Қола дәуірі жайлы ақпарат
І. КІРІСПЕ
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Қола дәуірінің ерекшелігі
2.2. Андронов мәдениеті
2.3. Қола дәуірінің қоныстары мен тұрғын үйлері.
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
V. ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Қола дәуірінің ерекшелігі
2.2. Андронов мәдениеті
2.3. Қола дәуірінің қоныстары мен тұрғын үйлері.
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
V. ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қазіргі уақытта Орталық Қазақстанда қола дәуірінің 30-ға жуық қонысы мен 150 ірі қорымы табылды. Қазба ісі 40 қорым мен 10 қоныста жүргізілді.
Қазақтың ұсақ шоқылығының байтақ жерін мекендеген тайпалар тұрғы үйлер мен қора – қопсылардың қалдықтары бар қоныстар, бейіт құрылыстары мен көне рудниктер, жартастағы суреттер мен құрбан шалу орындары сияқты көптеген ескерткіштер қалдырды.
Қазақстан территориясында қола дәуірі қоныстарының жүзден астамы мәлім, олардың отызында археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді.Қазақстанның басқа аудандарымен салыстырғанда Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда қола дәуірінің ескерткіштерде анағұрлым аз зерттелген. Көп жылғы ізденістері нәтижесінде бірен-саран қорымдар мен қоныстар ғана табылып, зерттелді.
Қоныстар әдетте 6-10 үйден, үлкендері 20 үйден құралды; олар өзен жағасында бір немесе екі қатар болып орналасты . Мүйістегі үйлер ортада ашық алаң қалдырып айнала салынды; бұл алаң қоғамдық жиындар орны ретінде немесе мал қамау үшін пайдаланылды. Тұрғын үйлер жартылай жертөлелер мен жер бетіндегі үйлер болып екіге бөлінді. Жартылай жертөлелердің негізгі үш түрін атап өтуге болады, олар: тік бұрышты, сопақ және сегіздік тәрізді жертөлелер; бәрінің де дәліз сияқты шығар аузы бар болды. Қабырғаларды бойлай тіке бағандар орнатылды, олардың арасына ортасынан жарылған ағаштар немесе шарбақ ұсталып, балшықпен салынатын, кейін сыртына күл себіліп, шым қаланатын болды. Тұрғын үйлердің аумағы 100 шаршы метрден 300-400 шаршы метрге дейін болды. Орталық және Батыс Қазақстан аудандарында ағаштың жоқтығы себепті мұнда тұрғын үйлер салғанда тас көп қолданылды. Қабырғалардың ішкі жағынан тас қаланды , тастан қалап бөлме-бөлме етіп бөлінді (Атасу, Бұғылы І, ІІ, Ақбауыр, Тастыбұтақ). Ал жер үстіндегі үйлердің қабырғалары бөренелерден жасалған тұрпайы қима үйлер болды.
Көне замандағы шеберлер мөлшері жағынан орасан зор тас қоршаулар мен лақыттар салды. Халықтың құрылыс ісіндегі тәжірибесі мен дәстүрлері діни құрылыстарды салуда ғана емес, көбінесе үйлер мен қора қопсыларды салуда қалыптасты.
Қазақстан территориясында қола дәуірі қоныстарының жүзден астамы мәлім, олардың отызында археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді.
Әдетте, қоныстар өзендердің жайпақ жағасында, кең жайылмада, мүйісте, кейде көл маңында орналасты; бірақ мұнда да олар ойпаң жерлерде, жылғалар мен дала өзендерінің құяр жерінде жайғасты, өйткені, мұндай жерлерде шөп көп болды, ал топырағы кетпенмен ұқсатуға ыңғайлы болды. Қоныстар әдетте 6-10 үйден, үлкендері 20 үйден құралды; олар өзен жағасында бір немесе екі қатар болып орналасты .
Қазақтың ұсақ шоқылығының байтақ жерін мекендеген тайпалар тұрғы үйлер мен қора – қопсылардың қалдықтары бар қоныстар, бейіт құрылыстары мен көне рудниктер, жартастағы суреттер мен құрбан шалу орындары сияқты көптеген ескерткіштер қалдырды.
Қазақстан территориясында қола дәуірі қоныстарының жүзден астамы мәлім, олардың отызында археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді.Қазақстанның басқа аудандарымен салыстырғанда Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда қола дәуірінің ескерткіштерде анағұрлым аз зерттелген. Көп жылғы ізденістері нәтижесінде бірен-саран қорымдар мен қоныстар ғана табылып, зерттелді.
Қоныстар әдетте 6-10 үйден, үлкендері 20 үйден құралды; олар өзен жағасында бір немесе екі қатар болып орналасты . Мүйістегі үйлер ортада ашық алаң қалдырып айнала салынды; бұл алаң қоғамдық жиындар орны ретінде немесе мал қамау үшін пайдаланылды. Тұрғын үйлер жартылай жертөлелер мен жер бетіндегі үйлер болып екіге бөлінді. Жартылай жертөлелердің негізгі үш түрін атап өтуге болады, олар: тік бұрышты, сопақ және сегіздік тәрізді жертөлелер; бәрінің де дәліз сияқты шығар аузы бар болды. Қабырғаларды бойлай тіке бағандар орнатылды, олардың арасына ортасынан жарылған ағаштар немесе шарбақ ұсталып, балшықпен салынатын, кейін сыртына күл себіліп, шым қаланатын болды. Тұрғын үйлердің аумағы 100 шаршы метрден 300-400 шаршы метрге дейін болды. Орталық және Батыс Қазақстан аудандарында ағаштың жоқтығы себепті мұнда тұрғын үйлер салғанда тас көп қолданылды. Қабырғалардың ішкі жағынан тас қаланды , тастан қалап бөлме-бөлме етіп бөлінді (Атасу, Бұғылы І, ІІ, Ақбауыр, Тастыбұтақ). Ал жер үстіндегі үйлердің қабырғалары бөренелерден жасалған тұрпайы қима үйлер болды.
Көне замандағы шеберлер мөлшері жағынан орасан зор тас қоршаулар мен лақыттар салды. Халықтың құрылыс ісіндегі тәжірибесі мен дәстүрлері діни құрылыстарды салуда ғана емес, көбінесе үйлер мен қора қопсыларды салуда қалыптасты.
Қазақстан территориясында қола дәуірі қоныстарының жүзден астамы мәлім, олардың отызында археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді.
Әдетте, қоныстар өзендердің жайпақ жағасында, кең жайылмада, мүйісте, кейде көл маңында орналасты; бірақ мұнда да олар ойпаң жерлерде, жылғалар мен дала өзендерінің құяр жерінде жайғасты, өйткені, мұндай жерлерде шөп көп болды, ал топырағы кетпенмен ұқсатуға ыңғайлы болды. Қоныстар әдетте 6-10 үйден, үлкендері 20 үйден құралды; олар өзен жағасында бір немесе екі қатар болып орналасты .
1. Археологические исследования в Казахстане .Алма-Ата , 1973.
2. Гинзбург В.В. Антропологический состав населения Средней
Азии и Казахстана.-Мына кіт.: Народы Средней Азии и Казахстана. Серия “Народы мира ”, т. І.М..,1961
3. Маргулан А.Х., Акишев К. А., Кадырбаев М. К., Оразбаев А.М.
Древняя культура Цетрального Казахстана. Алма-Ата, 1966.
4. Смирнова О.И. Очерки по истории Согда. М., 1970.
5. Средняя Азия в эпоху камня и бронзы. М.-Л., 1966.
6. Черников С.С. Поселение эпохи бронзы в Северном
Казахстане.-КСИИМК, 1954, вып. 53.
7. Бееницкий А.М., Бентович И.Б., Большаков О.Г.
Средневековый город Средней Азии. Л., 1973.
8. Бернштам А.Н. Кенкольский могильник. М., 1940.
2. Гинзбург В.В. Антропологический состав населения Средней
Азии и Казахстана.-Мына кіт.: Народы Средней Азии и Казахстана. Серия “Народы мира ”, т. І.М..,1961
3. Маргулан А.Х., Акишев К. А., Кадырбаев М. К., Оразбаев А.М.
Древняя культура Цетрального Казахстана. Алма-Ата, 1966.
4. Смирнова О.И. Очерки по истории Согда. М., 1970.
5. Средняя Азия в эпоху камня и бронзы. М.-Л., 1966.
6. Черников С.С. Поселение эпохи бронзы в Северном
Казахстане.-КСИИМК, 1954, вып. 53.
7. Бееницкий А.М., Бентович И.Б., Большаков О.Г.
Средневековый город Средней Азии. Л., 1973.
8. Бернштам А.Н. Кенкольский могильник. М., 1940.
МАЗМҰНЫ
І. КІРІСПЕ
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Қола дәуірінің ерекшелігі
2.2. Андронов мәдениеті
2.3. Қола дәуірінің қоныстары мен тұрғын үйлері.
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
V. ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта Орталық Қазақстанда қола дәуірінің 30-ға жуық
қонысы мен 150 ірі қорымы табылды. Қазба ісі 40 қорым мен 10
қоныста жүргізілді.
Қазақтың ұсақ шоқылығының байтақ жерін мекендеген тайпалар
тұрғы үйлер мен қора – қопсылардың қалдықтары бар қоныстар,
бейіт құрылыстары мен көне рудниктер, жартастағы суреттер мен
құрбан шалу орындары сияқты көптеген ескерткіштер қалдырды.
Қазақстан территориясында қола дәуірі қоныстарының жүзден
астамы мәлім, олардың отызында археологиялық қазба жұмыстары
жүргізілді.Қазақстанның басқа аудандарымен салыстырғанда Оңтүстік
Қазақстан мен Жетісуда қола дәуірінің ескерткіштерде анағұрлым аз
зерттелген. Көп жылғы ізденістері нәтижесінде бірен-саран қорымдар
мен қоныстар ғана табылып, зерттелді.
Қоныстар әдетте 6-10 үйден, үлкендері 20 үйден құралды; олар өзен
жағасында бір немесе екі қатар болып орналасты . Мүйістегі үйлер
ортада ашық алаң қалдырып айнала салынды; бұл алаң қоғамдық
жиындар орны ретінде немесе мал қамау үшін пайдаланылды. Тұрғын
үйлер жартылай жертөлелер мен жер бетіндегі үйлер болып екіге
бөлінді. Жартылай жертөлелердің негізгі үш түрін атап өтуге болады,
олар: тік бұрышты, сопақ және сегіздік тәрізді жертөлелер; бәрінің
де дәліз сияқты шығар аузы бар болды. Қабырғаларды бойлай тіке
бағандар орнатылды, олардың арасына ортасынан жарылған ағаштар
немесе шарбақ ұсталып, балшықпен салынатын, кейін сыртына күл
себіліп, шым қаланатын болды. Тұрғын үйлердің аумағы 100 шаршы
метрден 300-400 шаршы метрге дейін болды. Орталық және Батыс
Қазақстан аудандарында ағаштың жоқтығы себепті мұнда тұрғын
үйлер салғанда тас көп қолданылды. Қабырғалардың ішкі жағынан тас
қаланды , тастан қалап бөлме-бөлме етіп бөлінді (Атасу, Бұғылы І,
ІІ, Ақбауыр, Тастыбұтақ). Ал жер үстіндегі үйлердің қабырғалары
бөренелерден жасалған тұрпайы қима үйлер болды.
Көне замандағы шеберлер мөлшері жағынан орасан зор тас
қоршаулар мен лақыттар салды. Халықтың құрылыс ісіндегі тәжірибесі
мен дәстүрлері діни құрылыстарды салуда ғана емес, көбінесе үйлер
мен қора қопсыларды салуда қалыптасты.
Қазақстан территориясында қола дәуірі қоныстарының
жүзден астамы мәлім, олардың отызында археологиялық қазба
жұмыстары жүргізілді.
Әдетте, қоныстар өзендердің жайпақ жағасында, кең жайылмада,
мүйісте, кейде көл маңында орналасты; бірақ мұнда да олар ойпаң
жерлерде, жылғалар мен дала өзендерінің құяр жерінде жайғасты,
өйткені, мұндай жерлерде шөп көп болды, ал топырағы кетпенмен
ұқсатуға ыңғайлы болды. Қоныстар әдетте 6-10 үйден, үлкендері 20 үйден
құралды; олар өзен жағасында бір немесе екі қатар болып орналасты
. Мүйістегі үйлер ортада ашық алаң қалдырып айнала салынды; бұл
алаң қоғамдық жиындар орны ретінде немесе мал қамау үшін
пайдаланылды. Тұрғын үйлер жартылай жертөлелер мен жер бетіндегі
үйлер болып екіге бөлінді. Жартылай жертөлелердің негізгі үш түрін
атап өтуге болады, олар: тік бұрышты, сопақ және сегіздік тәрізді
жертөлелер; бәрінің де дәліз сияқты шығар аузы бар болды.
Қабырғаларды бойлай тіке бағандар орнатылды, олардың арасына
ортасынан жарылған ағаштар немесе шарбақ ұсталып, балшықпен
салынатын, кейін сыртына күл себіліп, шым қаланатын болды. Тұрғын
үйлердің аумағы 100 шаршы метрден 300-400 шаршы метрге дейін
болды. Орталық және Батыс Қазақстан аудандарында ағаштың жоқтығы
себепті мұнда тұрғын үйлер салғанда тас көп қолданылды.
Қабырғалардың ішкі жағынан тас қаланды , тастан қалап бөлме-бөлме
етіп бөлінді (Атасу, Бұғылы І, ІІ, Ақбауыр, Тастыбұтақ). Ал жер
үстіндегі үйлердің қабырғалары бөренелерден жасалған тұрпайы қима
үйлер болды. Орта қола дәуірінің кейінгі кезеңінде тұрғын үйлер
аумағы шағын, шаршы етіліп, жердің үстіне салынды, каркас
негізді, төбесі төрт сайлы, пирамида бітімді болды. Қабырғалар
қазылып орнатылған бөреелерден емес , қатарластырыла қойылған
бөренелерден жасалды, сондықтан оларды тігу де , жығу да оңай
болды.
Үйлердің төбесі жабылғаын Ақсу-Аюлы, Дәндібай, Отау
тұрпатты бейіт құрылыстарыың құрылымынан аңғаруға болады. Олардың
төбелері қиыстырылып шығарылды немесе тақталар бірінің үстіне
бірі сатылана салынып, сүйірлене көмкерілді, бірақ төбесі жайпақ
үйлердің болуы да мүмкін еді.
Көне замандағы шеберлер мөлшері жағынан орасан зор тас
қоршаулар мен лақыттар салды. Халықтың құрылыс ісіндегі тәжірибесі
мен дәстүрлері діни құрылыстарды салуда ғана емес, көбінесе үйлер
мен қора қопсыларды салуда қалыптасты.
Қазіргі уақытта Орталық Қазақстанда қола дәуірінің 30-ға жуық
қонысы мен 150 ірі қорымы табылды. Қазба ісі 40 қорым мен 10
қоныста жүргізілді.
Солтүстік және Шығыс Қазақстанда тіреме бағанды құрылымдар
тұрғын үйлер мен қора –қопсылардың негізі болды. Олардың төбесі
жайпақ немесе екі сайлы етіп жабылды. Құрылыста ағаш кеңінен
қолданылды.
Үй қоралардың жайғасуы, жер ошақтардың, шаруашылық ұралардың
саны мен орны үйдің немесе оның жеке бөлегінің нақ неге
арналуына байланысты болды. Арнайы бөлінген жерде металл
қорытылып , құралдар жасалды. Кейбір үйлер қоғамдық жұмыстарға,
жиындарға және діни ғұрыптарды орындауға арналды.
2.1. Қола дәуірінің ерекшелігі
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен
ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі.
Тауар өндірісінің негізі тауар өндірушілердің экономикалық
оқшауланушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады.
Олардың әрқайсысы өндірістің материалдық-заттай факторларының айырмашылығы,
олардың әр түрлі деңгейі жағдайында өнім жасайды, ал сол себепті тіпті
ұқсас тауарлар нақтылы және затталынған еңбектің әр түрлі шығындарымен
өндіріледі. Бұл теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек нәтижелерін
өлшеудің қажырлы еңбектің және жұмсалынған күш-жігерге баламалы тұтынудың
өлшемін ескере алатын айрықша механизмнің объективті қажеттігі туады.
Ұдайы өндіріс процесінің үздіксіз жалғасып жататын белгілі өндіру,
бөлу, айырбастау және тұтыну стадиялары оның қатысушылары арасында тауар
қатынастарының болуын айқындайды, өйткені өндірілген өнімдер сатып алу-
сатуға жататын тауарлар ретінде болады: өнім оны тұтынудан бұрын айырбастау
және бөлу стадияларынан өтеді. Сонымен бірге материалдық өндіріс
қатысушыларының ғана емес, қоғамдық қатынастардың барлық қатысушыларының
қажеттіліктері мен мүдделері қанағаттандырылуы тиіс. Осыған орай олар
мамандандырылған еңбектің, орындалатын қызметгердің нәтижелерімен, әр түрлі
өндірілетін игіліктермен олардың саны мен сапасына сәйкес айырбасталуы
тиіс. Тек өндірілген еңбек өнімдері айырбасталғанда, оларды белгілі бір
ақшалай баламамен өткізгенде өндірушілердің ақшалай түсімі (табысы)
жасалады. Жасалынған игіліктер мен құндылықтарды өлшеу құн өлшемі мен
жалпыға ортақ балама ретіндегі ақшаның көмегімен жүзеге асады. Сондықтан
материалдық және материалдық емес игілікгер, қызметтердің өндірілген
массасы – қоғамдық өнімнің - натуралдық-заттай көрінісімен бірге оның
ақшалай көрінісі де болады. Қозғалыстың құндық нысаны натуралдық-заттай
нысандағы өнімнің қозғалысын ортақтастыратын белгілі бір ақша қорларын
тудырады. Басқаша айтқанда, өнімнің өндірістен тұтынуға өтуі тек тиісті
ақша қорларын жасау, бөлу және пайдалану арқылы болады. Осы кезде пайда
болатын ақша, экономикалық қатынастар қаржының ұғымын құрады. Қаржы тауар
қатынастарынан тыс өмір сүре алмайды.
Қоғамдық өнімнің нақтылы іске асырылуының екі нысанының болуы қоғамдық
өндірістің әрбір қатысушыларының қажеттіліктеріне сәйкес оны түпкілікті
тұтынуға жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл үшін құндық категориялар – ақша,
баға, қаржы, еңбекақы, кредит және басқалары пайдаланылады.
Қаржы ғылыми ұғым ретінде қоғамдық өмірде сан алуан нысандарда пайда
болатын қызметтермен ассоциацияланады және міндетті түрде ақша
қатынастарының қозғалысымен қосарлана жүреді.
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістегі әр
түрлі қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрінде болып жатады. Құбылыстар
бетінде бұл қозғалыс ақшалай соманы шаруашылық жүргізуші субъектілердің бір-
бірімен қолма-қол ақшасыз жасасатын есеп айырысулары; негізгі капиталға
жұмсалатын амортизациялық соманы есептеу; табысты (пайданы) бөлу және
кәсіпорындарда, фирмаларда ішкішаруашылық арналымның қорларын қалыптастыру;
мемлекеттік бюджеттің кірістеріне салық төлемдерін аудару; қайырымдылық
қорларына қаражат төлеу; экспортталатын тауарлар үшін кеден баждарын төлеу
және тағы басқа операциялар қолма-қол ақшасыз немесе қолма-қол ақшамен есеп
айырысу түрінде бір иеленушіден басқа иеленушіге беруі болып табылады.
Осының барлығында және осыған ұқсас қаржы операцияларында ақша
қатынастарының қозғалысы болып жатады.
Қаржы ұғымы ақша нысанындағы қоғамдық өнімді бөлумен байланысты
болатын экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтиды. Тауар-ақша
қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық
экономика жағдайында қаржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша
айналымын – ақша ағынын бейнелеп көрсетеді.
Экономиканың жұмыс істеуінің нарық жағдайында мемлекет тауар-ақша
қатынастарын әлде қайда аз дәрежеде реттейді, негізгі реттеуіш тауарлардың,
жұмыстардың және қызметтер көрсетудің сұранымы мен ұсынымы болып табылады.
Қаржы - ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол
әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі
субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша
қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу
процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға
жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып
табылады. Қаржының басты белгілерінің бірі - оның тұлғалануының ақша нысаны
және ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі. Демек,
қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның нақтылы
қозғалысымен аңғартып отырады.
Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл сферасын қамтиды деп санау дұрыс
болмас еді. Ақша қатынастары ішінен тек олар арқылы мемлекеттің, оның
аумақтық бөлімшелерінің, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің
жасалатын ақша қорлары бұл қатынастардың мазмұны болып табылады. Ақша
қатынастары жалпы алғанда қаржыдан кең. Қаржы тек ақша қорларының, атап
айтқанда табыстар мен қорланымдардың қозғалысымен байланысты болатын ақша
қатынастарын ғана қамтиды. Басқа ақша қатынастары қаржы шеңберінен шығып
кетеді. Қаржы қатынастарының жиынтығына, мысалы, шығындардың барлық
түрлерін ақшалай есепке алу мен бақылау жасау, өндірілген өнімді ақша
нысанында өлшеу, өзіндік құнды калькуляциялау және өнімнің бағасын анықтау,
ақшалай түсімді есепке алу мен сақтау, ақша айналысын реттеу және басқалары
кірмейді. Сауда жүйесі арқылы тауарларды сатып алу және сату (тіпті
мемлекет бөлшек сауда бағаларын реттеп отырған жағдайда да) кезінде пайда
болатын ақша қатынастарын да қаржыға жатқызуға болмайды. Себебі мемлекет
бұл жерде ақша қатынастарын азаматтық-құқықтық әдіспен реттеп отырады. Ақша
қатынастарымен бірігіп кеткен субъектілердің теңдігі (олардың құқықтары мен
міндеттеріндегі тепе-теңдік) бұл әдіске тән өзгеше нышан болып табылады.
Сонымен бірге қалыптасатын ақша қатынастарының өзіндік қаржылық емес
өзгешелігі болады. Кез келген ақша қатынастары қаржы қатынастарын білдіре
бермейді.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша – бұл ең алдымен ассоциацияландырылған
өндірушілердің еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы -
жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық
тетігі, ақша қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол
өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта
болады.
Ұдайы өндіріс процесінің түрлі стадияларында жеке экономикалық
категориялардың қатысу дәрежесі бірдей емес.
Ақшаның нақтылы қозғалысы ұдайы өндіріс процесінің екінші және үшінші
стадияларында - бөлуде және айырбастауда болады.
Екінші стадияда ақша нысанындағы құнның қозғалысы тауарлардың
қозғалысынан оқшауланады және оның шеттелуімен (бір иеленушілерден басқа
иеленушілерге етуімен) немесе құнның әр бөлігінің мақсатты оқшаулануымен
(бір иеленушінің шеңберінде) сипатталады. Үшінші стадияда бөлінген құн
(ақша нысанындағы) тауар нысанына айырбасталады. Бұл жерде құнның өзінің
шеттетілуі болмайды. Сөйтіп, ұдайы өндірістің екінші стадиясында құнның
ақша нысанының бір жақты қозғалысының орны болады, ал үшінші стадияда
құндардың екі жақты қозғалысы болады, оның бірі ақша нысанында, ал басқасы
тауар нысанында болады.
Ұдайы өндіріс процесінің өндіру мен тұтыну стадияларында мұндай
қозғалыстың болмауы олардың қаржының пайда болуының орны еместігін
дәлелдейді. Бөлінген құн (ақша нысанында) тауар нысанымен айырбасталатын,
яғни сатып алу 4 сату актілері жасалатын айырбастауда да қаржыға орын жоқ.
Ұдайы өндіріс процесінің құн стадиясында тек баға құралын қажет ететін
өнбойы жасалатын айырбас операциялары болып жататындықтан, мұнда басқа
экономикалық категорияның механизмі – баға жұмыс істейді.
Қаржының іс-әрекет етуінің жиынтық қоғамдық өнімді бөлу стадиясында асқан
дәрежеде көрінетіндігі қаржы үшін көпшілікке танылған болып саналады.
Сонымен қаржы мен қаржы қатынастарының пайда болып, іс-әрекет ететін орны
ақшаның нақтылы қозғалысы болатын ұдайы өндіріс процесінің бөлу стадиясы
болып табылады. Мұнда жалпы қоғамдық өнімнің құны және оның маңызды бөлігі
– ұлттық табыс алғашқы бөлу процесіне ұшырап, мақсатты арналым мен
субъектілер бойынша бөлінеді. 2.2. Андронов мәдениеті
Қазақстанның барлық жерлеріндегі сияқты Шығыс Қазақстанның
кейінгі қола кезеңі-бақташы тайпалардың көшпелі мал шаруашылығына
көшкен уақыты.
Бұл кезеңді Трушниково селосының іргесіндегі қонысты Мало-
Красноярка селосы іргесіндегі қоныс пен қорымды, Зевакино қорымын
зерттеу кезінде алынған археологиялық деректер сипаттайды.
Трушниково қонысында тік бұрышты жартылай жертөле
үлгісіндегі екі тұрғын жай ашылды. Олардың біреуінің
қабырғаларының негізгі жерге көмілген тіреулер болды, бұл
тіреулердің аралығы шарбақпен немесе ағашпен өріліп бекітілген.
Үйлерден қыш ыдыстардың сынықтары, мал мен балық сүйектері
шыққан шаруашылық ұралары табылды. Бұлардың біреуінен жебенің оқ
тәріздес, екі шетінде қыры бар, ұңғылы қола ұшы табылды. Жер
ошақтардың шұңқырында ыс пен күйе іздері бар тастар, көп мөлшерде
күл, ағаш көмірі мен күйген шырпы, еденде мыс рудасының
түйірлері
сақталған. Екінші үйдің маңында диаметрі 1,2 және тереңдігі 2,1 м
құдық болған.
Қоныстан табылан көптеген қыш ыдыстардың арасында құмыралардың
екі түрі: иіні жатық, ернеуі тік немесе сәл сыртқа қайырылған
құмыралар және бүйірі өте-мөте шығыңқы, ернеуі тік немесе
сәл сыртқа қайырылған құмыралар басым болып келеді. Олар
ернеуінде, мойнында ирек тісті немесе тегіс қалыппен түсірілген
қиғаш немесе айқыш-ұйқыш ойықтары бар белдеулермен, қисық жіңішке
белдеулермен өрнектелнген. Түбі дөңгелек келген, ою - өрнек
салынбаған ыдыстар да бар.
Мало – Красноярка селосы іргесіндегі қоныста жапсарластырыла
салған қора-қопсысы бар екі тұрғын үй ашылды. Үйдің бұрыштары
иіліп келген тік бұрыш бітімді, жартылай жертөле үлгісінде;
аумағы 160 шаршы метрге жуық. Ортадағы екі қатар тіреулер екі
сайлы шатырды тіреп тұрған. Сопақша келген жер ошақ үйдің
ортасынан қазылған, оған таяу граниттен жасалған келі табылды.
Үйдің солтүстік-шығыс жақтағы қабырғасына дәліз іспетті екі
құрылыс жалғасқан, олар да жерден қазылып тереңдетілген. Бұлар бейне
бір жабық аула сияқты. Екі құрылыс та күрке тәріздес жабылған.
Тұрғын жайлар мен қора-қопсыларда қоладан істелген (шоттар,
пышақтар, дән сабақтарының дағы бар орақтар, біздер) , тастан
істелген
(құйма қалып, күрзі, келісаптар, дәнүккіштер, келілер, тоқпақшалар,
қайрақ тастар), сүйектен істелген (лөкет пышақтар, біздер, инелер,
тоғалар), балшықтан істелген (керме, қыш ыдыс) еңбек құралдары
көптеп табылды. Көбіне бүйірлі және ернеуі тік құмыралар
ұшырасады. Олар кертпешелі және бүршікті жапсырма белдіктермен
өрнектелген.
Мало-Красноярка және Трушниково қоныстарында жебелердің қола
ұштарының болуы тайпааралық қақтығыстарда дәлелдейді. Қазақстанның
басқа аудандарымен салыстырғанда Оңтүстік Қазақстан мен
Жетісуда қола дәуірінің ескерткіштері анағұрлым аз
зерттелген.
Кейінгі қола дәуірінде қоныстарды мекендеушілердің жерлеу
ғұрпын Зевакино қорымының материалдарынан көруге болады, мұнда
әр кезеңдегі жүзден астам жерлеу құрылыстары зерттеледі Трушниково
мен Мало-Красноярка қоныстарында қой ешкі сүйегінің басым
болуы, жылқы сүйектерінің көбеюі, сондай-ақ бүйірі шығыңқы,
ернеуі тік немесе шамалы имиген, жапсырып соғылған
белдіктермен өрнектелген немесе өрнексіз ыдыстардың жаңа
формаларының, сондай - ақ түбі дөңгелек келетін ыдыстардың
шығуы кейінгі қола дәуірі тайпаларының экономикасында өзгерістер
болды деуге мүмкіндік береді.
Біздің заманымыздан бұрынғы ІІ мың жылдықтың екінші ширегінде
өндіруші типті шаруашылық орнықты. Бұл заманның ең
айқын ескерткіштері Есіл материалдарында жақсы бейнеленген; ол
материалдар-Петровка ІІ және Новоникольское І қоныстарының төменгі
белдеулері, Петровка селосы жанындағы қорым мен ғұрып орны. Тобыл
өзенінің аңғарында бір қабатты Семиозерное қонысы зерттелді; Батыс
Қазақстанда Қарғалы өзені бойында, Ақтөбе маңында кейбір заттар
табылды.
Көп қабатты қоныстарды (Алексеевское, Садчиковское, Новоникольское
І , Явленка І, Петровка ІІ) жәе Солтүстік Қазақстандағы
Алексеевское, Семипалатное қорымдарын, Ақтөбе облысындағы Тастыбұтақ
қорымы мен қонысын зерттегенде одан кейінгі дәуірді сипаттайтын
комплекстер алынды.
Петровка II, Новоникольское I,Семиозерное қооныстарындағы әуелгі
алакөлдік тұрғын үйлер әдетте емес; едендері 15-20 см ғана қазылып
жасалған, сондықтан оларды жер үстіндегі құрылыс деп атауға әбден болады.
Үйлердің бітімі тік бұрышты; төбесін ұстап тұрған тіреуіштердің шұңқырлары
жақсы сақталыпты. Қабырғалары долбарлай қиылған бөренелерден салынған.Едені
өзеннің ірі құмын араластырған балшықпенг сыланған. Тамақ дайындау үшін
және үйді жылыту үшін жер ошақ қазылған; олар әдетте айналасына тастар
қойылған кішкене сопақ шұңқырша болып келеді. Үйлер тығыз орналасқан;
тұрғын алаңда қорғаныс құрылыстарымен шектелген.
Алакөл заманында тұрғын үй құрылысы әуелгі
алакөлдік
(петровтық) құрылымнан өзгеше. Бұл-Явленка I, Петровка II және Тастыбұтақ
қоныстарындағы сияқты жартылай жертөле тұрпатындағы бірқатар тұрғын
үйлер. Олардың бітімдері тік 200 шаршы метрге дейін барады. Әдетте шығатын
жері бұрышта, дәліз тәрізді. Үйлері екі бөлімге бөлінеді; олардағы жер
ошақтардың саны 1-ден 8-ге дейін жетеді.
Қазақстанның орманды - далалы аймағындағы қоныстарда тұрғын
үйлер негізінен қайың бөренелерден салынды. Үйдің негізгі салмақ
түсетін қаңқасы ордың қабырғасын бойлай қазылып қатарластыра орнатылған
тіреуіштер және үйді шамалас үш бөлімге бөлінетін, ұзын қабырғаларға
қатарластыра екі қатар етіп орнатылған ортаңғы тіреуіштер болған.
Үйлердің едендерінде 200-дей тіреуіштің шұңқыр орны бар
екендігі байқалды. Бөрене қаптама, шарбақ, балшықпен сыланған қамыс,
қабырғаларды шыммен қаптау, күл себу-осының бәрі қысы суық, жазы
ыстық болатын жердің қатаң жағдайларында үйлерді жылыту үшін
істелді. Үйдің төбесі, сірә, судың ағып кетуі үшін аз - мұз
көлбеу салынған жайпақ болған.
Батыс Қазақстан даласында ағаштың жоқтығы себепті Тастыбұтақ
қонысындағы тұрғын үйлердің кейбір ерекшеліктері болды. Тіреуішті
құрылыстар өте аз пайдаланылды, оның есесіне тас кеңінен қолданылды.
Тастан ішкі қабырғалар қаланды, жер ошақтар таспен қоршалды, әр түрлі
шаруашылық қажеттеріне тас қоршамалар жасалды. Тұрғын үйлерде қабырғалары
сексеуілмен шегенделген құдықтар болды.
Тұрғын үйдің және оның әрбір бөлегінің неге арналғандығы,
үйлердің орналасуы, ошақтардың, шаруашылық ұраларының саны мен
орны дәлме - дәл белгіленген. Металл қорыту, құрал жасау ісі
тек арнаулы орындарда жүргізілді. Кейбір үйлер қоғамдық жиындар өткізуге,
табыну ғұрыптарын атқаруға арналды. Тұрғын үйлерді бұлай мұқият
саралап пайдалану тек отырықшылық тұсында ғана және адамдар коллективінің
тұрмысы барлық жағынан тұрақты болғанда ғана мүмкін болады.
Кемелді қола дәуірінің қоныс-мекендерінің бір өзгешелігі олар өте
жинақы. Бұл, әсіресе, әуелгі алакөлдік заманға тән; ол кезде
тұрғын үйлер бекініс шебімен қоршалды. Қорғаныс құрылыстары
әуелгі алакөлдік ескерткіштердің бәрінде байқалды (Боголюбово I,
Петровка II, Новоникольское I, Семиозерное), ал мұның себебі - бұл
тайпалар арасындағы қақтығыстар заманы еді. Қорғаныс-бекіністерінің
тұрқы әр түрлі болды-айнала топырақ үйіліп, алдынан ор қазылған
бекіністер, бір жағына топырақ үйіліп, басқа жақтарында табиғи
қорғаныштар-тік жарлар пайдаланылған бекіністер кездеседі.
Петровка II қонысының жанындағы бейіттік құрылыстар әуелгі алакөлдік
заманның ескерткіші болып табылды.Олар сопақ және тік бұрыш бітімді қазба
шұңқырлар болып келеді, бұларда бейіт үстіндегі құрылыстардың ізі жоқ.Екі
шұңқырда ғана көмілген адамдардың қалдықтары шықты; біреуінде өлік өртелмей
салынған, екіншісінде өртеліп
барып салынған. Шұңқырлардың көпшілігінде екі-үштен ыдыс шықты; бұлардың
қасында кейде қой сүйектері кездесті. Сірә, бүл ескерткіш әрі бейіт, әрі
табыну орны болса керек.
Қоныстардың тұрғындары қола балға шот,лөкет пышақ, ойығы бар
қашау,балдақ сапты пышақ,қол жылжымауы үшін саңырауқұлақ тәрізді немесе
дөңгелек тиекті сабы бар қанжар сияқты қару-құралдарды қолданды. Ұңғымасы
бар үш қырлы жебе ұштары да,сірә,алғашг рет осы дәуірде шықса керек.
Ертістің оң жағалауына орналасқан Қанай аулы іргесіндегі қоныста
жапсарластыра салынған шаруашылық құрылыстары бар тік бұрыш бітімдес
(аумағы 50 шаршы метрге жуық) тұрғын жай ашылды. Жай жартылай жертөле
бітімдес. Құрылыс қабырғаларының негізі-тіреулер,олардың арасына қамыс
салынып, балшықпен сыланған. Едені жер, онда тастан қаланған үш ошақ бар.
Оның екеуі тамақ дайындауға, біреуі үй жылытуға арналған.Шаруашылық қора-
қопсы негізінен тұрғын жаймен бірге тұтас жайдақ төбемен жабылған. Тұрғын
жайға өзенге қараған тар дәлізден кіреді. Жайдың орталық бөлігі кіретін
дәлізден аласа қабырғамен бөлінген. Бөлінген жағы шаруашылыққа арналған
болу керек-онда төлдер ұсталған. Қоныста жақын маңнан ағаш көмірімен
араласқан мыс шлагының кесектері (10 кг) бар қорыту пешінің қалдықтары
ашылды.Шамасы,руданы қонысқа Нарым жотасындағы жақын маңдағы кен орнынан
әкелген болу керек.
Қоныстан оңтүстік-шығысқа таман үш тас қаламамен белгіленген
табынатын орын болған.
Соңғы қола тайпаларының дамуындағы екінші кезең мәдениеттердің
күрт өзгеруіне, ауысуымен байланысты. Бір кезде өркендеген андроновтық
– қима қауымның бүкіл территориясына – Поволожьенің. Приуральенің,
Қазақстанның және Батыс Сібірдің оңтүстік өңірінің ұлан-байтақ
жазығына “ білеу керамикасы ” мәдеиетінің тайпалары қоныстанады.
Олар өзендердің бірінші жайылма алаңқайларындағы қола дәуірі үшін
дәстүрлі жерлерді мекендейді, олардың қоныс-жайлары біздің
заманымыздан бұрынғы VІІІ- VІІ ғасырларға дейін мекен болады.
Тобылдағы және Есілдің
Петропавл өңіріндегі қоныстардың жоғарғы қабаттары солардан
қалған. Шағалалы өзенінің бойында осындай ескерткіштердің үлкен
тобы барлығы анықталды. Сірә, Обалы қонысы да сол уақытқа
қатысты болса керек. Степняк қаласы жанында зерттелген руда
қазушылардың қоныс жайларындағы негізгі қабаттар да соңғы
қоламен байланысты.
Қола дәуірінде құрбан шалу ғұрпы шықты. Қоныстардың қасында
құрбан шалатын арнайы орындар болды. Олар таспен қоршалған
дөңгелек алаң немесе топырақ үйілген төбе болды. Ғұрып орындарын
қазғанда күйген дәннің қалдықтары, астық түйгіштер, хайуандардың
сүйектері, күлдің орны, ыдыс-аяқтың, келісаптардың сынықтары шықты.
Құрбан шалатын екі орынды зерттегенде руда ұқсайтын тас құралдар
да табылды.
2.3. Қола дәуірінің қоныстары мен тұрғын үйлері.
Қола дәуірінде Сібірдің, Приуральенің, Қазақстанның және Орта
Азияның ұланғайыр далаларын тегі жағынан және тарихи
тағдырларының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендеді; бұл
тайпалар өзінше бір үлгідегі жарқын мәдениет қалдырды. Бірінші
ескерткіштің табылған жері Ачинск маңындағы Андроново селосының
атына қарай бұл мәдениет ғылымда шартты түрде “Андронов
мәдениеті” деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. КІРІСПЕ
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Қола дәуірінің ерекшелігі
2.2. Андронов мәдениеті
2.3. Қола дәуірінің қоныстары мен тұрғын үйлері.
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
V. ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта Орталық Қазақстанда қола дәуірінің 30-ға жуық
қонысы мен 150 ірі қорымы табылды. Қазба ісі 40 қорым мен 10
қоныста жүргізілді.
Қазақтың ұсақ шоқылығының байтақ жерін мекендеген тайпалар
тұрғы үйлер мен қора – қопсылардың қалдықтары бар қоныстар,
бейіт құрылыстары мен көне рудниктер, жартастағы суреттер мен
құрбан шалу орындары сияқты көптеген ескерткіштер қалдырды.
Қазақстан территориясында қола дәуірі қоныстарының жүзден
астамы мәлім, олардың отызында археологиялық қазба жұмыстары
жүргізілді.Қазақстанның басқа аудандарымен салыстырғанда Оңтүстік
Қазақстан мен Жетісуда қола дәуірінің ескерткіштерде анағұрлым аз
зерттелген. Көп жылғы ізденістері нәтижесінде бірен-саран қорымдар
мен қоныстар ғана табылып, зерттелді.
Қоныстар әдетте 6-10 үйден, үлкендері 20 үйден құралды; олар өзен
жағасында бір немесе екі қатар болып орналасты . Мүйістегі үйлер
ортада ашық алаң қалдырып айнала салынды; бұл алаң қоғамдық
жиындар орны ретінде немесе мал қамау үшін пайдаланылды. Тұрғын
үйлер жартылай жертөлелер мен жер бетіндегі үйлер болып екіге
бөлінді. Жартылай жертөлелердің негізгі үш түрін атап өтуге болады,
олар: тік бұрышты, сопақ және сегіздік тәрізді жертөлелер; бәрінің
де дәліз сияқты шығар аузы бар болды. Қабырғаларды бойлай тіке
бағандар орнатылды, олардың арасына ортасынан жарылған ағаштар
немесе шарбақ ұсталып, балшықпен салынатын, кейін сыртына күл
себіліп, шым қаланатын болды. Тұрғын үйлердің аумағы 100 шаршы
метрден 300-400 шаршы метрге дейін болды. Орталық және Батыс
Қазақстан аудандарында ағаштың жоқтығы себепті мұнда тұрғын
үйлер салғанда тас көп қолданылды. Қабырғалардың ішкі жағынан тас
қаланды , тастан қалап бөлме-бөлме етіп бөлінді (Атасу, Бұғылы І,
ІІ, Ақбауыр, Тастыбұтақ). Ал жер үстіндегі үйлердің қабырғалары
бөренелерден жасалған тұрпайы қима үйлер болды.
Көне замандағы шеберлер мөлшері жағынан орасан зор тас
қоршаулар мен лақыттар салды. Халықтың құрылыс ісіндегі тәжірибесі
мен дәстүрлері діни құрылыстарды салуда ғана емес, көбінесе үйлер
мен қора қопсыларды салуда қалыптасты.
Қазақстан территориясында қола дәуірі қоныстарының
жүзден астамы мәлім, олардың отызында археологиялық қазба
жұмыстары жүргізілді.
Әдетте, қоныстар өзендердің жайпақ жағасында, кең жайылмада,
мүйісте, кейде көл маңында орналасты; бірақ мұнда да олар ойпаң
жерлерде, жылғалар мен дала өзендерінің құяр жерінде жайғасты,
өйткені, мұндай жерлерде шөп көп болды, ал топырағы кетпенмен
ұқсатуға ыңғайлы болды. Қоныстар әдетте 6-10 үйден, үлкендері 20 үйден
құралды; олар өзен жағасында бір немесе екі қатар болып орналасты
. Мүйістегі үйлер ортада ашық алаң қалдырып айнала салынды; бұл
алаң қоғамдық жиындар орны ретінде немесе мал қамау үшін
пайдаланылды. Тұрғын үйлер жартылай жертөлелер мен жер бетіндегі
үйлер болып екіге бөлінді. Жартылай жертөлелердің негізгі үш түрін
атап өтуге болады, олар: тік бұрышты, сопақ және сегіздік тәрізді
жертөлелер; бәрінің де дәліз сияқты шығар аузы бар болды.
Қабырғаларды бойлай тіке бағандар орнатылды, олардың арасына
ортасынан жарылған ағаштар немесе шарбақ ұсталып, балшықпен
салынатын, кейін сыртына күл себіліп, шым қаланатын болды. Тұрғын
үйлердің аумағы 100 шаршы метрден 300-400 шаршы метрге дейін
болды. Орталық және Батыс Қазақстан аудандарында ағаштың жоқтығы
себепті мұнда тұрғын үйлер салғанда тас көп қолданылды.
Қабырғалардың ішкі жағынан тас қаланды , тастан қалап бөлме-бөлме
етіп бөлінді (Атасу, Бұғылы І, ІІ, Ақбауыр, Тастыбұтақ). Ал жер
үстіндегі үйлердің қабырғалары бөренелерден жасалған тұрпайы қима
үйлер болды. Орта қола дәуірінің кейінгі кезеңінде тұрғын үйлер
аумағы шағын, шаршы етіліп, жердің үстіне салынды, каркас
негізді, төбесі төрт сайлы, пирамида бітімді болды. Қабырғалар
қазылып орнатылған бөреелерден емес , қатарластырыла қойылған
бөренелерден жасалды, сондықтан оларды тігу де , жығу да оңай
болды.
Үйлердің төбесі жабылғаын Ақсу-Аюлы, Дәндібай, Отау
тұрпатты бейіт құрылыстарыың құрылымынан аңғаруға болады. Олардың
төбелері қиыстырылып шығарылды немесе тақталар бірінің үстіне
бірі сатылана салынып, сүйірлене көмкерілді, бірақ төбесі жайпақ
үйлердің болуы да мүмкін еді.
Көне замандағы шеберлер мөлшері жағынан орасан зор тас
қоршаулар мен лақыттар салды. Халықтың құрылыс ісіндегі тәжірибесі
мен дәстүрлері діни құрылыстарды салуда ғана емес, көбінесе үйлер
мен қора қопсыларды салуда қалыптасты.
Қазіргі уақытта Орталық Қазақстанда қола дәуірінің 30-ға жуық
қонысы мен 150 ірі қорымы табылды. Қазба ісі 40 қорым мен 10
қоныста жүргізілді.
Солтүстік және Шығыс Қазақстанда тіреме бағанды құрылымдар
тұрғын үйлер мен қора –қопсылардың негізі болды. Олардың төбесі
жайпақ немесе екі сайлы етіп жабылды. Құрылыста ағаш кеңінен
қолданылды.
Үй қоралардың жайғасуы, жер ошақтардың, шаруашылық ұралардың
саны мен орны үйдің немесе оның жеке бөлегінің нақ неге
арналуына байланысты болды. Арнайы бөлінген жерде металл
қорытылып , құралдар жасалды. Кейбір үйлер қоғамдық жұмыстарға,
жиындарға және діни ғұрыптарды орындауға арналды.
2.1. Қола дәуірінің ерекшелігі
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен
ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі.
Тауар өндірісінің негізі тауар өндірушілердің экономикалық
оқшауланушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады.
Олардың әрқайсысы өндірістің материалдық-заттай факторларының айырмашылығы,
олардың әр түрлі деңгейі жағдайында өнім жасайды, ал сол себепті тіпті
ұқсас тауарлар нақтылы және затталынған еңбектің әр түрлі шығындарымен
өндіріледі. Бұл теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек нәтижелерін
өлшеудің қажырлы еңбектің және жұмсалынған күш-жігерге баламалы тұтынудың
өлшемін ескере алатын айрықша механизмнің объективті қажеттігі туады.
Ұдайы өндіріс процесінің үздіксіз жалғасып жататын белгілі өндіру,
бөлу, айырбастау және тұтыну стадиялары оның қатысушылары арасында тауар
қатынастарының болуын айқындайды, өйткені өндірілген өнімдер сатып алу-
сатуға жататын тауарлар ретінде болады: өнім оны тұтынудан бұрын айырбастау
және бөлу стадияларынан өтеді. Сонымен бірге материалдық өндіріс
қатысушыларының ғана емес, қоғамдық қатынастардың барлық қатысушыларының
қажеттіліктері мен мүдделері қанағаттандырылуы тиіс. Осыған орай олар
мамандандырылған еңбектің, орындалатын қызметгердің нәтижелерімен, әр түрлі
өндірілетін игіліктермен олардың саны мен сапасына сәйкес айырбасталуы
тиіс. Тек өндірілген еңбек өнімдері айырбасталғанда, оларды белгілі бір
ақшалай баламамен өткізгенде өндірушілердің ақшалай түсімі (табысы)
жасалады. Жасалынған игіліктер мен құндылықтарды өлшеу құн өлшемі мен
жалпыға ортақ балама ретіндегі ақшаның көмегімен жүзеге асады. Сондықтан
материалдық және материалдық емес игілікгер, қызметтердің өндірілген
массасы – қоғамдық өнімнің - натуралдық-заттай көрінісімен бірге оның
ақшалай көрінісі де болады. Қозғалыстың құндық нысаны натуралдық-заттай
нысандағы өнімнің қозғалысын ортақтастыратын белгілі бір ақша қорларын
тудырады. Басқаша айтқанда, өнімнің өндірістен тұтынуға өтуі тек тиісті
ақша қорларын жасау, бөлу және пайдалану арқылы болады. Осы кезде пайда
болатын ақша, экономикалық қатынастар қаржының ұғымын құрады. Қаржы тауар
қатынастарынан тыс өмір сүре алмайды.
Қоғамдық өнімнің нақтылы іске асырылуының екі нысанының болуы қоғамдық
өндірістің әрбір қатысушыларының қажеттіліктеріне сәйкес оны түпкілікті
тұтынуға жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл үшін құндық категориялар – ақша,
баға, қаржы, еңбекақы, кредит және басқалары пайдаланылады.
Қаржы ғылыми ұғым ретінде қоғамдық өмірде сан алуан нысандарда пайда
болатын қызметтермен ассоциацияланады және міндетті түрде ақша
қатынастарының қозғалысымен қосарлана жүреді.
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістегі әр
түрлі қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрінде болып жатады. Құбылыстар
бетінде бұл қозғалыс ақшалай соманы шаруашылық жүргізуші субъектілердің бір-
бірімен қолма-қол ақшасыз жасасатын есеп айырысулары; негізгі капиталға
жұмсалатын амортизациялық соманы есептеу; табысты (пайданы) бөлу және
кәсіпорындарда, фирмаларда ішкішаруашылық арналымның қорларын қалыптастыру;
мемлекеттік бюджеттің кірістеріне салық төлемдерін аудару; қайырымдылық
қорларына қаражат төлеу; экспортталатын тауарлар үшін кеден баждарын төлеу
және тағы басқа операциялар қолма-қол ақшасыз немесе қолма-қол ақшамен есеп
айырысу түрінде бір иеленушіден басқа иеленушіге беруі болып табылады.
Осының барлығында және осыған ұқсас қаржы операцияларында ақша
қатынастарының қозғалысы болып жатады.
Қаржы ұғымы ақша нысанындағы қоғамдық өнімді бөлумен байланысты
болатын экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтиды. Тауар-ақша
қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық
экономика жағдайында қаржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша
айналымын – ақша ағынын бейнелеп көрсетеді.
Экономиканың жұмыс істеуінің нарық жағдайында мемлекет тауар-ақша
қатынастарын әлде қайда аз дәрежеде реттейді, негізгі реттеуіш тауарлардың,
жұмыстардың және қызметтер көрсетудің сұранымы мен ұсынымы болып табылады.
Қаржы - ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол
әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі
субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша
қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу
процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға
жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып
табылады. Қаржының басты белгілерінің бірі - оның тұлғалануының ақша нысаны
және ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі. Демек,
қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның нақтылы
қозғалысымен аңғартып отырады.
Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл сферасын қамтиды деп санау дұрыс
болмас еді. Ақша қатынастары ішінен тек олар арқылы мемлекеттің, оның
аумақтық бөлімшелерінің, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің
жасалатын ақша қорлары бұл қатынастардың мазмұны болып табылады. Ақша
қатынастары жалпы алғанда қаржыдан кең. Қаржы тек ақша қорларының, атап
айтқанда табыстар мен қорланымдардың қозғалысымен байланысты болатын ақша
қатынастарын ғана қамтиды. Басқа ақша қатынастары қаржы шеңберінен шығып
кетеді. Қаржы қатынастарының жиынтығына, мысалы, шығындардың барлық
түрлерін ақшалай есепке алу мен бақылау жасау, өндірілген өнімді ақша
нысанында өлшеу, өзіндік құнды калькуляциялау және өнімнің бағасын анықтау,
ақшалай түсімді есепке алу мен сақтау, ақша айналысын реттеу және басқалары
кірмейді. Сауда жүйесі арқылы тауарларды сатып алу және сату (тіпті
мемлекет бөлшек сауда бағаларын реттеп отырған жағдайда да) кезінде пайда
болатын ақша қатынастарын да қаржыға жатқызуға болмайды. Себебі мемлекет
бұл жерде ақша қатынастарын азаматтық-құқықтық әдіспен реттеп отырады. Ақша
қатынастарымен бірігіп кеткен субъектілердің теңдігі (олардың құқықтары мен
міндеттеріндегі тепе-теңдік) бұл әдіске тән өзгеше нышан болып табылады.
Сонымен бірге қалыптасатын ақша қатынастарының өзіндік қаржылық емес
өзгешелігі болады. Кез келген ақша қатынастары қаржы қатынастарын білдіре
бермейді.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша – бұл ең алдымен ассоциацияландырылған
өндірушілердің еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы -
жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық
тетігі, ақша қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол
өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта
болады.
Ұдайы өндіріс процесінің түрлі стадияларында жеке экономикалық
категориялардың қатысу дәрежесі бірдей емес.
Ақшаның нақтылы қозғалысы ұдайы өндіріс процесінің екінші және үшінші
стадияларында - бөлуде және айырбастауда болады.
Екінші стадияда ақша нысанындағы құнның қозғалысы тауарлардың
қозғалысынан оқшауланады және оның шеттелуімен (бір иеленушілерден басқа
иеленушілерге етуімен) немесе құнның әр бөлігінің мақсатты оқшаулануымен
(бір иеленушінің шеңберінде) сипатталады. Үшінші стадияда бөлінген құн
(ақша нысанындағы) тауар нысанына айырбасталады. Бұл жерде құнның өзінің
шеттетілуі болмайды. Сөйтіп, ұдайы өндірістің екінші стадиясында құнның
ақша нысанының бір жақты қозғалысының орны болады, ал үшінші стадияда
құндардың екі жақты қозғалысы болады, оның бірі ақша нысанында, ал басқасы
тауар нысанында болады.
Ұдайы өндіріс процесінің өндіру мен тұтыну стадияларында мұндай
қозғалыстың болмауы олардың қаржының пайда болуының орны еместігін
дәлелдейді. Бөлінген құн (ақша нысанында) тауар нысанымен айырбасталатын,
яғни сатып алу 4 сату актілері жасалатын айырбастауда да қаржыға орын жоқ.
Ұдайы өндіріс процесінің құн стадиясында тек баға құралын қажет ететін
өнбойы жасалатын айырбас операциялары болып жататындықтан, мұнда басқа
экономикалық категорияның механизмі – баға жұмыс істейді.
Қаржының іс-әрекет етуінің жиынтық қоғамдық өнімді бөлу стадиясында асқан
дәрежеде көрінетіндігі қаржы үшін көпшілікке танылған болып саналады.
Сонымен қаржы мен қаржы қатынастарының пайда болып, іс-әрекет ететін орны
ақшаның нақтылы қозғалысы болатын ұдайы өндіріс процесінің бөлу стадиясы
болып табылады. Мұнда жалпы қоғамдық өнімнің құны және оның маңызды бөлігі
– ұлттық табыс алғашқы бөлу процесіне ұшырап, мақсатты арналым мен
субъектілер бойынша бөлінеді. 2.2. Андронов мәдениеті
Қазақстанның барлық жерлеріндегі сияқты Шығыс Қазақстанның
кейінгі қола кезеңі-бақташы тайпалардың көшпелі мал шаруашылығына
көшкен уақыты.
Бұл кезеңді Трушниково селосының іргесіндегі қонысты Мало-
Красноярка селосы іргесіндегі қоныс пен қорымды, Зевакино қорымын
зерттеу кезінде алынған археологиялық деректер сипаттайды.
Трушниково қонысында тік бұрышты жартылай жертөле
үлгісіндегі екі тұрғын жай ашылды. Олардың біреуінің
қабырғаларының негізгі жерге көмілген тіреулер болды, бұл
тіреулердің аралығы шарбақпен немесе ағашпен өріліп бекітілген.
Үйлерден қыш ыдыстардың сынықтары, мал мен балық сүйектері
шыққан шаруашылық ұралары табылды. Бұлардың біреуінен жебенің оқ
тәріздес, екі шетінде қыры бар, ұңғылы қола ұшы табылды. Жер
ошақтардың шұңқырында ыс пен күйе іздері бар тастар, көп мөлшерде
күл, ағаш көмірі мен күйген шырпы, еденде мыс рудасының
түйірлері
сақталған. Екінші үйдің маңында диаметрі 1,2 және тереңдігі 2,1 м
құдық болған.
Қоныстан табылан көптеген қыш ыдыстардың арасында құмыралардың
екі түрі: иіні жатық, ернеуі тік немесе сәл сыртқа қайырылған
құмыралар және бүйірі өте-мөте шығыңқы, ернеуі тік немесе
сәл сыртқа қайырылған құмыралар басым болып келеді. Олар
ернеуінде, мойнында ирек тісті немесе тегіс қалыппен түсірілген
қиғаш немесе айқыш-ұйқыш ойықтары бар белдеулермен, қисық жіңішке
белдеулермен өрнектелнген. Түбі дөңгелек келген, ою - өрнек
салынбаған ыдыстар да бар.
Мало – Красноярка селосы іргесіндегі қоныста жапсарластырыла
салған қора-қопсысы бар екі тұрғын үй ашылды. Үйдің бұрыштары
иіліп келген тік бұрыш бітімді, жартылай жертөле үлгісінде;
аумағы 160 шаршы метрге жуық. Ортадағы екі қатар тіреулер екі
сайлы шатырды тіреп тұрған. Сопақша келген жер ошақ үйдің
ортасынан қазылған, оған таяу граниттен жасалған келі табылды.
Үйдің солтүстік-шығыс жақтағы қабырғасына дәліз іспетті екі
құрылыс жалғасқан, олар да жерден қазылып тереңдетілген. Бұлар бейне
бір жабық аула сияқты. Екі құрылыс та күрке тәріздес жабылған.
Тұрғын жайлар мен қора-қопсыларда қоладан істелген (шоттар,
пышақтар, дән сабақтарының дағы бар орақтар, біздер) , тастан
істелген
(құйма қалып, күрзі, келісаптар, дәнүккіштер, келілер, тоқпақшалар,
қайрақ тастар), сүйектен істелген (лөкет пышақтар, біздер, инелер,
тоғалар), балшықтан істелген (керме, қыш ыдыс) еңбек құралдары
көптеп табылды. Көбіне бүйірлі және ернеуі тік құмыралар
ұшырасады. Олар кертпешелі және бүршікті жапсырма белдіктермен
өрнектелген.
Мало-Красноярка және Трушниково қоныстарында жебелердің қола
ұштарының болуы тайпааралық қақтығыстарда дәлелдейді. Қазақстанның
басқа аудандарымен салыстырғанда Оңтүстік Қазақстан мен
Жетісуда қола дәуірінің ескерткіштері анағұрлым аз
зерттелген.
Кейінгі қола дәуірінде қоныстарды мекендеушілердің жерлеу
ғұрпын Зевакино қорымының материалдарынан көруге болады, мұнда
әр кезеңдегі жүзден астам жерлеу құрылыстары зерттеледі Трушниково
мен Мало-Красноярка қоныстарында қой ешкі сүйегінің басым
болуы, жылқы сүйектерінің көбеюі, сондай-ақ бүйірі шығыңқы,
ернеуі тік немесе шамалы имиген, жапсырып соғылған
белдіктермен өрнектелген немесе өрнексіз ыдыстардың жаңа
формаларының, сондай - ақ түбі дөңгелек келетін ыдыстардың
шығуы кейінгі қола дәуірі тайпаларының экономикасында өзгерістер
болды деуге мүмкіндік береді.
Біздің заманымыздан бұрынғы ІІ мың жылдықтың екінші ширегінде
өндіруші типті шаруашылық орнықты. Бұл заманның ең
айқын ескерткіштері Есіл материалдарында жақсы бейнеленген; ол
материалдар-Петровка ІІ және Новоникольское І қоныстарының төменгі
белдеулері, Петровка селосы жанындағы қорым мен ғұрып орны. Тобыл
өзенінің аңғарында бір қабатты Семиозерное қонысы зерттелді; Батыс
Қазақстанда Қарғалы өзені бойында, Ақтөбе маңында кейбір заттар
табылды.
Көп қабатты қоныстарды (Алексеевское, Садчиковское, Новоникольское
І , Явленка І, Петровка ІІ) жәе Солтүстік Қазақстандағы
Алексеевское, Семипалатное қорымдарын, Ақтөбе облысындағы Тастыбұтақ
қорымы мен қонысын зерттегенде одан кейінгі дәуірді сипаттайтын
комплекстер алынды.
Петровка II, Новоникольское I,Семиозерное қооныстарындағы әуелгі
алакөлдік тұрғын үйлер әдетте емес; едендері 15-20 см ғана қазылып
жасалған, сондықтан оларды жер үстіндегі құрылыс деп атауға әбден болады.
Үйлердің бітімі тік бұрышты; төбесін ұстап тұрған тіреуіштердің шұңқырлары
жақсы сақталыпты. Қабырғалары долбарлай қиылған бөренелерден салынған.Едені
өзеннің ірі құмын араластырған балшықпенг сыланған. Тамақ дайындау үшін
және үйді жылыту үшін жер ошақ қазылған; олар әдетте айналасына тастар
қойылған кішкене сопақ шұңқырша болып келеді. Үйлер тығыз орналасқан;
тұрғын алаңда қорғаныс құрылыстарымен шектелген.
Алакөл заманында тұрғын үй құрылысы әуелгі
алакөлдік
(петровтық) құрылымнан өзгеше. Бұл-Явленка I, Петровка II және Тастыбұтақ
қоныстарындағы сияқты жартылай жертөле тұрпатындағы бірқатар тұрғын
үйлер. Олардың бітімдері тік 200 шаршы метрге дейін барады. Әдетте шығатын
жері бұрышта, дәліз тәрізді. Үйлері екі бөлімге бөлінеді; олардағы жер
ошақтардың саны 1-ден 8-ге дейін жетеді.
Қазақстанның орманды - далалы аймағындағы қоныстарда тұрғын
үйлер негізінен қайың бөренелерден салынды. Үйдің негізгі салмақ
түсетін қаңқасы ордың қабырғасын бойлай қазылып қатарластыра орнатылған
тіреуіштер және үйді шамалас үш бөлімге бөлінетін, ұзын қабырғаларға
қатарластыра екі қатар етіп орнатылған ортаңғы тіреуіштер болған.
Үйлердің едендерінде 200-дей тіреуіштің шұңқыр орны бар
екендігі байқалды. Бөрене қаптама, шарбақ, балшықпен сыланған қамыс,
қабырғаларды шыммен қаптау, күл себу-осының бәрі қысы суық, жазы
ыстық болатын жердің қатаң жағдайларында үйлерді жылыту үшін
істелді. Үйдің төбесі, сірә, судың ағып кетуі үшін аз - мұз
көлбеу салынған жайпақ болған.
Батыс Қазақстан даласында ағаштың жоқтығы себепті Тастыбұтақ
қонысындағы тұрғын үйлердің кейбір ерекшеліктері болды. Тіреуішті
құрылыстар өте аз пайдаланылды, оның есесіне тас кеңінен қолданылды.
Тастан ішкі қабырғалар қаланды, жер ошақтар таспен қоршалды, әр түрлі
шаруашылық қажеттеріне тас қоршамалар жасалды. Тұрғын үйлерде қабырғалары
сексеуілмен шегенделген құдықтар болды.
Тұрғын үйдің және оның әрбір бөлегінің неге арналғандығы,
үйлердің орналасуы, ошақтардың, шаруашылық ұраларының саны мен
орны дәлме - дәл белгіленген. Металл қорыту, құрал жасау ісі
тек арнаулы орындарда жүргізілді. Кейбір үйлер қоғамдық жиындар өткізуге,
табыну ғұрыптарын атқаруға арналды. Тұрғын үйлерді бұлай мұқият
саралап пайдалану тек отырықшылық тұсында ғана және адамдар коллективінің
тұрмысы барлық жағынан тұрақты болғанда ғана мүмкін болады.
Кемелді қола дәуірінің қоныс-мекендерінің бір өзгешелігі олар өте
жинақы. Бұл, әсіресе, әуелгі алакөлдік заманға тән; ол кезде
тұрғын үйлер бекініс шебімен қоршалды. Қорғаныс құрылыстары
әуелгі алакөлдік ескерткіштердің бәрінде байқалды (Боголюбово I,
Петровка II, Новоникольское I, Семиозерное), ал мұның себебі - бұл
тайпалар арасындағы қақтығыстар заманы еді. Қорғаныс-бекіністерінің
тұрқы әр түрлі болды-айнала топырақ үйіліп, алдынан ор қазылған
бекіністер, бір жағына топырақ үйіліп, басқа жақтарында табиғи
қорғаныштар-тік жарлар пайдаланылған бекіністер кездеседі.
Петровка II қонысының жанындағы бейіттік құрылыстар әуелгі алакөлдік
заманның ескерткіші болып табылды.Олар сопақ және тік бұрыш бітімді қазба
шұңқырлар болып келеді, бұларда бейіт үстіндегі құрылыстардың ізі жоқ.Екі
шұңқырда ғана көмілген адамдардың қалдықтары шықты; біреуінде өлік өртелмей
салынған, екіншісінде өртеліп
барып салынған. Шұңқырлардың көпшілігінде екі-үштен ыдыс шықты; бұлардың
қасында кейде қой сүйектері кездесті. Сірә, бүл ескерткіш әрі бейіт, әрі
табыну орны болса керек.
Қоныстардың тұрғындары қола балға шот,лөкет пышақ, ойығы бар
қашау,балдақ сапты пышақ,қол жылжымауы үшін саңырауқұлақ тәрізді немесе
дөңгелек тиекті сабы бар қанжар сияқты қару-құралдарды қолданды. Ұңғымасы
бар үш қырлы жебе ұштары да,сірә,алғашг рет осы дәуірде шықса керек.
Ертістің оң жағалауына орналасқан Қанай аулы іргесіндегі қоныста
жапсарластыра салынған шаруашылық құрылыстары бар тік бұрыш бітімдес
(аумағы 50 шаршы метрге жуық) тұрғын жай ашылды. Жай жартылай жертөле
бітімдес. Құрылыс қабырғаларының негізі-тіреулер,олардың арасына қамыс
салынып, балшықпен сыланған. Едені жер, онда тастан қаланған үш ошақ бар.
Оның екеуі тамақ дайындауға, біреуі үй жылытуға арналған.Шаруашылық қора-
қопсы негізінен тұрғын жаймен бірге тұтас жайдақ төбемен жабылған. Тұрғын
жайға өзенге қараған тар дәлізден кіреді. Жайдың орталық бөлігі кіретін
дәлізден аласа қабырғамен бөлінген. Бөлінген жағы шаруашылыққа арналған
болу керек-онда төлдер ұсталған. Қоныста жақын маңнан ағаш көмірімен
араласқан мыс шлагының кесектері (10 кг) бар қорыту пешінің қалдықтары
ашылды.Шамасы,руданы қонысқа Нарым жотасындағы жақын маңдағы кен орнынан
әкелген болу керек.
Қоныстан оңтүстік-шығысқа таман үш тас қаламамен белгіленген
табынатын орын болған.
Соңғы қола тайпаларының дамуындағы екінші кезең мәдениеттердің
күрт өзгеруіне, ауысуымен байланысты. Бір кезде өркендеген андроновтық
– қима қауымның бүкіл территориясына – Поволожьенің. Приуральенің,
Қазақстанның және Батыс Сібірдің оңтүстік өңірінің ұлан-байтақ
жазығына “ білеу керамикасы ” мәдеиетінің тайпалары қоныстанады.
Олар өзендердің бірінші жайылма алаңқайларындағы қола дәуірі үшін
дәстүрлі жерлерді мекендейді, олардың қоныс-жайлары біздің
заманымыздан бұрынғы VІІІ- VІІ ғасырларға дейін мекен болады.
Тобылдағы және Есілдің
Петропавл өңіріндегі қоныстардың жоғарғы қабаттары солардан
қалған. Шағалалы өзенінің бойында осындай ескерткіштердің үлкен
тобы барлығы анықталды. Сірә, Обалы қонысы да сол уақытқа
қатысты болса керек. Степняк қаласы жанында зерттелген руда
қазушылардың қоныс жайларындағы негізгі қабаттар да соңғы
қоламен байланысты.
Қола дәуірінде құрбан шалу ғұрпы шықты. Қоныстардың қасында
құрбан шалатын арнайы орындар болды. Олар таспен қоршалған
дөңгелек алаң немесе топырақ үйілген төбе болды. Ғұрып орындарын
қазғанда күйген дәннің қалдықтары, астық түйгіштер, хайуандардың
сүйектері, күлдің орны, ыдыс-аяқтың, келісаптардың сынықтары шықты.
Құрбан шалатын екі орынды зерттегенде руда ұқсайтын тас құралдар
да табылды.
2.3. Қола дәуірінің қоныстары мен тұрғын үйлері.
Қола дәуірінде Сібірдің, Приуральенің, Қазақстанның және Орта
Азияның ұланғайыр далаларын тегі жағынан және тарихи
тағдырларының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендеді; бұл
тайпалар өзінше бір үлгідегі жарқын мәдениет қалдырды. Бірінші
ескерткіштің табылған жері Ачинск маңындағы Андроново селосының
атына қарай бұл мәдениет ғылымда шартты түрде “Андронов
мәдениеті” деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz