Кәсіби терминдерді қазақшалау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.6
І Терминнің шығу тарихы жайында
1.1 Салалық терминдер лексиканың ерекше қабаты ... ... ... ... ... ... ... .. 7.13
1.2 Ахмет Байтұрсынов ¬ қазақ ғылыми терминдерінің негізін салушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14.17
1.3 Ахмет Байтұрсынов жасаған терминдердің мағыналық, құрылымдық және статистикалық сипатамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18.23
II Кәсіби терминдерді қазақшалау
2.1 Ғылыми.техникалық аударма сипаттамасы, аудармаға қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24.35
2.2 Ағылшын тілінен енген термин аталымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36.45
2.3 Орыс тілінен енген терминдер (аталымдар) ... ... ... ... ... ... ... . 46.53
2.4. Қазақ, орыс, ағылшын тіл білімі термииндерінің жасалу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54.56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57.58
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59.63
І Терминнің шығу тарихы жайында
1.1 Салалық терминдер лексиканың ерекше қабаты ... ... ... ... ... ... ... .. 7.13
1.2 Ахмет Байтұрсынов ¬ қазақ ғылыми терминдерінің негізін салушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14.17
1.3 Ахмет Байтұрсынов жасаған терминдердің мағыналық, құрылымдық және статистикалық сипатамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18.23
II Кәсіби терминдерді қазақшалау
2.1 Ғылыми.техникалық аударма сипаттамасы, аудармаға қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24.35
2.2 Ағылшын тілінен енген термин аталымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36.45
2.3 Орыс тілінен енген терминдер (аталымдар) ... ... ... ... ... ... ... . 46.53
2.4. Қазақ, орыс, ағылшын тіл білімі термииндерінің жасалу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54.56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57.58
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59.63
Тақырыптың зәрулігі: Қазіргі қазақ тілінің жете шешілмеген мәселелерінің бірі – термин мәселесі. Мұның күнделікті тәжрибеде көптеген кедергіге душар етіп жүргені белгілі. Сонда да болса, бұл жөнінде осы күнге дейін жұртшылық пікірі ортаға салынған емес. Мемлекеттік терминологиялық комиссияның термин жөніндегі әр мезгілдегі шешімдері түгелдей ғылыми принцпке негізделген деп айтуға болмайды. Термин мәселесіндегі әртүрлі пікірдің, шалағай ұғымның кесірі газет-журнал тәжрибесінде де жиі көрініп жүр. Бұл халықтың сауатты жазуына әсте де пайда бермейтін құбылыс. Жасыратыны жоқ, қазіргі терминдердің көптігінен қай сөз ана тілімізде, қай термин интертерминдерге жататынын білмей дал болудамыз. Әсіресе, баспа ісіне қатысты аталымдардың күйі қуантарлық емес. Мұндай терминдерді баспагерлер, баспахана қызметкерлері мен осы пәнді қолға алып жүрген ұстаздармен, студенттер білмесе, ол аталымдар қарапайым жұртқа таңсық, тіпті беймәлім десе де болғандай. Сондықтан да бітіру жұмысымның тақырыбын «Баспа ісіне қатысты қазақша жаңа аталымдардың жасалу және қолдану проблемалары» тақырыбында өрбіткенді жөн көрдім. Өйткені бұл бүгінгі күннің өзекті тақырыптарының бірі.
Қандай да болсын ғылым саласымен тығыз байланысты ұғымдар жүйесі – термин проблемасына тоқталсақ: «Тілдің ілгері басып өсуі үшін оның емлесі мен термин мәселесі дұрыс шешеліме болмайды. Болмайтын себебі сол: өркендеп алға барған тілдің түрлі тарауының бәрі де сол емле, терминологиямен сабақтасады да отырады»/1/- дейді қазақ тіл білімінің ғылыми-теориялық негізін қалаушылардың бірі, профессор Қ. Жұбанов. Оның терминге берген анықтамасы: «Белгілі бір ұғымдарды білдіретін қарақшылы сөздер болады, ол сөздерді әлгіндей ұғымдарға – ғылым жолы қандай сатыда тұрса, міне осыны теліп отырады; сонымен қатар термин сөзінің терминдік ұғымы мен күнделік тіршілікте қолданылатын жай сөздік мағынасы басқа болуы мүмкін»
Жалпы «термин» сөзін латыннан аударғанда «шек», «шекара» деген мағынаны білдіреді. «Термин» атауының өзі жайлы С. Әсілжанов былай дейді: «Соңғы кезде қазақ тілінде термин сөзін «атау», «аталым», «атауыш» деген қазақша балама сөзбен ауыстырып қолдану кездеседі».
«Терминді тұрақтандыру, жаңа терминдерді қабылдау ісіндегі кемшіліктің басы – термин деген ұғымды ғылыми негізде түсінбей, оған жалаң, схоластикалық тұрғыдан келуде жатыр. Сол үшін ең алдымен термин деген сөздің мәнін ұғыныумыз қажет. Онсыз жерде, қазіргі баспасөзде, аудармада кездесіп жүрген былықтан құтылу мүмкін емес»/4/.
Бұл 1956 жылы Қазақ әдебиеті газетінің қарашадағы санында жарық көрген филология ғылымдарының кандидаты Ғ. Мұсабев жазған пікір еді.
Қандай да болсын ғылым саласымен тығыз байланысты ұғымдар жүйесі – термин проблемасына тоқталсақ: «Тілдің ілгері басып өсуі үшін оның емлесі мен термин мәселесі дұрыс шешеліме болмайды. Болмайтын себебі сол: өркендеп алға барған тілдің түрлі тарауының бәрі де сол емле, терминологиямен сабақтасады да отырады»/1/- дейді қазақ тіл білімінің ғылыми-теориялық негізін қалаушылардың бірі, профессор Қ. Жұбанов. Оның терминге берген анықтамасы: «Белгілі бір ұғымдарды білдіретін қарақшылы сөздер болады, ол сөздерді әлгіндей ұғымдарға – ғылым жолы қандай сатыда тұрса, міне осыны теліп отырады; сонымен қатар термин сөзінің терминдік ұғымы мен күнделік тіршілікте қолданылатын жай сөздік мағынасы басқа болуы мүмкін»
Жалпы «термин» сөзін латыннан аударғанда «шек», «шекара» деген мағынаны білдіреді. «Термин» атауының өзі жайлы С. Әсілжанов былай дейді: «Соңғы кезде қазақ тілінде термин сөзін «атау», «аталым», «атауыш» деген қазақша балама сөзбен ауыстырып қолдану кездеседі».
«Терминді тұрақтандыру, жаңа терминдерді қабылдау ісіндегі кемшіліктің басы – термин деген ұғымды ғылыми негізде түсінбей, оған жалаң, схоластикалық тұрғыдан келуде жатыр. Сол үшін ең алдымен термин деген сөздің мәнін ұғыныумыз қажет. Онсыз жерде, қазіргі баспасөзде, аудармада кездесіп жүрген былықтан құтылу мүмкін емес»/4/.
Бұл 1956 жылы Қазақ әдебиеті газетінің қарашадағы санында жарық көрген филология ғылымдарының кандидаты Ғ. Мұсабев жазған пікір еді.
1. Аристотель. Категории. Москва: Соцэкгиз, 1939. 83 б.
2. АльФараби. Философские трактаты. Москва: Наука, 1970. 429 б
3. Гегель Г.Ф. Лекции по философии истории. Спб: Наука, 2000. 479 б
4. Маркс К., Энгельс Ф. Сочинении, XXII. Москва: Госполитиздат, 1961. 827 б
5. Қазақ совет энциклопедиясы. XI том. Алматы, 1977. 631 б.
6. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы. Ана тілі,
7. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөнінідегі зерттеулер. Алматы,
8. Сауранбаев Н. Қазақ тіл білімінің проблемалары. Таңдамалы еңбектерінің жинағы. Қазақ тілі лексикасының кейбір мәселелері. Алматы,
9. Балақаев М. Қазақ әдеби тілі. Алматы:Ғылым,
10. Кенебаев С.К. Исследование по казахскому языкознанию// Сб. статей. Алматы: Наука,
11. Қайдаров Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Алматы: Ана тілі,
12. Сарыбаев Ш. Қазақ тіл білімі мәселелері. Алматы: Арыс,
13. Айтбайұлы Ө. Қазақ сөзі. Алматы: Рауан,
14. Әбдірахманов Ә. Тіл мәдениеті және терминология// Тіл мәдениеті және баспасөз. Алматы,
15. Исаев С. Қазақтың мерзімді баспасөз тілінің дамуы. Алматы,
16. Қалиев Б. Жат сөздер жағадан ала бермесін// Қазақ тілінің көкейкесті мәселелері. Алматы,
17. Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминдену үрдісі. Алматы,
18. Біләлов Ш. Ұлттық ғылым тілі негіздерін қалыптастыру. Алматы,
19. Реформатский А.А. Что такое термин и терминология. Москва,
20. Даниленко В.П. Терминологическая норма (к проблеме типологии терминов). Москва: Наука,
21. Арнольд И.В. Лексикология современного английского языка. Москва: Высшая школа,
22. Винокур Г.О. О некоторых явлениях словообразования в русской технической терминологии. Москва,
23. Лотте Д. С. Основы пострения научнотехнической терминологии. Москва,
24. Канделаки Т.Л. Работа по упорядочению научнотехнической терминологии и некоторые лингвистические проблемы, возникающие при этом. Москва,
25. Суперанская А.В. Заимствование слов и практическая транскрипция. Москва: Наука,
26. Виноградов В.В. Руский язык. Грамматические учение о слове. Москва.
27. Ахманова О. С. Очерки по общей и русской лексике. Москва,
28. Левковская К.А. Именное словооброзование о современной немецкой общественнополитической терминологии и примыкающей к ней лексике. Москва.
29. Будагов Р.А. История слов в истории общества. Москва
30. Кубрякова Е.С. О соотношении парадигматических и словообразовательных рядов в германских языках. Москва: Наука,
31. Баскаков Н.А. Изоморфизм структуры слова и словосочетания в тюркских языках. Москва:
32. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы: Мектеп,
33. Айтбайулы О. Становление и развитие терминологической лексики в области общественных наук. Алматы,
34. Даулетов Е.Г. Қазақ тіліндегі мемлекеттік құрылыс терминологиясының қалыптасуы. Алматы,
35. Джолчибекова К.Ж. Структурносемантический анализ терминов пищевой промышленности и их лексикографическое отражение. Алматы,
36. Нұржанова А.М. Қазақ тіліндегі мұнай терминдерінің лексика грамматикалық ерекшеліктері. Алматы,
37. Медетова М.Е. Термины легкой атлетики и лыжного спорта . Алматы,
38. Кеңесбаев С., Жанұзақов Т. Тіл білімі терминдерінің орысшақазақша сөздігі. Алматы:Ғылым,
39. Арнольд И.В. Основы научных исследований в лингвистике. Москва: Высшая школа,
40. Жұбанов Қ. О спицифике слов терминов. Принципы терминологии. Алматы: Ғылым,
41. Даниленко В.П. Русская терминология. Опыт лингвистического описания. Москва: Наука,
42. Будагов Р.А. Введение в науку о языке. Москва: Просвещение,
43. Левковская К.А. Теория слова. Принципы ее построения и аспекты изучения лексического материала. Москва: Высшая школа,
44. Пронина Р.Ф. Введение в научнотехнический перевод. Москва,
45. Сабельникова В.С. Роль конверсии как словообразовательного процесса в пополнении словарного состава современного английского языка. Москва,
46. Назарбаев Н. Қазақстан2030: Барлық қазақстандықтардың өсіпөркендеуі, қауіпсіздігі және әлауқатының артуы. Алматы,
47. Ахмет Байтұрсынов шығармалары, өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. Алматы: Жалын,
48. Сәтбаев Ш. Ахмет Байтұрсынов. Шығармалары, өлеңдері, аудармалары. Алматы: Жазушы,
49. Нұрғалиев Н. Алып бәйтерек// Жалын
50. Ұлттық рухтың ұлы тіні. Алматы: Ғылым,
51. Ерназарова Г.Ш. Қазақ публицистика тілінің дамуындағы Байтұрсынұлы кезеңі. Алматы,
52. Джусупов М. Фонемография А. Байтурсынова и фонология сингорманизма. Ташкент: Узбекистан,
53. Жүсіпұлы Н. Ахмет Байтұрсынұлы және қазіргі қазақ тілі фонологиясы . Алматы: Ғылым,
54. Жалмаханов Ш. Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ лингвистикасы терминдерінің негізін салушы. Қарағанды: Болашақ,
55. Поливанов Е.Д. Новая казаккиргизская (Байтурсыновская) орфография. Ташкент,
56. Яковлев Н.Ф. Математическая формула построения алфавита// Реформатский А.А. Из истории отечественной фонологии. Москва: Наука,
57. Самойлович А.Н. Байтурсынов Ахмет Байтурсынович. Москва,
58. Вильгельм фон Гумбольд. Избранные труды по языкознанию. М: Прогресс,
59. Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. М.,
60. Тілдерді қолдану мен дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы // Егемен Қазақстан.
61. Айтбаев Ө.А. Байтұрсынұлы – қазақ терминологиясының атасы// Қазақстан әйелдері.
62. Айтбаев О. Основы казахской терминологии. Алматы: Арыс,
63. Сыздықова Р. Термин жасау – Ахмет Байтұрсынов көтерген тарихи жүктің бірі// Ұлттық рухтың ұлы тіні. Алматы: Ғылым,
64. Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминденуі. Алматы,
65. Кұрманбаев Ш. Қазақ лексикасының терминдену үрдісі: Филол. ғыл.докторы дис. автореф. Алматы,
66. Білялов Ш. Ахметтануға кіріспе. Алматы: Ғылым,
67. Ақаев С. Терминнің танымдық табиғаты. Алматы,
68. Ақаев С. Терминнің тілдік және танымдық сипаты: Филол. ғыл.докторы дис. автореф. Алматы,
69. Ақаев С., Мыңбаев Д. Терминдерді алдын ала жіктеу, жүйелеу жолдары// Ахметтану тағылымдары. Алматы,
70. Ақаев С, Мыңбаев Д. Ахмет Байтұрсынұлы жасаған терминдердің тәсілдік сипаттары// Ұлттық рухтың ұлы тілі. Алматы: Ғылым,
71. Рақышев Ә.Р. Ахмет Байтұрсынұлы еңбектерінің медицина атауларын жасудағы ықпалы// Ұлттық рухтың ұлы тілі. Алматы: Ғылым,
72. Жалмаханов Ш., Смағұлов Ж.А. А. Байтұрсынұлы –қазақ әдебиеттану терминдерінің негізін салушы. Қарағанды,
73. Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Алматы: Рауан, 1991. 256
74. Ахметов. З Қазақ тілінің аударма мәселелері. Алматы: Жалын, 1991. 231 б
75. Комиссаров В.Н. Переводы терминологических слов. Москва, 1992.
76. Комиссаров В.Н. «Слова о переводе» Москва, 1992.
77. Алдашева «Аударма күрделі мәселе» Алматы: Жазушы. 1995.
78. Құрмамбаева Ж.Д. «Аударма процесі» Алматы: Ана тілі, 1994.
79. Алдашева А. Аудармаға тән негізгі белгілер. Алматы: Жазушы, 2001.
80. Талжанов С. Аударма нені қажет етеді? Алматы: Рауан, 2002.
81. Р.З. Жабагиева. Орыс аударматануы. Алматы, 1998.
82. Байтұрсынов. А. Әдебиет танытқыш. Алматы: Жазушы, 1989.
83. Ш. Құрманбайұлы «Алаш және терминтану» Алматы, 2005.
84. Талжанов.С Көркем аударма туралы. Алматы, 2001.
85. Талжанов.С «Аударма және қазақ әдебиеті тілінің мәселері» Алматы: Жазушы, 2006.
86. Байтұрсынов. А. Қазақша сөз жазушыларға. Алматы: Ана тілі, 1992.
87. Талжанов.С «Аударма және қазақ әдебиеті тілінің мәселері» Алматы: Жазушы, 2006.
88. Ө. Айтбайұлы «Қазақ аударма ғылымын қалыптастырудағы С.О. Талжановтың рөлі». Алматы: Жазушы,1998.
89. Ашнин Ф.Д, Алпатов В.М, Репрессированная туркология
90. Ө. Айтбайұлы «Қазақ сөзі» Алматы: Рауан, 1997.
91. Білялов Ш. Ұлттық ғылым негіздері тілдерін қалыптастырудың өзекті мәселелері. Алматы, 1996.
92. Алдашева А. «Аударматану лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер».Алматы, 1999.
93. Ж.Жақыпов «Аударматануды аңдату». Алматы, 2000.
94. Н. Нигматтулиин. Аударма мәселесі. Алматы, 2000
95. Ахмедов Ғ. Аударма көп ізденісті қажет етеді // Қазақ әдебиеті. 1999. №12
96. Комиссаров В.Н. «Язык и перевод», Москва. 1995.
97. Комиссаров В.Н «Термин», Москва. 1996.
98. Омарова А, Әбдиева Р, Толыбаева Ж. Ж. Баспа ісі және кітап басу. – Астана: Фолиант, 2004, 33б
99. Лотте Д. Вопросы заимствования и упорядочения иноязычных терминов и терминоэлементов. – М.: Наука, 1982. 149б
100. Ахмедов Ғ. Тіл қорымыз азайып, шұбарланып барады // Қазақ әдебиеті. 1999. №10
101. Жүнісов С. Басбұзарға сот бар, ал тілбұзарға ше?// Қазақ әдебиеті. 1994, № 20
102. Әміров Ә. Қазақ баспасөзінің 1990-2000 жылдар аралығында терминологияны қалыптастырудағы рөлі // Ана тілі. 2002 жыл. № 19
103. Айтбайұлы Ө. Қазақ терминологиясының қазіргі жайы және міндеттері //Ана тілі. 1991. № 45
104. Сыздықова Р. Тілдегі жаңалықтардың сыры неде? // Ана тілі. 1991.№ 50
105. Баялиева Д. Баспасөздегі термин мәселесі// Хабаршы. Журналистика сериясы. № 10.
106. Қайдров Ә. Қазақ терминологисына жаңаша көзқарас. Алматы. : Рауан 1993. – 44 бет
107. Қалиев Б. Қазақ тілінің көкейкесті мәселелері. – Алматы: Дайк-Пресс, 1997. – 150 б
108. Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминденуі. – Алматы: Ғылым, 1998. – 110 б
109. Қалиұлы Б. Қазақтың төл терминологиясы қашан жасалады?// Ана тілі, 17.09.92
110. Сауранбаев Н. Т. М. В. Ломоносов және орыс тілі, Алматы, 1948, 6-бет
111. XX ғасырдағы қазақ әдеби тілі. Ғылыми мақалалар жинағы. – Астана: Елорда, 2000, 117 б
112. Құрманбайұлы Ш. Бізде тіл, терминология -мәселе болуы керек, әзірге олай болмай тұр. // Айқын. 2008. № 25
2. АльФараби. Философские трактаты. Москва: Наука, 1970. 429 б
3. Гегель Г.Ф. Лекции по философии истории. Спб: Наука, 2000. 479 б
4. Маркс К., Энгельс Ф. Сочинении, XXII. Москва: Госполитиздат, 1961. 827 б
5. Қазақ совет энциклопедиясы. XI том. Алматы, 1977. 631 б.
6. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы. Ана тілі,
7. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөнінідегі зерттеулер. Алматы,
8. Сауранбаев Н. Қазақ тіл білімінің проблемалары. Таңдамалы еңбектерінің жинағы. Қазақ тілі лексикасының кейбір мәселелері. Алматы,
9. Балақаев М. Қазақ әдеби тілі. Алматы:Ғылым,
10. Кенебаев С.К. Исследование по казахскому языкознанию// Сб. статей. Алматы: Наука,
11. Қайдаров Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Алматы: Ана тілі,
12. Сарыбаев Ш. Қазақ тіл білімі мәселелері. Алматы: Арыс,
13. Айтбайұлы Ө. Қазақ сөзі. Алматы: Рауан,
14. Әбдірахманов Ә. Тіл мәдениеті және терминология// Тіл мәдениеті және баспасөз. Алматы,
15. Исаев С. Қазақтың мерзімді баспасөз тілінің дамуы. Алматы,
16. Қалиев Б. Жат сөздер жағадан ала бермесін// Қазақ тілінің көкейкесті мәселелері. Алматы,
17. Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминдену үрдісі. Алматы,
18. Біләлов Ш. Ұлттық ғылым тілі негіздерін қалыптастыру. Алматы,
19. Реформатский А.А. Что такое термин и терминология. Москва,
20. Даниленко В.П. Терминологическая норма (к проблеме типологии терминов). Москва: Наука,
21. Арнольд И.В. Лексикология современного английского языка. Москва: Высшая школа,
22. Винокур Г.О. О некоторых явлениях словообразования в русской технической терминологии. Москва,
23. Лотте Д. С. Основы пострения научнотехнической терминологии. Москва,
24. Канделаки Т.Л. Работа по упорядочению научнотехнической терминологии и некоторые лингвистические проблемы, возникающие при этом. Москва,
25. Суперанская А.В. Заимствование слов и практическая транскрипция. Москва: Наука,
26. Виноградов В.В. Руский язык. Грамматические учение о слове. Москва.
27. Ахманова О. С. Очерки по общей и русской лексике. Москва,
28. Левковская К.А. Именное словооброзование о современной немецкой общественнополитической терминологии и примыкающей к ней лексике. Москва.
29. Будагов Р.А. История слов в истории общества. Москва
30. Кубрякова Е.С. О соотношении парадигматических и словообразовательных рядов в германских языках. Москва: Наука,
31. Баскаков Н.А. Изоморфизм структуры слова и словосочетания в тюркских языках. Москва:
32. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы: Мектеп,
33. Айтбайулы О. Становление и развитие терминологической лексики в области общественных наук. Алматы,
34. Даулетов Е.Г. Қазақ тіліндегі мемлекеттік құрылыс терминологиясының қалыптасуы. Алматы,
35. Джолчибекова К.Ж. Структурносемантический анализ терминов пищевой промышленности и их лексикографическое отражение. Алматы,
36. Нұржанова А.М. Қазақ тіліндегі мұнай терминдерінің лексика грамматикалық ерекшеліктері. Алматы,
37. Медетова М.Е. Термины легкой атлетики и лыжного спорта . Алматы,
38. Кеңесбаев С., Жанұзақов Т. Тіл білімі терминдерінің орысшақазақша сөздігі. Алматы:Ғылым,
39. Арнольд И.В. Основы научных исследований в лингвистике. Москва: Высшая школа,
40. Жұбанов Қ. О спицифике слов терминов. Принципы терминологии. Алматы: Ғылым,
41. Даниленко В.П. Русская терминология. Опыт лингвистического описания. Москва: Наука,
42. Будагов Р.А. Введение в науку о языке. Москва: Просвещение,
43. Левковская К.А. Теория слова. Принципы ее построения и аспекты изучения лексического материала. Москва: Высшая школа,
44. Пронина Р.Ф. Введение в научнотехнический перевод. Москва,
45. Сабельникова В.С. Роль конверсии как словообразовательного процесса в пополнении словарного состава современного английского языка. Москва,
46. Назарбаев Н. Қазақстан2030: Барлық қазақстандықтардың өсіпөркендеуі, қауіпсіздігі және әлауқатының артуы. Алматы,
47. Ахмет Байтұрсынов шығармалары, өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. Алматы: Жалын,
48. Сәтбаев Ш. Ахмет Байтұрсынов. Шығармалары, өлеңдері, аудармалары. Алматы: Жазушы,
49. Нұрғалиев Н. Алып бәйтерек// Жалын
50. Ұлттық рухтың ұлы тіні. Алматы: Ғылым,
51. Ерназарова Г.Ш. Қазақ публицистика тілінің дамуындағы Байтұрсынұлы кезеңі. Алматы,
52. Джусупов М. Фонемография А. Байтурсынова и фонология сингорманизма. Ташкент: Узбекистан,
53. Жүсіпұлы Н. Ахмет Байтұрсынұлы және қазіргі қазақ тілі фонологиясы . Алматы: Ғылым,
54. Жалмаханов Ш. Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ лингвистикасы терминдерінің негізін салушы. Қарағанды: Болашақ,
55. Поливанов Е.Д. Новая казаккиргизская (Байтурсыновская) орфография. Ташкент,
56. Яковлев Н.Ф. Математическая формула построения алфавита// Реформатский А.А. Из истории отечественной фонологии. Москва: Наука,
57. Самойлович А.Н. Байтурсынов Ахмет Байтурсынович. Москва,
58. Вильгельм фон Гумбольд. Избранные труды по языкознанию. М: Прогресс,
59. Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. М.,
60. Тілдерді қолдану мен дамытудың жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы // Егемен Қазақстан.
61. Айтбаев Ө.А. Байтұрсынұлы – қазақ терминологиясының атасы// Қазақстан әйелдері.
62. Айтбаев О. Основы казахской терминологии. Алматы: Арыс,
63. Сыздықова Р. Термин жасау – Ахмет Байтұрсынов көтерген тарихи жүктің бірі// Ұлттық рухтың ұлы тіні. Алматы: Ғылым,
64. Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминденуі. Алматы,
65. Кұрманбаев Ш. Қазақ лексикасының терминдену үрдісі: Филол. ғыл.докторы дис. автореф. Алматы,
66. Білялов Ш. Ахметтануға кіріспе. Алматы: Ғылым,
67. Ақаев С. Терминнің танымдық табиғаты. Алматы,
68. Ақаев С. Терминнің тілдік және танымдық сипаты: Филол. ғыл.докторы дис. автореф. Алматы,
69. Ақаев С., Мыңбаев Д. Терминдерді алдын ала жіктеу, жүйелеу жолдары// Ахметтану тағылымдары. Алматы,
70. Ақаев С, Мыңбаев Д. Ахмет Байтұрсынұлы жасаған терминдердің тәсілдік сипаттары// Ұлттық рухтың ұлы тілі. Алматы: Ғылым,
71. Рақышев Ә.Р. Ахмет Байтұрсынұлы еңбектерінің медицина атауларын жасудағы ықпалы// Ұлттық рухтың ұлы тілі. Алматы: Ғылым,
72. Жалмаханов Ш., Смағұлов Ж.А. А. Байтұрсынұлы –қазақ әдебиеттану терминдерінің негізін салушы. Қарағанды,
73. Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Алматы: Рауан, 1991. 256
74. Ахметов. З Қазақ тілінің аударма мәселелері. Алматы: Жалын, 1991. 231 б
75. Комиссаров В.Н. Переводы терминологических слов. Москва, 1992.
76. Комиссаров В.Н. «Слова о переводе» Москва, 1992.
77. Алдашева «Аударма күрделі мәселе» Алматы: Жазушы. 1995.
78. Құрмамбаева Ж.Д. «Аударма процесі» Алматы: Ана тілі, 1994.
79. Алдашева А. Аудармаға тән негізгі белгілер. Алматы: Жазушы, 2001.
80. Талжанов С. Аударма нені қажет етеді? Алматы: Рауан, 2002.
81. Р.З. Жабагиева. Орыс аударматануы. Алматы, 1998.
82. Байтұрсынов. А. Әдебиет танытқыш. Алматы: Жазушы, 1989.
83. Ш. Құрманбайұлы «Алаш және терминтану» Алматы, 2005.
84. Талжанов.С Көркем аударма туралы. Алматы, 2001.
85. Талжанов.С «Аударма және қазақ әдебиеті тілінің мәселері» Алматы: Жазушы, 2006.
86. Байтұрсынов. А. Қазақша сөз жазушыларға. Алматы: Ана тілі, 1992.
87. Талжанов.С «Аударма және қазақ әдебиеті тілінің мәселері» Алматы: Жазушы, 2006.
88. Ө. Айтбайұлы «Қазақ аударма ғылымын қалыптастырудағы С.О. Талжановтың рөлі». Алматы: Жазушы,1998.
89. Ашнин Ф.Д, Алпатов В.М, Репрессированная туркология
90. Ө. Айтбайұлы «Қазақ сөзі» Алматы: Рауан, 1997.
91. Білялов Ш. Ұлттық ғылым негіздері тілдерін қалыптастырудың өзекті мәселелері. Алматы, 1996.
92. Алдашева А. «Аударматану лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер».Алматы, 1999.
93. Ж.Жақыпов «Аударматануды аңдату». Алматы, 2000.
94. Н. Нигматтулиин. Аударма мәселесі. Алматы, 2000
95. Ахмедов Ғ. Аударма көп ізденісті қажет етеді // Қазақ әдебиеті. 1999. №12
96. Комиссаров В.Н. «Язык и перевод», Москва. 1995.
97. Комиссаров В.Н «Термин», Москва. 1996.
98. Омарова А, Әбдиева Р, Толыбаева Ж. Ж. Баспа ісі және кітап басу. – Астана: Фолиант, 2004, 33б
99. Лотте Д. Вопросы заимствования и упорядочения иноязычных терминов и терминоэлементов. – М.: Наука, 1982. 149б
100. Ахмедов Ғ. Тіл қорымыз азайып, шұбарланып барады // Қазақ әдебиеті. 1999. №10
101. Жүнісов С. Басбұзарға сот бар, ал тілбұзарға ше?// Қазақ әдебиеті. 1994, № 20
102. Әміров Ә. Қазақ баспасөзінің 1990-2000 жылдар аралығында терминологияны қалыптастырудағы рөлі // Ана тілі. 2002 жыл. № 19
103. Айтбайұлы Ө. Қазақ терминологиясының қазіргі жайы және міндеттері //Ана тілі. 1991. № 45
104. Сыздықова Р. Тілдегі жаңалықтардың сыры неде? // Ана тілі. 1991.№ 50
105. Баялиева Д. Баспасөздегі термин мәселесі// Хабаршы. Журналистика сериясы. № 10.
106. Қайдров Ә. Қазақ терминологисына жаңаша көзқарас. Алматы. : Рауан 1993. – 44 бет
107. Қалиев Б. Қазақ тілінің көкейкесті мәселелері. – Алматы: Дайк-Пресс, 1997. – 150 б
108. Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминденуі. – Алматы: Ғылым, 1998. – 110 б
109. Қалиұлы Б. Қазақтың төл терминологиясы қашан жасалады?// Ана тілі, 17.09.92
110. Сауранбаев Н. Т. М. В. Ломоносов және орыс тілі, Алматы, 1948, 6-бет
111. XX ғасырдағы қазақ әдеби тілі. Ғылыми мақалалар жинағы. – Астана: Елорда, 2000, 117 б
112. Құрманбайұлы Ш. Бізде тіл, терминология -мәселе болуы керек, әзірге олай болмай тұр. // Айқын. 2008. № 25
Диплом жұмысының (жобасының) орындалуы туралы
күнтізбелік кесте
№ Тапсырмалар Мерзімі
1 Дипломдық жұмыстың жоспарын құру, қыркүйек
құрылымдық мазмұнын белгілеу.
2 Тақырыпқа қажетті ғылыми әдебиеттермен қыркүйек-қазан
танысу, жұмыстың дереккөздерін анықтау,
материалдар жинастыру, жүйелеу.
3 НЕГІЗГІ БӨЛІМ қараша-қаңтар
I. Терминдер тарихы жайында
1.1. Салалық терминдер - лексиканың ерекше
қабаты
1.2 Ахмет Байтұрсынов қазақ ғылыми
терминдерінің негізін салушы
1.3 Ахмет Байтұрсынов жасаған терминдердің
мағыналық, құрылымдық және статистикалық
сипатамасы
4 II. Кәсіби терминдерді қазақшалау желтоқсан-ақпан
2.1 Шет елден енген кәсіби аталымдардың
ұлт тіліне аудару проблемалары
2.2 Орыс тілінен енген терминдер
(аталымдар)
2.3. Қазақ, орыс, ағылшын тіл білімі
терминдерінің жасалу жолдары
5 Жұмыстың қорытындысын әзірлеу, тұжырымдау.наурыз
6 Диплом жұмысының жобасын алдын - ала сәуір
қорғау.
7 Диплом жұмысын қорғау мамыр
Жұмыстың аяқталу мерзімі
___ __________ 2012ж
Кафедра меңгерушісі ф.ғ.д., профессор Т.Н. Ермекова
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6
І Терминнің шығу тарихы жайында
1.1 Салалық терминдер лексиканың ерекше
қабаты ... ... ... ... ... ... ... . . 7-13
1.2 Ахмет Байтұрсынов қазақ ғылыми терминдерінің негізін салушы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14-17
1.3 Ахмет Байтұрсынов жасаған терминдердің мағыналық, құрылымдық және
статистикалық сипатамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18-23
II Кәсіби терминдерді қазақшалау
2.1 Ғылыми-техникалық аударма сипаттамасы, аудармаға қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 4-35
2.2 Ағылшын тілінен енген термин
аталымдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .36-45
2.3 Орыс тілінен енген терминдер (аталымдар) ... ... ... ... ... ... ... . 46-53
2.4. Қазақ, орыс, ағылшын тіл білімі термииндерінің жасалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 54-56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 57-58
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
-63
Кіріспе
Тақырыптың зәрулігі: Қазіргі қазақ тілінің жете шешілмеген
мәселелерінің бірі – термин мәселесі. Мұның күнделікті тәжрибеде көптеген
кедергіге душар етіп жүргені белгілі. Сонда да болса, бұл жөнінде осы күнге
дейін жұртшылық пікірі ортаға салынған емес. Мемлекеттік терминологиялық
комиссияның термин жөніндегі әр мезгілдегі шешімдері түгелдей ғылыми
принцпке негізделген деп айтуға болмайды. Термин мәселесіндегі әртүрлі
пікірдің, шалағай ұғымның кесірі газет-журнал тәжрибесінде де жиі көрініп
жүр. Бұл халықтың сауатты жазуына әсте де пайда бермейтін құбылыс.
Жасыратыны жоқ, қазіргі терминдердің көптігінен қай сөз ана тілімізде, қай
термин интертерминдерге жататынын білмей дал болудамыз. Әсіресе, баспа
ісіне қатысты аталымдардың күйі қуантарлық емес. Мұндай терминдерді
баспагерлер, баспахана қызметкерлері мен осы пәнді қолға алып жүрген
ұстаздармен, студенттер білмесе, ол аталымдар қарапайым жұртқа таңсық,
тіпті беймәлім десе де болғандай. Сондықтан да бітіру жұмысымның тақырыбын
Баспа ісіне қатысты қазақша жаңа аталымдардың жасалу және қолдану
проблемалары тақырыбында өрбіткенді жөн көрдім. Өйткені бұл бүгінгі күннің
өзекті тақырыптарының бірі.
Қандай да болсын ғылым саласымен тығыз байланысты ұғымдар жүйесі –
термин проблемасына тоқталсақ: Тілдің ілгері басып өсуі үшін оның емлесі
мен термин мәселесі дұрыс шешеліме болмайды. Болмайтын себебі сол: өркендеп
алға барған тілдің түрлі тарауының бәрі де сол емле, терминологиямен
сабақтасады да отырады1- дейді қазақ тіл білімінің ғылыми-теориялық
негізін қалаушылардың бірі, профессор Қ. Жұбанов. Оның терминге берген
анықтамасы: Белгілі бір ұғымдарды білдіретін қарақшылы сөздер болады, ол
сөздерді әлгіндей ұғымдарға – ғылым жолы қандай сатыда тұрса, міне осыны
теліп отырады; сонымен қатар термин сөзінің терминдік ұғымы мен күнделік
тіршілікте қолданылатын жай сөздік мағынасы басқа болуы мүмкін
Жалпы термин сөзін латыннан аударғанда шек, шекара деген
мағынаны білдіреді. Термин атауының өзі жайлы С. Әсілжанов былай дейді:
Соңғы кезде қазақ тілінде термин сөзін атау, аталым, атауыш деген
қазақша балама сөзбен ауыстырып қолдану кездеседі.
Терминді тұрақтандыру, жаңа терминдерді қабылдау ісіндегі кемшіліктің
басы – термин деген ұғымды ғылыми негізде түсінбей, оған жалаң,
схоластикалық тұрғыдан келуде жатыр. Сол үшін ең алдымен термин деген
сөздің мәнін ұғыныумыз қажет. Онсыз жерде, қазіргі баспасөзде, аудармада
кездесіп жүрген былықтан құтылу мүмкін емес4.
Бұл 1956 жылы Қазақ әдебиеті газетінің қарашадағы санында жарық көрген
филология ғылымдарының кандидаты Ғ. Мұсабев жазған пікір еді. Содан бері
жарты ғасыр өтсе, қазақ тілінің терминологиясы әлі де ақсап келеді.
Бүгінде дүние жүзінде жаһандану қарқынды дамып келе жатыр. Бұл процес
журналистика, баспа ісі саласында да күнделікті жүріп отыр. Ол қалыпты
құбылыс, тіпті міндеттілік деп те түсінемін. Бірақ, жаһандану үрдісіне
араласа отырып, біз өз ұлттық идеологиямызды ұмытпауымыз керек. Жұтылып
кету қауіпі тұрған мына заманда елдік мүддені ұстану басты шарт. Бұл
жөнінде ЮНЕСКО профессоры Намазалы Омашев Ақпарат әлемінде атты
еңбегінде: Қазақстан – болашағы бекем, елдік үміттері ақталмай қалмас жас
мемлекет. Қазіргі жаңару-жаңғыру дәуірінің жарқын мұраттарының бірі – азат
реңді, өршіл рухты қазақ халқының әлемдік дидарын қалыптастыру, жаһандану
заманынан алар өз орнын, енші-үлесін айқындау болып отырғаны шындық,5 -
дейді.
Қазақ халқының мәдениеті мен экономикасы, өнеркәсібі мен
ауылшаруашылығы күн сайын ілгері басып, дамып отыр. Осындай игі жағдай ұлт
мәдениетінің негізгі бір саласы – қазақ тілінің де ерекше дамуына әсерін
тигізіп келеді. Қазірде кеңнен байып жетілген, қазақ әдеби тілінің арнасы
ғылыми терминдермен ұштасып жатыр.
Тілімізде орыс тілінен және орыс тілі арқылы басқа тілдерден енген
терминдер мен сөйлемдерді қалыптастыру, оларды тілдік нормамызға
бағындырудың заңдылықтарын зерттеу, ертеректен қолға алынып келе жатқан
жұмыс. Негізінде қазақ тілі терминдерін жинап, бір жүйеге келтіру
мемлекеттік маңызы бар мәселе екенін айтып жүрміз. Бірақ, бір әттеген-айы
бүгінгі таңда баспа ісіне қатысты қазақша аталымдарға қатысты не бір кітап
немесе оқулықтың жоқтығы болып тұр.
Жалпы баспа туралы ұғым осыдан бес жүз жылдан аса уақыт бұрын, неміс
өнертапқышы Иоганн Гутенберг кітап басу ісін ойлап тапқаннан кейін пайда
бола бастады. Сан мың жылдық тарихы бар баспа кітап дүниеге келгеннен
кейін, бірнеше ғасырлық тарихты басынан өткергенін білеміз. Осы уақыт
арасында баспахана мен полиграфияға қатысты терминдердің жиналып, топталып
қалғанын және оларды зерттеп, талдауды қажет ететін күннің де жеткені
қашан?! Баспа ісіне қатысты аталымдардың дені интертерминдер күйінде қалып
қойған жағдайлар да жетерлік.
Бүгінде қазақ тілі терминологиясында көптеген кемшіліктер бар. Ең
алдымен жеке терминдеррге берілген қазақша баламаларда бір ізділіктің
жоқтығы байқалады.
Әрине, бұл жағдай терминге балама беруде қазақ тілінің өзіндік заңына,
оның лекикасына жете көңіл бөліп, ізденбегендіктің салдарынан туған. Мұндай
кемшліктер күнделікті баспасөз беттерінде, тіпті екі тілді сөздіктеріміздің
өзінде де кездесіп жүр. Келешек баспа ісі саласының маманы болам деп
ізденіп келген студенттер осындай олқылықтарға кезікпеу үшін, бүгінгі
баспагерлер, (бітіруші түлектер) осы істі қолға алуды жөн санадық.
Зерттеу жұмысымның өзектілігі: Еліміз егемендігін алып, тәуелсіз
мемелекет ретінде әлемге таныла бастаған соңғы жиырма шақты жылдан бері
термин жасау және қалыптастыру ісіне ерекше көңіл бөлініп келеді. Өйткені,
1990 жылдардан басталған қоғамдағы саяси-әлеуметтік, мәдени өзгерістер
терминология мәселесіне ұлттық мүдде тұрғысынан жаңаша қарауды талап етті.
Бүгінде қарқынды дамып келе жатқан баспа және полиграфия салаларына қатысты
аталымдар да өзіндік зерттеуді қажет ететін тақырып.
Терминдік жүйе, оны түзу ісі қашаннан ұлттық тілдің ресми және
мемлекеттің бүкілхалықтық тілі дәрежесіне көтеріліп, кең қолданысты
толыққан тіл ретінде әлем сахнасына шығып танылуының бір негізі болып
келді. Түптеп келгенде ол ұлттың ұлт болып, қалыптасуының бір тірегі.
Бүгінде халықаралық аталып отырған Батыс Еуропа тілдерінің де бәрі
кезінде лексикалық(терминологиялық), грамматикалық тұрғыларда түбегейлі
түрде жетілдірілгені, екі, үш ғасырға созылған жүйеленуден өткені және бұл
жайттың олардың ұлттық дамуында елеулі орын алғаны белгілі. Еліміздің ресми
тілі болып қабылдануына байланысты бүгінде қазақ тіліне де осындай
түбегейлі жүйеленуден өту, жетілдіру мүмкіндігі туып отыр. Сондай-ақ,
терминдік жүйенің ұлт, ұлттық тіл, қоғам алдындағы маңызы мен бүгінде
халықаралық, тіларалық қатынастардың күрт артуына орай тілдер тайталастығы
да артуда. Бұл жайттар термин жасау ісін күнделікті тіршілік барысында
жүріп жататын, өздігінен қалыптасатын таза практикалық әрекет деңгейінде
қалдыруға болмайтындығын, оған аса ыждахаттылықпен қарау керектігін
көрсетеді. Сондықтан бұл мәселені термин – ғылым тілі, ғылыми түсініктер
атауы дегендей тар шеңберлі ойлар аясында қамалып қалмай, тіліміздің өз
табиғатынан айнымай, бұған дейінгі тарихынан бөлінбей, қоғамның ішкі-сыртқы
талаптарын толық қанағаттандырарлық тіл болып жетілуі және ұлттық діл
мүдделері тұрғысынан қарастыруымыз, осы мақсат-мұраттар үдесінен
шығарлықтай жолға қоюымыз жөн болады. Ал мұндай шешімдер арнайы мақсатты
ғылыми зерттеулер нәтижесінде негізделеді.
Бұған дейін қазақ тілінің терминдік жүйесі, баспасөздегі жарияланатын
аталымдар тақырыбында бірнеше докторлық және кандидаттық жұмыстар
қорғалғаны белгілі. Дегенмен, баспа ісіне қатысты аталымдар жөнінде қазақ
тілінде әлі күнге дейін бірде-бір терминологиялық сөздік жарық көрмепті.
Сондықтан, бітіру жұмысымның тақырыбы әрі тың, әрі жаңалығы көп деп
ойлаймын.
Зерттеу жұмысымның нысаны: Зерттеу барысында қазақ тіліндегі баспа
ісіне қатысты аталымдардың шығу көздері, даму тарихы қарастырылды. Сонымен
қатар, жалпы журналистика, филология саласына қатысты еңбектерді назардан
тыс қалдырмауға тырыстым.
Зерттеу жұмысымның мақсаты мен міндеті: Қазақ тілі терминдік жүйесін
жасау тарихында термин алудың басты принцптерін анықтап-белгілеп отыру аса
маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Зерттеу жұмысымның мақсаты –
термин жасауда қазақ тілінің төл сөздерін мейлінше толық пайдаланудың
дұрыстығы мен маңыздылығын ғылыми-теориялық және практикалық тұрғыда
негіздеу, шетел сөздерін аудару-аудармаудың оң-теріс жақтарын анықтау,
термин теориялық тұрғыда қандай болуы, қалай жасалуы, оны неге қазақшалау
керек дегендей мәселелерді тілдің әлеуметтік қызметіне сай кешенді сипатта
пайымдау болып табылады.
Зерттеу жұмысымның әдістемесі: Материалдарды талдау, деректер мен
дәлелдерді тексеру әдісіне негізделді.
Зерттеу жұмысымның теориялық және практикалық мәні: Зерттеу нәтижелері
мен жасалған тұжырымдар терминтану теориясын жаңа мәліметтермен
толықтырады. Сондай-ақ, термин табиғаты, оның тілдегі, ғылымдағы, ұлт
өміріндегі орны мен маңызы, оған тіл, таным тұрғыларынан қойылар талаптар
туралы түсініктерді нақтылауға, тілді орыстандыру саясаты ықпалымен
қалыптасып, бүгінде санаға сіңіп қалған бірқатар тұжырымдарды қайта қарауға
түрткі және негіз болады.
Теориялық мәні – терминология саласында жағымды жаңалықтардың бірі
болмақ. Қазақ терминологиясының қалыптасуы үздіксіз үрдіс, терминдердің
жасалуы жан-жақты талқылауды қажет етеді, бүгіннің талабы сондай. Сондықтан
мен бітіру жұмысымда терминдердің қалыптастыру барысына, жолына, тарихына
үңілуге тырыстым.
Практикалық мәні – зерттеу жұмысы болашақ баспагерлер мен ізденушілер
үшін керекті әдебиеттердің бірі болмақ.
Зерттеу жұмысымның құрлымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, ол
үш тараудан, қортындыдан, сілтемелер және қолданылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Бірінші тарауда шет елден енген кәсіби аталымдардың ұлт тіліне аудару
проблемалары мен орыс тілінен енген терминдер қарастырылды. Ал, екінші
тарауды қазақ, орыс, ағылшын тіл білімі терминдерінің талдануын
қарастырдым.
І Терминнің шығу тарихы жайында
1.1. Салалық терминдер - лексиканың ерекше қабаты
Кез-келген тілдің терминологиялық қабатын салалық терминдер
қалыптастырады. Ғылымның бегілі бір саласын меңгеру үшін алдымен сол салаға
тән терминдер жасалады. Термин белгілі бір ғылым саласының ұғымдар
жүйесінен туындайды. Ал ұғым деп кез келген сөз табында баяндалған ой
жүйесі айтылады.
Ежелгі грек философы Аристотель жалпы ұғымды тұңғыш рет терең
зерттеп, мән категориясын басқа категориялардың негізі ретінде қарастырып,
заттың табиғатын түсіндірудің төрт түрлі себебін көрсетеді: материалдық
себеп, формальды себеп, өндіргіш себеп, мақсатты себеп. Ғалымның пікірінше,
заттың мәнін түсіндіруде осы аталған себептердің бәрі бірдей қамтылады,
философия пәні жалпы бола тұра, жекелеген заттарды (құрамды, мәнді),
мәселен, мүсін, мемлекет т.б. жете түсіндіре білу қажет[1, 6 б.].
Дүние жүзінде білім мен мәдениеттің “екінші ұстазы ” атанған
данышпан, ойшыл, энцоклопедист ғалым Әбу Наср әлФараби Аристотельдің
ілімін әрі қарай дамытып, әлемге танытқан. Ол Аритотель шығармаларына
көптеген түсіндірмелер мен трактаттар арнаған. Ғұлама ұстаз логика
жайындағы трактаттарында категория, семантика, предикат, табиғи құбылыс
сияқты мәселелерді ғылыми тұрғыдан қарастыра отырып. ,ылыми танымның жалпы
үш негізін анықтады. Ол шарттар: біріншіден, ғылымның барлық түпкі
негіздерін-ұстанымдарын білу; екіншіден, осы ұстанымдардан сол ғылымға
жататын қажетті қорытынды мен нәтиже шығара білу; үшіншіден, осы ғылым
жайлы бұрын-соңды айтылған ой-пікірлерді талдай білу, дұрысы мен теріс
жақтарын ажыратып, қателерін түзете білу [2, 78-79бб., 104-105 бб.].
Философия тарихында “ұғым” жайында негізгі екі бағыт қалыптасты:
материалистік және идеалистік. Материалистік бағыт ұғымды мазмұны жағынан
объективті деп санаса, идеалистер ұғымды объективті шындыққа тәуелсіз,
өзіненөзі пайда болатын мәнді ой деп көрсетті.
Гегельдің пікірінше, философия дегеніміз - ой қозғалысы, бір ұғымнан
екінші ұғым туатын, бір ұғым екінші бір ұғымға айналатын ұғымдар жүйесі. Г.
Гегель ұғымды бастапқы, ал заттар мен табиғатсоның көмескі көшірмесі деп
[3], К. Маркс пен Ф. Энгельс оны сезім арқылы қабылданатын алуан түрлі
заттардың жалпы қасиеттерінің ойымызда қамтылған, ықшамдалған түрі деп
түсіндірді [4].
Ұғымдүниені танудың белгілі бір сатысы ғана, осыған орай олар
біртұтас болып біріккенде, өзара тығыз байланыста болғанда ғана ақиқатты
толық қамтиды. Ұғым объективті шындықты бейнелегендіктен, сол шындықтың
жиынтығы болып табылады.
Ақиқат шындықтағы қозғалысты ұғым арқылы ғана бейнелеуге болады.
Ұғымлогикалық категория, оның мағынасы мен көлемі, бір жағынан,
белгілі бір мәндегі ұғымның ара қатысымен, екінші жағынан, басқа ұғымдар
жүйесіндегі осы ұғымның алатын орнымен анықталады.
“Қазақ совет энциклопедиясында” “ұғымға ” төмендегіше анықтаам
беріледі: “Ұғым-заттар мен құбылыстардың мәнді ерекшеліктерін,
байланыстарын және қатынастарын, олардың қарама-қайшылығы мен дамуы
процесінде бейнелетін ой формасы; белгілі бір топқа жататын заттардың жалпы
және тек соларға ғана тән ерекшеліктерін жинақтап көрсететін ой жүйесі” [5,
337 б.].
Ұғым өзінің мазмұны мен көлеміне қарай анықталады. Ұғымның пайда
болуы-күрделі процесс, ол салыстыру, талдау (анализ), жинақтау (синтез),
абстракциялау, қорыту және т.б. тәсілдер арқылы іске асады.
Ұғым жалпылықты бөліп алып жеке қарастырмайды, сонымен бірге
заттарды, олардың қасиеттері мен қатынастарын ерекшеліктеріне байланысты
қарастырады. Ұғым кең мағыналы ұғым және ғылыми ұғым болып бөлінеді.
Ғылыми ұғым біржолата аяқталған нәрсе емес, қайта ол ғылымның онан
әрі даму мүмкіндігін қамтиды. Ғылыми ұғымның негізгі мазмұны ғылымның
белгілі бір даму кезеңінде өзгереді. Ұғымның бұлай өзгеруі саналы өзгеріс,
білімнің бір деңгейінен екінші деңгейіне көшу ұғымда қамтылатын заттар мен
құбылыстардың мәнін тереңірек түсіну болып табылады.
Ұғым мағынамен тікелей байланысты болғандықтан, сөз ұғымның
қалыптасуы арқылы белгілі бір мағынаға ие болады. Мағына-ұғымның
қалыптасқан бейнесі. Ұғым категориясы-жер бетінде тіршілік ететін барлық
ұлт тіліне ортақ, ал сөз мағынасы болса, тіл ерекшелігіне, әлемді
қабылдауына байланысты әртүрлі болып келеді.
Сонымен, ғылым мен техниканың дамуына байланысты ғылыми жаңа
ұғымдарды білдіретін сөздер пайда болады. Осының нәтижесінде ғылыми тіл
жалпы әдеби тілдің басқа функционалдық тарамдарынан оқшаулана бастады,
нәтижесінде әдеби тілдің бір тарамы-ғылыми тіл дүниеге келді. Ғылыми тіл-
терминдер жүйесін қалыптастыратын стиль түрі.
Сөз бен ұғым, әдетте, бір-бірімен тығыз байланысты. Өйткені сөз бар
жерде ұғым да бар; ұғым сөз арқылы пайда болады, алайда ұғымның мәні сөз
мағынасынан әлдеқайда кең. Әрбір ғылымның өзіне қатысты ұғымдары болады.
Ғылыми ұғым заттар мен құбылыстардың мәнді және қажетті қасиеттерін
бейнелейді, ал оны бейнелейтін сөз бен таңбалар ғылыми термин болып
табылады. Ғылыми ұғғымдарды білдіретін терминдер терминдік жүйе құрайды.
Терминдер нақты бір ғылыми ұғым атауы, ғылыми тілге қызмет етеді,
тілдік ортада дами отырып, терминдік сипатты иеленеді, одан шығып қалған
жағдайда термин терминдік қасиетін жоғалтады, ғылым мен техникалық
ұғымдардың атауы болудан қалады.
Ғылым мен өндірістің, экономика мен мәдениеттің қарқынды дамуына
байланысты жаңа терминдер қатары жылдан-жылға толыға түсуде. Тілдің
лексикалық құрамы басқа салаларына қарағанда өзгеріске бейім тұрады.
Лексика қоғамдық өмірдегі барлық өзгерістерді бейнелеп, күллі тіршілік
атауымен тікелей байланысып отырады, болып жатқан жаңалықтардың “хабаршысы”
іспетті болады. Бұрыннан белгілі ұғым атауының, яғни лексеманың жаңа
ұғымға еш өзгеріссіз көшуі-терминжасамның лексика-семантикалық жолымен
жүзеге асырылса, жаңа лексеманың пайда болуы, тіркес құрамына енуі өзге
тәсілдер арқылы жүзеген асады.
Терминдер ғылым мен техниканың дамуына байланысты әлеуметтік
қажеттіліктен туатындықтан, оның табиғаты мен ерекшеліктері тілдің өзіне
ған тән себептермен түсіндіруге келе бермейді.
Терминология-лексика-семантикалық жүйенің бір бөлігі, оның
элементтеріне жалпы тілдегі лексикалық бірліктер жатады. Терминнің
лексикалық валенттілігі-терминнің тілдік белгі ретіндегі ерекшелігі.
Терминдік жүйеде бұл лексикалық ерекшелік жалпы тілдік жүйеден басқаша
жүзеге асады. Оның жүзуге асуына белгілі бір дәрежеде тілден тыс факторлар
әсер етеді.
Терминология лексиканың маңызды бір тармағы ретінде, ал термин сөздік
лексеманың ерекше түрі ретінде көп уақыттан бері ғылыми талдау мен зерттеу
нысаны болып келеді.
Қазақ терминологиялық лексикасын зерттеуде және оның қоғам үшін
мәнін, маңызын анықтауда А. Байтұрсынов [6], Қ. Жұбанов [7], Н. Сауранбаев
[8], М. Балақаев [9], С.К. Кеңесбаев [10], Ә. Қайдаров[11] , Ш.
Сарыбаев[12] , Ө. Айтбайұлы[13] , Ә. Әбдірахманов [14], С. Исаев [15] , Б.
Қалиев [16], Ш. Құрманбайұлы [17], Ш. Біләлов [18] т.б. ғалымдардың
еңбектерін ерекше атауға болады.
Терминжасамның қайнар көзі мен жасалу жолдарына А.А. Реформатскийдің
, В. П. Даниленко [20], И.В. Арнольд [21], ғылыми-техникалық
терминологияның жасалу жолдарына Г.О. Винокур [22], Д.С. Лотте [23], Т.Л.
Канделаки [24], кірме терминдер мәселесіне А.В. Суперанская [25] т.б.
ғылыми еңбектері арналған.
Теримнологиялық лексиканы зерттеуде жоғарыда аталған ғалымдармен
бірге В.В. Виноградов [26], О.С. Ахманова [27], К.А.Левковская [28],
Р.А.Будагов [29] , Е.С. Кубрякованың [30] , Н.А. Баскаков [31] ғалымдардың
ғылыми еңбектерінің маңызы ерекше.
Ғылым мен техника салаларында терминдердің, ғылыми терминологияның
маңыздылығы туралы К. Аханов даму былай дейді: “Ғылым мен техникада
терминдердің мәні күшті. Ғылым мен техниканың
белгілі бір саласын меңгеру үшін сол салаға тән терминдердің мағынасын,
ғылыми мәні мен білдіретін ұғымын жете түсіну қажет. Белгілі бір ғылым
саласына тән терминологияны білмей тұрып, ол ғылымды меңгеру де мүмкін
емес” [32, 161].
Кез келген ұлттық тіл біліміндегі терминологияның тарихы,
терминдердің жасалу, жаму жолы сол ұлттың тіл білімі тарихымен, тілдік
заңдылықтарымен қатар, халықтың тарихымен, әлеуметтік-экономикалық
ерекшеліктерімен тығыз байланысты қарастырылуы тиіс. Ә. Қайдаров қазақ тіл
білімінің салалық терминдері мен атауларын жағадан жасауда, өзгертуде,
ауыстыруда, ең алдымен, қазақ тілінің төл және бұрыннан қалыптасқан байырғы
лексикалық байлығын сарқа пайдалана білу қажет деген тұжырым жасаса [11,
131] , Ө. Айтбайұлының пікірінше, терминлолгия, ең алдымен, тілдің арнайы
лексикасының даму заңдылықтарын тексеретін ғылым саласы,сонымен бірге ол
ғылым мен техниканың жеке салалар терминінің жиынтығы [13, 16]. Бұл
пікірлер ұлт тілінің дамуында терминология саласының ( оның ішінде, әрине,
дипломатия саласына қатысты терминдердің тілдік табиғатын ашып көрсетудің
маңыздылығын айқындаумен қатар, зерттеу жұмысымыздың негізгі ұстанымдарының
біріне айналып отыр.
Бүгінгі күні салалық терминология аясының кеңіп, ғылыми терминдердің
тұрақтануы терминологиялық лексика қабаттарын толықтыра түсуде. Ғылым мен
техниканың әр саласындағы терминдерді арнайы зерттеген еңбектер қатары
жылданжылға көбейіп келеді. Мәселен, Ө. Айтбайұлы [33] , Е.Г. Даулетов
[34], К.Ж. Джолчибекова[35] , А.Н. Нұржанова [36], М.Е. Медетова [37] т.б.
мамандардың еңбектері салалық терминдерді зерттеуге арналған.
Қазақ тіл білімінің көшбасшыларының бірі – академик І. Кеңесбаев пен
проф. Т. Жанұзақов “термин” сөзінің о баста латын тілінің “шек”, “шекара”
деген сөздерінен пайда болғанын айта келіп: “Ғылым мен техниканың,
көркемөнер мен қоғам өмірінің алуан түрлі саласына байланысты қолданылатын,
тиянақты, тұжырымды ұғымды білдіретін сөздер мен сөз тіркестері, атау сөз
”,деген сипаттама береді [38, 83] .
И.В. Арнольдтің пікірінше “термин сөздердің белгілі бір бөлігі ғана
белгілі бір маман өкілдерінің тілінде қолданылады” [39, 20].
Қ. Жұбанов "термин" жайлы: " ... термин сөзінің терминдік ұғымы мен
күнделік тіршілікте қолданылатын жай сөздік мағынасы басқа болуы да
мүмкін", -деген тұжырым жасайды [40, 274] .
А.А. Рефоарматский термин мен ұғымның өзара байланысы жайлы әр түрлі
пікірлерді саралай келе, оларды екі бағытқа бөледі:
1) терминді белгілі бір затпен қарау;
2) терминді ұғыммен байланысты қарау. Ғалым термин мен терминологияға
берілген кейбір анықтамалардың кемшілігін атап көрсетті. Оның пікірінше,
терминнің ұғыммен байланыстылығы жөніндегі ғалымдар пікірі басымырақ. Ол
терминді терминологиялық жүйенің, жалпы тіл білімі жүйесінің элементі
есебінде қарастырады [19, 46-54] . Тіл білімінің біраз саласында көрнекті
еңбектер жазған ғалымның бұл пікірі терминология саласының қай тілдің де
жалпыхалықтық тілдік жүйесінен бөліп қарастыруға болмайтындығын тағы бір
нақтылай түседі.
Дегенмен, тіл білімінде терминдік жүйе белгілі бір ғылым саласына
байланысты жеке-жеке зерттеу нысаны ретінде қарастырылатындығы шындық.
Мұның себебін В. П. Даниленко ғылым тілі, жалпыхалықтық тілге қарағанда,
шеңбері шектеулі ұғым екендігімен, оған жалпыхалықтық тілге қатысты
нәрсенің бәрі бірдей ене бермейтіндігімен түсіндіреді. Ол орыс тіл білімі
терминдер жүйесін жалпы әдеби тілдің функционалдық тармағы болып табылатын
ғылым тіліне, яғни тілдің лексикалық құрамына жатқызады[41, 10] . Алайда,
біздің ойымызша, терминологияның көбінесе экстралингвистикалық жағдайларға
қатысты болатындығына қарамастан, терминология саласына жалпыхалықтық
қолданыстағы тілдік бірліктердің бәрі бірдей енбеуі оны (терминологияны)
әдеби тілден бөлек дүние ретінде қарастыруға негіз бола алмайды.
Термин ұғымға тәуелді болғандықтан, терминге дара мағыналық, стильдік
бейтараптық, экстролингвистикалық факторлармен тығыз байланысты болу, нақты
дефиницияның болуы, полисемантикалық құбылыстардың болмауы , эмоционалды
бояу, экспрессивті қызметтің субъективті-бағалау факторлары мен
мәнерліліктің болмауы тән.
Терминология мәселесімен айналысқан тіл мамандарының барлығы да
терминдік жүйенің өзіндік ерекше дербестігін атап көрсетеді. Кейбір
ғалымдар терминнің жүйелілігін таптастыру тұрғысынан[19] , екіншілері сөз
жасайтын жүйе тұрғысынан [25], енді біреулері ғылыми ұғыммен ара қатынасы
тұрғысынан қарастырады [16]. Терминнің тілдік таңба ретінде екі қыры
болады: түрі мен мағынасы. Терминологиялық жүйелік мағына жүйелілігі,
ғылыми ұғым және түр жүйелілігімен шамалас, терминдер жүйесі-осы ұғымдарды
білдіру. Термин осы қасиеті арқылы жалпы тілдік лексика жүйесінде өзінің
жүйелілігін жоғалтпайды.
Термин лексика-семантикалық жүйемен байланысын ешқашан үзбейді. Бұл
байланыстың екі жағы бар: бірі – жалпы тілдік лексика терминдік жүйенің
қалыптасуының қайнар бұлағы болса, енді бірі-дипломатиялық терминдердің
лексика құрамын жаңа лексикалық бірліктермен байыту. Жалпы тілдік лексика
жүйесімен осындай әркеттестік терминдік жүйеге тән құбылыс.
Терминге, ең алдымен, нақтылық тән. Бұл нақтылық ұғымның
таңбаның жеке мағынасымен, яғни лингвистикалық терминдену кезіндегі тек
терминдік ұғыммен сай келуіне ғана байланысты емес, сонымен бірге оның
терминдік мағынасымен сәйкес келуінің үйлесімділігі ретінде сақталады. Бұл
пікірді Р.А.Будагов [42, 36] , К.А. Левковская [42, 99], А.А. Реформатский
т.б. [19, 51] қолдайды.
Терминнің мағынасы жалпыхалықтылық сөздердің көпмпғыналылығы сияқты
контекст арқылы айқындалмайды термин мәтіндегі бірліктермен байланысқа өз
бойындағы тұрақты мағынасымен түседі. Бұл турасында айтқан ғалымдардың
пікірлерін келтіре кетсек: А.А. Реформатский: “Термин емес сөздердің
мағынасы контексте ашылуы керек те, ал термин сөздер контекске тәуелді
болмайды”,дейді [19, 49] . Термин контекске мүлдем тәуелсіз емес деген бұл
пікірді Р.Ф. Пронина да қолдайды [44, 24] . “Терминдер қандай бір контекске
қолданылсын, олардың әрқайсысы әрдайым өзіне тән негізгі бір ғана
мағынасында қолданылады және сол бір ғана мағынасында беріледі ” [32, 161].
Терминдер құрамына қарай: дара және күрделі болып бөлінеді. Дара және
күрделі дипломатиялық терминдер ғылымның басқа салалық терминдері сияқты
контекске тәуелсіз болады.
Термин мағынасының өзгеруі экстролингвистикалық себептермен, яғни
ғылым мен техника дамуымен байланысты болса, жалпыхалықтық лексика
қатпарларындағы семантикалық өзгерістердің пайда болуына көбіне
лингвистикалық себептер, сөздердің тіркесу қабілеттілігінің, жұмсалымдық
мүмкіндігінің артуы әсер етеді.
Тілде қандай да жаңа ұғымға байланысты қалыптасқан сөздер термин
ретінде қабылданады. Ал термин жалпыхалықтық лексикадан оған сай ұғым
табылмаған жағдайда жасанды жолмен жасалады. Бұлар қолданылуы барысында
әбден қалыптасып, жасандылығы ұмытылып, үйреншікті терминге айналады.
Термин арнайы түрде жасалатын жасанды сөз болғандықтан, оның жасалуына
негіз болған тілде бұрыннан бар сөздің мағынасын тарылтуға да, сондай-ақ
сол сөздің негізінде жаңа сөз жасауға да болады. Терминнің сәтті немесе
сәтсіз жасалуы оның ұғымды дәл беруіне байланысты. Сөз терминдік мағынаға
ие болғаннан кейін, өзінің бастапқы мағынасынан қол үзіп терминологияның
заңдылығына сәйкес дамиды.
Жасанды жолмен жасалған дипломатия саласында қолданылатын терминдерге
әлеует, босқын, пәм, лаңкетік, нарық, т.б. жатады. Бұл терминдер қазіргі
күнде дипломатия саласының үйреншікті терминіне айналған.
Осы тәсілмен жасалған терминдік тіркестерге әскери әлеуетті келтіру,
саяси босқын, әскери шеріктер, лаңкестікпен күрес, т.б. жатады.
Ғылым мен техникада жаңа ұғымдарды білдіру үшін атаулар керек болса,
оларды, ең алдымен, төл лексикамыздың мүмкіншілігінен іздейміз және
мағынасы сол ұғымға сәйкес немесе жақын сөздерге жаңа ұғымдарды телиміз.
Терминдік ұғымды білдіре алатын мүмкіндігі бар сөздер мен атаулар саны
әдеби тілде аз емес. Олардың белгілі бір ғылым саласының терминдері ретінде
қалыптасуы сөздік құрамды толықтыра, байыта түседі. Осы орйда дипломатиялық
терминдерді де төл тіліміздің лексикасынан бөліп зерттеу мүмкін емес.
Ғылымның белгілі бір саласында термин бір ғана ұғымды білдіреді, сол
салада қалыптасқан немесе қалыптасуға тиісті ұғымның негізгі қасиеттері мен
белгілеріне сай келеді. Терминнің негізгі қызметтерінің бірі-оның арнайы
салалық ұғымды беруі болса, жалпыхалықтық сөздің де осы қызметті атқаруы
мүмкін, сондықтан термин табиғатын терең түсіну үшін оның функционалдық,
құрылымдық және стильдік ерекшеліктерін жалпыхалықтық сөз ерекшелігінен
ажырата білуіміз керек.
Тіл мамандары жалпыхалықтық тілдегі сөздердің терминденуі мен
терминологиялық лексиканың терминденуін бір процестің екі түрі дей отырып,
терминденудің алғашқы түрінің терминологияда соңғысына қарағанда өнімді
екенін атап көрсетеді [19, 10].
Орыс тіліндегі “терминологизация” және “терминорование” аталымдары
бірбірін алмастыра алады, яғни бірінің орнына бірі қолданыла береді.
Мамандардың пікірінше, оған негізгі себепатаулардың жеке термин ретінде
қалыптасуына негіз болатын ғылыми ұғымдардың ара – жіктерінің айқын
ашылмауы. Қазақ тіл білімінде аталған екі аталымның де терминделу деп
алынғанын жөн деп есептейміз.
Ш. Құрманбайұлы терминдену процесін былайша түсіндіреді: “Терминдену
дегеніміз – тілдің жалпы лексикасынан немесе арнаулы лексикасынан
терминделуші ұғымға сәйкес келетін сөзді тауып, оны сол ұғым қатысты
болатын терминологиялық өріске өткізу арқылы аталмыш ұғымның атауы ретінде
терминдік мағына жүктеу процесі. Ұғымның терминделуі мен сөздің терминденуі
нәтижесінде термин туындайды. Терминделу негізінде терминұғым, терминдену
негізінде терминсөз пайда
болады да, екеуінің бірлігінен термин жасалады. Терминделуші ұғым алғашқы
болғандықтан, терминденуші сөз оған бағынышты болады. Ең бастысы –
терминдену барыснда сөз мағынасы терминделуші ұғымның негізгі белгілеріне
сәйкес анықталынады. Терминдену мен терминделу сөздеріне жекежеке
терминдік мән беру терминнің терминсөз және термин ұғым деп аталатын екі
қырымен тікелей байланысты” [17, 41].
Терминдердің семантикалық мағыналарының талдау принциптері ұғымның
логикалық және лингвистикалық тұрғыдан терминденуіне негізделеді. Егер
арнайы ұғымның логикалық тұрғыдан терминденуінде өзіне тән белгілердің анық
таңбалары болса, лингвистикалық терминдену тұрғысынан қарағанда, бұл –
терминденетін ұғымның ара қатысының таңбалануы.
Тілдік таңба тұрақты ұғымды білдіреді. Тілдік таңбаның арнайы ұғыммен
ара қатысы ретінде бейнеленеді. Таңбаның арнайы ұғыммен ара қатысы оның
таңба мағынасының болуына байланысты. Ол мағына таңба компоненттерінен
немесе басқа семантикалық арнаданосы таңба мағыналарынан алынады.
Ана тілімізде бұрыннан бар түбір терминдеріміздің орны айрықша. Қазақ
тілінің өз сөздерінен терминдер төмендегі тәсілдер арқылы жасалады:
1.2. Ахмет Байтұрсынов – қазақ ғылыми терминологиясының негізін салушы
Тіл – құрал ретінде қоғам өмірінің барлық әлеуметтік салаларына
тікелей қатынасы бар объективті болмыс құбылысы. Сол себептен тіл тек
адамдардың бір-бірімен қарым-қатынаста болатын құралы ғана емес, индивидтің
өмірін, мемлекеттің өмірін, жалпы адамзаттың өмірін ұйымдастыратын
құралдардың ең маңыздысы.
Әлемдегі, мемлекеттегі әлеуметтік және экономикалық өрлеу мен дамудың
жетістіктері мен кемшіліктерінің семиотикалық айнасы.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030
бағдарламасында [46, 184] тәуелсіз мемлекет – Қазақстанның даму стратегиясы
мен тактикасының жолдарын анықтап, мемлекеттік (қазақ) тілінің әлеуметтік
қарым-қатынас құрал екендігіне, оның коммуникативтік қызметінің тереңдеуі,
кеңеюі, биіктеуі өте қажет екендігіне айрықша көңіл бөлген.
Тілдің әлеуметтік қарым-қатынас құрал қызметінің бүгінгі деңгейі, оның
ғылыми және басқа салаларда қолданылуының ерекшеліктері, қоғамдық маңызы
мен мәні тек синхрониялық зерттеулер жүргізу арқылы анықталмайды. Бұл
мәселелердің ғылыми және тәжірибелік мақсаты әділ де, кең және терң шешілуі
үшін диахрониялық та зерттеулер жүргізілуі керек. Осы екі түрлі
лингвистикалық зерттеу жұмыстарының нәтижелері тілдің кешегісі мен бүгінгі
деңгейін, даму процесінің кезеңдерін, ғылыми және жалпы қатысымдық
сабақтастығын, теориялық және практикалық қасиеттерін тарихи шындық
фактілер жиынтығы (қоры) ретінде анықтайды.
Сондықтан қазақ тілінің бүгінгі әлеуметтік мүмкіншілігі, ғылыми,
ғылыми-әдістемелік қызметінің ішкі және сыртқы табиғаты XXғасырдың бірінші
ширегінде қазақтың ғұлама зиялылары бастаған тілтанымдық, ағартушылық-
ғылыми ізденістерден өрбиді, сол зерттеулердің нәтижелерін негіз тұтады.
Сол кездегі және қазіргі қазақ, жалпы түркі, әлем тіл білімі ғылымында
ерекше биік орын алатын ғалым – А.Байтұрсынов.
А.Байтұрсыновтың ғылыми мұрасының қазақ ғылымы тарихындағы орны мен
мәні соңғы 15-16 жылда жан-жақты зерттеліп келеді. Ол ізденістердің бет
алысы алты түрлі.
А.Байтұрсыновтың ғылыми мұрасын қазіргі қазақ жазуында
(кириллицада) жариялау [47, 320].
Соңғы 15-16 жылда А.Байтұрсынлвтың кириллицада жаңадан басылып шыққан
кітаптарының құрамында орын алған биографиялық очерктер, кіріспе мақалалар,
библиографиялық анықтамалар, аннотациялар [48, 3-20].
А.Байтұрсыновтың ғылыми мұрасын зерттеуге арналған мақалалар, ғылыми,
ғылыми-тәжірибелік конференциялардың маериалдары [50, 568].А.Байтұрсыновтың
тілтанымдық, әдістемелік-ғылыми мұрасын зерттеуге арналған диссертациялар,
олардың авторефераттары.
А.Байтұрсыновтың тілтанымдық ғылыми мұрасын зерттеуге арналған
монографиялар [52, 53, 176-216].
А.Байтұрсыновтың тілтанымдық ғылыми мұрасын студенттер аудиториясына
жеткізу мақсатында жазылған оқу-әдістемелік құралдар [54, 67], т.б.Осы алты
түрлі зерттеу еңбектерінің ішінде көп таралымда жарық көргендері бірінші,
екінші және үшінші топқа жататын еңбектер.
А.Байтұрсыновтың мұрасын көпшілікке таратуда маңызды қызмет атқарған
шығармалар – бірінші топқа жататын еңбектер.
Ахмет Байтұрсынов туралы ғылыми түрде жазылған еңбектер – мақалалар
мен монографиялар. Бүгін бұл проблемаға арналған ғылыми мақалалар саны өте
көп. Ал монографиялар саны – екеу. Екеуінің де авторы – М.Джусупов
(М.Жүсіпұлы). Бұл монографиялар А.Байтұрсыновтың фонемографиялық
концепциясын және сегменттік және суперсегменттік фонологиялық
көзқарастарын зерттеуге арналған.
А.Байтурсынова и филология сингорманизма Ташкент қаласының
Өзбекстан баспасында 1995 жылы орыс тілінде басылып шыққан. Екіншісі
А.Байтұрсынов және қазіргі қазақ тілі фонологиясы Алматыда Ғылым
баспасында 1998 жылы қазақ тілінде жарияланған. Бұл екі монографияның
ғылыми маңызы өте биік. Автор А.Байтұрсыновтың сингармофонологиялық,
сингармографиялық концепцияларының XX ғасырдың басында да, бүгін де, басқа
фонологиялық теориялармен салыстырғанда, мәселені жаңаша қоюмен де, оны
жаңаша шешумен де өзіндік орны бар екендігін дәлелдейді. А.Байтұрсыновтың
фонолог, графолог, сингармонолог, лингводидакт ретінде тек қазақ, түркі
тілі білімі тарихында емес, әлем тілтанымы тарихында да биік орын
алатындығын терең, кең және жан-жақты дәлелдеп жариялайды.
А.Байтұрсыновтың тілтанымдық ғылыми мұрасын зерттеуде монографиялық,
диссертациялық ғылыми ізденістер өз зерттеушілерін күтуде.
А.Байтұрсыновтың тілтанымдық және әдістемелік ғылыми мұрасын
зерттеуге арналған диссертациялар да көп емес. Қорғалған диссертациялардың
негізі ғылыми бағыты А.Байтұрсынов дасаған араб графикасының реформасына,
әдістемелік концепциясына, публицистика тілінің дамуындағы А.Байтұрсынов
кезеңін қарастыруға арналған.
Біздің еңбегіміз А.Байтұрсыновтың ғылыми мұрасының тілтанымдық
табиғатын терминология, ғылымтану, стилистика мәселелері негізінде
зерттеуге арналған. А.Байтұрсыновтың ғылыми мұрасы осындай ғылыми бағытта,
осындай тілтанымдық көзқарас негізінде диссертация, монография деңгейінде
бүгінге дейін зерттелмеген.
XXғасырдың бірінші ширегіндегі қазақ тіл білімінің, А.Байтұрсыновтың
тілтанымдық мұрасының тарихын, концептуалдық қасиеттерін, ерекшеліктерін,
даму өзгерістерін, теориялық және тәжірибелік маңызын зерттеудің өзектілігі
мен зәрулігі үш түрлі себептермен дәлелденеді (тарихи, әлеуметтік,
тілтанымдық):
1. Қазақ тіл білімінің кешегісі мен бүгінінің ғылыми сабақтастығын
зерттеудің тарихи маңызы.
Біріншіден, қазақ тіл білімі қазіргі заман тілтанымының ғылыми
деңгейіне лайықты концепциялар негізінде XXғасырдың бірінші ширегінде
қарастырыла бастады және сол кезде қазақ тілтанымының негізгі теориялық,
тәжірибелік бағыты, ұғымдары, зерттеу принциптері қалыптасты.
Екіншіден, XX ғасырдың бірінші ширегінде қазақ тіл білімінде өшпес
ғылыми із қалдырған ғалымдардың, зиялылардың көпшілігі, олардың
еңбектері саяси және ғылыми репрессияға ұшырады. Сондықтан олардан қалған
мұраның қыры мен сыры бүгінге дейін толық зерттелмеді.
Үшіншіден, уақыт кеңістігінде ғылымның тек ғылыми ғана емсе, тарихи
да сабақтастығы болады. Ол сабақтастықтың, рухани байлықтың тарихи
кезеңдерінің бірінде мәңгілік саяси абақтыдан босанбау-босануымен, сол
рухани байлықтың келер ұрпақтарғақаз-қалпында жету-жетпеуімен байланысты.
Яғни, ғылымның бүгінгі тарихы, бүгінгі деңгейі оның кешегі тарихынан,
кешегі деңгейінен өніп шығады.
2. Қазақ тіл білімінің кешегісі мен бүгінінің ғылыми сабақтастығын
зерттеудің әлеуметтік маңызы.
Біріншіден, тіл әлем тарихында адам қызмет ететін барлық әлеуметтік
салаларда қатысым қызметін атқарады. Ол қызметтің әр заманға сай
социолингвистикалық, нақ ғылыми, ғылыми-тәжірибелік ерекшеліктері болады.
Тілдің қатысым қызметін әр заманға сай ерекшеліктерін зерттеу – бүгінгі
тілтанымы ғылымының тек ғылыми емес, әлеуметтік те маңызды. Себебі тіл –
қарым-қатынас құралы. Қарым-қатынас – әлеуметтік қызмет. Ал сол әлеуметтік
қызметті тіл атқарады.
Екіншіден, тілдің әлеуметтік қызметінің әр заманға сай ерекшеліктері
сол кездегі қоғамның әлеуметтік салаларға бөліну ережелерін де қамтиды.
Сондықтан XX ғасырдың бірінші ширегіндегі қазақ тілінің зерттелу
деңгейі сол кездегі қазақ қоғамының әлеуметтік салалардағы қызметінің даму
барысын да сипаттайды.
Үшіншіден, екі замандағы қазақ тілінің әлеуметтік (әсіресе ғылыми)
қызметінің салыстырылып зерттелуі тек тілтанымдық сабақтастықты емес,
әлеуметтік сабақтастықты да терең, кең, жан-жақты ашуға жағдай жасайды.
3. Қазақ тіл білімінің кешегісі мен бүгінінің ғылыми сабақтастығын
зерттеудің нақ ғылыми маңызы.
Біріншіден, ғылым – иабиғи болмыстың объективтік құбылысы, сол
себептен ғылым заңдылықтары үшін уақыт кеңістігі оларды өзгертетін құрал
емес. Сондықтан А.Байтұрсынов бірінші болып ашқан, дәлелдеген, ғылыми
айналымға ендірген қазақ тілінің ұғымдары, ережелері, терминдері бүгінгі
қазақ тілтанымының ішкі және сыртқы дүниесінен үлкен орын алған. Бұл жағдай
XX ғасырдың бірінші ширегіндегі қазақ тіл білімі мен қазіргі қазақ
тілтанымының сабақтас екендігінің үлкен дәлелі.
Екіншіден, А.Байтұрсыновтың терминологиялық мұрасы (терминдер қоры,
терминжасам қалыптары) – қазақ тіл білімі ғылымының сөзжасам
мүмкіншіліктерінң кең және терң екендігінің көрсеткіші. Себебі қазіргі
қазақ әдеби тіліндегі сөзжасам теориясын А.Байтұрсынов бірінші болып ашып
ғылыми еңбектерінде қолданған ұғымдарға, сөз жасау модельдерінде қолданған.
Яғни, А.Байтұрсыновтың терминологиялық концепциясының, жалпы тілтанымдық
табиғатының негізі – әрі дәлелді, әрә қолайлы, әрі уақыт кеңістігінің
сынағына шыдап берген ғылыми дүние.
Үшіншіден, А. Байтұрсыновтың стилистикалық мұрасы ( жалпы
стилистика, функционалдық стилистика, нақты ғылыми стиль және оның
шағын стильдері) қазақ тіліндегі ғылыми мәтіннің заман талаптарына сай
деңгейде дүниеге келуіне теориялық та, прагматикалық та негіз болды.
Қазіргі қазақ тілі ғылыми мәтінінің стилі А. Байтұрсыновтың ғылыми
мәтінінің стилінен өрбіп шықты. А. Байтұрсыновтың ғылыми стилінің
эволюциялық даму ерекшеліктеріне ұқсас даму процесінің ерекшеліктеріне
ұқсас даму процесінің ерекшеліктері арқылы тереңдеді, кеңейді. Бұл жағдай
А. Байтұрсыновтың жалпы стилистикасының, ғылыми стилінің және қазіргі қазақ
тіл біліміндегі стилистика мен ғылыми стилдің тілтанымдық табиғаттарының
сабақтастығы мол екендігін айқындап тұр.
Төртіншіден, А. Байтұрсыновтың ғылыми тілтанымдық, әдістемелік, т.б.
еңбектері тек бүгін емес, ХХ ғасырдың басында да [55-56, 249-281] т.б., ХХ
ғасырдың екінші жартысында да [58, 400] т.б. Европа ғалымдарының
еңбектерінде биік бағаға ие болған. Сондықтан А. Байтұрсыновтың
еңбектерінің тілтанымдық табиғатының маңызы тек қақақ тілтанымы үшін
емес, жалпы әлем тілтанымы тарихы үшін де мәні бар дүние. Сонымен
ғылыми еңбектің зерттеу тақырыбының маңызы кең, терең және жан-
жақты.
А. Байтұрсыновтың ғылыми мұрасының тілтанымдық табиғаты –
бүгінгі қазақ тіл білімінің концептуалдық, ғылыми- тәжірибелік негізі.
Ахмет Байтұрсыновтың еңбектерінде тілтанымдық, әдебиеттанымдық,
әдістемелік мәселелер тығыз байланыста зерттеледі. Осындай көп салалы нақ
ғылыми және ғылыми-әдістемелік ізденістері ұлттық деңгейде жүргізу үшін
Ахмет Байтұрсыновтың көзқарасы бойынша термин жасау және термин қолдану
мәселелеріне көп көңіл бөлу керек. Осы үлкен ғылыми жүкті ұлттық,
халықаралық ( түркі әлемі, жалпы тіл білімі) көлемде көтеріп мәресіне
жеткізуде Ахмет Байтұрсыновтың еңбегі ерекше. Жиырмасыншы ғасырдың басында
қазақ терминологиясының ғылыми деңгейде қалыптасу процесі жүйеге салына
басталды.
Ахмет Байтұрсыновтың осы кезеңдегі терминологиялық ізденістерін
зерттеу мақсатында бүгін біраз ғалымдар айналысып жүр: ( Ө. Айтбаев [61-
62; 6-9]; Р. Сыздықова [63, 250-261]; Ш. Құрманбаев [64, 65]; Ш. Білялов
[66, 417-430]; С. Ақаев [67-68, 176-187]; С. Ақаев пен Д. Мыңбаев [69-70];
А. Рақышев [71, 455-459]; М. Жүсіпұлы [53, 216]. Г. Ш. Ерназарова [51,
28б]. Бұл мамандардың барлығының ойлары бір пікірдің төңірегінде ұялайды:
Ахмет Байтұрсынов – қазақ терминология ғылымының негізін қалаушы, бас
бұлағы, жанашыры және ізденушісі. Зерттеушілер Ахмет Байтұрсыновты “ қазақ
терминология ғылымының негізін қалаушы, қалыптастырушы ( және), жолын
салушы ” дейді. Бұл екі сөз тіркестерінің мағыналарында үлкен айырмашылық
бар.
Осы жағдайға байланысты бір мәселені шешіп алу керек: Ахмет
Байтұрсынов қазақ ғылыми терминологиясының қалыптастырушысы ма, яғни
негізін қалаушы ма? Жоқ әлде, негізгі жолын салушы ма? Себебі, мысалы, Н.
Ф. Яковлев бірінші болып фонологиялық зерттеулерді Москва фонология
мектебінің ( МФМ) рухында алып барған [56, 123-148 б]. Ол кезде Мосвка
фонология мектебі әлі қалыптаспаған еді.
1.3 Ахмет Байтұрсынов жасаған терминдердің мағыналық, құрылымдық және
статистикалық сипаттамасы.
Әр заманның өзіне тән ғалымы, ғылымы, ғылыми ұғымдары, олардың
атаулары ( терминдері) болады. Осылардың қорытындысы ретінде ғылыми
теориялар қалыптасты. Және ғалым, я ғалымдар әр ғылыми саланың бастаушысы,
жолын салып берушісі, негізін қалаушысы статусында танылады. Сол ғылыми
мұраларды кейінгі ұрпақ ғалымдар зерттейді, себебі әр адам, әр ұлт тек
генетикалық тегін емес, ана тілінің ғылыми зерттелу тегін де білуі керек.
Ондай зерттеулер әр түрлі болады.
А. Байтұрсыновтың терминологиялық мұрасын зерттеуге арналған
еңбектердің ішінде 1997 жылы Қарағанды қаласында басылып шыққан екі еңбек
өзгеше орын алады. Олар:
1. Ш. Ш. Жалмахановтың “ Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ лингвистикасы
терминдерінің негізін салушы” атты еңбегі [54, 67];
2. Ш. Ш. Жалмаханов пен Ж. Қ. Смағұловтың “ А. Байтұрсынов – қазақ
әдебиеттану терминдерінің негізін салушы” атты еңбектері [72, 23].
Осы екі оқу - әдістемелік құралына практикалық маңызы биік десек те
қателеспейміз. Зерттеу еңбегімізде аталған екі еңбектің біріншісі-
“ А. Байтұрсынұлы – қазақ лингвистикасы терминдерінің негізін
салушы ” деп аталатыны талқыланды.
Ш. Ш. Жалмаханов еңбегінің құрылымы алты мағыналық бөлшектен тұрады:
1. А. Байтұрсынұлы жасаған қазақ лингвистикалық терминдері туралы. Еңбектің
осы бөлімін біз “ Кіріспе” деп атауды жөн көрдік.
2. А. Байтұрсынұлы еңбектерін қазіргі қазақ тілі оқулықтарымен салыстыру
кестесі.
3. А. Байтұрсынұлы еңбектерінде қолданылған терминдер ( Алфавиттік
терминдер сөздігі).
4. Терминдердің тіл білімі салаларына қатысты тізбесі:
а) фонетика
ә) лексикология
б) морфология
в) синтаксис
5. Жалпы лингвистикалық терминдер.
6. Тапсырмалар ( теориялық және практикалық).
“ А. Байтұрсынұлы жасаған қазақ лингвистикасы терминдері туралы” атты
шағын кіріспеде еңбек авторы бірнеше күрделі лингвистикалық мәселелерге
көңіл бөледі. Сол мәселелердің А. Байтұрсыновтың творчестволық мұрасынан
алған орынын, ғылыми шешілімін бағалау үшін қазіргі тілтаным ілімінің
синхрониялық және диахрониялық ұғымдарына сүйеніп әрекеттенеді.
Ш. Жалмахановтың ойларының бағытын біз қолдаймыз. Бірақ
А. Байтұрсыновтың тілтанымдық еңбектерін зерттегенде, айқындағанда
концептуалдық негіз терең және кең болумен қатар жан- жақты да болу керек.
Яғни, А. Байтұрсыновтың ғылыми мұрасын тек қазақ тілтанымы тарихының
кешесі мен бүгінінің жағдайына қарай талқылау, бағалау біржақтылық
көзқарасты білдіреді. А. Байтұрсыновтың ғылыми мұрасын зерттегенде тек
қазақ тіл білімі жетістіктерінің негізінде емес, жалпы түркі тіл білімі,
әлем тіл білімі жетістіктерінің негізінде, солардың теориялық ұғымдары мен
атауларының ішкі табиғатының тілтанымдық қасиеттеріне сүйеніп зерттеген нақ
әділ, нақ ғылыми, нақ жан- жақты болады. Себебі А. Байтұрсыновтың
лингвистикалық және әдістемелік ізденістері тек қазақ тіл білімі емес ,
түркі және әлем тіл біліміне, тілге оқыту әдістемесіне (
лингводидактикасына) маңызды үлес қосты [52-53].
Еңбектің кіріспесінде А. Байтұрсыновтың шығармашылығында қолданылған
терминдердің статистикалық сипаттамасы беріледі ( статистикалық зерттеу А.
Байтұрсыновтың “ Тіл - құрал” атты оқулықтарының ( 1914, 1915, 1925)
материалы негізінде жасалған). Ш. Жалмахановтың берген деректеріне
сүйенсек, А. Байтұрсынов 310 ( 100%) тілтанымдық терминдерді қолданған.
Оның 118- і ( 38,5%) қазіргі қазақ тілтанымында қолданылады, ал 192- сі (
61, 5%) қазіргі қазақ тіл білімі саласында қолданылмайды [58, 3 б.]. Автор
осы терминдерді тілтанымның құрылымдық салаларына байланысты бөлшектеп,
олардың статистикалық көрсеткіштерін төмендегідей анықтайды; фонетика- 108
термин (35, 4%), лексикология- 11 термин (3,6 %), морфология- 109 термин
(34,9%), синтаксис – 64термин ( 21,3%) , жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
күнтізбелік кесте
№ Тапсырмалар Мерзімі
1 Дипломдық жұмыстың жоспарын құру, қыркүйек
құрылымдық мазмұнын белгілеу.
2 Тақырыпқа қажетті ғылыми әдебиеттермен қыркүйек-қазан
танысу, жұмыстың дереккөздерін анықтау,
материалдар жинастыру, жүйелеу.
3 НЕГІЗГІ БӨЛІМ қараша-қаңтар
I. Терминдер тарихы жайында
1.1. Салалық терминдер - лексиканың ерекше
қабаты
1.2 Ахмет Байтұрсынов қазақ ғылыми
терминдерінің негізін салушы
1.3 Ахмет Байтұрсынов жасаған терминдердің
мағыналық, құрылымдық және статистикалық
сипатамасы
4 II. Кәсіби терминдерді қазақшалау желтоқсан-ақпан
2.1 Шет елден енген кәсіби аталымдардың
ұлт тіліне аудару проблемалары
2.2 Орыс тілінен енген терминдер
(аталымдар)
2.3. Қазақ, орыс, ағылшын тіл білімі
терминдерінің жасалу жолдары
5 Жұмыстың қорытындысын әзірлеу, тұжырымдау.наурыз
6 Диплом жұмысының жобасын алдын - ала сәуір
қорғау.
7 Диплом жұмысын қорғау мамыр
Жұмыстың аяқталу мерзімі
___ __________ 2012ж
Кафедра меңгерушісі ф.ғ.д., профессор Т.Н. Ермекова
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6
І Терминнің шығу тарихы жайында
1.1 Салалық терминдер лексиканың ерекше
қабаты ... ... ... ... ... ... ... . . 7-13
1.2 Ахмет Байтұрсынов қазақ ғылыми терминдерінің негізін салушы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14-17
1.3 Ахмет Байтұрсынов жасаған терминдердің мағыналық, құрылымдық және
статистикалық сипатамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18-23
II Кәсіби терминдерді қазақшалау
2.1 Ғылыми-техникалық аударма сипаттамасы, аудармаға қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 4-35
2.2 Ағылшын тілінен енген термин
аталымдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .36-45
2.3 Орыс тілінен енген терминдер (аталымдар) ... ... ... ... ... ... ... . 46-53
2.4. Қазақ, орыс, ағылшын тіл білімі термииндерінің жасалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 54-56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 57-58
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
-63
Кіріспе
Тақырыптың зәрулігі: Қазіргі қазақ тілінің жете шешілмеген
мәселелерінің бірі – термин мәселесі. Мұның күнделікті тәжрибеде көптеген
кедергіге душар етіп жүргені белгілі. Сонда да болса, бұл жөнінде осы күнге
дейін жұртшылық пікірі ортаға салынған емес. Мемлекеттік терминологиялық
комиссияның термин жөніндегі әр мезгілдегі шешімдері түгелдей ғылыми
принцпке негізделген деп айтуға болмайды. Термин мәселесіндегі әртүрлі
пікірдің, шалағай ұғымның кесірі газет-журнал тәжрибесінде де жиі көрініп
жүр. Бұл халықтың сауатты жазуына әсте де пайда бермейтін құбылыс.
Жасыратыны жоқ, қазіргі терминдердің көптігінен қай сөз ана тілімізде, қай
термин интертерминдерге жататынын білмей дал болудамыз. Әсіресе, баспа
ісіне қатысты аталымдардың күйі қуантарлық емес. Мұндай терминдерді
баспагерлер, баспахана қызметкерлері мен осы пәнді қолға алып жүрген
ұстаздармен, студенттер білмесе, ол аталымдар қарапайым жұртқа таңсық,
тіпті беймәлім десе де болғандай. Сондықтан да бітіру жұмысымның тақырыбын
Баспа ісіне қатысты қазақша жаңа аталымдардың жасалу және қолдану
проблемалары тақырыбында өрбіткенді жөн көрдім. Өйткені бұл бүгінгі күннің
өзекті тақырыптарының бірі.
Қандай да болсын ғылым саласымен тығыз байланысты ұғымдар жүйесі –
термин проблемасына тоқталсақ: Тілдің ілгері басып өсуі үшін оның емлесі
мен термин мәселесі дұрыс шешеліме болмайды. Болмайтын себебі сол: өркендеп
алға барған тілдің түрлі тарауының бәрі де сол емле, терминологиямен
сабақтасады да отырады1- дейді қазақ тіл білімінің ғылыми-теориялық
негізін қалаушылардың бірі, профессор Қ. Жұбанов. Оның терминге берген
анықтамасы: Белгілі бір ұғымдарды білдіретін қарақшылы сөздер болады, ол
сөздерді әлгіндей ұғымдарға – ғылым жолы қандай сатыда тұрса, міне осыны
теліп отырады; сонымен қатар термин сөзінің терминдік ұғымы мен күнделік
тіршілікте қолданылатын жай сөздік мағынасы басқа болуы мүмкін
Жалпы термин сөзін латыннан аударғанда шек, шекара деген
мағынаны білдіреді. Термин атауының өзі жайлы С. Әсілжанов былай дейді:
Соңғы кезде қазақ тілінде термин сөзін атау, аталым, атауыш деген
қазақша балама сөзбен ауыстырып қолдану кездеседі.
Терминді тұрақтандыру, жаңа терминдерді қабылдау ісіндегі кемшіліктің
басы – термин деген ұғымды ғылыми негізде түсінбей, оған жалаң,
схоластикалық тұрғыдан келуде жатыр. Сол үшін ең алдымен термин деген
сөздің мәнін ұғыныумыз қажет. Онсыз жерде, қазіргі баспасөзде, аудармада
кездесіп жүрген былықтан құтылу мүмкін емес4.
Бұл 1956 жылы Қазақ әдебиеті газетінің қарашадағы санында жарық көрген
филология ғылымдарының кандидаты Ғ. Мұсабев жазған пікір еді. Содан бері
жарты ғасыр өтсе, қазақ тілінің терминологиясы әлі де ақсап келеді.
Бүгінде дүние жүзінде жаһандану қарқынды дамып келе жатыр. Бұл процес
журналистика, баспа ісі саласында да күнделікті жүріп отыр. Ол қалыпты
құбылыс, тіпті міндеттілік деп те түсінемін. Бірақ, жаһандану үрдісіне
араласа отырып, біз өз ұлттық идеологиямызды ұмытпауымыз керек. Жұтылып
кету қауіпі тұрған мына заманда елдік мүддені ұстану басты шарт. Бұл
жөнінде ЮНЕСКО профессоры Намазалы Омашев Ақпарат әлемінде атты
еңбегінде: Қазақстан – болашағы бекем, елдік үміттері ақталмай қалмас жас
мемлекет. Қазіргі жаңару-жаңғыру дәуірінің жарқын мұраттарының бірі – азат
реңді, өршіл рухты қазақ халқының әлемдік дидарын қалыптастыру, жаһандану
заманынан алар өз орнын, енші-үлесін айқындау болып отырғаны шындық,5 -
дейді.
Қазақ халқының мәдениеті мен экономикасы, өнеркәсібі мен
ауылшаруашылығы күн сайын ілгері басып, дамып отыр. Осындай игі жағдай ұлт
мәдениетінің негізгі бір саласы – қазақ тілінің де ерекше дамуына әсерін
тигізіп келеді. Қазірде кеңнен байып жетілген, қазақ әдеби тілінің арнасы
ғылыми терминдермен ұштасып жатыр.
Тілімізде орыс тілінен және орыс тілі арқылы басқа тілдерден енген
терминдер мен сөйлемдерді қалыптастыру, оларды тілдік нормамызға
бағындырудың заңдылықтарын зерттеу, ертеректен қолға алынып келе жатқан
жұмыс. Негізінде қазақ тілі терминдерін жинап, бір жүйеге келтіру
мемлекеттік маңызы бар мәселе екенін айтып жүрміз. Бірақ, бір әттеген-айы
бүгінгі таңда баспа ісіне қатысты қазақша аталымдарға қатысты не бір кітап
немесе оқулықтың жоқтығы болып тұр.
Жалпы баспа туралы ұғым осыдан бес жүз жылдан аса уақыт бұрын, неміс
өнертапқышы Иоганн Гутенберг кітап басу ісін ойлап тапқаннан кейін пайда
бола бастады. Сан мың жылдық тарихы бар баспа кітап дүниеге келгеннен
кейін, бірнеше ғасырлық тарихты басынан өткергенін білеміз. Осы уақыт
арасында баспахана мен полиграфияға қатысты терминдердің жиналып, топталып
қалғанын және оларды зерттеп, талдауды қажет ететін күннің де жеткені
қашан?! Баспа ісіне қатысты аталымдардың дені интертерминдер күйінде қалып
қойған жағдайлар да жетерлік.
Бүгінде қазақ тілі терминологиясында көптеген кемшіліктер бар. Ең
алдымен жеке терминдеррге берілген қазақша баламаларда бір ізділіктің
жоқтығы байқалады.
Әрине, бұл жағдай терминге балама беруде қазақ тілінің өзіндік заңына,
оның лекикасына жете көңіл бөліп, ізденбегендіктің салдарынан туған. Мұндай
кемшліктер күнделікті баспасөз беттерінде, тіпті екі тілді сөздіктеріміздің
өзінде де кездесіп жүр. Келешек баспа ісі саласының маманы болам деп
ізденіп келген студенттер осындай олқылықтарға кезікпеу үшін, бүгінгі
баспагерлер, (бітіруші түлектер) осы істі қолға алуды жөн санадық.
Зерттеу жұмысымның өзектілігі: Еліміз егемендігін алып, тәуелсіз
мемелекет ретінде әлемге таныла бастаған соңғы жиырма шақты жылдан бері
термин жасау және қалыптастыру ісіне ерекше көңіл бөлініп келеді. Өйткені,
1990 жылдардан басталған қоғамдағы саяси-әлеуметтік, мәдени өзгерістер
терминология мәселесіне ұлттық мүдде тұрғысынан жаңаша қарауды талап етті.
Бүгінде қарқынды дамып келе жатқан баспа және полиграфия салаларына қатысты
аталымдар да өзіндік зерттеуді қажет ететін тақырып.
Терминдік жүйе, оны түзу ісі қашаннан ұлттық тілдің ресми және
мемлекеттің бүкілхалықтық тілі дәрежесіне көтеріліп, кең қолданысты
толыққан тіл ретінде әлем сахнасына шығып танылуының бір негізі болып
келді. Түптеп келгенде ол ұлттың ұлт болып, қалыптасуының бір тірегі.
Бүгінде халықаралық аталып отырған Батыс Еуропа тілдерінің де бәрі
кезінде лексикалық(терминологиялық), грамматикалық тұрғыларда түбегейлі
түрде жетілдірілгені, екі, үш ғасырға созылған жүйеленуден өткені және бұл
жайттың олардың ұлттық дамуында елеулі орын алғаны белгілі. Еліміздің ресми
тілі болып қабылдануына байланысты бүгінде қазақ тіліне де осындай
түбегейлі жүйеленуден өту, жетілдіру мүмкіндігі туып отыр. Сондай-ақ,
терминдік жүйенің ұлт, ұлттық тіл, қоғам алдындағы маңызы мен бүгінде
халықаралық, тіларалық қатынастардың күрт артуына орай тілдер тайталастығы
да артуда. Бұл жайттар термин жасау ісін күнделікті тіршілік барысында
жүріп жататын, өздігінен қалыптасатын таза практикалық әрекет деңгейінде
қалдыруға болмайтындығын, оған аса ыждахаттылықпен қарау керектігін
көрсетеді. Сондықтан бұл мәселені термин – ғылым тілі, ғылыми түсініктер
атауы дегендей тар шеңберлі ойлар аясында қамалып қалмай, тіліміздің өз
табиғатынан айнымай, бұған дейінгі тарихынан бөлінбей, қоғамның ішкі-сыртқы
талаптарын толық қанағаттандырарлық тіл болып жетілуі және ұлттық діл
мүдделері тұрғысынан қарастыруымыз, осы мақсат-мұраттар үдесінен
шығарлықтай жолға қоюымыз жөн болады. Ал мұндай шешімдер арнайы мақсатты
ғылыми зерттеулер нәтижесінде негізделеді.
Бұған дейін қазақ тілінің терминдік жүйесі, баспасөздегі жарияланатын
аталымдар тақырыбында бірнеше докторлық және кандидаттық жұмыстар
қорғалғаны белгілі. Дегенмен, баспа ісіне қатысты аталымдар жөнінде қазақ
тілінде әлі күнге дейін бірде-бір терминологиялық сөздік жарық көрмепті.
Сондықтан, бітіру жұмысымның тақырыбы әрі тың, әрі жаңалығы көп деп
ойлаймын.
Зерттеу жұмысымның нысаны: Зерттеу барысында қазақ тіліндегі баспа
ісіне қатысты аталымдардың шығу көздері, даму тарихы қарастырылды. Сонымен
қатар, жалпы журналистика, филология саласына қатысты еңбектерді назардан
тыс қалдырмауға тырыстым.
Зерттеу жұмысымның мақсаты мен міндеті: Қазақ тілі терминдік жүйесін
жасау тарихында термин алудың басты принцптерін анықтап-белгілеп отыру аса
маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Зерттеу жұмысымның мақсаты –
термин жасауда қазақ тілінің төл сөздерін мейлінше толық пайдаланудың
дұрыстығы мен маңыздылығын ғылыми-теориялық және практикалық тұрғыда
негіздеу, шетел сөздерін аудару-аудармаудың оң-теріс жақтарын анықтау,
термин теориялық тұрғыда қандай болуы, қалай жасалуы, оны неге қазақшалау
керек дегендей мәселелерді тілдің әлеуметтік қызметіне сай кешенді сипатта
пайымдау болып табылады.
Зерттеу жұмысымның әдістемесі: Материалдарды талдау, деректер мен
дәлелдерді тексеру әдісіне негізделді.
Зерттеу жұмысымның теориялық және практикалық мәні: Зерттеу нәтижелері
мен жасалған тұжырымдар терминтану теориясын жаңа мәліметтермен
толықтырады. Сондай-ақ, термин табиғаты, оның тілдегі, ғылымдағы, ұлт
өміріндегі орны мен маңызы, оған тіл, таным тұрғыларынан қойылар талаптар
туралы түсініктерді нақтылауға, тілді орыстандыру саясаты ықпалымен
қалыптасып, бүгінде санаға сіңіп қалған бірқатар тұжырымдарды қайта қарауға
түрткі және негіз болады.
Теориялық мәні – терминология саласында жағымды жаңалықтардың бірі
болмақ. Қазақ терминологиясының қалыптасуы үздіксіз үрдіс, терминдердің
жасалуы жан-жақты талқылауды қажет етеді, бүгіннің талабы сондай. Сондықтан
мен бітіру жұмысымда терминдердің қалыптастыру барысына, жолына, тарихына
үңілуге тырыстым.
Практикалық мәні – зерттеу жұмысы болашақ баспагерлер мен ізденушілер
үшін керекті әдебиеттердің бірі болмақ.
Зерттеу жұмысымның құрлымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, ол
үш тараудан, қортындыдан, сілтемелер және қолданылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Бірінші тарауда шет елден енген кәсіби аталымдардың ұлт тіліне аудару
проблемалары мен орыс тілінен енген терминдер қарастырылды. Ал, екінші
тарауды қазақ, орыс, ағылшын тіл білімі терминдерінің талдануын
қарастырдым.
І Терминнің шығу тарихы жайында
1.1. Салалық терминдер - лексиканың ерекше қабаты
Кез-келген тілдің терминологиялық қабатын салалық терминдер
қалыптастырады. Ғылымның бегілі бір саласын меңгеру үшін алдымен сол салаға
тән терминдер жасалады. Термин белгілі бір ғылым саласының ұғымдар
жүйесінен туындайды. Ал ұғым деп кез келген сөз табында баяндалған ой
жүйесі айтылады.
Ежелгі грек философы Аристотель жалпы ұғымды тұңғыш рет терең
зерттеп, мән категориясын басқа категориялардың негізі ретінде қарастырып,
заттың табиғатын түсіндірудің төрт түрлі себебін көрсетеді: материалдық
себеп, формальды себеп, өндіргіш себеп, мақсатты себеп. Ғалымның пікірінше,
заттың мәнін түсіндіруде осы аталған себептердің бәрі бірдей қамтылады,
философия пәні жалпы бола тұра, жекелеген заттарды (құрамды, мәнді),
мәселен, мүсін, мемлекет т.б. жете түсіндіре білу қажет[1, 6 б.].
Дүние жүзінде білім мен мәдениеттің “екінші ұстазы ” атанған
данышпан, ойшыл, энцоклопедист ғалым Әбу Наср әлФараби Аристотельдің
ілімін әрі қарай дамытып, әлемге танытқан. Ол Аритотель шығармаларына
көптеген түсіндірмелер мен трактаттар арнаған. Ғұлама ұстаз логика
жайындағы трактаттарында категория, семантика, предикат, табиғи құбылыс
сияқты мәселелерді ғылыми тұрғыдан қарастыра отырып. ,ылыми танымның жалпы
үш негізін анықтады. Ол шарттар: біріншіден, ғылымның барлық түпкі
негіздерін-ұстанымдарын білу; екіншіден, осы ұстанымдардан сол ғылымға
жататын қажетті қорытынды мен нәтиже шығара білу; үшіншіден, осы ғылым
жайлы бұрын-соңды айтылған ой-пікірлерді талдай білу, дұрысы мен теріс
жақтарын ажыратып, қателерін түзете білу [2, 78-79бб., 104-105 бб.].
Философия тарихында “ұғым” жайында негізгі екі бағыт қалыптасты:
материалистік және идеалистік. Материалистік бағыт ұғымды мазмұны жағынан
объективті деп санаса, идеалистер ұғымды объективті шындыққа тәуелсіз,
өзіненөзі пайда болатын мәнді ой деп көрсетті.
Гегельдің пікірінше, философия дегеніміз - ой қозғалысы, бір ұғымнан
екінші ұғым туатын, бір ұғым екінші бір ұғымға айналатын ұғымдар жүйесі. Г.
Гегель ұғымды бастапқы, ал заттар мен табиғатсоның көмескі көшірмесі деп
[3], К. Маркс пен Ф. Энгельс оны сезім арқылы қабылданатын алуан түрлі
заттардың жалпы қасиеттерінің ойымызда қамтылған, ықшамдалған түрі деп
түсіндірді [4].
Ұғымдүниені танудың белгілі бір сатысы ғана, осыған орай олар
біртұтас болып біріккенде, өзара тығыз байланыста болғанда ғана ақиқатты
толық қамтиды. Ұғым объективті шындықты бейнелегендіктен, сол шындықтың
жиынтығы болып табылады.
Ақиқат шындықтағы қозғалысты ұғым арқылы ғана бейнелеуге болады.
Ұғымлогикалық категория, оның мағынасы мен көлемі, бір жағынан,
белгілі бір мәндегі ұғымның ара қатысымен, екінші жағынан, басқа ұғымдар
жүйесіндегі осы ұғымның алатын орнымен анықталады.
“Қазақ совет энциклопедиясында” “ұғымға ” төмендегіше анықтаам
беріледі: “Ұғым-заттар мен құбылыстардың мәнді ерекшеліктерін,
байланыстарын және қатынастарын, олардың қарама-қайшылығы мен дамуы
процесінде бейнелетін ой формасы; белгілі бір топқа жататын заттардың жалпы
және тек соларға ғана тән ерекшеліктерін жинақтап көрсететін ой жүйесі” [5,
337 б.].
Ұғым өзінің мазмұны мен көлеміне қарай анықталады. Ұғымның пайда
болуы-күрделі процесс, ол салыстыру, талдау (анализ), жинақтау (синтез),
абстракциялау, қорыту және т.б. тәсілдер арқылы іске асады.
Ұғым жалпылықты бөліп алып жеке қарастырмайды, сонымен бірге
заттарды, олардың қасиеттері мен қатынастарын ерекшеліктеріне байланысты
қарастырады. Ұғым кең мағыналы ұғым және ғылыми ұғым болып бөлінеді.
Ғылыми ұғым біржолата аяқталған нәрсе емес, қайта ол ғылымның онан
әрі даму мүмкіндігін қамтиды. Ғылыми ұғымның негізгі мазмұны ғылымның
белгілі бір даму кезеңінде өзгереді. Ұғымның бұлай өзгеруі саналы өзгеріс,
білімнің бір деңгейінен екінші деңгейіне көшу ұғымда қамтылатын заттар мен
құбылыстардың мәнін тереңірек түсіну болып табылады.
Ұғым мағынамен тікелей байланысты болғандықтан, сөз ұғымның
қалыптасуы арқылы белгілі бір мағынаға ие болады. Мағына-ұғымның
қалыптасқан бейнесі. Ұғым категориясы-жер бетінде тіршілік ететін барлық
ұлт тіліне ортақ, ал сөз мағынасы болса, тіл ерекшелігіне, әлемді
қабылдауына байланысты әртүрлі болып келеді.
Сонымен, ғылым мен техниканың дамуына байланысты ғылыми жаңа
ұғымдарды білдіретін сөздер пайда болады. Осының нәтижесінде ғылыми тіл
жалпы әдеби тілдің басқа функционалдық тарамдарынан оқшаулана бастады,
нәтижесінде әдеби тілдің бір тарамы-ғылыми тіл дүниеге келді. Ғылыми тіл-
терминдер жүйесін қалыптастыратын стиль түрі.
Сөз бен ұғым, әдетте, бір-бірімен тығыз байланысты. Өйткені сөз бар
жерде ұғым да бар; ұғым сөз арқылы пайда болады, алайда ұғымның мәні сөз
мағынасынан әлдеқайда кең. Әрбір ғылымның өзіне қатысты ұғымдары болады.
Ғылыми ұғым заттар мен құбылыстардың мәнді және қажетті қасиеттерін
бейнелейді, ал оны бейнелейтін сөз бен таңбалар ғылыми термин болып
табылады. Ғылыми ұғғымдарды білдіретін терминдер терминдік жүйе құрайды.
Терминдер нақты бір ғылыми ұғым атауы, ғылыми тілге қызмет етеді,
тілдік ортада дами отырып, терминдік сипатты иеленеді, одан шығып қалған
жағдайда термин терминдік қасиетін жоғалтады, ғылым мен техникалық
ұғымдардың атауы болудан қалады.
Ғылым мен өндірістің, экономика мен мәдениеттің қарқынды дамуына
байланысты жаңа терминдер қатары жылдан-жылға толыға түсуде. Тілдің
лексикалық құрамы басқа салаларына қарағанда өзгеріске бейім тұрады.
Лексика қоғамдық өмірдегі барлық өзгерістерді бейнелеп, күллі тіршілік
атауымен тікелей байланысып отырады, болып жатқан жаңалықтардың “хабаршысы”
іспетті болады. Бұрыннан белгілі ұғым атауының, яғни лексеманың жаңа
ұғымға еш өзгеріссіз көшуі-терминжасамның лексика-семантикалық жолымен
жүзеге асырылса, жаңа лексеманың пайда болуы, тіркес құрамына енуі өзге
тәсілдер арқылы жүзеген асады.
Терминдер ғылым мен техниканың дамуына байланысты әлеуметтік
қажеттіліктен туатындықтан, оның табиғаты мен ерекшеліктері тілдің өзіне
ған тән себептермен түсіндіруге келе бермейді.
Терминология-лексика-семантикалық жүйенің бір бөлігі, оның
элементтеріне жалпы тілдегі лексикалық бірліктер жатады. Терминнің
лексикалық валенттілігі-терминнің тілдік белгі ретіндегі ерекшелігі.
Терминдік жүйеде бұл лексикалық ерекшелік жалпы тілдік жүйеден басқаша
жүзеге асады. Оның жүзуге асуына белгілі бір дәрежеде тілден тыс факторлар
әсер етеді.
Терминология лексиканың маңызды бір тармағы ретінде, ал термин сөздік
лексеманың ерекше түрі ретінде көп уақыттан бері ғылыми талдау мен зерттеу
нысаны болып келеді.
Қазақ терминологиялық лексикасын зерттеуде және оның қоғам үшін
мәнін, маңызын анықтауда А. Байтұрсынов [6], Қ. Жұбанов [7], Н. Сауранбаев
[8], М. Балақаев [9], С.К. Кеңесбаев [10], Ә. Қайдаров[11] , Ш.
Сарыбаев[12] , Ө. Айтбайұлы[13] , Ә. Әбдірахманов [14], С. Исаев [15] , Б.
Қалиев [16], Ш. Құрманбайұлы [17], Ш. Біләлов [18] т.б. ғалымдардың
еңбектерін ерекше атауға болады.
Терминжасамның қайнар көзі мен жасалу жолдарына А.А. Реформатскийдің
, В. П. Даниленко [20], И.В. Арнольд [21], ғылыми-техникалық
терминологияның жасалу жолдарына Г.О. Винокур [22], Д.С. Лотте [23], Т.Л.
Канделаки [24], кірме терминдер мәселесіне А.В. Суперанская [25] т.б.
ғылыми еңбектері арналған.
Теримнологиялық лексиканы зерттеуде жоғарыда аталған ғалымдармен
бірге В.В. Виноградов [26], О.С. Ахманова [27], К.А.Левковская [28],
Р.А.Будагов [29] , Е.С. Кубрякованың [30] , Н.А. Баскаков [31] ғалымдардың
ғылыми еңбектерінің маңызы ерекше.
Ғылым мен техника салаларында терминдердің, ғылыми терминологияның
маңыздылығы туралы К. Аханов даму былай дейді: “Ғылым мен техникада
терминдердің мәні күшті. Ғылым мен техниканың
белгілі бір саласын меңгеру үшін сол салаға тән терминдердің мағынасын,
ғылыми мәні мен білдіретін ұғымын жете түсіну қажет. Белгілі бір ғылым
саласына тән терминологияны білмей тұрып, ол ғылымды меңгеру де мүмкін
емес” [32, 161].
Кез келген ұлттық тіл біліміндегі терминологияның тарихы,
терминдердің жасалу, жаму жолы сол ұлттың тіл білімі тарихымен, тілдік
заңдылықтарымен қатар, халықтың тарихымен, әлеуметтік-экономикалық
ерекшеліктерімен тығыз байланысты қарастырылуы тиіс. Ә. Қайдаров қазақ тіл
білімінің салалық терминдері мен атауларын жағадан жасауда, өзгертуде,
ауыстыруда, ең алдымен, қазақ тілінің төл және бұрыннан қалыптасқан байырғы
лексикалық байлығын сарқа пайдалана білу қажет деген тұжырым жасаса [11,
131] , Ө. Айтбайұлының пікірінше, терминлолгия, ең алдымен, тілдің арнайы
лексикасының даму заңдылықтарын тексеретін ғылым саласы,сонымен бірге ол
ғылым мен техниканың жеке салалар терминінің жиынтығы [13, 16]. Бұл
пікірлер ұлт тілінің дамуында терминология саласының ( оның ішінде, әрине,
дипломатия саласына қатысты терминдердің тілдік табиғатын ашып көрсетудің
маңыздылығын айқындаумен қатар, зерттеу жұмысымыздың негізгі ұстанымдарының
біріне айналып отыр.
Бүгінгі күні салалық терминология аясының кеңіп, ғылыми терминдердің
тұрақтануы терминологиялық лексика қабаттарын толықтыра түсуде. Ғылым мен
техниканың әр саласындағы терминдерді арнайы зерттеген еңбектер қатары
жылданжылға көбейіп келеді. Мәселен, Ө. Айтбайұлы [33] , Е.Г. Даулетов
[34], К.Ж. Джолчибекова[35] , А.Н. Нұржанова [36], М.Е. Медетова [37] т.б.
мамандардың еңбектері салалық терминдерді зерттеуге арналған.
Қазақ тіл білімінің көшбасшыларының бірі – академик І. Кеңесбаев пен
проф. Т. Жанұзақов “термин” сөзінің о баста латын тілінің “шек”, “шекара”
деген сөздерінен пайда болғанын айта келіп: “Ғылым мен техниканың,
көркемөнер мен қоғам өмірінің алуан түрлі саласына байланысты қолданылатын,
тиянақты, тұжырымды ұғымды білдіретін сөздер мен сөз тіркестері, атау сөз
”,деген сипаттама береді [38, 83] .
И.В. Арнольдтің пікірінше “термин сөздердің белгілі бір бөлігі ғана
белгілі бір маман өкілдерінің тілінде қолданылады” [39, 20].
Қ. Жұбанов "термин" жайлы: " ... термин сөзінің терминдік ұғымы мен
күнделік тіршілікте қолданылатын жай сөздік мағынасы басқа болуы да
мүмкін", -деген тұжырым жасайды [40, 274] .
А.А. Рефоарматский термин мен ұғымның өзара байланысы жайлы әр түрлі
пікірлерді саралай келе, оларды екі бағытқа бөледі:
1) терминді белгілі бір затпен қарау;
2) терминді ұғыммен байланысты қарау. Ғалым термин мен терминологияға
берілген кейбір анықтамалардың кемшілігін атап көрсетті. Оның пікірінше,
терминнің ұғыммен байланыстылығы жөніндегі ғалымдар пікірі басымырақ. Ол
терминді терминологиялық жүйенің, жалпы тіл білімі жүйесінің элементі
есебінде қарастырады [19, 46-54] . Тіл білімінің біраз саласында көрнекті
еңбектер жазған ғалымның бұл пікірі терминология саласының қай тілдің де
жалпыхалықтық тілдік жүйесінен бөліп қарастыруға болмайтындығын тағы бір
нақтылай түседі.
Дегенмен, тіл білімінде терминдік жүйе белгілі бір ғылым саласына
байланысты жеке-жеке зерттеу нысаны ретінде қарастырылатындығы шындық.
Мұның себебін В. П. Даниленко ғылым тілі, жалпыхалықтық тілге қарағанда,
шеңбері шектеулі ұғым екендігімен, оған жалпыхалықтық тілге қатысты
нәрсенің бәрі бірдей ене бермейтіндігімен түсіндіреді. Ол орыс тіл білімі
терминдер жүйесін жалпы әдеби тілдің функционалдық тармағы болып табылатын
ғылым тіліне, яғни тілдің лексикалық құрамына жатқызады[41, 10] . Алайда,
біздің ойымызша, терминологияның көбінесе экстралингвистикалық жағдайларға
қатысты болатындығына қарамастан, терминология саласына жалпыхалықтық
қолданыстағы тілдік бірліктердің бәрі бірдей енбеуі оны (терминологияны)
әдеби тілден бөлек дүние ретінде қарастыруға негіз бола алмайды.
Термин ұғымға тәуелді болғандықтан, терминге дара мағыналық, стильдік
бейтараптық, экстролингвистикалық факторлармен тығыз байланысты болу, нақты
дефиницияның болуы, полисемантикалық құбылыстардың болмауы , эмоционалды
бояу, экспрессивті қызметтің субъективті-бағалау факторлары мен
мәнерліліктің болмауы тән.
Терминология мәселесімен айналысқан тіл мамандарының барлығы да
терминдік жүйенің өзіндік ерекше дербестігін атап көрсетеді. Кейбір
ғалымдар терминнің жүйелілігін таптастыру тұрғысынан[19] , екіншілері сөз
жасайтын жүйе тұрғысынан [25], енді біреулері ғылыми ұғыммен ара қатынасы
тұрғысынан қарастырады [16]. Терминнің тілдік таңба ретінде екі қыры
болады: түрі мен мағынасы. Терминологиялық жүйелік мағына жүйелілігі,
ғылыми ұғым және түр жүйелілігімен шамалас, терминдер жүйесі-осы ұғымдарды
білдіру. Термин осы қасиеті арқылы жалпы тілдік лексика жүйесінде өзінің
жүйелілігін жоғалтпайды.
Термин лексика-семантикалық жүйемен байланысын ешқашан үзбейді. Бұл
байланыстың екі жағы бар: бірі – жалпы тілдік лексика терминдік жүйенің
қалыптасуының қайнар бұлағы болса, енді бірі-дипломатиялық терминдердің
лексика құрамын жаңа лексикалық бірліктермен байыту. Жалпы тілдік лексика
жүйесімен осындай әркеттестік терминдік жүйеге тән құбылыс.
Терминге, ең алдымен, нақтылық тән. Бұл нақтылық ұғымның
таңбаның жеке мағынасымен, яғни лингвистикалық терминдену кезіндегі тек
терминдік ұғыммен сай келуіне ғана байланысты емес, сонымен бірге оның
терминдік мағынасымен сәйкес келуінің үйлесімділігі ретінде сақталады. Бұл
пікірді Р.А.Будагов [42, 36] , К.А. Левковская [42, 99], А.А. Реформатский
т.б. [19, 51] қолдайды.
Терминнің мағынасы жалпыхалықтылық сөздердің көпмпғыналылығы сияқты
контекст арқылы айқындалмайды термин мәтіндегі бірліктермен байланысқа өз
бойындағы тұрақты мағынасымен түседі. Бұл турасында айтқан ғалымдардың
пікірлерін келтіре кетсек: А.А. Реформатский: “Термин емес сөздердің
мағынасы контексте ашылуы керек те, ал термин сөздер контекске тәуелді
болмайды”,дейді [19, 49] . Термин контекске мүлдем тәуелсіз емес деген бұл
пікірді Р.Ф. Пронина да қолдайды [44, 24] . “Терминдер қандай бір контекске
қолданылсын, олардың әрқайсысы әрдайым өзіне тән негізгі бір ғана
мағынасында қолданылады және сол бір ғана мағынасында беріледі ” [32, 161].
Терминдер құрамына қарай: дара және күрделі болып бөлінеді. Дара және
күрделі дипломатиялық терминдер ғылымның басқа салалық терминдері сияқты
контекске тәуелсіз болады.
Термин мағынасының өзгеруі экстролингвистикалық себептермен, яғни
ғылым мен техника дамуымен байланысты болса, жалпыхалықтық лексика
қатпарларындағы семантикалық өзгерістердің пайда болуына көбіне
лингвистикалық себептер, сөздердің тіркесу қабілеттілігінің, жұмсалымдық
мүмкіндігінің артуы әсер етеді.
Тілде қандай да жаңа ұғымға байланысты қалыптасқан сөздер термин
ретінде қабылданады. Ал термин жалпыхалықтық лексикадан оған сай ұғым
табылмаған жағдайда жасанды жолмен жасалады. Бұлар қолданылуы барысында
әбден қалыптасып, жасандылығы ұмытылып, үйреншікті терминге айналады.
Термин арнайы түрде жасалатын жасанды сөз болғандықтан, оның жасалуына
негіз болған тілде бұрыннан бар сөздің мағынасын тарылтуға да, сондай-ақ
сол сөздің негізінде жаңа сөз жасауға да болады. Терминнің сәтті немесе
сәтсіз жасалуы оның ұғымды дәл беруіне байланысты. Сөз терминдік мағынаға
ие болғаннан кейін, өзінің бастапқы мағынасынан қол үзіп терминологияның
заңдылығына сәйкес дамиды.
Жасанды жолмен жасалған дипломатия саласында қолданылатын терминдерге
әлеует, босқын, пәм, лаңкетік, нарық, т.б. жатады. Бұл терминдер қазіргі
күнде дипломатия саласының үйреншікті терминіне айналған.
Осы тәсілмен жасалған терминдік тіркестерге әскери әлеуетті келтіру,
саяси босқын, әскери шеріктер, лаңкестікпен күрес, т.б. жатады.
Ғылым мен техникада жаңа ұғымдарды білдіру үшін атаулар керек болса,
оларды, ең алдымен, төл лексикамыздың мүмкіншілігінен іздейміз және
мағынасы сол ұғымға сәйкес немесе жақын сөздерге жаңа ұғымдарды телиміз.
Терминдік ұғымды білдіре алатын мүмкіндігі бар сөздер мен атаулар саны
әдеби тілде аз емес. Олардың белгілі бір ғылым саласының терминдері ретінде
қалыптасуы сөздік құрамды толықтыра, байыта түседі. Осы орйда дипломатиялық
терминдерді де төл тіліміздің лексикасынан бөліп зерттеу мүмкін емес.
Ғылымның белгілі бір саласында термин бір ғана ұғымды білдіреді, сол
салада қалыптасқан немесе қалыптасуға тиісті ұғымның негізгі қасиеттері мен
белгілеріне сай келеді. Терминнің негізгі қызметтерінің бірі-оның арнайы
салалық ұғымды беруі болса, жалпыхалықтық сөздің де осы қызметті атқаруы
мүмкін, сондықтан термин табиғатын терең түсіну үшін оның функционалдық,
құрылымдық және стильдік ерекшеліктерін жалпыхалықтық сөз ерекшелігінен
ажырата білуіміз керек.
Тіл мамандары жалпыхалықтық тілдегі сөздердің терминденуі мен
терминологиялық лексиканың терминденуін бір процестің екі түрі дей отырып,
терминденудің алғашқы түрінің терминологияда соңғысына қарағанда өнімді
екенін атап көрсетеді [19, 10].
Орыс тіліндегі “терминологизация” және “терминорование” аталымдары
бірбірін алмастыра алады, яғни бірінің орнына бірі қолданыла береді.
Мамандардың пікірінше, оған негізгі себепатаулардың жеке термин ретінде
қалыптасуына негіз болатын ғылыми ұғымдардың ара – жіктерінің айқын
ашылмауы. Қазақ тіл білімінде аталған екі аталымның де терминделу деп
алынғанын жөн деп есептейміз.
Ш. Құрманбайұлы терминдену процесін былайша түсіндіреді: “Терминдену
дегеніміз – тілдің жалпы лексикасынан немесе арнаулы лексикасынан
терминделуші ұғымға сәйкес келетін сөзді тауып, оны сол ұғым қатысты
болатын терминологиялық өріске өткізу арқылы аталмыш ұғымның атауы ретінде
терминдік мағына жүктеу процесі. Ұғымның терминделуі мен сөздің терминденуі
нәтижесінде термин туындайды. Терминделу негізінде терминұғым, терминдену
негізінде терминсөз пайда
болады да, екеуінің бірлігінен термин жасалады. Терминделуші ұғым алғашқы
болғандықтан, терминденуші сөз оған бағынышты болады. Ең бастысы –
терминдену барыснда сөз мағынасы терминделуші ұғымның негізгі белгілеріне
сәйкес анықталынады. Терминдену мен терминделу сөздеріне жекежеке
терминдік мән беру терминнің терминсөз және термин ұғым деп аталатын екі
қырымен тікелей байланысты” [17, 41].
Терминдердің семантикалық мағыналарының талдау принциптері ұғымның
логикалық және лингвистикалық тұрғыдан терминденуіне негізделеді. Егер
арнайы ұғымның логикалық тұрғыдан терминденуінде өзіне тән белгілердің анық
таңбалары болса, лингвистикалық терминдену тұрғысынан қарағанда, бұл –
терминденетін ұғымның ара қатысының таңбалануы.
Тілдік таңба тұрақты ұғымды білдіреді. Тілдік таңбаның арнайы ұғыммен
ара қатысы ретінде бейнеленеді. Таңбаның арнайы ұғыммен ара қатысы оның
таңба мағынасының болуына байланысты. Ол мағына таңба компоненттерінен
немесе басқа семантикалық арнаданосы таңба мағыналарынан алынады.
Ана тілімізде бұрыннан бар түбір терминдеріміздің орны айрықша. Қазақ
тілінің өз сөздерінен терминдер төмендегі тәсілдер арқылы жасалады:
1.2. Ахмет Байтұрсынов – қазақ ғылыми терминологиясының негізін салушы
Тіл – құрал ретінде қоғам өмірінің барлық әлеуметтік салаларына
тікелей қатынасы бар объективті болмыс құбылысы. Сол себептен тіл тек
адамдардың бір-бірімен қарым-қатынаста болатын құралы ғана емес, индивидтің
өмірін, мемлекеттің өмірін, жалпы адамзаттың өмірін ұйымдастыратын
құралдардың ең маңыздысы.
Әлемдегі, мемлекеттегі әлеуметтік және экономикалық өрлеу мен дамудың
жетістіктері мен кемшіліктерінің семиотикалық айнасы.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030
бағдарламасында [46, 184] тәуелсіз мемлекет – Қазақстанның даму стратегиясы
мен тактикасының жолдарын анықтап, мемлекеттік (қазақ) тілінің әлеуметтік
қарым-қатынас құрал екендігіне, оның коммуникативтік қызметінің тереңдеуі,
кеңеюі, биіктеуі өте қажет екендігіне айрықша көңіл бөлген.
Тілдің әлеуметтік қарым-қатынас құрал қызметінің бүгінгі деңгейі, оның
ғылыми және басқа салаларда қолданылуының ерекшеліктері, қоғамдық маңызы
мен мәні тек синхрониялық зерттеулер жүргізу арқылы анықталмайды. Бұл
мәселелердің ғылыми және тәжірибелік мақсаты әділ де, кең және терң шешілуі
үшін диахрониялық та зерттеулер жүргізілуі керек. Осы екі түрлі
лингвистикалық зерттеу жұмыстарының нәтижелері тілдің кешегісі мен бүгінгі
деңгейін, даму процесінің кезеңдерін, ғылыми және жалпы қатысымдық
сабақтастығын, теориялық және практикалық қасиеттерін тарихи шындық
фактілер жиынтығы (қоры) ретінде анықтайды.
Сондықтан қазақ тілінің бүгінгі әлеуметтік мүмкіншілігі, ғылыми,
ғылыми-әдістемелік қызметінің ішкі және сыртқы табиғаты XXғасырдың бірінші
ширегінде қазақтың ғұлама зиялылары бастаған тілтанымдық, ағартушылық-
ғылыми ізденістерден өрбиді, сол зерттеулердің нәтижелерін негіз тұтады.
Сол кездегі және қазіргі қазақ, жалпы түркі, әлем тіл білімі ғылымында
ерекше биік орын алатын ғалым – А.Байтұрсынов.
А.Байтұрсыновтың ғылыми мұрасының қазақ ғылымы тарихындағы орны мен
мәні соңғы 15-16 жылда жан-жақты зерттеліп келеді. Ол ізденістердің бет
алысы алты түрлі.
А.Байтұрсыновтың ғылыми мұрасын қазіргі қазақ жазуында
(кириллицада) жариялау [47, 320].
Соңғы 15-16 жылда А.Байтұрсынлвтың кириллицада жаңадан басылып шыққан
кітаптарының құрамында орын алған биографиялық очерктер, кіріспе мақалалар,
библиографиялық анықтамалар, аннотациялар [48, 3-20].
А.Байтұрсыновтың ғылыми мұрасын зерттеуге арналған мақалалар, ғылыми,
ғылыми-тәжірибелік конференциялардың маериалдары [50, 568].А.Байтұрсыновтың
тілтанымдық, әдістемелік-ғылыми мұрасын зерттеуге арналған диссертациялар,
олардың авторефераттары.
А.Байтұрсыновтың тілтанымдық ғылыми мұрасын зерттеуге арналған
монографиялар [52, 53, 176-216].
А.Байтұрсыновтың тілтанымдық ғылыми мұрасын студенттер аудиториясына
жеткізу мақсатында жазылған оқу-әдістемелік құралдар [54, 67], т.б.Осы алты
түрлі зерттеу еңбектерінің ішінде көп таралымда жарық көргендері бірінші,
екінші және үшінші топқа жататын еңбектер.
А.Байтұрсыновтың мұрасын көпшілікке таратуда маңызды қызмет атқарған
шығармалар – бірінші топқа жататын еңбектер.
Ахмет Байтұрсынов туралы ғылыми түрде жазылған еңбектер – мақалалар
мен монографиялар. Бүгін бұл проблемаға арналған ғылыми мақалалар саны өте
көп. Ал монографиялар саны – екеу. Екеуінің де авторы – М.Джусупов
(М.Жүсіпұлы). Бұл монографиялар А.Байтұрсыновтың фонемографиялық
концепциясын және сегменттік және суперсегменттік фонологиялық
көзқарастарын зерттеуге арналған.
А.Байтурсынова и филология сингорманизма Ташкент қаласының
Өзбекстан баспасында 1995 жылы орыс тілінде басылып шыққан. Екіншісі
А.Байтұрсынов және қазіргі қазақ тілі фонологиясы Алматыда Ғылым
баспасында 1998 жылы қазақ тілінде жарияланған. Бұл екі монографияның
ғылыми маңызы өте биік. Автор А.Байтұрсыновтың сингармофонологиялық,
сингармографиялық концепцияларының XX ғасырдың басында да, бүгін де, басқа
фонологиялық теориялармен салыстырғанда, мәселені жаңаша қоюмен де, оны
жаңаша шешумен де өзіндік орны бар екендігін дәлелдейді. А.Байтұрсыновтың
фонолог, графолог, сингармонолог, лингводидакт ретінде тек қазақ, түркі
тілі білімі тарихында емес, әлем тілтанымы тарихында да биік орын
алатындығын терең, кең және жан-жақты дәлелдеп жариялайды.
А.Байтұрсыновтың тілтанымдық ғылыми мұрасын зерттеуде монографиялық,
диссертациялық ғылыми ізденістер өз зерттеушілерін күтуде.
А.Байтұрсыновтың тілтанымдық және әдістемелік ғылыми мұрасын
зерттеуге арналған диссертациялар да көп емес. Қорғалған диссертациялардың
негізі ғылыми бағыты А.Байтұрсынов дасаған араб графикасының реформасына,
әдістемелік концепциясына, публицистика тілінің дамуындағы А.Байтұрсынов
кезеңін қарастыруға арналған.
Біздің еңбегіміз А.Байтұрсыновтың ғылыми мұрасының тілтанымдық
табиғатын терминология, ғылымтану, стилистика мәселелері негізінде
зерттеуге арналған. А.Байтұрсыновтың ғылыми мұрасы осындай ғылыми бағытта,
осындай тілтанымдық көзқарас негізінде диссертация, монография деңгейінде
бүгінге дейін зерттелмеген.
XXғасырдың бірінші ширегіндегі қазақ тіл білімінің, А.Байтұрсыновтың
тілтанымдық мұрасының тарихын, концептуалдық қасиеттерін, ерекшеліктерін,
даму өзгерістерін, теориялық және тәжірибелік маңызын зерттеудің өзектілігі
мен зәрулігі үш түрлі себептермен дәлелденеді (тарихи, әлеуметтік,
тілтанымдық):
1. Қазақ тіл білімінің кешегісі мен бүгінінің ғылыми сабақтастығын
зерттеудің тарихи маңызы.
Біріншіден, қазақ тіл білімі қазіргі заман тілтанымының ғылыми
деңгейіне лайықты концепциялар негізінде XXғасырдың бірінші ширегінде
қарастырыла бастады және сол кезде қазақ тілтанымының негізгі теориялық,
тәжірибелік бағыты, ұғымдары, зерттеу принциптері қалыптасты.
Екіншіден, XX ғасырдың бірінші ширегінде қазақ тіл білімінде өшпес
ғылыми із қалдырған ғалымдардың, зиялылардың көпшілігі, олардың
еңбектері саяси және ғылыми репрессияға ұшырады. Сондықтан олардан қалған
мұраның қыры мен сыры бүгінге дейін толық зерттелмеді.
Үшіншіден, уақыт кеңістігінде ғылымның тек ғылыми ғана емсе, тарихи
да сабақтастығы болады. Ол сабақтастықтың, рухани байлықтың тарихи
кезеңдерінің бірінде мәңгілік саяси абақтыдан босанбау-босануымен, сол
рухани байлықтың келер ұрпақтарғақаз-қалпында жету-жетпеуімен байланысты.
Яғни, ғылымның бүгінгі тарихы, бүгінгі деңгейі оның кешегі тарихынан,
кешегі деңгейінен өніп шығады.
2. Қазақ тіл білімінің кешегісі мен бүгінінің ғылыми сабақтастығын
зерттеудің әлеуметтік маңызы.
Біріншіден, тіл әлем тарихында адам қызмет ететін барлық әлеуметтік
салаларда қатысым қызметін атқарады. Ол қызметтің әр заманға сай
социолингвистикалық, нақ ғылыми, ғылыми-тәжірибелік ерекшеліктері болады.
Тілдің қатысым қызметін әр заманға сай ерекшеліктерін зерттеу – бүгінгі
тілтанымы ғылымының тек ғылыми емес, әлеуметтік те маңызды. Себебі тіл –
қарым-қатынас құралы. Қарым-қатынас – әлеуметтік қызмет. Ал сол әлеуметтік
қызметті тіл атқарады.
Екіншіден, тілдің әлеуметтік қызметінің әр заманға сай ерекшеліктері
сол кездегі қоғамның әлеуметтік салаларға бөліну ережелерін де қамтиды.
Сондықтан XX ғасырдың бірінші ширегіндегі қазақ тілінің зерттелу
деңгейі сол кездегі қазақ қоғамының әлеуметтік салалардағы қызметінің даму
барысын да сипаттайды.
Үшіншіден, екі замандағы қазақ тілінің әлеуметтік (әсіресе ғылыми)
қызметінің салыстырылып зерттелуі тек тілтанымдық сабақтастықты емес,
әлеуметтік сабақтастықты да терең, кең, жан-жақты ашуға жағдай жасайды.
3. Қазақ тіл білімінің кешегісі мен бүгінінің ғылыми сабақтастығын
зерттеудің нақ ғылыми маңызы.
Біріншіден, ғылым – иабиғи болмыстың объективтік құбылысы, сол
себептен ғылым заңдылықтары үшін уақыт кеңістігі оларды өзгертетін құрал
емес. Сондықтан А.Байтұрсынов бірінші болып ашқан, дәлелдеген, ғылыми
айналымға ендірген қазақ тілінің ұғымдары, ережелері, терминдері бүгінгі
қазақ тілтанымының ішкі және сыртқы дүниесінен үлкен орын алған. Бұл жағдай
XX ғасырдың бірінші ширегіндегі қазақ тіл білімі мен қазіргі қазақ
тілтанымының сабақтас екендігінің үлкен дәлелі.
Екіншіден, А.Байтұрсыновтың терминологиялық мұрасы (терминдер қоры,
терминжасам қалыптары) – қазақ тіл білімі ғылымының сөзжасам
мүмкіншіліктерінң кең және терң екендігінің көрсеткіші. Себебі қазіргі
қазақ әдеби тіліндегі сөзжасам теориясын А.Байтұрсынов бірінші болып ашып
ғылыми еңбектерінде қолданған ұғымдарға, сөз жасау модельдерінде қолданған.
Яғни, А.Байтұрсыновтың терминологиялық концепциясының, жалпы тілтанымдық
табиғатының негізі – әрі дәлелді, әрә қолайлы, әрі уақыт кеңістігінің
сынағына шыдап берген ғылыми дүние.
Үшіншіден, А. Байтұрсыновтың стилистикалық мұрасы ( жалпы
стилистика, функционалдық стилистика, нақты ғылыми стиль және оның
шағын стильдері) қазақ тіліндегі ғылыми мәтіннің заман талаптарына сай
деңгейде дүниеге келуіне теориялық та, прагматикалық та негіз болды.
Қазіргі қазақ тілі ғылыми мәтінінің стилі А. Байтұрсыновтың ғылыми
мәтінінің стилінен өрбіп шықты. А. Байтұрсыновтың ғылыми стилінің
эволюциялық даму ерекшеліктеріне ұқсас даму процесінің ерекшеліктеріне
ұқсас даму процесінің ерекшеліктері арқылы тереңдеді, кеңейді. Бұл жағдай
А. Байтұрсыновтың жалпы стилистикасының, ғылыми стилінің және қазіргі қазақ
тіл біліміндегі стилистика мен ғылыми стилдің тілтанымдық табиғаттарының
сабақтастығы мол екендігін айқындап тұр.
Төртіншіден, А. Байтұрсыновтың ғылыми тілтанымдық, әдістемелік, т.б.
еңбектері тек бүгін емес, ХХ ғасырдың басында да [55-56, 249-281] т.б., ХХ
ғасырдың екінші жартысында да [58, 400] т.б. Европа ғалымдарының
еңбектерінде биік бағаға ие болған. Сондықтан А. Байтұрсыновтың
еңбектерінің тілтанымдық табиғатының маңызы тек қақақ тілтанымы үшін
емес, жалпы әлем тілтанымы тарихы үшін де мәні бар дүние. Сонымен
ғылыми еңбектің зерттеу тақырыбының маңызы кең, терең және жан-
жақты.
А. Байтұрсыновтың ғылыми мұрасының тілтанымдық табиғаты –
бүгінгі қазақ тіл білімінің концептуалдық, ғылыми- тәжірибелік негізі.
Ахмет Байтұрсыновтың еңбектерінде тілтанымдық, әдебиеттанымдық,
әдістемелік мәселелер тығыз байланыста зерттеледі. Осындай көп салалы нақ
ғылыми және ғылыми-әдістемелік ізденістері ұлттық деңгейде жүргізу үшін
Ахмет Байтұрсыновтың көзқарасы бойынша термин жасау және термин қолдану
мәселелеріне көп көңіл бөлу керек. Осы үлкен ғылыми жүкті ұлттық,
халықаралық ( түркі әлемі, жалпы тіл білімі) көлемде көтеріп мәресіне
жеткізуде Ахмет Байтұрсыновтың еңбегі ерекше. Жиырмасыншы ғасырдың басында
қазақ терминологиясының ғылыми деңгейде қалыптасу процесі жүйеге салына
басталды.
Ахмет Байтұрсыновтың осы кезеңдегі терминологиялық ізденістерін
зерттеу мақсатында бүгін біраз ғалымдар айналысып жүр: ( Ө. Айтбаев [61-
62; 6-9]; Р. Сыздықова [63, 250-261]; Ш. Құрманбаев [64, 65]; Ш. Білялов
[66, 417-430]; С. Ақаев [67-68, 176-187]; С. Ақаев пен Д. Мыңбаев [69-70];
А. Рақышев [71, 455-459]; М. Жүсіпұлы [53, 216]. Г. Ш. Ерназарова [51,
28б]. Бұл мамандардың барлығының ойлары бір пікірдің төңірегінде ұялайды:
Ахмет Байтұрсынов – қазақ терминология ғылымының негізін қалаушы, бас
бұлағы, жанашыры және ізденушісі. Зерттеушілер Ахмет Байтұрсыновты “ қазақ
терминология ғылымының негізін қалаушы, қалыптастырушы ( және), жолын
салушы ” дейді. Бұл екі сөз тіркестерінің мағыналарында үлкен айырмашылық
бар.
Осы жағдайға байланысты бір мәселені шешіп алу керек: Ахмет
Байтұрсынов қазақ ғылыми терминологиясының қалыптастырушысы ма, яғни
негізін қалаушы ма? Жоқ әлде, негізгі жолын салушы ма? Себебі, мысалы, Н.
Ф. Яковлев бірінші болып фонологиялық зерттеулерді Москва фонология
мектебінің ( МФМ) рухында алып барған [56, 123-148 б]. Ол кезде Мосвка
фонология мектебі әлі қалыптаспаған еді.
1.3 Ахмет Байтұрсынов жасаған терминдердің мағыналық, құрылымдық және
статистикалық сипаттамасы.
Әр заманның өзіне тән ғалымы, ғылымы, ғылыми ұғымдары, олардың
атаулары ( терминдері) болады. Осылардың қорытындысы ретінде ғылыми
теориялар қалыптасты. Және ғалым, я ғалымдар әр ғылыми саланың бастаушысы,
жолын салып берушісі, негізін қалаушысы статусында танылады. Сол ғылыми
мұраларды кейінгі ұрпақ ғалымдар зерттейді, себебі әр адам, әр ұлт тек
генетикалық тегін емес, ана тілінің ғылыми зерттелу тегін де білуі керек.
Ондай зерттеулер әр түрлі болады.
А. Байтұрсыновтың терминологиялық мұрасын зерттеуге арналған
еңбектердің ішінде 1997 жылы Қарағанды қаласында басылып шыққан екі еңбек
өзгеше орын алады. Олар:
1. Ш. Ш. Жалмахановтың “ Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ лингвистикасы
терминдерінің негізін салушы” атты еңбегі [54, 67];
2. Ш. Ш. Жалмаханов пен Ж. Қ. Смағұловтың “ А. Байтұрсынов – қазақ
әдебиеттану терминдерінің негізін салушы” атты еңбектері [72, 23].
Осы екі оқу - әдістемелік құралына практикалық маңызы биік десек те
қателеспейміз. Зерттеу еңбегімізде аталған екі еңбектің біріншісі-
“ А. Байтұрсынұлы – қазақ лингвистикасы терминдерінің негізін
салушы ” деп аталатыны талқыланды.
Ш. Ш. Жалмаханов еңбегінің құрылымы алты мағыналық бөлшектен тұрады:
1. А. Байтұрсынұлы жасаған қазақ лингвистикалық терминдері туралы. Еңбектің
осы бөлімін біз “ Кіріспе” деп атауды жөн көрдік.
2. А. Байтұрсынұлы еңбектерін қазіргі қазақ тілі оқулықтарымен салыстыру
кестесі.
3. А. Байтұрсынұлы еңбектерінде қолданылған терминдер ( Алфавиттік
терминдер сөздігі).
4. Терминдердің тіл білімі салаларына қатысты тізбесі:
а) фонетика
ә) лексикология
б) морфология
в) синтаксис
5. Жалпы лингвистикалық терминдер.
6. Тапсырмалар ( теориялық және практикалық).
“ А. Байтұрсынұлы жасаған қазақ лингвистикасы терминдері туралы” атты
шағын кіріспеде еңбек авторы бірнеше күрделі лингвистикалық мәселелерге
көңіл бөледі. Сол мәселелердің А. Байтұрсыновтың творчестволық мұрасынан
алған орынын, ғылыми шешілімін бағалау үшін қазіргі тілтаным ілімінің
синхрониялық және диахрониялық ұғымдарына сүйеніп әрекеттенеді.
Ш. Жалмахановтың ойларының бағытын біз қолдаймыз. Бірақ
А. Байтұрсыновтың тілтанымдық еңбектерін зерттегенде, айқындағанда
концептуалдық негіз терең және кең болумен қатар жан- жақты да болу керек.
Яғни, А. Байтұрсыновтың ғылыми мұрасын тек қазақ тілтанымы тарихының
кешесі мен бүгінінің жағдайына қарай талқылау, бағалау біржақтылық
көзқарасты білдіреді. А. Байтұрсыновтың ғылыми мұрасын зерттегенде тек
қазақ тіл білімі жетістіктерінің негізінде емес, жалпы түркі тіл білімі,
әлем тіл білімі жетістіктерінің негізінде, солардың теориялық ұғымдары мен
атауларының ішкі табиғатының тілтанымдық қасиеттеріне сүйеніп зерттеген нақ
әділ, нақ ғылыми, нақ жан- жақты болады. Себебі А. Байтұрсыновтың
лингвистикалық және әдістемелік ізденістері тек қазақ тіл білімі емес ,
түркі және әлем тіл біліміне, тілге оқыту әдістемесіне (
лингводидактикасына) маңызды үлес қосты [52-53].
Еңбектің кіріспесінде А. Байтұрсыновтың шығармашылығында қолданылған
терминдердің статистикалық сипаттамасы беріледі ( статистикалық зерттеу А.
Байтұрсыновтың “ Тіл - құрал” атты оқулықтарының ( 1914, 1915, 1925)
материалы негізінде жасалған). Ш. Жалмахановтың берген деректеріне
сүйенсек, А. Байтұрсынов 310 ( 100%) тілтанымдық терминдерді қолданған.
Оның 118- і ( 38,5%) қазіргі қазақ тілтанымында қолданылады, ал 192- сі (
61, 5%) қазіргі қазақ тіл білімі саласында қолданылмайды [58, 3 б.]. Автор
осы терминдерді тілтанымның құрылымдық салаларына байланысты бөлшектеп,
олардың статистикалық көрсеткіштерін төмендегідей анықтайды; фонетика- 108
термин (35, 4%), лексикология- 11 термин (3,6 %), морфология- 109 термин
(34,9%), синтаксис – 64термин ( 21,3%) , жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz