Құқықтық жүйе жайлы
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.1 Құқықтың пайда болуы туралы негізгі теориялар
1.2 Мемлекеттік басқарудың нысандары
Негізгі бөлім
1.1 Құқықтың пайда болуы туралы негізгі теориялар
1.2 Мемлекеттік басқарудың нысандары
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық, әлеуметтік, құрылымдық, басқарушылық салаларындағы обьективтік даму процестері бір-бірімен тығыз байланыста өзгеріп, жаңарып отырды. Малшылық пен егіншілік қалыптасты, ажарланған тастан жасалған қарулар өмірге келіп, адамның тәжірибесі өсіп молайды. Қоғамдық еңбек төрт күрделі тарауға бөлінді:
1) Малшылық
2) Жер игеру
3) Өндірістік
4) Саудагерлер тобы
Бұның бәрі еңбектің өнімділігін арттырды, қоғамның шығысынан кірісінасырды. Сөйтіп қоғамдық байлық қалыптаса бастады, оны иемденетін топтар, таптар пайда болды. Экономикалық өзгерістер әлеуметтік қайшылықтарды өмірге әкелді. Олар төмендегі негізгі обьективтік заңдардың – қосымша өнімнің пайда болуы; жеке меншіктің қалыптасуы; топтар мен таптардың арасындағы күрестің басталуы әсерінен туындайтын қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін өмірге мемлекет пен құқық келді.
1) Малшылық
2) Жер игеру
3) Өндірістік
4) Саудагерлер тобы
Бұның бәрі еңбектің өнімділігін арттырды, қоғамның шығысынан кірісінасырды. Сөйтіп қоғамдық байлық қалыптаса бастады, оны иемденетін топтар, таптар пайда болды. Экономикалық өзгерістер әлеуметтік қайшылықтарды өмірге әкелді. Олар төмендегі негізгі обьективтік заңдардың – қосымша өнімнің пайда болуы; жеке меншіктің қалыптасуы; топтар мен таптардың арасындағы күрестің басталуы әсерінен туындайтын қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін өмірге мемлекет пен құқық келді.
1. Гражданское право Республики Казахстан / Под ред. Тулегазиев Г.И., Мауленова К.С., Сарсембаев М.А. Учебное пособие (Часть общая. Издание второе, дополненное и измененное).-Алматы, 1991г.
2. Иоффе О.С. Советское гражданское право. Из-во ЛГУ; 1961
3. Гражданское право. Учебник / Под ред. С.Г. Гришаева..-М.: Юристь, 1999г
4. Гражданское право. Часть 1.: Учебник / Под ред.А.Г. Калпина, А.И. Масляева. – 2-ое изд., перер. И доп. – М.: Юристь 2000г
5. Жайлин Г.А. «Азаматтық құқық (Жалпы бөлім)», І том. Алматы, 2001.
6. Васьковский Е.В. Курс гражданского пр М. - 1913
7. Гражданское право / жауапты ред. Е.А.Васильев. –М., 1993.
8. Гражданское право. Учебник для вузов. Ч. 1. М., 1998.
9. Гражданское право Республики Казахстан Учебное пособие (часть общая), Алматы, 1999.
10.Гражданское право Республики Казахстан.-Алматы, 1999, Базарбаев Б.Б.
11.Гражданское право Республики Казахстан. Учебное пособие (часть общая).-Изд. 2-е., изм. / Отв.ред. Г.И. төлеугалиев, К.С.мауленов.-Алматы, 1999.
12.Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30.08.1995ж. өзг. мен толық.
13. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі 1994 ж. 27 желтоқсан Жалпы бөлім 2009.13.02. берілген өзгерістер мен толықтырулармен.
2. Иоффе О.С. Советское гражданское право. Из-во ЛГУ; 1961
3. Гражданское право. Учебник / Под ред. С.Г. Гришаева..-М.: Юристь, 1999г
4. Гражданское право. Часть 1.: Учебник / Под ред.А.Г. Калпина, А.И. Масляева. – 2-ое изд., перер. И доп. – М.: Юристь 2000г
5. Жайлин Г.А. «Азаматтық құқық (Жалпы бөлім)», І том. Алматы, 2001.
6. Васьковский Е.В. Курс гражданского пр М. - 1913
7. Гражданское право / жауапты ред. Е.А.Васильев. –М., 1993.
8. Гражданское право. Учебник для вузов. Ч. 1. М., 1998.
9. Гражданское право Республики Казахстан Учебное пособие (часть общая), Алматы, 1999.
10.Гражданское право Республики Казахстан.-Алматы, 1999, Базарбаев Б.Б.
11.Гражданское право Республики Казахстан. Учебное пособие (часть общая).-Изд. 2-е., изм. / Отв.ред. Г.И. төлеугалиев, К.С.мауленов.-Алматы, 1999.
12.Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30.08.1995ж. өзг. мен толық.
13. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі 1994 ж. 27 желтоқсан Жалпы бөлім 2009.13.02. берілген өзгерістер мен толықтырулармен.
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.1 Құқықтың пайда болуы туралы негізгі теориялар
1.2 Мемлекеттік басқарудың нысандары
Кіріспе
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық, әлеуметтік, құрылымдық,
басқарушылық салаларындағы обьективтік даму процестері бір-бірімен тығыз
байланыста өзгеріп, жаңарып отырды. Малшылық пен егіншілік қалыптасты,
ажарланған тастан жасалған қарулар өмірге келіп, адамның тәжірибесі өсіп
молайды. Қоғамдық еңбек төрт күрделі тарауға бөлінді:
1) Малшылық
2) Жер игеру
3) Өндірістік
4) Саудагерлер тобы
Бұның бәрі еңбектің өнімділігін арттырды, қоғамның шығысынан
кірісінасырды. Сөйтіп қоғамдық байлық қалыптаса бастады, оны иемденетін
топтар, таптар пайда болды. Экономикалық өзгерістер әлеуметтік
қайшылықтарды өмірге әкелді. Олар төмендегі негізгі обьективтік заңдардың –
қосымша өнімнің пайда болуы; жеке меншіктің қалыптасуы; топтар мен
таптардың арасындағы күрестің басталуы әсерінен туындайтын қайшылықтарды
реттеп, қоғамды басқару үшін өмірге мемлекет пен құқық келді.
1.1 Құқықтың пайда болуы туралы негізгі теориялар
Мемлекеттің дамуы – мемлекет қоғамдық еңбек бөлінісінің, жеке
меншіктің пайда болуы нәтижесінде алғашқы қауымдық құрылыс тапқа бөлінуінің
туындысы. Мемлекет жария үкіметтің пайда болуы мен іс-әрекетінің нәтижесі
ретінде қалыптасатын, қоғам өмірін ұйымдастырудың нысаны мен оның негізгі
салаларына басшылық ететін, қажетті жағдайларда мемлекеттің күш-қуатына
үйренетін басқару жүйесі.
Мемлекеттің пайда болуының, дамуының бірнеше түрлері бар:
1. Шығыс елдерінде ( Иран, Индия, Қытай, Араб т.б. шығыс типті елдерде)
мемлекеттің қалыптасуы негізінен қоғамдық меншікті қорғаумен байланысты.
Себебі алғашқы қоғам ыдырау кезінде бұл елдерде күрделі құрылыстар болды:
1) Ірі су каналдарын жасау;
2) Суармалы ирригациялық жүйелер құру;
3) Құрғақшылықпен күресу.
Міне осы күрделі жұмыстарды жақсы жүргізу үшін қоғамдық-мемлекеттік меншік
қалыптасты. Сол меншіктің иелері: шенеуніктер, ру, тайпа басшылары, хандар,
корольдер мен императорлар болды.
Сонымен, Шығыс елдеріндегі мемлекеттердің қалыптасу себептеріне:
- ірі ирригациялық жүйелерді жасау;
- оны іске асыру үшін құлдарды, жұмысшыларды жүйелі түрде топтастыру,
біріктіру;
- барлық жұмысшыларды бір орталықтан басқару жатады.
Мемлекеттің басқару аппараты бұрынғы ру, тайпаны басқарған аппараттан
өсіп қалыптасты. Жаңа аппарат қалың бұқарадан алыстай түсіп әділетсіздікті,
қанаушылықты күшейтті. Азия типті мемлекеттер өте бәсең дамып, XIX-XX
ғасырларға дейін көп өзгермей, сақталып келді.
2. Еуропалық елдерде мемлекет жеке меншіктің шапшаң, күрделі дамуы,
қоғамның тапқа бөлінуі арқылы қалыптасты.
Афины мен Римде алғашқы қоғамның ыдырауы кезінде экономикалық күшті
таптар мен топтар мемлекеттік билікті өз қолдарына алып, өз мүдде-
мақсаттарын орындайтын мемлекеттік аппарат орнатты. Бұл мемлекеттер,
көбінесе, демократиялық жүйедегі саяси бірлестік болып қалыптасты.
Германияда мемлекеттің қалыптасуы басқаша болды. Қалың бұқара байларға
тәуелді болды, феодалдық қатынастар дами бастады. Осы типті мемлекеттер
Еуропаның бірнеше елдерінде Ресейде, Ирландияда және т.б. қалыптасты.
Құқықтың дамуы – адам қоғамының дұрыс өмір сүруінің негізгі обьективтік
заңдылықтарының бірі. Ол - әлеуметтік нормалардың қалыптасып, қоғамдағы
қарым-қатынастарды реттеп, басқаруы және әлеуметтік нормалардың (әдет-
ғұрып, салт-дәстүр, мораль, діни нормалары) қоғамның даму процесінде бірте-
бірте құқықтық нормаларға айналуы. Сонымен, қоғамда мемлекеттің өзі
қабылдаған, бекіткен құқықтың жаңа түрлері пайда болды: заң, заңға тәуелді
келісімдер, шарттық нормалар, заң күші бар соттың шешімдері.
Құқық екі жолмен дамыды. Біріншіден, мемлекеттік қоғамдық меншікті
реттеу моралдық-діни нормаларға сүйенді. Мысалы, Индияда Ману заңына
сүйенді, ал мұсылман елдерінде – Құран заңы. Екіншіден, жеке меншік
бағытындағы қатынастарды мемлекеттік органның өзі бекіткен нормалар арқылы
реттеп, басқарды.
Адам қоғамы мыңдаған жыл өмір сүріп келеді. Жеке адамдар тиісті
мемлекеттің азаматы болып, сол мемлекеттің билігіне, құқықтық тәртібіне
бағынып, өзінің іс-әрекетін, мінезін, тәртібін қоғамдық мүдде-мақсатты
орындауға жұмсап келеді. Адамдар ежелгі заманнан мемлекет пен құқық қашан
пайда болды, қалай дамып келеді?-деген мәселелермен шұғылданып, ғылыми
зерттеулер жасап келеді.
Енді мемлекеттің және құқықтың пайда болуы туралы теориялардың
мазмұнына қысқаша тоқталып өтейік.
Теологиялық теория – мемлекет пен құқық Алланың әмірімен қалыптасып,
дамып келеді деп түсіндіреді.
Табиғи теория – бұл теорияны жақтаушылардың пайымдауынша, мемлекетті,
құқықты ешкім ойлап тапқан жоқ, олар адамның өзі сияқты табиғаттан бастау
алып, әділеттілікке негізделген абсолюттік ұғымдар деп атайды.
Тарихи теория – осы теорияны ұстанғандар мемлекет пен құқық тарихтан
бастау алып, тарихпен бірге жетілді дейді.
Патриархалдық теория – мемлекет адамдардың отбасы тәжірибесінен
қалыптасқан азаматтардың саналы түрде өздерінің мүдде-мақсаттарын іске
асыру үшін біріккен одақ деп түсіндіреді. Күрделі ірі патриархалдық отбасы
басшысы бірте-бірте мемлекеттің басшысына айналған.Отбасы басшысы - әке,
мемлекеттің басшысы – монарх.
Психологиялық теория – адамдардың психологиялық біріккен көзқарасы,
іс-әрекеті, мінезі, тәртібі – бәрі келісіп, ұжымдық түрде басқарады деген
тұжырымды қолдайды және тағы басқалар.
Қазақ жерінде алғашқы қауымдық қоғам заманында рулық қауым пайда
болып, ұзақ ғасырлар бойы адамдар туыс, қандастығы ұйымның шеңберінде өмір
сүрді. Бұл аймақта мекендеген көшпелі тайпаларда мемлекеттің құрылуы
ғасырларға созылып, ол ерекше күрделі түрлер арқылы қалыптасты, ал барша
жұрт ертеден келе жатқан ауызша заңдар жүйесі “әдет” заңына бағынып
келген.
Құқықтық норма ұғымы. Норма дегеніміз – бір қатынасты ретеп, басқаратын
ереже.
Құқықтық норма құқықтың бір клеткасы, қоғамдық қатынастардың жақсы дамуының
үлгісі деуге болады. Ол адам істерінің, жұмысының, тәртібінің шеңберін
анықтап, олардың бостандығын және қарым-қатынасын реттеп, басқарып отырады.
Құқықтық нормалардың белгілері:
1. Норма мемлекеттік органның қабылдаған, бекіткен актісі, оның заңды
күші бар. Мұндай нормалар қоғамдағы тәртіптің үлгісіне айналады,
өйткені ол нормаларды халықтың басым көпшілігі дұрыс орындайды.
2. Нормада субьектілердің құқығы мен міндеттері, орындалу жолдары толық
әрі нақты көрсетіледі. Егер көрсетілмесе, субьектілер өз еркімен іс-
әрекет етуге, тек заңға нұқсан келтірмеулері керек.
3. Норма ерікті түрде орындалмаса, мемлекет орындатуға мәжбүр етеді.
4. Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет қамтамасыз
етеді.
5. Құқықтық норма адамдардың, қоғам тәртібінің кепілдігі ретінде жұмыс
істейді.
Сонымен, құқықтық норма – қоғамдағы қатынас субьектілерінің құқықтары мен
міндеттерін реттеп, басқарып отыратын жалпыға бірдей мемлекетпен қамтамасыз
етілетін ереже-қағида.
Құқықтық норманың элементтері: диспозиция, гипотеза, санкция.
Диспозициця – қатынас мазмұны мен субьектілердің құқығы мен міндеттерін
көрсетеді. Мысалы, екі немесе көп жақты мәмілелер мен шарттардағы
тұлғалардың міндеттері мен құқықтары айқын көрсетілуі. Диспозицияның үш
түрі болады:
Жалпылама түрі: нормада субьектілердің міндеттері мен құқығы айқын
көрсетілмейді.
Толық айқын түрі: мазмұны нормада айқын көрсетіледі. Мысалы, Қылмыстық
кодекстің баптарында диспозицияның мазмұны толық көрсетіледі.
Сілтеу түрі: мазмұны туралы басқа бір нормаға сілтеу жасалады. Мысалы,
Азаматтық кодекстің бірнеше баптарында сілтеме қолданылады.
Гипотеза – диспозиция қашан басталады, аяқталады, нормативтік кесім қалай
орындалуы керек, осы жағдайларды көрсетеді. Мысалы, бұзақылық үшін жауапқа
тартылатын адам қоғамдық тәртіпті бұзуы керек. Гипотезаның жалпылама
күрделі , альтернативтік түрлері бар.
Санкция – құқықтық норманың диспозициясы бұзылған жағдайда қолданылатын
жағымсыз шараны көрсететін құқықтық норманың бөлшегі. Санкцияда мемлекет
қандай іс-әрекеттерді, мінез-құлықты қолдамайтындығын көрсетеді. Санкцияның
түрлері: абсолютті анық, баламалы, салытырмалы.
Құқықтық нормалар бірнеше түрге бөлінеді:
1. Қоғамның әр саласныа қарай өндірістік, ауылшаруашылық, құрылыс,
мәдениет, экономика, әлеуметтік, білім, ғылым т.б. бағыттағы
нормалар.
2. Құқықтың әр саласныа қарай мемлекеттік, әкімшілік, қаржы, еңбек,
отбасы, азаматтық, қылмыстық, азаматтық-прцессуалдық, қылмыстық-
процессуалдық, т.б. саладағы нормалар.
3. Атқаратын жұмысына қарай нормалар екіге бөлінеді: реттеуші
нормалар, қорғаушы нормалар.
4. Мазмұнына қарай нормалар үшке бөлінеді: міндеттеуші, тыйым салушы,
ерік беруші нормалар.
5. Мамандандырылған құқықтық нормалар – қоғамның мамандық салаларының
қарым-қатынасын реттеп, басқаратын нормалар. Мысалы, азаматтық,
қылмыстық, заңгерлер, дәрігерлер, мұғалімдер, инженерлер
бағытындағы нормалар және т.б.
1.2 Мемлекеттік басқарудың нысандары
Мемлекеттік басқарудың нысандары - мемлекет нысанының құрамы. ол
жоғарғы мемлекеттік өкіметтің ұйымдастыруының, оның органдарының
құрылуындағы тәртіпті және олардың тұрғындармен қарым-қатынасын сипаттайды.
Жоғарғы мемлекеттік билікке мемлекет басшысы жатады (монарх не
президент), заң шығару органы, үкімет.
Мемлекет басшысының жағдайына байланысты монархияға және республикаға
бөледі.
Монархия (грек тілінен - жалғыз билеуші) – басқару нысаны, өкімет
түгелімен не жартылай жалғыз билеушінің қолына шоғырланады монархтың
(корольдің, патшаның, шахтың, императордың т.с.с).
Монархияның белгілеріне:
– жоғарғы өкімет билігі (монархтың өкіметі) мұра ретінде беріледі;
– басқаруының уақыты шексиз (абсолютті) болады;
– сайлаушылардың еркінен тәуелсіз болады.
Монархияның шектелусіз түрі болады, ондайда халықтың өкілеттік
мекемелері болмайды және мемлекеттің егемендігін алып жүруші, жалғыз ғана
монарх болады. Мысалы, қазіргі кездегі феодализмнің абсолюттік монархиясы –
Сауд Аравиясы мен Брунейде сақталған және шектелген (конституциялық)
монархия, яғни монархтан басқа қосымша мемлекеттің егемендігін алып жүруші,
басқа мемлекеттк органдар бар, олар өз жағынан монархтың билігіне шектеу
жүргізу үшін құрылған (Англия, Япония, Испания, ІІІвеция, Норвегия).
Республика (латын сөзінен – мемлекеттік, қоғамдық іс) – басқару
нысаны, мемлекет басшысы сайланады және ауыстырылады, ал оның билігі
сайлаушылардың еркімен, не олардың өкілеттік органдарымен белгіленеді.
Республиканың белгілеріне:
– өкіметтің сайлануы;
– белгілі уақытқа ғана сайлау;
– сайлаушылардың еркіне тәуелділік.
Кім үкіметті құрады, ол кімның бақылауында және кімге есеп береді,
осыған байланысты республикалар президенттік, парламенттік және аралас
болып бөліпеді.
Прсзиденттік республикаларда (АҚШ, Бразилия, Аргентина, Венесуэла,
Боливия, Сирия т.б.) ол ролді президенттің өзі ғана орындайды, парламенттік
республикаларда (Германия, Италия, Индия, Түркия, Израиль т.б.) –
парламент, аралас (Франция, Финляндия, Польша, Болгария, Австрия т.б.) –
Президент пен Парламент бірге жүргізеді.
Президенттік республикада, Президент парламенттен тәуелсіз сайланады,
не сайлаушылар коллегиясымен, не тікелей халықпен сайланады және ол бір
мезгілде мемлекеттің және үкіметтің басшысы қызметін атқарады. Ол өзі
үкіметті тағайындайды және оның жұмысын өзі басқарады. Бұл мемлекетте
Парламент үкіметке сенімсіздік вотумын жариялай алмайды, ал Президент –
Парламентті таратпайды. Дегенмен Парламент қабылданатын заңдардың көмегімен
Президент пен Үкіметтің жұмыстарын шектеуге мүмкіншілігі бар және бюджтті
құрғанда, тағы сондай жағдайларда Президентті жұмысынан аластатуы мүмкін
(әсіресе ол конституцияны бұзып, қылмыс жасаса). Президенттің өз жағынан,
заң шығарушы органның шешіміне тоқтату ветосын қолдануға құқығы бар (латын
тілінен – тыйым салу).
Қазақстан Республикасының Президенті (Конституцияның 63-бабы) мына
жағдайларда: Парламент Үкіметке сенімсіздік білдіргенде, Парламент Премьер-
Министрді тағайындауға екі мәрте келісім бермегенде, Парламенттің
Палаталары арасындағы немесе Парламентпен мемлекеттік өкіметтің басқа
тармақтары арасындағы еңсерілмейтін келіспеушілік салдарынаи саяси дағдарыс
болғанда Парламентті тарата алады.
Парламенттік республикада – үкімет заң шығарушы органмен құрылады және
ол соның алдында жауапты. Парламент дауыс арқылы сенімділік не сенімсіздік
вотумды тұтасымен үкіметтің қызметіне, үкіметтің басшысына (министрлер,
кеңесінің төрағасына, премьер-министрге, канцлерге) нақты министрдің өзіне
жариялауға құқығы бар. Президент, мемлекеттік өкімет органдарының
жүйесінде, ол өте қарапайым орында: оның міндеттілігі, әдетте өкілетті
органдардың қызметімен тежеледі. Яғни, конституциялық монархиядағы мемлекет
басшысының қызметінен айырмашылығы өте аз. ІІІын мәніндегі, мемлекет
басшысы болып үкімет басшысы есептеледі.
Аралас (жарты президенттік, жарты парламенттік) республиканың
сыйпатына үкіметтің екі жақты жауапкершілігі жатады – президенттің алдында
және парламенттің алдында. Мұндай республикада президент және парламент
тікелей халықпен сайланады. Мемлекеттің басшысы Президент болып есептеледі.
Ол үкіметтің басшысын және министрлерді саяси күштердің парламенттегі
бөлінуіне байланысты тағайындайды. Мемлекет басшысы, әдеттегідей министрлер
кабинетінің отырысында төрелік құрып, оның шешімін бекітеді.
Парламент, үкіметті жылдағы бюджетті бекіту жолымен гексеруге
мүмкіндігі бар оған қосымша үкіметке сенімсіздік вотумын жариялауға да
болады.
Мемлекет нысаны мен кейпінің арақатынасы
Мемлекет кейпі – біртұтас қоғамдық-экономикалық формацияның
мемлекеттеріне тән, маңызды белгілердің жиынтығы.
Бір жағынан, әр түрлі кейіпегі мемлекеттер көптеген нысандармен
қоршалады, қалыптағы тарихи бір кейіпте, әр түрлі нысандағы мемлекеттер
кездеседі. Құл иелену кейпі, монархиямен (ертедегі шығыс деспотиясы –
Мысыр, Вавилои, Ассирия, Қытай, Индия, ертедегі империя) сипатталса,
республика кейпіне – республикалар (аристократиялық, демократиялық, мысалы
Афин мемлекеті) сай келеді. Феодалдық кейіпке – монархиялар (ерте-
феодалдық, феодалдық бөліну кезіндегі монархия, абсолюттік монархия),
буржуазиялық кейіпке – демократиялық республикалар (парламенттік,
президенттік, аралас) және конституциялық (шектелген) монархиялар,
социалистік кейіпке – Парнж Коммунасы, Кеңес республикасы және Халықтық
демократия республикалары.
Екінші жағынан, белгілі тарихи кейіптегі мемлекеттердің кейбір
нысандары тек солардың өзіне тән болды. Мысалы, сословиелік – өкілетті
монархия, тек феодалдық мемлекеттің белгілі даму кезеңіне жатады, ал
парламенттік монархия және демократиялық республика тек буржуазиялық
кейіптегі мемлекеттерге тән.
Нақты мемлекеттің нысаны оның тарихи кейпімен алдын ала белгіленеді.
Бірақ, ол басқа да факторларға: қоғамның экономикалық дамуының деңгейіне;
(ұлттық және мәдени дәстүрлер; халықаралық жағдайларға т.с.с. байланысты).
Сондықтан, мазмұн мен нысан ретіндегі арақатынасында белгілеуші ролді,
тек мазмұны (мемлекеттің түрі) көрсетеді.
Мемлекеттік құрылым нысандары
Мемлекеттік құрылым нысандары:
1) Унитарлық – қарапайым біртұтас мемлекет, әкімшілік-аумақтык
бөліктерінің мемлекеттік тәуелсіздік белгілері жоқ, олардың біртұтас
жоғарғы органдары және біртұтас заңдар жүйесі бар, мысалға Польшаны,
Венгрияны, Болгарияны, Италияны айтуға болады. Орталықтанған унитарлық
мемлекеттерге – Швецияны, Данияны, ал орталықтанбаған уиитарлық
мемлекеттерге – Испания, Франция жатады, ондағы өте үлкен аумақтар
кеңейтілген автономиямен пайдаланады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.1 Құқықтың пайда болуы туралы негізгі теориялар
1.2 Мемлекеттік басқарудың нысандары
Кіріспе
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық, әлеуметтік, құрылымдық,
басқарушылық салаларындағы обьективтік даму процестері бір-бірімен тығыз
байланыста өзгеріп, жаңарып отырды. Малшылық пен егіншілік қалыптасты,
ажарланған тастан жасалған қарулар өмірге келіп, адамның тәжірибесі өсіп
молайды. Қоғамдық еңбек төрт күрделі тарауға бөлінді:
1) Малшылық
2) Жер игеру
3) Өндірістік
4) Саудагерлер тобы
Бұның бәрі еңбектің өнімділігін арттырды, қоғамның шығысынан
кірісінасырды. Сөйтіп қоғамдық байлық қалыптаса бастады, оны иемденетін
топтар, таптар пайда болды. Экономикалық өзгерістер әлеуметтік
қайшылықтарды өмірге әкелді. Олар төмендегі негізгі обьективтік заңдардың –
қосымша өнімнің пайда болуы; жеке меншіктің қалыптасуы; топтар мен
таптардың арасындағы күрестің басталуы әсерінен туындайтын қайшылықтарды
реттеп, қоғамды басқару үшін өмірге мемлекет пен құқық келді.
1.1 Құқықтың пайда болуы туралы негізгі теориялар
Мемлекеттің дамуы – мемлекет қоғамдық еңбек бөлінісінің, жеке
меншіктің пайда болуы нәтижесінде алғашқы қауымдық құрылыс тапқа бөлінуінің
туындысы. Мемлекет жария үкіметтің пайда болуы мен іс-әрекетінің нәтижесі
ретінде қалыптасатын, қоғам өмірін ұйымдастырудың нысаны мен оның негізгі
салаларына басшылық ететін, қажетті жағдайларда мемлекеттің күш-қуатына
үйренетін басқару жүйесі.
Мемлекеттің пайда болуының, дамуының бірнеше түрлері бар:
1. Шығыс елдерінде ( Иран, Индия, Қытай, Араб т.б. шығыс типті елдерде)
мемлекеттің қалыптасуы негізінен қоғамдық меншікті қорғаумен байланысты.
Себебі алғашқы қоғам ыдырау кезінде бұл елдерде күрделі құрылыстар болды:
1) Ірі су каналдарын жасау;
2) Суармалы ирригациялық жүйелер құру;
3) Құрғақшылықпен күресу.
Міне осы күрделі жұмыстарды жақсы жүргізу үшін қоғамдық-мемлекеттік меншік
қалыптасты. Сол меншіктің иелері: шенеуніктер, ру, тайпа басшылары, хандар,
корольдер мен императорлар болды.
Сонымен, Шығыс елдеріндегі мемлекеттердің қалыптасу себептеріне:
- ірі ирригациялық жүйелерді жасау;
- оны іске асыру үшін құлдарды, жұмысшыларды жүйелі түрде топтастыру,
біріктіру;
- барлық жұмысшыларды бір орталықтан басқару жатады.
Мемлекеттің басқару аппараты бұрынғы ру, тайпаны басқарған аппараттан
өсіп қалыптасты. Жаңа аппарат қалың бұқарадан алыстай түсіп әділетсіздікті,
қанаушылықты күшейтті. Азия типті мемлекеттер өте бәсең дамып, XIX-XX
ғасырларға дейін көп өзгермей, сақталып келді.
2. Еуропалық елдерде мемлекет жеке меншіктің шапшаң, күрделі дамуы,
қоғамның тапқа бөлінуі арқылы қалыптасты.
Афины мен Римде алғашқы қоғамның ыдырауы кезінде экономикалық күшті
таптар мен топтар мемлекеттік билікті өз қолдарына алып, өз мүдде-
мақсаттарын орындайтын мемлекеттік аппарат орнатты. Бұл мемлекеттер,
көбінесе, демократиялық жүйедегі саяси бірлестік болып қалыптасты.
Германияда мемлекеттің қалыптасуы басқаша болды. Қалың бұқара байларға
тәуелді болды, феодалдық қатынастар дами бастады. Осы типті мемлекеттер
Еуропаның бірнеше елдерінде Ресейде, Ирландияда және т.б. қалыптасты.
Құқықтың дамуы – адам қоғамының дұрыс өмір сүруінің негізгі обьективтік
заңдылықтарының бірі. Ол - әлеуметтік нормалардың қалыптасып, қоғамдағы
қарым-қатынастарды реттеп, басқаруы және әлеуметтік нормалардың (әдет-
ғұрып, салт-дәстүр, мораль, діни нормалары) қоғамның даму процесінде бірте-
бірте құқықтық нормаларға айналуы. Сонымен, қоғамда мемлекеттің өзі
қабылдаған, бекіткен құқықтың жаңа түрлері пайда болды: заң, заңға тәуелді
келісімдер, шарттық нормалар, заң күші бар соттың шешімдері.
Құқық екі жолмен дамыды. Біріншіден, мемлекеттік қоғамдық меншікті
реттеу моралдық-діни нормаларға сүйенді. Мысалы, Индияда Ману заңына
сүйенді, ал мұсылман елдерінде – Құран заңы. Екіншіден, жеке меншік
бағытындағы қатынастарды мемлекеттік органның өзі бекіткен нормалар арқылы
реттеп, басқарды.
Адам қоғамы мыңдаған жыл өмір сүріп келеді. Жеке адамдар тиісті
мемлекеттің азаматы болып, сол мемлекеттің билігіне, құқықтық тәртібіне
бағынып, өзінің іс-әрекетін, мінезін, тәртібін қоғамдық мүдде-мақсатты
орындауға жұмсап келеді. Адамдар ежелгі заманнан мемлекет пен құқық қашан
пайда болды, қалай дамып келеді?-деген мәселелермен шұғылданып, ғылыми
зерттеулер жасап келеді.
Енді мемлекеттің және құқықтың пайда болуы туралы теориялардың
мазмұнына қысқаша тоқталып өтейік.
Теологиялық теория – мемлекет пен құқық Алланың әмірімен қалыптасып,
дамып келеді деп түсіндіреді.
Табиғи теория – бұл теорияны жақтаушылардың пайымдауынша, мемлекетті,
құқықты ешкім ойлап тапқан жоқ, олар адамның өзі сияқты табиғаттан бастау
алып, әділеттілікке негізделген абсолюттік ұғымдар деп атайды.
Тарихи теория – осы теорияны ұстанғандар мемлекет пен құқық тарихтан
бастау алып, тарихпен бірге жетілді дейді.
Патриархалдық теория – мемлекет адамдардың отбасы тәжірибесінен
қалыптасқан азаматтардың саналы түрде өздерінің мүдде-мақсаттарын іске
асыру үшін біріккен одақ деп түсіндіреді. Күрделі ірі патриархалдық отбасы
басшысы бірте-бірте мемлекеттің басшысына айналған.Отбасы басшысы - әке,
мемлекеттің басшысы – монарх.
Психологиялық теория – адамдардың психологиялық біріккен көзқарасы,
іс-әрекеті, мінезі, тәртібі – бәрі келісіп, ұжымдық түрде басқарады деген
тұжырымды қолдайды және тағы басқалар.
Қазақ жерінде алғашқы қауымдық қоғам заманында рулық қауым пайда
болып, ұзақ ғасырлар бойы адамдар туыс, қандастығы ұйымның шеңберінде өмір
сүрді. Бұл аймақта мекендеген көшпелі тайпаларда мемлекеттің құрылуы
ғасырларға созылып, ол ерекше күрделі түрлер арқылы қалыптасты, ал барша
жұрт ертеден келе жатқан ауызша заңдар жүйесі “әдет” заңына бағынып
келген.
Құқықтық норма ұғымы. Норма дегеніміз – бір қатынасты ретеп, басқаратын
ереже.
Құқықтық норма құқықтың бір клеткасы, қоғамдық қатынастардың жақсы дамуының
үлгісі деуге болады. Ол адам істерінің, жұмысының, тәртібінің шеңберін
анықтап, олардың бостандығын және қарым-қатынасын реттеп, басқарып отырады.
Құқықтық нормалардың белгілері:
1. Норма мемлекеттік органның қабылдаған, бекіткен актісі, оның заңды
күші бар. Мұндай нормалар қоғамдағы тәртіптің үлгісіне айналады,
өйткені ол нормаларды халықтың басым көпшілігі дұрыс орындайды.
2. Нормада субьектілердің құқығы мен міндеттері, орындалу жолдары толық
әрі нақты көрсетіледі. Егер көрсетілмесе, субьектілер өз еркімен іс-
әрекет етуге, тек заңға нұқсан келтірмеулері керек.
3. Норма ерікті түрде орындалмаса, мемлекет орындатуға мәжбүр етеді.
4. Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет қамтамасыз
етеді.
5. Құқықтық норма адамдардың, қоғам тәртібінің кепілдігі ретінде жұмыс
істейді.
Сонымен, құқықтық норма – қоғамдағы қатынас субьектілерінің құқықтары мен
міндеттерін реттеп, басқарып отыратын жалпыға бірдей мемлекетпен қамтамасыз
етілетін ереже-қағида.
Құқықтық норманың элементтері: диспозиция, гипотеза, санкция.
Диспозициця – қатынас мазмұны мен субьектілердің құқығы мен міндеттерін
көрсетеді. Мысалы, екі немесе көп жақты мәмілелер мен шарттардағы
тұлғалардың міндеттері мен құқықтары айқын көрсетілуі. Диспозицияның үш
түрі болады:
Жалпылама түрі: нормада субьектілердің міндеттері мен құқығы айқын
көрсетілмейді.
Толық айқын түрі: мазмұны нормада айқын көрсетіледі. Мысалы, Қылмыстық
кодекстің баптарында диспозицияның мазмұны толық көрсетіледі.
Сілтеу түрі: мазмұны туралы басқа бір нормаға сілтеу жасалады. Мысалы,
Азаматтық кодекстің бірнеше баптарында сілтеме қолданылады.
Гипотеза – диспозиция қашан басталады, аяқталады, нормативтік кесім қалай
орындалуы керек, осы жағдайларды көрсетеді. Мысалы, бұзақылық үшін жауапқа
тартылатын адам қоғамдық тәртіпті бұзуы керек. Гипотезаның жалпылама
күрделі , альтернативтік түрлері бар.
Санкция – құқықтық норманың диспозициясы бұзылған жағдайда қолданылатын
жағымсыз шараны көрсететін құқықтық норманың бөлшегі. Санкцияда мемлекет
қандай іс-әрекеттерді, мінез-құлықты қолдамайтындығын көрсетеді. Санкцияның
түрлері: абсолютті анық, баламалы, салытырмалы.
Құқықтық нормалар бірнеше түрге бөлінеді:
1. Қоғамның әр саласныа қарай өндірістік, ауылшаруашылық, құрылыс,
мәдениет, экономика, әлеуметтік, білім, ғылым т.б. бағыттағы
нормалар.
2. Құқықтың әр саласныа қарай мемлекеттік, әкімшілік, қаржы, еңбек,
отбасы, азаматтық, қылмыстық, азаматтық-прцессуалдық, қылмыстық-
процессуалдық, т.б. саладағы нормалар.
3. Атқаратын жұмысына қарай нормалар екіге бөлінеді: реттеуші
нормалар, қорғаушы нормалар.
4. Мазмұнына қарай нормалар үшке бөлінеді: міндеттеуші, тыйым салушы,
ерік беруші нормалар.
5. Мамандандырылған құқықтық нормалар – қоғамның мамандық салаларының
қарым-қатынасын реттеп, басқаратын нормалар. Мысалы, азаматтық,
қылмыстық, заңгерлер, дәрігерлер, мұғалімдер, инженерлер
бағытындағы нормалар және т.б.
1.2 Мемлекеттік басқарудың нысандары
Мемлекеттік басқарудың нысандары - мемлекет нысанының құрамы. ол
жоғарғы мемлекеттік өкіметтің ұйымдастыруының, оның органдарының
құрылуындағы тәртіпті және олардың тұрғындармен қарым-қатынасын сипаттайды.
Жоғарғы мемлекеттік билікке мемлекет басшысы жатады (монарх не
президент), заң шығару органы, үкімет.
Мемлекет басшысының жағдайына байланысты монархияға және республикаға
бөледі.
Монархия (грек тілінен - жалғыз билеуші) – басқару нысаны, өкімет
түгелімен не жартылай жалғыз билеушінің қолына шоғырланады монархтың
(корольдің, патшаның, шахтың, императордың т.с.с).
Монархияның белгілеріне:
– жоғарғы өкімет билігі (монархтың өкіметі) мұра ретінде беріледі;
– басқаруының уақыты шексиз (абсолютті) болады;
– сайлаушылардың еркінен тәуелсіз болады.
Монархияның шектелусіз түрі болады, ондайда халықтың өкілеттік
мекемелері болмайды және мемлекеттің егемендігін алып жүруші, жалғыз ғана
монарх болады. Мысалы, қазіргі кездегі феодализмнің абсолюттік монархиясы –
Сауд Аравиясы мен Брунейде сақталған және шектелген (конституциялық)
монархия, яғни монархтан басқа қосымша мемлекеттің егемендігін алып жүруші,
басқа мемлекеттк органдар бар, олар өз жағынан монархтың билігіне шектеу
жүргізу үшін құрылған (Англия, Япония, Испания, ІІІвеция, Норвегия).
Республика (латын сөзінен – мемлекеттік, қоғамдық іс) – басқару
нысаны, мемлекет басшысы сайланады және ауыстырылады, ал оның билігі
сайлаушылардың еркімен, не олардың өкілеттік органдарымен белгіленеді.
Республиканың белгілеріне:
– өкіметтің сайлануы;
– белгілі уақытқа ғана сайлау;
– сайлаушылардың еркіне тәуелділік.
Кім үкіметті құрады, ол кімның бақылауында және кімге есеп береді,
осыған байланысты республикалар президенттік, парламенттік және аралас
болып бөліпеді.
Прсзиденттік республикаларда (АҚШ, Бразилия, Аргентина, Венесуэла,
Боливия, Сирия т.б.) ол ролді президенттің өзі ғана орындайды, парламенттік
республикаларда (Германия, Италия, Индия, Түркия, Израиль т.б.) –
парламент, аралас (Франция, Финляндия, Польша, Болгария, Австрия т.б.) –
Президент пен Парламент бірге жүргізеді.
Президенттік республикада, Президент парламенттен тәуелсіз сайланады,
не сайлаушылар коллегиясымен, не тікелей халықпен сайланады және ол бір
мезгілде мемлекеттің және үкіметтің басшысы қызметін атқарады. Ол өзі
үкіметті тағайындайды және оның жұмысын өзі басқарады. Бұл мемлекетте
Парламент үкіметке сенімсіздік вотумын жариялай алмайды, ал Президент –
Парламентті таратпайды. Дегенмен Парламент қабылданатын заңдардың көмегімен
Президент пен Үкіметтің жұмыстарын шектеуге мүмкіншілігі бар және бюджтті
құрғанда, тағы сондай жағдайларда Президентті жұмысынан аластатуы мүмкін
(әсіресе ол конституцияны бұзып, қылмыс жасаса). Президенттің өз жағынан,
заң шығарушы органның шешіміне тоқтату ветосын қолдануға құқығы бар (латын
тілінен – тыйым салу).
Қазақстан Республикасының Президенті (Конституцияның 63-бабы) мына
жағдайларда: Парламент Үкіметке сенімсіздік білдіргенде, Парламент Премьер-
Министрді тағайындауға екі мәрте келісім бермегенде, Парламенттің
Палаталары арасындағы немесе Парламентпен мемлекеттік өкіметтің басқа
тармақтары арасындағы еңсерілмейтін келіспеушілік салдарынаи саяси дағдарыс
болғанда Парламентті тарата алады.
Парламенттік республикада – үкімет заң шығарушы органмен құрылады және
ол соның алдында жауапты. Парламент дауыс арқылы сенімділік не сенімсіздік
вотумды тұтасымен үкіметтің қызметіне, үкіметтің басшысына (министрлер,
кеңесінің төрағасына, премьер-министрге, канцлерге) нақты министрдің өзіне
жариялауға құқығы бар. Президент, мемлекеттік өкімет органдарының
жүйесінде, ол өте қарапайым орында: оның міндеттілігі, әдетте өкілетті
органдардың қызметімен тежеледі. Яғни, конституциялық монархиядағы мемлекет
басшысының қызметінен айырмашылығы өте аз. ІІІын мәніндегі, мемлекет
басшысы болып үкімет басшысы есептеледі.
Аралас (жарты президенттік, жарты парламенттік) республиканың
сыйпатына үкіметтің екі жақты жауапкершілігі жатады – президенттің алдында
және парламенттің алдында. Мұндай республикада президент және парламент
тікелей халықпен сайланады. Мемлекеттің басшысы Президент болып есептеледі.
Ол үкіметтің басшысын және министрлерді саяси күштердің парламенттегі
бөлінуіне байланысты тағайындайды. Мемлекет басшысы, әдеттегідей министрлер
кабинетінің отырысында төрелік құрып, оның шешімін бекітеді.
Парламент, үкіметті жылдағы бюджетті бекіту жолымен гексеруге
мүмкіндігі бар оған қосымша үкіметке сенімсіздік вотумын жариялауға да
болады.
Мемлекет нысаны мен кейпінің арақатынасы
Мемлекет кейпі – біртұтас қоғамдық-экономикалық формацияның
мемлекеттеріне тән, маңызды белгілердің жиынтығы.
Бір жағынан, әр түрлі кейіпегі мемлекеттер көптеген нысандармен
қоршалады, қалыптағы тарихи бір кейіпте, әр түрлі нысандағы мемлекеттер
кездеседі. Құл иелену кейпі, монархиямен (ертедегі шығыс деспотиясы –
Мысыр, Вавилои, Ассирия, Қытай, Индия, ертедегі империя) сипатталса,
республика кейпіне – республикалар (аристократиялық, демократиялық, мысалы
Афин мемлекеті) сай келеді. Феодалдық кейіпке – монархиялар (ерте-
феодалдық, феодалдық бөліну кезіндегі монархия, абсолюттік монархия),
буржуазиялық кейіпке – демократиялық республикалар (парламенттік,
президенттік, аралас) және конституциялық (шектелген) монархиялар,
социалистік кейіпке – Парнж Коммунасы, Кеңес республикасы және Халықтық
демократия республикалары.
Екінші жағынан, белгілі тарихи кейіптегі мемлекеттердің кейбір
нысандары тек солардың өзіне тән болды. Мысалы, сословиелік – өкілетті
монархия, тек феодалдық мемлекеттің белгілі даму кезеңіне жатады, ал
парламенттік монархия және демократиялық республика тек буржуазиялық
кейіптегі мемлекеттерге тән.
Нақты мемлекеттің нысаны оның тарихи кейпімен алдын ала белгіленеді.
Бірақ, ол басқа да факторларға: қоғамның экономикалық дамуының деңгейіне;
(ұлттық және мәдени дәстүрлер; халықаралық жағдайларға т.с.с. байланысты).
Сондықтан, мазмұн мен нысан ретіндегі арақатынасында белгілеуші ролді,
тек мазмұны (мемлекеттің түрі) көрсетеді.
Мемлекеттік құрылым нысандары
Мемлекеттік құрылым нысандары:
1) Унитарлық – қарапайым біртұтас мемлекет, әкімшілік-аумақтык
бөліктерінің мемлекеттік тәуелсіздік белгілері жоқ, олардың біртұтас
жоғарғы органдары және біртұтас заңдар жүйесі бар, мысалға Польшаны,
Венгрияны, Болгарияны, Италияны айтуға болады. Орталықтанған унитарлық
мемлекеттерге – Швецияны, Данияны, ал орталықтанбаған уиитарлық
мемлекеттерге – Испания, Франция жатады, ондағы өте үлкен аумақтар
кеңейтілген автономиямен пайдаланады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz