыртқы даму
бағыттарына түбегейлі өзгерістерді енгізудің нәтижесінде Қытай Халық
Республикасы дүниежүзілік саяси ойынның негізгі қатысушысы ретінде
әйгіленіп, экономикалық ірі держава ретінде қалыптасуына жол аша білді.
Тарихта орын алған Қытайдың ішкі өзара қайта құрулары мемлекеттің әлемдік
сауда нарығына тартылуына әсерін тигізді. Бұл тараудағы айтылған мәселелер
келесі тараумен сабақтасады.
1.2 Тәуелсіз Қазақстанның көршілік Қытай елімен қарым-қатынасының жандануы
Қытай Халық Республикасының Қазақстан Республикасымен қатынасы белгілі
мағынадан айтқанда тарихи дәстүрдің жаңа сипаттағы жалғасы, қазақ хандығы
мен Қытай арасындағы тікелей байланыс кезеңінен басталған.
Қытайдың Цинь империясы мен Қазақ хандығының арасындағы алғашқы ресми
дипломатиялық байланыстыр ХVІІІ ғасырдың 50-ші жылдарынан бастау алған. Бұл
екі ел арасындағы байланыстарды отан тарихымыздың ұлы саяси тұлғасы -
Абылай хан орнатқан. Цинь империясы Қазақ хандығына үлкен қызығушылық
танытқандығын деректерден байқауға болады. Қытайлықтар Абылай хан тұсындағы
қазақтарды: Олардың жері кең-байтақ дала, халқы көп, малдары мол
мыңғырған. Байларында он мыңнан жылқы, сиыр бар, қойларында есеп жоқ.
Байлары қола, күміс қолданады, киген киімдері де көрікті, әсем болады деп
сипаттаған [29, 7 б.].
Алғашқы кезеңіндегі екі жақты қарым-қатынастар жоғары дәрежедегі
экономикалық сауда-саттық сипатта дамыған. Қытайдың Цинь патшалығы 1758
жылы Үрімшіден, 1759 жылы Іледен, 1763 жылы Тарбағатайдан қазақтармен сауда
жасайтын арнаулы базарлар ашып, малға мата айырбастау саудасын кең көлемде
дамытты. Кейін келе екі мемлекет арасындағы бұл қатынастар саяси сипатқа
ұласа бастады.
Тянь Шань тауының батыс-солтүстік беткейін қазақтар жаулап алуы
мүмкіндігі Цинь патшалығын аса мазаландырып, Қытай үкіметі Қазақ хандығына
байланысты қорғаныс саясатын ұстанды. Бұл саясатты жүзеге асыру барысында
Цинь патшалығы екі мақсатты көздеген еді: біріншіден, қазақтарды өздері
белгілеген батыс өңірі шекарасынан асырмау, екіншіден, қазақтармен тұрақты
қарым-қатынас орнатып, шекарасының сыртқы өңірін аман сақтап қалу.
Ал, қазақ мемлекетінің дербестігін сақтап қалуды, халықтың тұрмыстық
жағдайын жақсартуды және мемлекеттік күш-қуатын арттыруды көздеген Абылай
хан қазақтың атамекенін Цинь патшалығынан сұрап ала алмағандықтан, қазақ
малшыларын шығысқа қарай жылжыта көшіру арқылы ол жерлерді біртіндеп иелену
әдісін қолданған.
ХІХ ғ. екінші жартысында туындаған геосаяси өзгерістердің нәтижесінде
Қазақ хандығы жойылып, Ресей империясының отарына айналды. Содан Қазақстан
мен Қытай арасындағы қатынас Қытайдың Шыңжаң өлкесі арасындағы өлке аралық
байланыстар сипатында дамыды.
ХХ ғасырдың бірінші ширегінде Қазақстан жаңадан дүниеге келген Кеңес
Одағының құрамына енгізіліп, Қытай Халық Республикасы мен Қазақ
Республикасының арасындағы алғашқы ресми қатынастар ХХ ғ. 80-ші жылдардың
ортасына қарай орнатылды. 1985 жылғы қыркүйекте КСРО Жоғарғы Кеңесінің
төрағасы Л. Толкунов КСРО-ның парламенттік делегациясын басқарып, ҚХР-на
ресми сапар жасады. КСРО делегациясының құрамына Қазақ КСР Министрлер
Кеңесінің төрағасы Н. Назарбаев кірді. Бұл сапар - КСРО мен ҚХР
үкіметтерінің арасында ұзақ жылдарға созылған шиеленіскен қарым-
қатынастарынан кейінгі алғашқы сапар болып табылды. Екі жақты жүргізілген
келіссөздер барысында Н. Назарбаев делегацияның ең басты тұлғасы ретінде
танылып, ҚХР басшыларының назарын өзіне аударта білді.
Н. Назарбаев ҚХР басшылығына Қазақстанның Қытаймен өзара дербес тату
көршілік қарым-қатынастарды, олардың ішінде ең алдымен экономика және
саясат салаларында тығыз байланыстарды орнатуға мүдделі екендігін білдірді.
Әрине, Қазақстан тарапының мұндай әрекеттері Пекиннің назарынан тыс қалмай,
олардың тарапынан үлкен қолдау тапты. Қытай үкіметі Қазақстанның әлі де
болса Кеңес Одағының құрамдас бөлігі болып табылатындығына қарамастан,
онымен дипломатиялық қатынастарды орнатуға өз әзірлігін білдірді.
1991 жылғы шілдеде Н. Назарбаев Қазақ КСР-ның Президенті ретінде
Қытайға алғашқы сапарын жасайды. Тарихта бұл сапар болашақтағы Қытай-
Қазақстан қатынастарының орнатылуына өте үлкен үлесін тигізді деп санауға
болады. Екі жақты жүргізілген келіссөздер барысында маңызды құжатқа - Казақ
КСР мен ҚХР-ның арасындағы ынтымақтастықтың даму принциптері мен негізгі
бағыттары туралы Келісімге қол қойылды. Келісім бойынша байланыс Қазақ КСР
мен Қытайдың Шыңжаң Ұйғыр Автономиялық Ауданы арасында орнатылып, екі жақты
тауарлардың, қызметтердің және капиталдардың алмасуына барынша жағдай
жасалынатына, экономика саласындағы ынтымақтастықты нығайтуға келісілді.
1991 жылғы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Заң қабылданып, Қазақстан Республикасы өз
тәуелсіздігін жариялады. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін
дүниежүзінің ондаған елдері мойындады. Олардың арасында: Қытай, Түркия,
АҚШ, Германия, Франция, Ұлыбритания және т.б. мемлекеттер. Қазақстан
Республикасы егемендікке қол жеткен алғашқы кезінен бастап-ақ
мемлекетаралық және үкіметаралық келісім-шарттарға қол қоюды жүзеге асырып,
еліміз қоғамдық өмірдің барлық салалары бойынша халықаралық
ынтымақтастықтың толыққанды субъектісіне айналды. Бұл жөнінде Елбасымыз Н.
Назарбаев: Қазақстан тәуелсіз және егемен мемлекет ретінде құрылды. Ол,
бейнелеп айтқанда, әлемнің саяси картасынан өз орнын алды. Белсенді және
нысаналы сыртқы саясатты жүргізудің нәтижесінде біз әлемдік қоғамдастыққа
сан қырлы халықаралық проблемалар бойынша берік айқындамасы бар, мүдделерін
қорғауға ғана емес, сонымен бірге Еуразия құрлығы мен бүкіл дүние жүзінде
өзара түсіністікті нығайтуға, тұрақтылыққа, сенім ахуалына қол жеткізуге
бағытталған ірі сыртқы саяси бастамаларға қабілетті ел ретінде қабылдандық
- деп баға берген еді [30].
Халықаралық қатынастарда тәуелсіз Қазақстан Республикасын дипломатиялық
тұрғыдан танығаннан кейін, енді елдің алдында сыртқы саясаттың басым
бағыттарын анықтау міндеті тұрды. Қазақстан Республикасы қандай сыртқы
саяси бағытты ұстанады деген мәселе көптеген көрші мемлекеттерді, әсіресе
Қытай Халық Республикасын алаңдатты.
Қазақстан Республикасы халықаралық бағытта төмендегі сыртқы саясат
принциптерін ұстанатындығын жариялады:
- бейбітшілікті сақтау;
- соғыстан немесе соғыс күштерімен қауіп төндіруден бас тарту;
- қалыптасқан шекараларды бұзбау, басқа мелекеттердің ішкі істеріне
араласпау.
Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының басты бағыттарының бірі
ретінде - өзінің мәңгi және тұрақты шығыс көршiсi - ұлы Қытай Халық
Республикасымен терезесі тең деңгейдегі байланыстарды дамытуды мақсат етіп
қойды. Арадағы байланыстарға текетірестік және өзара күдік келтіру
Қазақстан Республикасының стратегиялық мүдделеріне қайшы келген болар еді.
Бұл жөнінде ҚР Президенті Н. Назарбаев: ашық теңізге тікелей шығу
мүмкіндігінің болмауы, коммуникативтік құралдардан қашық болуы
республиканың халықаралық экономикалық байланыстарға қатысуын қиындатты.
Сондықтан шекаралас мемлекеттермен, ең алдымен біз үшін дүниежүзілік
коммуникацияларға қақпа болып отырған Ресеймен және Қытаймен толық
сенімділік принциптерінде өзара пайдалы достық қарым-қатынас орнатудың
айрықша маңызы бар - деп айтқан болатын [31].
Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасының географиялық
орналасу жағдайы мемлекеттеріміздің арасында жан-жақты ынтымақтастықты
дамытуға, сонымен қатар бай әлеуеттi қорларды бірдесіп пайдалануға кең
мүмкiндiк алып бердi. ҚХР мен ҚР арасындағы жаңа өзара қарым-қатынасты
орнату процесi халықаралық тәжiрибе нормасы ретiнде қарастырылып, дүние
жүзiлiк қауымдастықтың назарын аудартты. Ал, енді талдауды бастамас бұрын,
ең алдымен Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасының арасында
орнатылған екi жақты дипломатиялық қатынастардың шарттық-құқықтық негізіне
тоқтала өткенді жөн көрдік. Бұл екі мемлекет арасындағы қазiргi замандағы
болып жатқан қоғамдық-саяси процестердi жан-жақты түсiнуге қажетті.
1992 жылғы 3 қаңтарда Алматыда Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан
Республикасының үкімет басшылары Тянь Цзэнпэй мен Т. Сүлейменов тұңғыш рет
халықаралық ережеге сай құжатқа - Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан
Республикасы арасындағы дипломатиялық қатынастарды орнату туралы Бірлескен
Коммюникеге қол қойды. Осылай ҚХР тәуелсіз Қазақстан Республикасымен
елшілер деңгейіндегі ресми дипломатиялық қатынастарды орнатты. Қытай Халық
Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасында тұрақты даму мен
экономикалық гүлденуге, екі жақты сындарлы байланыстарды орнатуға
бағытталған құқықтық негіз қаланды деп айтсақ болады. Осы кезеңнен бастап
екі мемлекеттің мемлекет басшыларының арасында, яғни алғашында Н. Назарбаев
пен Цзян Цзэминнің арасында, кейін келе Н. Назарбаев пен Ху Цзиньтаоның
арасында кездесулер мен келіссөздер үзбей өткізіліп, байланыстарымыз барлық
бағыттар бойынша дами бастады.
Қытай-Қазақстан қатынастарында дипломатиялық кездесулер кәдімгі
күнделікті жұмыс тәртібіне енгізіліп, екі мемлекет арасында жол қатынастары
- әуе жолы, темір жолы, автомобиль жолдарының қақпалары ашылып, жан-жақты
байланыс басталды. Екі мемлекет арасындағы Ұлы Жібек жолы қайтадан
жаңғырып, жаңарып, қайтадан өркендеуіне жол ашылды.
Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасының арасында
дипломатиялық қарым-қатынастарды орнату туралы Бірлескен Коммюникеге сай:
Екі ел халықтарының мүдделері мен армандарына сәйкес Қазақстан
Республикасының Үкіметі және Қытай Халық Республикасының Үкіметі екі
мемлекет арасында 1992 жылғы 3 қаңтардан бастап елшілер деңгейінде
дипломатиялық қарым-қатынастарды орнатуды ұйғарды. Екі ел үкіметтері
егеменділікті және аумақтық тұтастықты өзара құрметтеу, өзара шабуыл
жасамау, бір-бірінің ішкі істеріне араласпау, теңдік пен өзара тиімділік,
сондай-ақ бейбіт қатар өмір сүру принциптері негізінде екі ел арасындағы
достық пен ынтымақтастық қарым-қатынастарын дамытуға келісті [32].
Екі мемлекет арасында орнатылған дипломатиялық қатынастардың
нәтижесінде 1992 жылғы ақпанда Қытай Халық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Қапас Анаргүл
Қазақстан-Қытай қарым-қатынастарының бұқаралық ақпарат құралдарындағы
көрініс
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В050400 (050504) Журналистика
Алматы, 2013
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Қорғауға жіберілді
__________________
Кафедра мемеңгерушісі
ф.ғ.д.,профессор Т.С.Тебегенов
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан-Қытай қарым-қатынастарының бұқаралық ақпарат
құралдарындағы көрініс
5В050400 (050504) Журналистика
Орындаған: 4 курс студенті
Анаргүл Қапас
Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.д., доцент
Д.Баймолда
Алматы, 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
І бөлім Қазақстан Республикасы және Қытай Халық Республикасы
арасындағы қарым-қатынасқа тарихи шолу
1.1 ҚХР-ның сыртқы қатынасының дамуы және оның бұқаралық ақпарат
құралдарында көрініс 8
табуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Тәуелсіз Қазақстанның көршілік Қытай елімен қарым-қатынасының
жандануы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...17
... ... ... ... .
1.3 Қазақстан және Қытай қарым-қатынасындағы шекара және су
мәселесінің БАҚ құралдарында 23
жариялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ бөлім Қазақстан және Қытай қарым-қатынастарының бұқаралық
ақпарат құралдарында жариялануы және оған шолу
2.1 Қазақстан және Қытай арасындағы қарым-қатынастарының дамуы
және ақпараттық құралдар арқылы 35
таратылуы ... ... ... ... ... ... . .
2.2 Қытай елінде шығатын қазақ 40
басылымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Қазақстан және Қытай арасындағы ақпараттық байланыстардың 53
даму
болашағы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...58
... ... ... ... ... ... ... ...
СІЛТЕМЕЛЕР 60
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қытай мемлекеті қазіргі уақытта
әлемдік деңгейде танымал мемлекеттердің бірі болып отыр. Өзінің
экономикалық қуатын, мәдениетін, саяси ықпалын күннен күнге күшейтіп
отырған көршіміздің ұлттық болмысын, философиялық дүниетанымын,
адамгершіліктік ұстанымдарын танып білу біз үшін аса маңызды және пайдалы.
Неміс философы Карл Ясперс Қазіргі адамзат өркениетінің негізі б.з.д.
VIII-II ғасырларда қаланды деп есептейді. Ол аталған уақыт аралығында
әлемнің бірнеше нүктесіндегі қат-қабат адамзаттың рухани сілкінісімен, жаңа
дүниетанымын әкелген өзгерістер болғандығын алға тартады. Персияда рухани
ойдың дамуы Заратуштра есімімен байланысты болса, Грецияда Гомер, Демокрит,
Платон сияқты философтар шоғырымен анықталды. Ал, Қытайда бұл құбылыс Лао-
цзы және Кун-цзы есімдерімен байланысты. Соңғы есім иесі, әлем халқына
Конфуций деген атпен танымал болды. Оның Қытай халқы ғана емес, бүкіл
әлем өркениетіне ықпал еткен рухани мұраны жасаушы болғандығына ешкім дау
айтпайды.
ҚХР-ның сыртқы саясаты Қытайдың мыңдаған жылдар бойы жалғастырып келген
дәстүрлі қарым-қатынас саясатының негізінде жаңа заманға сай жетілдірілген
саясат. Қазіргі кезеңдегі ҚХР-ның халықаралық бағытта жүргізіп отырған
сыртқы саясаты өздерінің ұлттық мүдделеріне сай ең алдымен өз мемлекетінің
халықаралық тұрғыдағы беделін арттыруға, мемлекеттің ішкі саяси жағдайын
тұрақтандыруға, елдің әл ауқатын жақсартуға, саяси, экономикалық, мәдени
әлеуетін нығайтуға және көрші елдермен бейбіт тату қарым-қатынаста болуға
бағытталған. Ал өз елі үшін тиімді саясат пен халықаралық дамудың
үйлесімділігін қамтамасыз ете білу Қытай басшылығының үлкен жетістіктері
болып табылады. Қытай үкіметі болашақта ҚХР-ын әлемдегі ең алпауыт
державалардың біріне айналдыруға бағытталған саясатты берік ұстанып отыр.
ҚХР-ның саяси жүйесінің негізі 1949 жылдан дүниеге келген. ҚХР құрылған
мерзімнен бастап қазіргі кезеңге дейінгі аралықта Қытай өзінің ішкі және
сыртқы саясатында бірнеше кезеңдерді басынан өткізді. Олардың қатарына
үлкен секіріс, ұлы мәдени революция, экономикалық реформаларды жүзеге
асыру және дүниежүзінің барлық елдерімен достық қарым-қатынас орнатуға
бағытталған сыртқа қарай есікті ашық ұстау сияқты кезеңдерді жатқызуға
болады.
Қазақстан елі тәуелсіздік алғаннан кейін Қытай Халық Республикасының
арасындағы қарым-қатынастың жандануы, оның қарым-қатынас аумағы кеңейді.
Тіпті тарихтағы Ұлы Жібек жолының қайтадан жаңарып, өркендей түсуіне үлкен
ықпал жасады.
Қазақстан және Қытай Халық Республикасының қарасындағы қатынас саяси,
экономикалық, сауда, мәдени салалар бойынша және де шекара, қауіпсіздік
т.б. ынтымақтасуды дамытып келеді және қарым-қатынастарының одан әрі кең
көлемде өрістеуіне септігін тигізетін маңыздылығымен ерекшеленеді. Міне,
осы тұрғыдан алғанда Қазақстан Республикасы және Қытай Халық
Республикасының арасындағы қарым-қатынасының дамуы бұқаралық ақпарат
құралдарында жариялануын зерттеп дәріптеу өзекті мәселе болмақ.
Сондықтан біз диплом жұмысымыздың тақырыбын Қазақстан-Қытай
қарым-қатынастарының бұқаралық ақпарат құралдарындағы көрінісі деп алуға
негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Бұқаралық ақпарат құралдары арқылы Қазақстан-Қытай
қарым-қатынастарының даму үрдісін зерттеу.
Зерттеу объектісі: Қазақстан-Қытай қарым-қатынастарының бұқаралық
ақпарат құралдарындағы жарияланымдарына тарихи тұрғыдан талдау жасау.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу тақырыбына қатысты деректер
қытай, қазақ тілдерінде жарияланған құжаттық Қытай мен Қазақстан
Республикасы арасындағы қарым-қатынастарға қатысты құжаттар мен материалдар
жиынтығы, мемлекетаралық үкімет басшыларының қол қойған ресми келісімдері,
меморандумдар, декларациялар мен баспасөз мәліметтерін қамтиды. Мұндай
құжаттар екі ел арасындағы байланыстарға жан-жақты талдау жасауға
деректілік құндылығы жоғары материалдар болып табылады. Олардың қатарында
Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы Достық
өзара қатынастар негіздері туралы Бірлескен Декларацияны [1], 2003-2008
жж. аралығындағы Қазақстан-Қытай ынтымақтастығы туралы Бағдарламаны [2],
Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы ХХІ ғасырда
жан-жақты ынтымақтастықты одан әрі нығайту туралы бірлескен декларацияны
[3] сияқты ресми құжаттарды ерекше атауға болады. Ал Шанхай ынтымақтастық
ұйымының құрылуы туралы Декларация [4], Шанхай ынтымақтастық ұйымының
Хартиясы [5], Лаңкестікпен, сепаратизммен, экстремизммен күрес туралы
Шанхай конвенциясы [6] сияқты құжаттар осы ұйым аясындағы екі мемлекет
арасындағы қарым-қатынастардың негізгі бағыттарын анықтауға мүмкіндік
береді. Мемлекет басшыларының, сыртқы істер және қорғаныс министрлерінің,
елшілердің, лауазымды тұлғалардың жасаған баяндамалары, ресми сапар
барысында сөйлеген сөздері, ашық мәлімдемелері және тілшілерге берген
сұхбаттары құрайды.
Мұрағат материалдары, яғни Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан
Республикасы арасындағы қарым-қатынасы бірнеше ғасырларға созылғандықтан
тарихи құжаттар мен материалдары, бұл құжаттарға Қазақ КСР Ғылым Академиясы
жанындағы Ш.Ш.Уәлиханов атындағы тарих, археология және этнография
институты және Ұйғыртану институты бірлесіп құрастырған 2 бөлімнен тұратын
құжаттар мен материалдар жинағы жатады. Құжаттар жинағы XVIII – ХІХ
ғасырлардағы қытай-қазақ қарым-қатынастарын қамтыды. отандық және қытай
тілдеріндегі мерзімді басылымдарда жарияланған түрлі ақпарат материалдарын
жатқызамыз. Олар қазақстандық Егеменді Қазақстан, Жас алаш, Панорама,
Дипломатия жаршысы, Ақиқат, Шекарашы, Отан тарихы, Қазақ тарихы,
Саясат, Қоғам және дәуір, Центральная Азия журналдарында; Мировая
экономика и международные отношения, Азия Африка сегодня, Нефть и газ
сияқты газет пен журналдары, сонымен қатар қытайлық Renmin ribao,
Zhongguo ribao, Xinjiang ribao газеттері мен Көрші, Контимост,
ZhongYa yanjiu, Zhongguo waijiao, Xiandai guoji guanxi, Shehui
kexue, Shijie jingji yu zhegzhe журналдарында жинақталған. Аталмыш
басылымдар ҚХР-ның және ҚР-ның, Орталық Азия елдерінің ішкі және сыртқы
саясаттарын, аймақтар арасындағы саяси және экономикалық ынтымақтастықтың
негізгі аспектілерін айқындауға көмегін тигізді.
Сонымен қатар зерттеу жұмысын жазу барысында деректердің бесінші тобын
құрайтын әлемдік электронды интернет жүйесіндегі қытайлық Xinhua,
Zaobao, China.org.cn, CRI Online ресми сайттардың, сонымен қатар
қытай баспасөз материалдарының электронды нұсқалары, соның ішінде біздің
тақырыбымызға қатысты қойылған тың деректер мәселені жан-жақты қарастырып,
талдауға мүмкіндік туғызды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан - Қытай қарым- қатынастары
саласы бойынша жазылған еңбектерде көрші елдердің екі жақты қатынастарында
орын алған көптеген тарихи, саяси оқиғалары жан-жақты және объективті түрде
сипатталған.
Бүгінгі Қытай тарихнамасындағы біздің тақырыбымызға байланысты, жалпы
Орталық Азиядағы халықаралық қатынастар туралы, осы аймақпен ҚХР-ның
орнатқан қарым-қатынас тарихы қытайлық зерттеушілердің еңбектерінде жақсы
қарастырылған. Қытайда жарық көрген еңбектердің арасында аса ерекше Ян
Фучаңның редакциялық жетекішілігінде шығарылған Қытайдың қазіргі заман
дипломатиялық тарихын атап өтуге болады [46]. ҚХР-ның Қазақстан
Республикасы қатынастарының қалыптасуы мен даму тарихына қысқаша шолу
жасалады.
Қытай зерттеушісі Сунь Чжанчжыдың Орталық Азиядағы бес мемлекеттің
сыртқы қатынастары деген монографиясында Орталық Азиядағы бес мемлекеттің
(Қазақстан да қамтылған) тәуелсіздік алуы, ішкі-сыртқы қатынастарын
қалыптастыру барысы талданып, Орталық Азия елдерінің бүкіл дүние жүзімен
қарым-қатынастары жан-жақты сараланған [8].
Қазақстан-Қытай қатынастар мәселесін тереңінен зерттеу Қазақстан
Республикасында ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Қытайдың
елімізге ұстанатын сыртқы саясат принциптері, стратегиялық басымдылықтары
және олардың Қазақстан-Қытай қарым-қатынастарына тигізетін әсері туралы
қызықты да маңызды мағлұматтарды жекеленген қазақстандық ғалымдардың
еңбектерінен кездестіруге болады. Олардың арасында Қ.С. Сұлтановтың [9], Н.
Мұқаметханұлының [10], К.Ш. Хафизованың [11], Н.А. Алдабектің [12], М.Т.
Лаумулиннің [13], В.Ф. Галямованың [14], М. Әшімбаевтың [15], М.Е.
Шайхутдиновтың [16], С.Ж. Сапановтың [17], Н.Б. Сейдіннің [18] және т.б.
еңбектерін ерекше атап өтуге болады.
Қытай Халық Республикасының Орталық Азия елдерімен өңірлік қауіпсіздік
саласындағы ынтымақтастық тақырыбы, халықаралық лаңкестікке, экстремизмге,
есірткі бизнесіне бірлесе отырып қарсы күрес жүргізу мәселелері, оның
ішінде Қазақстан Республикасының халықаралық құрылымдармен ынтымақтастығы
ҚР Президенті жанындағы стратегиялық зерттеулер институтының директоры Б.Қ.
Сұлтановтың және қытайлық зерттеуші Чжао Хуашэннің [19] еңбектерінде
қарастырылған.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
▪ Қазақстан Республикасы және Қытай Халық Республикасы арасындағы
тарихи, саяси, сауда-экономикалық, мәдени байланыстары кешенді түрде
зерттеліп, олардың болашақтағы даму бет алыс мүмкіндігі ғылыми
негізде сарапталды;
▪ Тәуелсіз Қазақстанның көршілік Қытай елімен қарым-қатынасының
жандануына тарихи-ғылыми сараптама жасалды;
▪ Қазақстан және Қытай қарым-қатынастарының бұқаралық ақпарат
құралдарынындағы жарияланымдарға шолу жасалынды;
▪ Қазақстан және Қытай арасындағы ақпараттық байланыстарды дамыту
жайындағы өзіндік ізденістер жүргізілді.
Зерттеу базасы: Республикалық „Дала мен қала“ газеті
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде: (қыркүйек, қазан) ғылыми жетекшімен диплом жұмыс
жоспарын құру, ғылыми зерттеулер әдіснамасы мен теориясының жалпы және
арнайы мәселелері бұқаралық басылымдарды сараптау; зерттеу проблемасы
бойынша материалдар жинақтап, жүйеге келтiру.
Екінші кезеңде: (қараша, желтоқсан) ғылыми диплом жұмысының теориялық
негізін жүйеге келтіру. Зерттеу жумысына байланысты бұқаралық ақпарат
материалдарын жүйелеу, мұрағат материалдарын реттестіру.
Үшінші кезеңде: (қаңтар, ақпан, наурыз) Республикалық басылым „Қала мен
Дала“ газетінде практикадан өту барысында жинақталған құжаттарды ғылыми
жетекшімен талқылай отырып, қорытындылау және пайдаланылған әдебиеттерді
жүйеге келтіру. Диплом мазмұны мен құрылымы жүйеленіп, оның нәтижелері
қорытындыланды. Дипломдық жұмыс талап бойынша дайындалды.
Диплом жұмысының құрылымы: үш бөлімнен, сілтеме, қосымшадан,
пайдаланған әдебиет тізімінен тұрады.
І бөлім. Қазақстан Республикасы және Қытай Халық Республикасы
арасындағы қарым-қатынасқа тарихи шолу
1.1 ҚХР-ның сыртқы қатынасының дамуы және оның бұқаралық ақпарат
құралдарында көрініс табуы
Бұқаралық ақпарат құралдары дегеніміз – түрлі жаңалықтар, хабар-ошарды
көпшілікке арнайы техникалық құралдар арқылы ашық, әрі жария түрде жеткізе
алу. Бұқаралық ақпарат құралдарына: баспасөз, радио, теледидар, кино, бейне-
таспа, үн-таспа және көпшілікке арналған анықтамалар жатса, соңғы кезде
олардың қатарына ғылым және техниканың соңғы жаңалықтары – спутниктік
байланыс, кабельді теледидар және түрлі компъютерлік интернет байланыс
жүйелері қосылып отыр.
Жалпы алғанда бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамда маңыздылығы
олардың тікелей атқаратын коммуникативтік, ақпарат таратушылық, танымдық,
қоғамдық пікір туғызу арқылы саяси билікке ықпал етушілік, қадағалаушылық,
білім берушілік, әлеуметтендірушілік қызметтерімен тікелей байланысты.
БАҚ-ның ақпараттық қызметі адамдарға түрлі әлеуметтік процестер және
оқиғалар тұрғысында ой түйіндеуіне ықпал етеді, олар жөнінде әртүрлі
ақпараттар ағыны ішінде бағдар алуына жәрдемдеседі. БАҚ адамдарға
әлеуметтік-саяси оқиғалар және процестер жөнінде мәлімдемелерді дұрыс
бағалауға және түсінуге танымдық қызметтері арқылы қол жеткізеді.
Бұл қызметтері азаматтарға БАҚ және басқа ақпарат алу көздерінен
алынған мәлімдемелерді дұрыс бағалауға және жүйелеуге, күрделі қарама-қайшы
ақпараттар ағымында дұрыс бағдар алуға мүмкіндік беретін білімдерден
хабардар болуынан көрінеді.
Бұқаралық ақпарат құралдарын зерттеудің негізгі теоретикалық бағыты
оның негізгі мәнін түсінуге негізделген.
Біздің отандық зерттеулерде БАҚ-ның тек қана рөлі ғана емес, оның
қоғамдық санаға әртүрлі жолдармен ықпал етудің ерекшеліктерін зерттеуге көп
көңіл аударылған.
Қазақстанда 1997 жылы Қазақстан Республикасында бірыңғай ақпараттық
кеңістікті қалыптастыру туралы Президент Жарлығы кабылданды. Бұл құжаттағы
идеялар Президенттің 2001 жылғы 16 наурыздағы № 573 Жарлығымен бекітілген
ұлттық ақпараттық инфрақұрылымды қалыптастыру мен дамытудың Мемлекеттік
бағдарламасында жалғасын тапты [20].
Ақпараттық қоғам құруда бұқаралық ақпарат құралдары маңызды рөлге ие
болып отыр. Сондықтан ақпарат кеністігінде жергілікті, өңірлік, ұлттық
бұқаралық ақпарат құралдарымен қатар әлемдік ақпарат көздері тұрғындарға
кеңінен таралып, медиажаһандастыру үрдісі бізге таңдаудың жаңа үлгілерін
ұсынып отыр.
Қазіргі кезде Қазақстанның ақпараттық кеңістігінде ресейлік-
қазақстандық мерзімді басылымдар шығарылады және шетелдік ақпараттар баспа,
теледидар, радио мен интернет желілері арқылы таралып отыр.
БАҚ – адамдарды демократия мен өркениет құндылықтарын, өз құқықтары мен
міндеттерін білуге және құрметтеуге тәрбиелейді. Қазіргі кезде
демократияланып жатқан дәуірде бұқаралық ақпарат құралдарының маңыздылығы
артып отыр. Әсіресе, сөз, баспасөз бостандығы шын мәнінде беріліп, радио
мен теледидарды пайдалану мүмкіндігі қамтамасыз етілген елдерде
азаматтардың өзіндік санасының өсуіне, қоғамның ісіне белсенді араласуына,
адамдардың басшылығы мен жауапкершілігін тәрбиелеуде ақпарат құралдарының
мүмкіншілігі ерекше.
Егер тиімді пайдалана білсе, БАҚ-әлеуметтік процестерге орасан зор
ықпал ететін алпауыт күш болып табылады. БАҚ-тың негізгі билігі адамдарды
сендіру арқылы олардың мінез-құлқы мен іс-әрекетіне ықпал етуіне
негізделетінін білеміз. Заңға негізделген мемлекеттік билікке қарағанда,
баспасөздің ықпалы мемлекет пен оның институттарына және жүргізіп отырған
саясатына қатысты адамдардың ойы мен мінез-құлқын қалыптастырып бағыттай
алады. Баспасөз пікірдің тууы мен таралуына тікелей қатысады. Яғни, ол
қоғамдық пікірді білдірмейді, оны жасайды. Ол адамдардың өмір туралы
түсінігін бейнелемейді, керісінше осы түсінікті қалыптастырады.
Бүгінгі жаңаша даму жолына түскен Қазақстан халқы мен экономикалық,
әлеуметтік, саяси өмірінде демократиялық жаңарулар тереңдетіліп, қоғамды
жалпы трансформациялау процестерінің қажетті шарттары тұрақтандырылуда. Жас
мемлекетіміздің алдында қоғамдық дамудың бүгінгі кезеңде өркениеттің
жетістіктерін материалдық және рухани игілік ретінде сақтау мәселесі
туындап отыр. Мемлекеттік тәуелсіздік жаңа экономикалық саясатпен,
құқықтық, әлеуметтік, демократиялық мемлекет құру міндеттері еліміздің
ақпарат кеңістігіне үлкен өзгерістерді қалыптастырды. Ол міндеттерді жүзеге
асыру қоғамның өмірін дұрыс түсініп, қабылдап, шынайы суреттеу
мүмкіндігінен соң жүзеге аспақ.
Міне, жаңа Қазақстан және Қытай мемлекеттерінің арасындағы қатынастың
қалыптасуы және дамуы БАҚ құралдарында жарияланып, елге таралды. Екі
мемлекет арасындағы экономикалық, саяси, мәдени қатынастың өркендеуі, ол
соңғы ғасырларда қалыптасқан жоқ. Біз ғылыми мұражайлардың мұрағаттардан
тапқан құжаттармен жұмыс жасағанда қызықты материалдар іздеп тауып, оны
дипломдық жұмысызға арқау еттік. Сол кездің өзінде екі ел арасындағы
қатынас қағаз бетінде түсірілген, яғни ақпарат құралдарының дамуын қай
дәуір болмасын қажеттілік екенін дәлелдеген сияқтымыз (ол қосымшада
берілген).
Қытай ең ежелгі мемлекеттердің бірі болып табылады. Ол өзінің бірнеше
мыңдаған жылдарға созылған даму тарихында гүлдену мен құлдырау кезеңдерін
басынан өткізіп, қазір әлемдегі алып державаға айналған ықпалды мемлекет.
ҚХР-ның саяси бағдарламасы 1949 жылы 30 қыркүйекте Қытай халықтық саяси
кеңесі қабылданған Ортақ бағдарламада белгіленген. Аталмыш бағдарламада:
Қытай Халық Республикасының сыртқы саясат принципі - өз елінің
тәуелсіздігін, еркіндігі мен территориялық тұтастығын сақтауды қамтамасыз
ету, халықаралық мәңгілік бейбітшілік пен әрбір мемлекеттер арасындағы
достық ынтымақтастықты қолдау, империялистердің агрессиялық саясаты мен
соғыс саясатына қарсы тұру деп көрсетілген. Ал осы бағдарламаның 11
тарауында: Қытай Халық Республикасы дүниежүзіндегі барлық бейбітшілікті,
еркіндікті сүйетін мемлекеттермен және халықтармен ынтымақтасады, барлық
демократиялық мемлекеттермен және қаналушы ұлттармен ынтымақтасады,
халықаралық демократиялық лагерь жағында болып, империалистік агрессияға
ортақ қарсы тұрып, дүниежүзінде бейбітшіліктің ұзақ сақталуын қамтамсыз
етеді делінген [21, 31 б.].
1949 жылғы 1 қазанда Қытай Компартиясы Қытай Халық Республикасының
құрылғандығы туралы барша әлемге ресми түрде жариялап, өзінің социалистік
бағытпен даму жолын бастады. ҚХР үкіметінің сол кезеңде жүзеге асырған
сыртқы саясатының бастапқы мәні - халықаралық қатынастарда барынша елдің
беделін арттыру және жаңа сипаттағы халықаралық қатынастар бағытын құру
болып табылды.
Қытай Халық Республикасы құрылған кезде Қытай Коммунистік партия
басшылығының қолында елдің әлеуметтік және экономикалық дамуының анық әрі
нақты даярланған жоспары болған жоқ. Бірақ соған қарамастан Қытай үкімет
басшылары барынша мемлекеттік шығындар санын қысқартуға тырысып, қатаң
түрдегі экономикалық саясат бағытын жүргізді. Ауыл шаруашылығын қайта
қалпына келтіру, осы саладағы реформаларды толық және нәтижелі түрде
жүргізу, елдің экономикалық жағдайын қадағалайтын мемлекеттік бақылауды
күшейту, сонымен қатар жеке кәсіпкершілікті дамыту мәселелері үкімет
орындары ҚХР-ның болшақтағы даму үлгісін әзірлеуіне байланысты шешім
қабылдауына себебін тигізді. Осы үлгі бойынша Қытай үкіметі жаңа
демократия концепциясынан бас тартып, елдің социалистік-экономикалық күш-
қуатын арттыруға бет алды. Қытайдың белгілі саяси қайраткері, ҚКП-ның бас
жетекшісі Мао Цзэдун осы саясатты қолдаушылардың бірі болған еді. Мао
Цзэдун ҚХР-ның, Кеңес Одағының көмегіне сүйенбей, социалистік даму жолын
анағұрлым көп, едәуір артық, қалай болса да тезірек деген принципі
бойынша жүргізу қажет деп санады.
1990 жылы желтоқсанда бұрынғы төрт одақтас республика – Ресей, Украина,
Белоруссия және Қазақстан егеменді мемлекеттер одағын құру туралы
бастамасын көтеріп, Новоогарев келісімін талдап дайындау жөніндегі
бірлескен жұмыс басталды. Мұның өзі бұрынғы Одаққа кірген мемелекеттердің
жаңа одағын – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын (ТМД) құруға жол ашып берді.
1991 жылдың 21 желтоқсанда бұрынғы он бір одақтас республикалардың
басшылары Алматы қаласында бас қосып, тарихи маңызы зор құжатқа - Алматы
Декларациясына қол қойды [22]. Алматы Декларациясы бойынша Азербайджан
Республикасы, Армения Республикасы, Беларусь Республикасы, Қазақстан
Республикасы, Қырғызстан Республикасы, Молдова Республикасы, Ресей
Федерациясы, Тәжікстан Республикасы, Түрікменстан, Өзбекстан Республикасы
және Украина енді Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының құрамында өзара
ынтымақтасатын болды. Жаңадан құрылған Достастық мемлекет басшылары және
үкімет басшыларының Кеңесі деген жетекші органдар құрды. Онда жалпы
бағыттағы көкейкесті саяси және әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу
көзделді. Достық Одаққа кірген мемлекет басшылары Біріккен Ұлттар Ұйымы
алдында бұл тәуелсіз мемлекеттердің барлығын осы халықаралық ұйымға
толыққанды мүше етіп алу туралы өтініш жасады.
1982 жылы өзгертулер енгізілген ҚХР-ның жаңа Конституциясында Қытай
тәуелсiз және бейтарапты сыртқы саясатты қолдайтындығы, оның iшiнде: аймақ
тұтастығын және тәуелсiздiгiн өзара сыйлау, шабуыл жасамау, бiр бiрiнiң
iшкi iстерiне араласпау, теңдiк және екi жаққа да пайдалы, дипломатиялық
қатынастардың дамуындағы бейбiт өмiр сүру, басқа елдермен экномикалық және
мәдени алмасу принциптерiн қолдайды; Қытай империализмге, гегемонизмге және
отаршылдыққа қарсы күрес жүргiзе отырып, езiлген халықтар мен дамушы
мемлекеттерге көмек көрсетедi деп мәлімделді [23].
80-ші және 90-шы жылдары ҚХР экономикалық дамудың ең биік шыңына жетіп,
ұлттық өнімінің жалпы көлемін 4 есеге өсірді. Мұндай экономикалық өрлеудің
сатысын бұрын-соңды ешбір мемлекет білмеген. Осы мезеттен бастап Қытай
Халық Республикасы өзінің даму сатысында теңдессіз көрсеткіштер көрсетіп,
бірте-бірте аймақтағы алдыңғы қатарлы позицияларға жылжи бастады.
Нәтижесінде Қытай дүниежүзілік саяси істердің негізгі қатысушысы ретінде
әйгіленіп, дүниежүзілік аренада қайтадан экономикалық держава ретінде
орныға бастайды. Көбіне сыртқы нарықтан жабық болған Қытай экономикасының
дүниежүзілік сауда нарығына жолы ашылып, ҚХР дүниежүзінің ірі сауда-
экономикалық державалардың қатарына ілікті.
ХХ ғ. 80-ші жылдары Қытай-Кеңес қатынастары өте қиын да ауыр кезеңді
басынан өткізді. ҚХР басшылары әлі де болса антикеңестік бағытты
ұстанатындығын және өзінің көрші жатқан елдеріне басқыншылық сезімді
білдіретіндігін жасырған жоқ. Бірақ осыған қарамастан аталмыш кезеңде екі
ел арасындағы сауда айналым біршама жоғарлайды, шекара маңындағы сауда
қатынасы, спорт саласындағы байланыстар, студенттермен алмасу жағдайлары
қайта қалпына келтірілді, сонымен бірге бірқатар өнеркәсіп саласындағы
қызметкерлердің делегациялары алмасып, Қытай және Кеңес Одағының ғалымдары
екі елде өткізілген халықаралық ғылыми форумдарға қатыса бастады. 1989-1990
жылдары Дэн Сяопиннің ықпал жасауының нәтижесінде, ҚХР үкіметінің сыртқы
саясат ұстанымы Кеңес Одағымен қарым-қатынасты бұрынғы қалпына келтіру
жағына қарай бет алып, екі жақты байланыстар біршама ілгерлей түскендей
болды.
Сонымен, қорытып айтатын болсақ, қарастырылған мерзім аралығындағы
Қытай Халық Республикасының сыртқы саясатындағы ұстанымдар негізінен
Қытайды тез арада дүниежүзінің дамыған елдерінің қатарына қосып, ірі саяси
орталыққа айналдыруға бағытталғандығын байқауға болады. Қытайдың саясаты
дүниежүзілік дамудың негізгі мәселелері бойынша жүргізілген көптеген
социалистік бағыттағы елдердің саясатынан ерекшеленіп, өзгеше сипат алды.
Қытай үкіметі осы кезең аралығында жүргізілген қатаң идеологиялық бағыттың
елдің даму деңгейіне тигізген зардаптарын мойындап, озық нарықтық
экономикаға бағытталған тура жолды таңдай білді. Ұзақ жылдарға созылған
қажырлы еңбектің негізінде, сонымен қатар елдің ішкі және сыртқы даму
бағыттарына түбегейлі өзгерістерді енгізудің нәтижесінде Қытай Халық
Республикасы дүниежүзілік саяси ойынның негізгі қатысушысы ретінде
әйгіленіп, экономикалық ірі держава ретінде қалыптасуына жол аша білді.
Тарихта орын алған Қытайдың ішкі өзара қайта құрулары мемлекеттің әлемдік
сауда нарығына тартылуына әсерін тигізді.
1990 жылы желтоқсанда бұрынғы төрт одақтас республика – Ресей, Украина,
Белоруссия және Қазақстан егеменді мемлекеттер одағын құру туралы
бастамасын көтеріп, Новоогарев келісімін талдап дайындау жөніндегі
бірлескен жұмыс басталды. Мұның өзі бұрынғы Одаққа кірген мемелекеттердің
жаңа одағын – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын (ТМД) құруға жол ашып берді.
1991 жылдың 21 желтоқсанда бұрынғы он бір одақтас республикалардың
басшылары Алматы қаласында бас қосып, тарихи маңызы зор құжатқа - Алматы
Декларациясына қол қойды. Алматы Декларациясы бойынша Азербайджан
Республикасы, Армения Республикасы, Беларусь Республикасы, Қазақстан
Республикасы, Қырғызстан Республикасы, Молдова Республикасы, Ресей
Федерациясы, Тәжікстан Республикасы, Түрікменстан, Өзбекстан Республикасы
және Украина енді Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының құрамында өзара
ынтымақтасатын болды. Жаңадан құрылған Достастық мемлекет басшылары және
үкімет басшыларының Кеңесі деген жетекші органдар құрды. Онда жалпы
бағыттағы көкейкесті саяси және әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу
көзделді. Достық Одаққа кірген мемлекет басшылары Біріккен Ұлттар Ұйымы
алдында бұл тәуелсіз мемлекеттердің барлығын осы халықаралық ұйымға
толыққанды мүше етіп алу туралы өтініш жасады. Сонымен қатар бұрынғы КСРО-
да жасалған ядролық қаруды және оған әскери басшылық жасауды бірігіп іске
асырып отыру жөніндегі келісімге қол қойылды. Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығы осы кезеңге дейін Кеңес Одағы қол қойып, халықаралық дәрежедегі
жасаған келісімдердің орындалуын өз мойындарына алады деп көрсетті. Сөйтіп,
1991 жылғы желтоқсандағы Алматы қаласында бас қосқан бұрынғы одақтық
республикалардың басшылары Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын бейбіт өмір
сүру жағдайында жаңа мемлекеттерді құруға, экономика саласында қалыптасқан
бұрынғы тығыз байланыстарды сақтап қалуға мүмкіндік беретін ұйым ретінде
қарастырды. Жаңадан құрылған мемлекеттер өзінің егеменділігін нығайту үшін,
сонымен қатар қоғамдық-саяси, экономикалық қайта құруларды жүзеге асыру
үшін нарықтық жүйеге негізделген демократиялық, құқықтық мемлекетті құруды
мақсат етіп қойды. Ал бұл өз алдына нарықтық экономикаға негізделген жас
мемлекеттер үшін әлемдік экономикалық шаруашылыққа енуге, халықаралық еңбек
бөлінісінің толыққанды қатысушысы болуына жол ашылды деген мағынаны
білдірді.
1992 жылдың аяғына қарай бейбiт өмiр сүрудiң бес принципiн басшылыққа
ала отырып, Қытай дүние жүзiнiң 145 мемлекетiмен дипломатиялық қатынастарды
орнатқан.
ХХ ғ. соңғы ширегінде ҚХР және Орталық Азия мемлекеттерінің арасындағы
қарым-қатынастардың жаңа тарихи даму кезеңі басталды. Қытай Халық
Республикасы бiр мезетте өзінің солтүстiк-батыс шекарасының бойында бiр
мемлекеттiң орнына үш мемлекетпен, яғни Қазақстан, Қырғызстан және
Тәжікстан республикаларымен шекараласты. Олардың Қытай Халық
Республикасымен шекараласатын ортақ шекарасының жалпы ұзындығы 3700
шақырымды құрайды. Бұл мемлекеттер Қытайдың батыс бөлігімен, яғни Шыңжаң
ұйғыр автономиялық ауданымен шекараласты. Бүгінгі таңда Қытай Халық
Республикасы жоғарыда аталған Орталық Азия өңірінің әр бір мемлекетімен
дипломатиялық деңгейдегі қарым-қатынастары табысты дамыту үстінде. ҚХР-ның
Орталық Азия елдерімен арасындағы ынтымақтастық экономика, сауда-саттық,
көлік, коммуникация және басқа да инфрақұрылымдық салалардағы
байланыстардың дамуына ықпал жасауда.
Қытай Халық Республикасы мейлінше өзіне тиімді орындардың бірін алуға
ниеттеніп, өзін ірі держава ретінде бүкіл әлемге танытуға, Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығының құрамында, оның ішінде Орталық Азия өңірінде
пайда болған жас мемлекеттерге байланысты өзіне тиімді сыртқы саясат
жүргізуге үлкен мүмкіншілік пайда болды. Жылдан-жылға Қытай Орталық Азия
өңіріндегі рөлін арттырып келе жатқандығын байқауға болады. Орталық Азия
елдері Қытаймен халықаралық өзара байланыстарды дамытудың алғашқы да
маңызды кезеңінен өтіп, аса маңызды екіжақты және көпжақты келісімдерге,
шарттарға қол қойылып, саяси, экономикалық, әскери-техникалық және мәдени
байланыстарды дамытудың шарттық-құқықтық негізі қаланды. Сондықтан да
Орталық Азия өңірі мен Қытай арасындағы ынтымақтастығының келешегі зор
деуге толық негіз бар.
1976 ж. Мао Цзэдунның өмірден өтуіне байланысты ҚХР үкіметінің жаңа
басшылығы тағайындалып, партия басшыларының көзқарастарында алшақтық
байқалды. Олар өздерінің ұстанымдары бойынша екі топқа бөлінді. Егер,
біріншілері озық ойлы топтың өкілдері болса, ал екінші топқа әлі де болса
Мао Цзэдунның жағымсыз нұсқауларына берік болған өкілдер кірді. Олардың
қатарында Хуа Гофэн бастаған жаңа Қытай басшылығының өкілдері болды. Хуа
Гофэн мәдени революцияның орнатқан тәртібін одан әрі жалғастырушыларының
бірі ретінде танылып, елдің ішкі және сыртқы саясатында Маоның идеялары мен
нұсқауларын тез арада жүзеге асыруға қолдан келген жағдай жасады.
Басқарудың негізіне - елдің әскери-өнеркәсіп әлеуетін күшейту, халықты
төмен тіршілік деңгейде ұстау, қытай халықын ұлы хань шовинизімінің рухында
тәрбиелеу сияқты идеялар алынды.
Қарусыздандыру мәселелері бойынша да Қытайдың жаңа үкімет басшылары
мемлекеттің алғашқы кезеңдегі ұстанымдарын қолдайтындығын білдірді. БҰҰ Бас
Ассамблеясының ХХХI сессиясына қатысқан ҚХР-ның делегация мүшелері
халықаралық қатынастарда қауіп төндіретін күштерді қолданбау туралы
дүниежүзілік келісім-шартқа, толық және жалпы ядролық қарудың сыналуына
тыйым салу туралы келісім-шартқа қарсы дауыс беріп қана қоймай, сонымен
қатар БҰҰ Бас Ассамблеясының қарусыздандыру мәселелері бойынша арнайы
сессияның өткізілуіне үзілді-кесілді қарсылық білдірді. Халықаралық
қатынастарда Пекин жаппай қаруландыруға, социалистік елдермен тайталастық
жағдайды үдете түсуге тырысқан Батыстың күштерімен қарым-қатынас орнатуды
қалады. 1976 жылғы қыркүйектен кейін ҚХР басшыларының шақыруы бойынша
Қытайға Италияның, ФРГ-ның, Англияның ең реакцияшыл топтарының өкілдері
барып, ҚКП-ның басшыларымен келіссөздер жүргізді. Қытай ешқашан ұлы
держава болмайды, ешқашан гегемон болмайды деген мәлімдемелермен
бүркемеленіп, ҚХР басшылары соғысқа дайындық жұмыстарын тоқтатпады.
Қорытып айтқанда, ХХ ғасырдың 70-ші жылдарының ортасындағы ҚХР-ның ішкі
және сыртқы саясат ұстанымдарының заман талабына сай келмейтіндігі тарихи
тұрғыдан дәлелденді деп тұжырым жасауға болады. Мао Цзэдунның жүргізген
сыртқы саясаты бойынша, ол дүниежүзінің барлық ірі мемлекеттерін дұшпан
ретінде қарастырды. Әрине, Маоның түсінігінде бұл марксизм мен коммунизмнің
жемісі болмаса да, бірақ көне феодалдық, қытайцентристік және оқшаулық
көзқарастарға тән сипат болды.
70-ші жылдардың соңғы ширегінде Қытайдың саяси-әлеуметтік өмірінде
жаңа кезең басталды. Оның басталуына 1978 жылғы ақпан-наурыз айларында
Халық өкiлдерiнiң бүкiлқытайлық жиналысының кезектi сессиясы үлкен әсерін
тигізді. Осы сессия барысында өзгертулер мен толықтырулар енгізілген
Қытайдың жаңа үшінші конституциясы қабылданды. ҚХР-ның жаңа
конституциясының мазмұнынан 1954 жылғы конституцияның бiр қатар
анықтамалары алынып тастап, ал 1975 жылғы конституцияның көптеген ережелерi
өзгерiссiз енгізілді.
Ал 1978 жылы желтоқсан айында болып өткен ҚКП-ның Орталық Комитетінің
XI кезектегі III Пленумы Қытайдың жаңа тарихында маңызды тарихи рөл
атқарды. Бұл Пленумда Дэн Сяопин өзінің реформаторлық баяндамасымен сөз
сөйлеп, Қытай Халық Республикасы экономикалық реформаларды өткізетіндігін
ашық жариялады. Қазіргі заман әлемі – ашық әлем, кез келген дамимын деген
мемлекеттердің өзін тұмшалап ұстауы мүмкін емес, олар сөзсіз ашық сыртқы
саясатты қолданады - деп көрсеткен болатын Дэн Сяопин [24, 7 б.].
Осылайша, Қытайдың тарихында жаңа реформаторлар кезеңі немесе Дэн Сяопин
кезеңі басталды. Пленумда қабылданған әлеуметтік реформа жүргізу, есікті
ашық ұстау деген батыс бағдарламасы бойынша, жоспарлы түрде алдымен ауыл
шаруашылық саласына, одан кейін сауда-өнеркәсіп саласына, және артынша
білім-ғылым саласына реформа жүргізу арқылы қытай қоғамын жоспарлы
экономикалық жүйеден нарықтық экономикалық үрдіске ауыстырды [25, 137 б.].
Егер реформалардың жүргізілуіне дейін Қытайдың басты стратегиялық
басымдылықтары ұлттық қауіпсіздік мүдделерін қамтамасызданыруға
бағытталған болса, енді Дэн Сяопиннің басшылық етуімен стратегияның
басымдылық бағыты экономика саласын дамытуға, елде жан-жақты реформаларды
жүргізуге, сонымен қатар дүниежүзі мемлекетерімен қарым-қатынас орнатуға
бағытталды. Осы кезеңнен бастап ҚХР-ның экономика, өнеркәсіп және банк
жүйелерінде реформалар жүзеге асырыла бастады. Осы реформалардың
нәтижесінде Қытай қоғамы бірнеше жікке бөлініп, олардың араларында, мысалы
ауыл мен қаланың арасында, бай мен кедейдің арасында, саясат пен
экономиканың арасында, жаңа нарықтық қатынастарды жүзеге асыратын
институттардың және билеуші партиялардың арасында қарама-қайшылықтар пайда
бола бастады. Жаңа үкімет басшылары ХХ ғ. соңына қарай Қытайды құдіретті
державаға айналдыруды мақсат етіп алды. Бұл мақсатқа жету үшін екі
қадамды жүзеге асыруға тура келді: бірінші қадам - 1980 ж. дейін өз
алдына дербес өнеркәсіптік және халық шаруашылық жүйесін құру, екінші
қадам - ХХ ғ. соңғы 20 жыл аралығында елде төртті модернизациялау
стратегиясын, яғни жан-жақты ауыл шаруашылық, өнеркәсіп, қорғаныс, ғылым
және техника сияқты салаларын дамыту арқылы Қытайды әлемнің алдыңғы қатарлы
елдерінің қатарына шығару. Әлемдік гегомонияға қол жеткізіп, Қытайды
әлемдік саясаттың орталығына айналдыруға байланысты Пекиннің жүргізген ең
басты мақсаты өзгеріссіз қалып отырды [26, 81 б.].
70-ші жылдардың соңында Қытайдың сыртқы саясатына ҚКП ОК төрағасы,
артынша Бас хатшысы болып тағайындалған Ху Яобан және оның ізін басушы Чжао
Цзян сияқты тұлғалар өз ықпалдарын тигізді. Ху Яобан мен Чжао Цзыянның
тұсында ҚХР-дың сыртқы саясатын қазіргі заманға сәйкес қалыпты мемлекеттің
саясатына айналдыруға барынша әрекет жасалды. Қытай Халық Республикасы
халықаралық қатынастардағы өзгерiстердi ескере отырып, әрі бейбiт өмiр
сүрудiң бес принципiн басшылыққа алып дүние жүзiнiң барлық мемлекеттерiмен
қарым-қатынасты дамытуға әзiрлігін білдірді. Осы бағытта Қытай үкіметі
біраз әрекет жасауға тура келді. Дэн Сяопиннің нұсқауы бойынша: Мемлекет
аралық қатынастарды әлеуметтік жүйесі мен идеологиялық айырмашылықтары
бойынша алыс-жақын, жақсы-жаман деп айыруға болмайды, деп ұран тасталды.
Немесе ...Тек қана әлеуметтік жүйе мен идеологиялық айырмашылықтардан
асқанда, бейбіт өмір сүру бес принципін қолдағанда ғана, тұрақты мемлекет
қатынастарын дамытуға болады, халықаралық ынтымақтастықты арттырып, әлем
бейбітшілігін сақтауға болады деген еді [50, 6 б.]. Осы нұсқаудың
арқасында ХХ ғ. 70-ші жж. соңына қарай ҚХР-ның көптеген мемлекеттермен
байланыстар орнатқандығын байқауға болады. Мысалы, 1970 жылдан бастап 1980
жылдарға дейінгі мерзім аралығында Қытай Халық Республикасы 75
мемлекетпен дипломатиялық қатынастарды орнатса, ал 1981 жылдың аяғына қарай
Қытай 125 мемлекетпен дипломатиялық қарым-қатынастарды қолдау үстінде болды
[27].
1982 жылы өзгертулер енгізілген ҚХР-ның жаңа Конституциясында Қытай
тәуелсiз және бейтарапты сыртқы саясатты қолдайтындығы, оның iшiнде: аймақ
тұтастығын және тәуелсiздiгiн өзара сыйлау, шабуыл жасамау, бiр бiрiнiң
iшкi iстерiне араласпау, теңдiк және екi жаққа да пайдалы, дипломатиялық
қатынастардың дамуындағы бейбiт өмiр сүру, басқа елдермен экномикалық және
мәдени алмасу принциптерiн қолдайды; Қытай империализмге, гегемонизмге және
отаршылдыққа қарсы күрес жүргiзе отырып, езiлген халықтар мен дамушы
мемлекеттерге көмек көрсетедi деп мәлімделді [28].
80-ші және 90-шы жылдары ҚХР экономикалық дамудың ең биік шыңына жетіп,
ұлттық өнімінің жалпы көлемін 4 есеге өсірді. Мұндай экономикалық өрлеудің
сатысын бұрын-соңды ешбір мемлекет білмеген. Осы мезеттен бастап Қытай
Халық Республикасы өзінің даму сатысында теңдессіз көрсеткіштер көрсетіп,
бірте-бірте аймақтағы алдыңғы қатарлы позицияларға жылжи бастады.
Нәтижесінде Қытай дүниежүзілік саяси істердің негізгі қатысушысы ретінде
әйгіленіп, дүниежүзілік аренада қайтадан экономикалық держава ретінде
орныға бастайды. Көбіне сыртқы нарықтан жабық болған Қытай экономикасының
дүниежүзілік сауда нарығына жолы ашылып, ҚХР дүниежүзінің ірі сауда-
экономикалық державалардың қатарына ілікті.
ХХ ғ. 80-ші жылдары Қытай-Кеңес қатынастары өте қиын да ауыр кезеңді
басынан өткізді. ҚХР басшылары әлі де болса антикеңестік бағытты
ұстанатындығын және өзінің көрші жатқан елдеріне басқыншылық сезімді
білдіретіндігін жасырған жоқ. Бірақ осыған қарамастан аталмыш кезеңде екі
ел арасындағы сауда айналым біршама жоғарлайды, шекара маңындағы сауда
қатынасы, спорт саласындағы байланыстар, студенттермен алмасу жағдайлары
қайта қалпына келтірілді, сонымен бірге бірқатар өнеркәсіп саласындағы
қызметкерлердің делегациялары алмасып, Қытай және Кеңес Одағының ғалымдары
екі елде өткізілген халықаралық ғылыми форумдарға қатыса бастады. 1989-1990
жылдары Дэн Сяопиннің ықпал жасауының нәтижесінде, ҚХР үкіметінің сыртқы
саясат ұстанымы Кеңес Одағымен қарым-қатынасты бұрынғы қалпына келтіру
жағына қарай бет алып, екі жақты байланыстар біршама ілгерлей түскендей
болды.
Сонымен, қорытып айтатын болсақ, қарастырылған мерзім аралығындағы
Қытай Халық Республикасының сыртқы саясатындағы ұстанымдар негізінен
Қытайды тез арада дүниежүзінің дамыған елдерінің қатарына қосып, ірі саяси
орталыққа айналдыруға бағытталғандығын байқауға болады. Қытайдың саясаты
дүниежүзілік дамудың негізгі мәселелері бойынша жүргізілген көптеген
социалистік бағыттағы елдердің саясатынан ерекшеленіп, өзгеше сипат алды.
Қытай үкіметі осы кезең аралығында жүргізілген қатаң идеологиялық бағыттың
елдің даму деңгейіне тигізген зардаптарын мойындап, озық нарықтық
экономикаға бағытталған тура жолды таңдай білді. Ұзақ жылдарға созылған
қажырлы еңбектің негізінде, сонымен қатар елдің ішкі және сыртқы даму
бағыттарына түбегейлі өзгерістерді енгізудің нәтижесінде Қытай Халық
Республикасы дүниежүзілік саяси ойынның негізгі қатысушысы ретінде
әйгіленіп, экономикалық ірі держава ретінде қалыптасуына жол аша білді.
Тарихта орын алған Қытайдың ішкі өзара қайта құрулары мемлекеттің әлемдік
сауда нарығына тартылуына әсерін тигізді. Бұл тараудағы айтылған мәселелер
келесі тараумен сабақтасады.
1.2 Тәуелсіз Қазақстанның көршілік Қытай елімен қарым-қатынасының жандануы
Қытай Халық Республикасының Қазақстан Республикасымен қатынасы белгілі
мағынадан айтқанда тарихи дәстүрдің жаңа сипаттағы жалғасы, қазақ хандығы
мен Қытай арасындағы тікелей байланыс кезеңінен басталған.
Қытайдың Цинь империясы мен Қазақ хандығының арасындағы алғашқы ресми
дипломатиялық байланыстыр ХVІІІ ғасырдың 50-ші жылдарынан бастау алған. Бұл
екі ел арасындағы байланыстарды отан тарихымыздың ұлы саяси тұлғасы -
Абылай хан орнатқан. Цинь империясы Қазақ хандығына үлкен қызығушылық
танытқандығын деректерден байқауға болады. Қытайлықтар Абылай хан тұсындағы
қазақтарды: Олардың жері кең-байтақ дала, халқы көп, малдары мол
мыңғырған. Байларында он мыңнан жылқы, сиыр бар, қойларында есеп жоқ.
Байлары қола, күміс қолданады, киген киімдері де көрікті, әсем болады деп
сипаттаған [29, 7 б.].
Алғашқы кезеңіндегі екі жақты қарым-қатынастар жоғары дәрежедегі
экономикалық сауда-саттық сипатта дамыған. Қытайдың Цинь патшалығы 1758
жылы Үрімшіден, 1759 жылы Іледен, 1763 жылы Тарбағатайдан қазақтармен сауда
жасайтын арнаулы базарлар ашып, малға мата айырбастау саудасын кең көлемде
дамытты. Кейін келе екі мемлекет арасындағы бұл қатынастар саяси сипатқа
ұласа бастады.
Тянь Шань тауының батыс-солтүстік беткейін қазақтар жаулап алуы
мүмкіндігі Цинь патшалығын аса мазаландырып, Қытай үкіметі Қазақ хандығына
байланысты қорғаныс саясатын ұстанды. Бұл саясатты жүзеге асыру барысында
Цинь патшалығы екі мақсатты көздеген еді: біріншіден, қазақтарды өздері
белгілеген батыс өңірі шекарасынан асырмау, екіншіден, қазақтармен тұрақты
қарым-қатынас орнатып, шекарасының сыртқы өңірін аман сақтап қалу.
Ал, қазақ мемлекетінің дербестігін сақтап қалуды, халықтың тұрмыстық
жағдайын жақсартуды және мемлекеттік күш-қуатын арттыруды көздеген Абылай
хан қазақтың атамекенін Цинь патшалығынан сұрап ала алмағандықтан, қазақ
малшыларын шығысқа қарай жылжыта көшіру арқылы ол жерлерді біртіндеп иелену
әдісін қолданған.
ХІХ ғ. екінші жартысында туындаған геосаяси өзгерістердің нәтижесінде
Қазақ хандығы жойылып, Ресей империясының отарына айналды. Содан Қазақстан
мен Қытай арасындағы қатынас Қытайдың Шыңжаң өлкесі арасындағы өлке аралық
байланыстар сипатында дамыды.
ХХ ғасырдың бірінші ширегінде Қазақстан жаңадан дүниеге келген Кеңес
Одағының құрамына енгізіліп, Қытай Халық Республикасы мен Қазақ
Республикасының арасындағы алғашқы ресми қатынастар ХХ ғ. 80-ші жылдардың
ортасына қарай орнатылды. 1985 жылғы қыркүйекте КСРО Жоғарғы Кеңесінің
төрағасы Л. Толкунов КСРО-ның парламенттік делегациясын басқарып, ҚХР-на
ресми сапар жасады. КСРО делегациясының құрамына Қазақ КСР Министрлер
Кеңесінің төрағасы Н. Назарбаев кірді. Бұл сапар - КСРО мен ҚХР
үкіметтерінің арасында ұзақ жылдарға созылған шиеленіскен қарым-
қатынастарынан кейінгі алғашқы сапар болып табылды. Екі жақты жүргізілген
келіссөздер барысында Н. Назарбаев делегацияның ең басты тұлғасы ретінде
танылып, ҚХР басшыларының назарын өзіне аударта білді.
Н. Назарбаев ҚХР басшылығына Қазақстанның Қытаймен өзара дербес тату
көршілік қарым-қатынастарды, олардың ішінде ең алдымен экономика және
саясат салаларында тығыз байланыстарды орнатуға мүдделі екендігін білдірді.
Әрине, Қазақстан тарапының мұндай әрекеттері Пекиннің назарынан тыс қалмай,
олардың тарапынан үлкен қолдау тапты. Қытай үкіметі Қазақстанның әлі де
болса Кеңес Одағының құрамдас бөлігі болып табылатындығына қарамастан,
онымен дипломатиялық қатынастарды орнатуға өз әзірлігін білдірді.
1991 жылғы шілдеде Н. Назарбаев Қазақ КСР-ның Президенті ретінде
Қытайға алғашқы сапарын жасайды. Тарихта бұл сапар болашақтағы Қытай-
Қазақстан қатынастарының орнатылуына өте үлкен үлесін тигізді деп санауға
болады. Екі жақты жүргізілген келіссөздер барысында маңызды құжатқа - Казақ
КСР мен ҚХР-ның арасындағы ынтымақтастықтың даму принциптері мен негізгі
бағыттары туралы Келісімге қол қойылды. Келісім бойынша байланыс Қазақ КСР
мен Қытайдың Шыңжаң Ұйғыр Автономиялық Ауданы арасында орнатылып, екі жақты
тауарлардың, қызметтердің және капиталдардың алмасуына барынша жағдай
жасалынатына, экономика саласындағы ынтымақтастықты нығайтуға келісілді.
1991 жылғы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Заң қабылданып, Қазақстан Республикасы өз
тәуелсіздігін жариялады. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін
дүниежүзінің ондаған елдері мойындады. Олардың арасында: Қытай, Түркия,
АҚШ, Германия, Франция, Ұлыбритания және т.б. мемлекеттер. Қазақстан
Республикасы егемендікке қол жеткен алғашқы кезінен бастап-ақ
мемлекетаралық және үкіметаралық келісім-шарттарға қол қоюды жүзеге асырып,
еліміз қоғамдық өмірдің барлық салалары бойынша халықаралық
ынтымақтастықтың толыққанды субъектісіне айналды. Бұл жөнінде Елбасымыз Н.
Назарбаев: Қазақстан тәуелсіз және егемен мемлекет ретінде құрылды. Ол,
бейнелеп айтқанда, әлемнің саяси картасынан өз орнын алды. Белсенді және
нысаналы сыртқы саясатты жүргізудің нәтижесінде біз әлемдік қоғамдастыққа
сан қырлы халықаралық проблемалар бойынша берік айқындамасы бар, мүдделерін
қорғауға ғана емес, сонымен бірге Еуразия құрлығы мен бүкіл дүние жүзінде
өзара түсіністікті нығайтуға, тұрақтылыққа, сенім ахуалына қол жеткізуге
бағытталған ірі сыртқы саяси бастамаларға қабілетті ел ретінде қабылдандық
- деп баға берген еді [30].
Халықаралық қатынастарда тәуелсіз Қазақстан Республикасын дипломатиялық
тұрғыдан танығаннан кейін, енді елдің алдында сыртқы саясаттың басым
бағыттарын анықтау міндеті тұрды. Қазақстан Республикасы қандай сыртқы
саяси бағытты ұстанады деген мәселе көптеген көрші мемлекеттерді, әсіресе
Қытай Халық Республикасын алаңдатты.
Қазақстан Республикасы халықаралық бағытта төмендегі сыртқы саясат
принциптерін ұстанатындығын жариялады:
- бейбітшілікті сақтау;
- соғыстан немесе соғыс күштерімен қауіп төндіруден бас тарту;
- қалыптасқан шекараларды бұзбау, басқа мелекеттердің ішкі істеріне
араласпау.
Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының басты бағыттарының бірі
ретінде - өзінің мәңгi және тұрақты шығыс көршiсi - ұлы Қытай Халық
Республикасымен терезесі тең деңгейдегі байланыстарды дамытуды мақсат етіп
қойды. Арадағы байланыстарға текетірестік және өзара күдік келтіру
Қазақстан Республикасының стратегиялық мүдделеріне қайшы келген болар еді.
Бұл жөнінде ҚР Президенті Н. Назарбаев: ашық теңізге тікелей шығу
мүмкіндігінің болмауы, коммуникативтік құралдардан қашық болуы
республиканың халықаралық экономикалық байланыстарға қатысуын қиындатты.
Сондықтан шекаралас мемлекеттермен, ең алдымен біз үшін дүниежүзілік
коммуникацияларға қақпа болып отырған Ресеймен және Қытаймен толық
сенімділік принциптерінде өзара пайдалы достық қарым-қатынас орнатудың
айрықша маңызы бар - деп айтқан болатын [31].
Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасының географиялық
орналасу жағдайы мемлекеттеріміздің арасында жан-жақты ынтымақтастықты
дамытуға, сонымен қатар бай әлеуеттi қорларды бірдесіп пайдалануға кең
мүмкiндiк алып бердi. ҚХР мен ҚР арасындағы жаңа өзара қарым-қатынасты
орнату процесi халықаралық тәжiрибе нормасы ретiнде қарастырылып, дүние
жүзiлiк қауымдастықтың назарын аудартты. Ал, енді талдауды бастамас бұрын,
ең алдымен Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасының арасында
орнатылған екi жақты дипломатиялық қатынастардың шарттық-құқықтық негізіне
тоқтала өткенді жөн көрдік. Бұл екі мемлекет арасындағы қазiргi замандағы
болып жатқан қоғамдық-саяси процестердi жан-жақты түсiнуге қажетті.
1992 жылғы 3 қаңтарда Алматыда Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан
Республикасының үкімет басшылары Тянь Цзэнпэй мен Т. Сүлейменов тұңғыш рет
халықаралық ережеге сай құжатқа - Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан
Республикасы арасындағы дипломатиялық қатынастарды орнату туралы Бірлескен
Коммюникеге қол қойды. Осылай ҚХР тәуелсіз Қазақстан Республикасымен
елшілер деңгейіндегі ресми дипломатиялық қатынастарды орнатты. Қытай Халық
Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасында тұрақты даму мен
экономикалық гүлденуге, екі жақты сындарлы байланыстарды орнатуға
бағытталған құқықтық негіз қаланды деп айтсақ болады. Осы кезеңнен бастап
екі мемлекеттің мемлекет басшыларының арасында, яғни алғашында Н. Назарбаев
пен Цзян Цзэминнің арасында, кейін келе Н. Назарбаев пен Ху Цзиньтаоның
арасында кездесулер мен келіссөздер үзбей өткізіліп, байланыстарымыз барлық
бағыттар бойынша дами бастады.
Қытай-Қазақстан қатынастарында дипломатиялық кездесулер кәдімгі
күнделікті жұмыс тәртібіне енгізіліп, екі мемлекет арасында жол қатынастары
- әуе жолы, темір жолы, автомобиль жолдарының қақпалары ашылып, жан-жақты
байланыс басталды. Екі мемлекет арасындағы Ұлы Жібек жолы қайтадан
жаңғырып, жаңарып, қайтадан өркендеуіне жол ашылды.
Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасының арасында
дипломатиялық қарым-қатынастарды орнату туралы Бірлескен Коммюникеге сай:
Екі ел халықтарының мүдделері мен армандарына сәйкес Қазақстан
Республикасының Үкіметі және Қытай Халық Республикасының Үкіметі екі
мемлекет арасында 1992 жылғы 3 қаңтардан бастап елшілер деңгейінде
дипломатиялық қарым-қатынастарды орнатуды ұйғарды. Екі ел үкіметтері
егеменділікті және аумақтық тұтастықты өзара құрметтеу, өзара шабуыл
жасамау, бір-бірінің ішкі істеріне араласпау, теңдік пен өзара тиімділік,
сондай-ақ бейбіт қатар өмір сүру принциптері негізінде екі ел арасындағы
достық пен ынтымақтастық қарым-қатынастарын дамытуға келісті [32].
Екі мемлекет арасында орнатылған дипломатиялық қатынастардың
нәтижесінде 1992 жылғы ақпанда Қытай Халық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz