Мұқағали Мақатаев шығармашылығындағы дінмен үндестік және Аллаһты тану
КІРІСПЕ
1 МҰҚАҒАЛИ МАҚАТАЕВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ДІНМЕН ҮНДЕСТІК ЖӘНЕ АЛЛАҺТЫ ТАНУ
1.1 М. Мақатаев шығармаларындағы адалдықты, ізгілікті, отаншылдықты жырлауы
1.2 М.Мақатаевтың шығармашылығындағы діни тақырыптағы өлеңдері
2 ҚҰЛ . КЕРІМ ЕЛЕМЕСТІҢ ГУМАНИСТІК ЖӘНЕ ДІНИ ТАҚЫРЫПТАҒЫ ЕҢБЕКТЕРІ
2.1 Құл . Керім Елеместің шығармашылығындағы адамгершілік, ұлтжандылық, отансүйгіштікке байланысты ойларын қарастыру
2.2 Құл . Керім Елеместің шығармаларындағы діни . фиософиялық ойлары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 МҰҚАҒАЛИ МАҚАТАЕВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ДІНМЕН ҮНДЕСТІК ЖӘНЕ АЛЛАҺТЫ ТАНУ
1.1 М. Мақатаев шығармаларындағы адалдықты, ізгілікті, отаншылдықты жырлауы
1.2 М.Мақатаевтың шығармашылығындағы діни тақырыптағы өлеңдері
2 ҚҰЛ . КЕРІМ ЕЛЕМЕСТІҢ ГУМАНИСТІК ЖӘНЕ ДІНИ ТАҚЫРЫПТАҒЫ ЕҢБЕКТЕРІ
2.1 Құл . Керім Елеместің шығармашылығындағы адамгершілік, ұлтжандылық, отансүйгіштікке байланысты ойларын қарастыру
2.2 Құл . Керім Елеместің шығармаларындағы діни . фиософиялық ойлары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың жалпы сипаты. Осы дипломдық жұмыстың сипаты ата-бабамыздан келе жатқан хақ дін Исламды жырлау үрдісінің жалғасып бізге жеткендігін, әрі жалғаса беретіндігін көрсету. Сонымен қатар бүгінгі таңда дүние халқын алаңдатып отырған әр түрлі діни сенімдердің қарама-қайшылығын ымыраға келтірудей маңызды мәселе, Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың парасатты да, көреген саясатының арқасында Астанада бой көтерген Бейбітшілік және Келісім Сарайында 3 дүркін болып өткен бүкіл әлемдік діндер съезінен көрініс табады. Осы бір жетістігімізді қолдап, қуаттай отырып шығармашылығындағы діни көзқарастар талданбақшы болған Мұқағали Мақатаев пен Құл-Керім Елеместің өлеңдерінде алдын-ала жырланып қойғандай екендігін аңғарамыз:
Әлем дархан сайалаңдар, бәріңеде орын бар
Қорған емес салтанатты, сәнді сарай соғыңдар
Ей адамдар сендер тату, сендер тату болыңдар [1, 9 б.].
Зерттеу тықырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда елімізде дін мен мемлекет бөліп қарастырылады. Яғни зайырлы ел түзімін ұстанудамыз. Дінді мемлекет басқарады. Дін мемлекет істеріне араласа алмайды. Еліміз халқының қайсыбір дінді ұстану және оны дәріптеу еркіндігі өзінде.
Мұқағали Мақатаев пен Құл – Керім Елемес шығармашылықтаныдағы көтерген отаншылдық идея, Отан ұшін жанымды қиямын, өлемін – өшемін деген құрғақ айқай байбалам емес немесе бейбіт заманда тырнақ астынан кір іздеп қолға қару алып, көтеріліс ұйымдастырып, ел – жұрттың тыныштығын алуда емес. Керісінше Отанды шынайы сүю. Ол үшін Отанның жүгін арқалап, өз қызметіңе адал бол, Отанның мүлкі мен байлығын ысырап етпе, сатқындық жасама, Отанның атақ – абыройына кесірін тиғізетін сөз – әрекеттен аулақ болып тәртібіне бойұсын. “Үкіметтің малы теңіз, жемеген адам доңыз” деген кері – бақпа идеядан азат етуге үндеп, әркім өзінің мүмкіндігінше Отанына үлес қоуды дәріптейді.
Екі ақынның осындай алға басар идеялары ұлтымыздың ұстаздары мен ойшылдары болған Абай, Шәкәрімдердің ойларымен тоғысып жатады. Олардың діні мен әдебиеті біреуі жүрегі болса, екіншісі оның дүрсіліндей еді. Бейне Абайдың “Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп” жырлағаны [2, 129 б.]. Құлдырауға бет алған ұлт тағдырына жаны күйзелген Алаш Арыстары “Барады дін нашарлап, халық арам болып” [3, 1 б.] деп жұрегі езіле жырлап, дін мен біліммен қазақты ойатпақ болған. Міне осыдан ата – баба дініміздің тарихтан жалғасып бізге жеткенін, әрі Ислам дінімен ғылымның ешқандай қайшылығы жоқ екендігі. Керісінше дін мен ғылым бір – бірін дәлелдеп, қалтарыс жерлерін ашып көрсетіп, бірін – бірі толықтырып, бірге дамитынын дәлелдеу арқылы Ислам дінінің шынайы, мәңгілік қасиетін көрсету. Бүгінгі таңдағы жат ниетті секталардың Ислам дұшпандарының арандатушылығы себебінен Ислам дініне қырын қарап жүрген бұрыс көзқарастағыларға ата – баба дінімізді оң қырынан көрсетіп, бейбітшіліктің қайнар көзі екендігін көрсету.
Әлем дархан сайалаңдар, бәріңеде орын бар
Қорған емес салтанатты, сәнді сарай соғыңдар
Ей адамдар сендер тату, сендер тату болыңдар [1, 9 б.].
Зерттеу тықырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда елімізде дін мен мемлекет бөліп қарастырылады. Яғни зайырлы ел түзімін ұстанудамыз. Дінді мемлекет басқарады. Дін мемлекет істеріне араласа алмайды. Еліміз халқының қайсыбір дінді ұстану және оны дәріптеу еркіндігі өзінде.
Мұқағали Мақатаев пен Құл – Керім Елемес шығармашылықтаныдағы көтерген отаншылдық идея, Отан ұшін жанымды қиямын, өлемін – өшемін деген құрғақ айқай байбалам емес немесе бейбіт заманда тырнақ астынан кір іздеп қолға қару алып, көтеріліс ұйымдастырып, ел – жұрттың тыныштығын алуда емес. Керісінше Отанды шынайы сүю. Ол үшін Отанның жүгін арқалап, өз қызметіңе адал бол, Отанның мүлкі мен байлығын ысырап етпе, сатқындық жасама, Отанның атақ – абыройына кесірін тиғізетін сөз – әрекеттен аулақ болып тәртібіне бойұсын. “Үкіметтің малы теңіз, жемеген адам доңыз” деген кері – бақпа идеядан азат етуге үндеп, әркім өзінің мүмкіндігінше Отанына үлес қоуды дәріптейді.
Екі ақынның осындай алға басар идеялары ұлтымыздың ұстаздары мен ойшылдары болған Абай, Шәкәрімдердің ойларымен тоғысып жатады. Олардың діні мен әдебиеті біреуі жүрегі болса, екіншісі оның дүрсіліндей еді. Бейне Абайдың “Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп” жырлағаны [2, 129 б.]. Құлдырауға бет алған ұлт тағдырына жаны күйзелген Алаш Арыстары “Барады дін нашарлап, халық арам болып” [3, 1 б.] деп жұрегі езіле жырлап, дін мен біліммен қазақты ойатпақ болған. Міне осыдан ата – баба дініміздің тарихтан жалғасып бізге жеткенін, әрі Ислам дінімен ғылымның ешқандай қайшылығы жоқ екендігі. Керісінше дін мен ғылым бір – бірін дәлелдеп, қалтарыс жерлерін ашып көрсетіп, бірін – бірі толықтырып, бірге дамитынын дәлелдеу арқылы Ислам дінінің шынайы, мәңгілік қасиетін көрсету. Бүгінгі таңдағы жат ниетті секталардың Ислам дұшпандарының арандатушылығы себебінен Ислам дініне қырын қарап жүрген бұрыс көзқарастағыларға ата – баба дінімізді оң қырынан көрсетіп, бейбітшіліктің қайнар көзі екендігін көрсету.
1 Мұқағали Мақатаев. Қаздар қайтып барады (жыр жинағы) – Үрімжі: ҚХР ШУАР, 1988. - 256 б.
2 Абай Құнанбайұлы. Абай өлеңдері – Үрімжі: ҚХР ШУАР, 1982. – 520 б.
3 Міржақып Дулатов. Міржақып өлеңдері. – Алматы: Дәуір, 2002. - 317 б.
4 Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жарық жұлдыздары. Тарихи – филологиялық зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1995. - 378 б.
5 Шейх Әбсаттар Қажы Дербісәлі. Исламның жауһарлары мен жәдігерліктері – Алматы: Атамұра, 2008. - 488 б.
6 Аңызға айналған адам. М.Мақатаев туралы естеліктер – Үрімжі: ҚХР ШУАР, 1999. - 215 б.
7 Поэзия менімен егіз бе едің? М.Мақатаев туралы естеліктер. – Құлжа: ҚХР ШУАР, 2004. - 430 б.
8 Мұхитдин Исаұлы. Қайрат Жолдыбайұлы. Ислам ғылымхалы. – Алматы: Ислам мәдениеті мен білімін қолдау қоры, 2008. -520 б.
9 Мұқағали Мақатаев. Аққудың қанатына жазылған жыр. – Бейжің: Ұлттар баспасы, 2004. - 196 б.
10 Жұлдыз Мақатаев. Мұқағали туралы сыр сұхбат // Аңыз адам. -№ 3, 2011.
11 Алау Әділбаев. Кемелдік кілті – Астана, Ислам мәдениеті мен білімін қолдау қоры 2011. – 248 б.
12 Батыржан Мәнсұров. Негізгі діни мағлұматтар – Алматы: Хикмет, 2008. - 384 б.
13 Шерхан Мұртаза. Мұқағали ақын жалған сөздің жауы болатын // Мұқағали - № 1, 2010. 45-47 б.
14 Мұқағали Мақатаев. Өмір өзен. – Үрімжі: ҚХР ШУАР, 1998. - 285 б.
15 Мұқағали Мақатаев. Қош махаббат (жыр жинағы) – Алматы: Жазушы, 1986. - 318 б.
16 Мұқағали Мақатаев. Аманат (жыр жинағы) – Алматы: Атамұра, 2002. -344 б.
17 Мұқағали Мақатаев. Жылап қайттім өмірдің базарынан (жыр жинағы) – Үрімжі: ҚХР ШУАР, 1997. -183 б.
18 Мұқағали Мақатаев. Шолпан (жыр жинағы) – Алматы: Жалын, 1984. -277 б.
19 Мұқағали Мақатаев. Жүрек арызы (жыр жинағы) – Алматы: Қазақпарат, 2011. -296 б.
20 Құл – Керім Елемес. Екі ғасырдың екі ақыны. Білгің келсе, алдымен зертте мені. – Алматы: Сарыжайлау, 2010.-312 б.
21 Шейх Әбсаттар Қажы Дербісәлі. Дін және Отан. – Алматы: Ислам мәдениеті мен білімін қолдау қоры, 2011. -28 б.
22 Бауыржан Момышұлы. Ұлы ақынға ұлағатты пікірлер // Мұқағали. -№ 2, 2010.
23 Осман Нұри Топбаш. Өркениет шыңындағы жәуһарлар. – Алматы: Хикмет, 2010.-496 б.
24 Мұхаммед Юсуп. Бес парыз және отбасы тәрбиесі – Медине: 2009. -1118 б.
25 Смайыл Сейітбеков. Иман негіздері. – Алматы: Көкжиек, 2011. -376 б.
26 Жұлдыз Мақатаев. Мұқағали туралы сыр сұхбат // Аңыз адам. -№ 3, 2011.
27 Нұрлытай Үркімбай. Жаратушының жетегінде жыр кешкен. Мұқағалитану бастауы – Алматы: Сарыжайлау, 2010.-321 б.
28 Нұрлан Оразалин. Құдірет жырдың құндағы // Мұқағали. -№ 6, 2010.
29 Құрманбаев Қайрат. Хадис ілімі. – Алматы: Нұрмүбәрак, 2010. -300 б.
30 Шабан Дөген. Мұсылман білім өнжиллери ансиклопедиясы. – Стамбул: 1987. -572 б.
31 Ғазез Ақытұлы. Құран Кәрімдегі ғылыми негіздер. – Алматы: Тоғанай Т, 2007. -224 б.
32 Ерлан Сыдықов. Тажалды тұншықтырған тұлға // Егемен Қазақстан. -№ 3, 2010. -8 б.
33 Ахметбек Кірішбаев. Әбу Насыр Әл – Фараби – Үрімжі: ҚХР ШУАР, 2003-176 б.
34 Құл – Керім Елемес. Ақ жалын. – Үрімжі: ҚХР ШУАР, 1988. -182 б.
35 Құл – Керім Елемес. Жұлдызды түн (жыр жинағы). – Алматы: Құс жолы, 2002. -212 б.
36 Бекболат Тілеухан. Тарихи санасы әлсіреген халықтың болашағы бұлыңғыр // Намыс журналы. - № 5, 2010. -18-19 б.
37 Оразақын Асқар. Сегіз қырлы, бір сырлы сері Керім. // Қазақ Әдебиеті. -№ 7, маусым 1998. -5-6 б.
38 Абдуссамад Махат. Отыз күн оразанаың уағызы. – Шымкент: Қазығұрт, 2010. -332 б.
39 Құл – Керім Елемес. Жетінші аспан (жыр жинағы). – Астана: Елорда, 2002. -160 б.
40 Айнұр Әбдірасылқызы. Қазақ әдебиетіндегі мінәжат жанар // Халық сөзі. -№ 5, 2011. -6-7 б.
41 Бекболат Тілеухан. Абайдың жолы // Намыс. -№ 6, 2010. -24-25 б.
42 Б. Хинаят, А. Сужикова. Қазақ халқының ұлттық киімдері. – Алматы: Дәуір, 2011.-487 б.
43 Мағжан Жұмабаев. Шолпанның күнәсі (повесть). – Үрімжі: ҚХР ШУАР, 1996. -356 б.
44 Құл – Керім Елемес. Илаһи өлеңдер // Жалын. - № 6, 2005. 34-35 б.
45 Елеусіз Ахметкерімұлы. Ұмытылмайтын сол күндер // Мұқағали. -№ 6, наурыз 2010. -17-18 б.
2 Абай Құнанбайұлы. Абай өлеңдері – Үрімжі: ҚХР ШУАР, 1982. – 520 б.
3 Міржақып Дулатов. Міржақып өлеңдері. – Алматы: Дәуір, 2002. - 317 б.
4 Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жарық жұлдыздары. Тарихи – филологиялық зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1995. - 378 б.
5 Шейх Әбсаттар Қажы Дербісәлі. Исламның жауһарлары мен жәдігерліктері – Алматы: Атамұра, 2008. - 488 б.
6 Аңызға айналған адам. М.Мақатаев туралы естеліктер – Үрімжі: ҚХР ШУАР, 1999. - 215 б.
7 Поэзия менімен егіз бе едің? М.Мақатаев туралы естеліктер. – Құлжа: ҚХР ШУАР, 2004. - 430 б.
8 Мұхитдин Исаұлы. Қайрат Жолдыбайұлы. Ислам ғылымхалы. – Алматы: Ислам мәдениеті мен білімін қолдау қоры, 2008. -520 б.
9 Мұқағали Мақатаев. Аққудың қанатына жазылған жыр. – Бейжің: Ұлттар баспасы, 2004. - 196 б.
10 Жұлдыз Мақатаев. Мұқағали туралы сыр сұхбат // Аңыз адам. -№ 3, 2011.
11 Алау Әділбаев. Кемелдік кілті – Астана, Ислам мәдениеті мен білімін қолдау қоры 2011. – 248 б.
12 Батыржан Мәнсұров. Негізгі діни мағлұматтар – Алматы: Хикмет, 2008. - 384 б.
13 Шерхан Мұртаза. Мұқағали ақын жалған сөздің жауы болатын // Мұқағали - № 1, 2010. 45-47 б.
14 Мұқағали Мақатаев. Өмір өзен. – Үрімжі: ҚХР ШУАР, 1998. - 285 б.
15 Мұқағали Мақатаев. Қош махаббат (жыр жинағы) – Алматы: Жазушы, 1986. - 318 б.
16 Мұқағали Мақатаев. Аманат (жыр жинағы) – Алматы: Атамұра, 2002. -344 б.
17 Мұқағали Мақатаев. Жылап қайттім өмірдің базарынан (жыр жинағы) – Үрімжі: ҚХР ШУАР, 1997. -183 б.
18 Мұқағали Мақатаев. Шолпан (жыр жинағы) – Алматы: Жалын, 1984. -277 б.
19 Мұқағали Мақатаев. Жүрек арызы (жыр жинағы) – Алматы: Қазақпарат, 2011. -296 б.
20 Құл – Керім Елемес. Екі ғасырдың екі ақыны. Білгің келсе, алдымен зертте мені. – Алматы: Сарыжайлау, 2010.-312 б.
21 Шейх Әбсаттар Қажы Дербісәлі. Дін және Отан. – Алматы: Ислам мәдениеті мен білімін қолдау қоры, 2011. -28 б.
22 Бауыржан Момышұлы. Ұлы ақынға ұлағатты пікірлер // Мұқағали. -№ 2, 2010.
23 Осман Нұри Топбаш. Өркениет шыңындағы жәуһарлар. – Алматы: Хикмет, 2010.-496 б.
24 Мұхаммед Юсуп. Бес парыз және отбасы тәрбиесі – Медине: 2009. -1118 б.
25 Смайыл Сейітбеков. Иман негіздері. – Алматы: Көкжиек, 2011. -376 б.
26 Жұлдыз Мақатаев. Мұқағали туралы сыр сұхбат // Аңыз адам. -№ 3, 2011.
27 Нұрлытай Үркімбай. Жаратушының жетегінде жыр кешкен. Мұқағалитану бастауы – Алматы: Сарыжайлау, 2010.-321 б.
28 Нұрлан Оразалин. Құдірет жырдың құндағы // Мұқағали. -№ 6, 2010.
29 Құрманбаев Қайрат. Хадис ілімі. – Алматы: Нұрмүбәрак, 2010. -300 б.
30 Шабан Дөген. Мұсылман білім өнжиллери ансиклопедиясы. – Стамбул: 1987. -572 б.
31 Ғазез Ақытұлы. Құран Кәрімдегі ғылыми негіздер. – Алматы: Тоғанай Т, 2007. -224 б.
32 Ерлан Сыдықов. Тажалды тұншықтырған тұлға // Егемен Қазақстан. -№ 3, 2010. -8 б.
33 Ахметбек Кірішбаев. Әбу Насыр Әл – Фараби – Үрімжі: ҚХР ШУАР, 2003-176 б.
34 Құл – Керім Елемес. Ақ жалын. – Үрімжі: ҚХР ШУАР, 1988. -182 б.
35 Құл – Керім Елемес. Жұлдызды түн (жыр жинағы). – Алматы: Құс жолы, 2002. -212 б.
36 Бекболат Тілеухан. Тарихи санасы әлсіреген халықтың болашағы бұлыңғыр // Намыс журналы. - № 5, 2010. -18-19 б.
37 Оразақын Асқар. Сегіз қырлы, бір сырлы сері Керім. // Қазақ Әдебиеті. -№ 7, маусым 1998. -5-6 б.
38 Абдуссамад Махат. Отыз күн оразанаың уағызы. – Шымкент: Қазығұрт, 2010. -332 б.
39 Құл – Керім Елемес. Жетінші аспан (жыр жинағы). – Астана: Елорда, 2002. -160 б.
40 Айнұр Әбдірасылқызы. Қазақ әдебиетіндегі мінәжат жанар // Халық сөзі. -№ 5, 2011. -6-7 б.
41 Бекболат Тілеухан. Абайдың жолы // Намыс. -№ 6, 2010. -24-25 б.
42 Б. Хинаят, А. Сужикова. Қазақ халқының ұлттық киімдері. – Алматы: Дәуір, 2011.-487 б.
43 Мағжан Жұмабаев. Шолпанның күнәсі (повесть). – Үрімжі: ҚХР ШУАР, 1996. -356 б.
44 Құл – Керім Елемес. Илаһи өлеңдер // Жалын. - № 6, 2005. 34-35 б.
45 Елеусіз Ахметкерімұлы. Ұмытылмайтын сол күндер // Мұқағали. -№ 6, наурыз 2010. -17-18 б.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Осы дипломдық жұмыстың сипаты ата-бабамыздан
келе жатқан хақ дін Исламды жырлау үрдісінің жалғасып бізге жеткендігін,
әрі жалғаса беретіндігін көрсету. Сонымен қатар бүгінгі таңда дүние халқын
алаңдатып отырған әр түрлі діни сенімдердің қарама-қайшылығын ымыраға
келтірудей маңызды мәселе, Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың парасатты да,
көреген саясатының арқасында Астанада бой көтерген Бейбітшілік және Келісім
Сарайында 3 дүркін болып өткен бүкіл әлемдік діндер съезінен көрініс
табады. Осы бір жетістігімізді қолдап, қуаттай отырып шығармашылығындағы
діни көзқарастар талданбақшы болған Мұқағали Мақатаев пен Құл-Керім
Елеместің өлеңдерінде алдын-ала жырланып қойғандай екендігін аңғарамыз:
Әлем дархан сайалаңдар, бәріңеде орын бар
Қорған емес салтанатты, сәнді сарай соғыңдар
Ей адамдар сендер тату, сендер тату болыңдар [1, 9 б.].
Зерттеу тықырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда елімізде дін мен мемлекет
бөліп қарастырылады. Яғни зайырлы ел түзімін ұстанудамыз. Дінді мемлекет
басқарады. Дін мемлекет істеріне араласа алмайды. Еліміз халқының қайсыбір
дінді ұстану және оны дәріптеу еркіндігі өзінде.
Мұқағали Мақатаев пен Құл – Керім Елемес шығармашылықтаныдағы көтерген
отаншылдық идея, Отан ұшін жанымды қиямын, өлемін – өшемін деген құрғақ
айқай байбалам емес немесе бейбіт заманда тырнақ астынан кір іздеп қолға
қару алып, көтеріліс ұйымдастырып, ел – жұрттың тыныштығын алуда емес.
Керісінше Отанды шынайы сүю. Ол үшін Отанның жүгін арқалап, өз қызметіңе
адал бол, Отанның мүлкі мен байлығын ысырап етпе, сатқындық жасама, Отанның
атақ – абыройына кесірін тиғізетін сөз – әрекеттен аулақ болып тәртібіне
бойұсын. “Үкіметтің малы теңіз, жемеген адам доңыз” деген кері – бақпа
идеядан азат етуге үндеп, әркім өзінің мүмкіндігінше Отанына үлес қоуды
дәріптейді.
Екі ақынның осындай алға басар идеялары ұлтымыздың ұстаздары мен
ойшылдары болған Абай, Шәкәрімдердің ойларымен тоғысып жатады. Олардың діні
мен әдебиеті біреуі жүрегі болса, екіншісі оның дүрсіліндей еді. Бейне
Абайдың “Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп” жырлағаны [2, 129 б.].
Құлдырауға бет алған ұлт тағдырына жаны күйзелген Алаш Арыстары “Барады дін
нашарлап, халық арам болып” [3, 1 б.] деп жұрегі езіле жырлап, дін мен
біліммен қазақты ойатпақ болған. Міне осыдан ата – баба дініміздің тарихтан
жалғасып бізге жеткенін, әрі Ислам дінімен ғылымның ешқандай қайшылығы жоқ
екендігі. Керісінше дін мен ғылым бір – бірін дәлелдеп, қалтарыс жерлерін
ашып көрсетіп, бірін – бірі толықтырып, бірге дамитынын дәлелдеу арқылы
Ислам дінінің шынайы, мәңгілік қасиетін көрсету. Бүгінгі таңдағы жат ниетті
секталардың Ислам дұшпандарының арандатушылығы себебінен Ислам дініне қырын
қарап жүрген бұрыс көзқарастағыларға ата – баба дінімізді оң қырынан
көрсетіп, бейбітшіліктің қайнар көзі екендігін көрсету.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Мұқағали Мақатаев пен Құл – Керім
Елеместің шығармашылығындағы діни философиялық талдау барысында ең әуелі
осы тақырыптың зерттелу деңгейінің тамыры тым тереңде жатқанын айта кетуге
тура келеді. Қазақ даласындағы 9 – ғасырдан бастау алған діни ғұлама
ғалымдардан басталық.
Қазақ жеріндегі ғылым, білім, діни руханият, мәдени орталықтың үлкені
әрине Фараб еді. Мұнда кезінде бай қоры бар үлкен кітапхана болғаны.
Өкінішке орай оның моңғол шапқыншылығы кезінде құрып кеткені белгілі.
Отырардан шыққан жалпы жұртшылық түгіл, мамандарға белгісіз он Фараби, үш
Сайрами, жеті Түркістани, бес Женди, екі Баршынкенти (Баршынлығи), екі
Сығанақи, екі Баласағұни, үш Тарази немесе өздеріне нысып етіп ру,
тайпаларының атын алған үш Кердери, Қыпшақи, Дулати, екі Жалайыри, Наймани,
Қоңыратили, Қазақилердің өмірі мен шығармашылығы зерделенген. Бұлардың
ішінде Әбу Насыр Әл-Фараби энциклопедиясы болса, өзгелері ғылымның белгілі
бір саласының өкілдері болатын [4, 108 б.].
Поэзия тілімен адамзат баласын әділ ақиқат жолға бастайтын Ислам
дінімен оның бүкіл адамзатқа ортақ асыл құндылықтарын дәріптеу ұлттық
поэзиямызда күшті дамыған. Шәкәрім өмір сүрген кезде хақ дініміз Исламды
жырлаған ақындар аз болмаған, мәселен Мәди Меркішұлы деген ақын Түркістан
өлкесінде өмір сүрген. Саттар Өмірұзақов деген азамат оның шығармаларын
Ташкентте басып шығарыпты. Сол ақынның “Ислам діні – хақ дін” деген
өлеңінде аттары аталған Әбу Насыр Әл-Фараби, Әбу Әли ибн Сина қазаққа
белгілі болса, ал Ибн Әл Араби етене таныс дей алмаймыз. Ибн Әл Араби
(Мухий ад-Дин Әбу Абдалла Мұхаммед бин Әли әл-Хатима ат-Таий (1165-1240)
ірі Ислам философы, мистик ақын-ды. Ізбасарлары оны “ұлы ұстаз” деп атаған.
Тегі жағынан андалусиялық ойшыл өз шығармаларын тек араб тілінде жазған [5,
174 б.].
Міне осылайша ата-бабамыздан жалғасқан хақ дінді зерртеу, оны жырлау
үрдісі бір сәт толастаған жоқ. Шоқан, Абай, Шәкәрімдер жалғастырған, кешегі
Кеңес Үкіметіндегі Мұқағали арқылы бүгінгі заманымыздағы Құл – Керім сынды
ақынның еншісіне бұйырып үлгерді.
Мұқағали Мақатаев пен Құл – Керім Елеместің шығармашылығындағы зерттелу
деңгейінің өзгешелігі олар адалдықты, адамдықты жырлау арқылы Аллаһты
тануға жетелеп, Ислам дініндегі Шариғат Үкімдерінің ұлттық идеямызбен
тоғысып жатқан ұқсастықтарын ашып көрсетіп, дін мен ғылымды ұштастыра
отырып, көркем поэзи ялық тілмен жеткізген.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бүгінгі таңда елімізде әр
түрлі діндермен алуан мақсаттағы секталардың көбейюіне байланысты әлемдік
негізгі діндерді басқаларынан ажырата білу. Жат ниетті миссионерлердің
арандатушылығынан сақтанып, өз құқығымызды заң жүзінде қорғай білу. Діннің
атын жамылып қоғамның тыныштығын бұзып жүрген, аттөбеліндей аз ғана
бүлгіншілердің әрекетіне бола, хақ дініміз Исламды солардың қатарында
санайтын сауатсыздықтан сақтанайық деген мақсатта бола отырып, ата
дініміздің тарихтан бері әдебиетімізде үзіліс таппай жырланып келгендігін,
қазірде жырлану үстінде, әрі жырланған өзекті мәселе адамзаттың бақыты,
қоғамның тыныштығы, Отанның тұтастығын сақтау екенін ашып көрсету.
Бейне Елбасымыз Н.Назарбаевтың тұңғыш рет Әлемдік және дәстүрлі діндер
съезіндегі “Келешекте бұл әлемдегі діндераралық шиеленісті бәсеңдету,
руханиятты бейбітсүйгіштік пен төзімділікті насихаттау міндеті болатын
халықаралық ұйымның негізін қалай алар еді” деген аталы сөзіне үн қосып,
шейх Әбсаттар қажы Дербісәлінің “Біздің ұстанымымыз: Бір дін, бір мәзһәб,
бір ұлт, бір тіл және халықтың ынтымағы мен достығы” [5, 203 б.] деп салт –
дәстүрімізбен сәйкестендіріп ұстанып келе жатқан хақ дініміз Исламнан
кемістік іздеп, іріткі садғысы келетіндерге ескерту жасап бірлікке шақырған
алғабасар идеясын дәріптеуді міндетіміз деп білдік.
Зерттеу жұмысының нысаны мен пәні. М.Мақатаев пен Құл-керім Елеместің
шығармаларындағы діни көзқарастарды жан-жақтылы талдап көрсету арқылы ата-
баба дініміздің тарихтан жалғасып бүгінге жеткен, ғылым мен діннің бір-
біріне қарсы емес, қайта өзара сәйкестігін түсіндіру. Сонымен қатар әлемдік
діндер мен секталардың ара-жігін ажырата білу, діндер ара достастықты
күшейтіп, қоғамның тыныштығын сақтау. хақ дін Исламды берік ұстанып, оны
жалғасты зерттеуді алға қояды.
Дипломдық жұмыстың пәні шығармалары талданған екі ақынның діни маладан
өзге тақырыптары көптеп зерттелген. Мұқағали Мақатаев жөнінде Нұрлан
Оразалин “Құдірет жырдың құндағы” деген мақаласында қоғамды жайлаған аса
қауіпті құдайсыздық дертіне шалдықпаған діни тақырыпта өлеңдер жазған деп
мәлімет береді. Ал Нұрлытай Үркімбай “Жаратушының жетегінде жыр кешкен”
атты мақаласында қылышынан қан тамған құдайсыз Кеңес Үкіметі кезеңінде
тайсалмай дінді жырлады деп дерек береді. Құл-Керім Елемес “Екі ғасырдың
екі ақыны” атты мақаласында М.Мақатевты хакім Абаймен салыстыра отырып,
өзара үндестіктерін тауып Құран және Шариғат үкімдерімен дәлелдей отырып
зерттеген.
Қазіргі таңда діни тақырыпта қалам тербеген саусақпен санарлық
ақындардың бірегейі Құл-Керім Елемес туралы Айнұр Әбдірасылқызы “Қазақ
әдебиетіндегі мінәжат жанр” атты мақаласында әжептеуір талдау жасап
зерттеген. Біздің осы дипломдық жұмысымыз бастапқы кезең, болашақта кеңінен
зерттеледі деп сенеміз.
Зерттеу жұмысымның теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері дінтану ғылымының дамуына өз үлесін қоса алады деген сенімдемін.
Диплом тақырыбы екі ақынның шығармашылығындағы дінмен үндесетін жырлары
менресми діни тақырыптағы өлеңдерін, діни мазмұндағы даналықтарын зерттеу
барысында діни-танымдық сенімдер, философиялық ой түйіндер, дін мен
ғылымның арнайы зерттеу әдістерін пайдалану негізінде жазылды. Зерттеу
тақырыбының алға қойған мақсатына жету жолында адам баласының діни
танымының біртіндеп қалыптасуы және тереңдеуі, жаратылыс әлемін танып, сол
арқылы дінге келуі, яғни ақын шығармаларында айтылған діни мазмұндардың
мәнін ашу үшін діннің негізгі мәйегі, қағидасы Құран Кәрім, хадистерде
алдын ала берілген хабарларды бүгінгі ғылым, техника жетістіктері
дәлелдеген, ғылыми зерттеу кітаптарына негізделген теориялық және
практикалық зерттеу тәсілдері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады. Жалпы
диплом жұмысы 70 бет.
1 МҰҚАҒАЛИ МАҚАТАЕВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ДІНМЕН ҮНДЕСТІК ЖӘНЕ АЛЛАҺТЫ
ТАНУ
1.1 М. Мақатаев шығармаларындағы адалдықты, ізгілікті, отаншылдықты
жырлауы
Аллаһтың нәсіп еткен ақылын орынды пайдалана білген ойшыл, философ,
әдебиетшілірдің ешбірі діннен айналып өткен емес. Мысалы Омар Хайям, Гете,
Толстой, Пушкин, Абай сынды әдебиет алыптары Аллаһты айна қатесіз таныған.
Ақиқатты әділдікті жырлап, дін туралы әлемдік деңгейде өшпестей өнеге
қалдырғаны ақиқат.
Міне осылардың жалғасы бүгінгі таңда ұлтымыз әспеттеп отырған аңыз
адамдардың біріне айналған жыр дүл-дүлі Мұқағали Мақатаев. Ақынның
шығармашылығындағы діни көзқарастарын талдамақшы болған бұл еңбегімнің
беташары ретінде оның есімі туралы түсінік бере кетуді жөн көрдім. Азан
шақырып қойылған аты Мұқамедғали, яғни пайғамбарымыз (с.ғ.с.) – мен
Қазіреті Ғалидің аттарының қосындысы. Осы арада ақын неліктен әуелгі аты
Мұқамедғали бола тұрып, Мұқағали болып танылды деген орынды сұрақтың туылуы
мүмкін. Бұл жөнінде ақынның өзіне сөз берсек, ол былай дейді :”Менің
есімімді әкем Мұқамедғали деп қойыпты, әкем соғыста қаза болды, маған бұл
есімімнің қадір-қасиетін білемін бе деген ой келді. Өйткені бұл есім бүкіл
мұсылманның ардақтысы пайғамбардың есіміне ұқсап кетеді. Соны өзімше
өзгертіп Мұқасы мен Ғалиін алып, өзгертіп алдым” [6, 17 б.]. Міне бұл
жағдай ақынның діннен әжептеуір хабары бар екенін аңғартқандай. Мұқағали
бойындағы ақындық сарынның дінмен үндестігі, оның балалық шағынан бастау
алғаны белгілі. Мәселен соғыс кезінде бір топ бала қырманда жұмысқа
жегіледі. Кешкісін қырманда түнеп таңетең беті қолдарын беті қолын жуарда
су жоқ болып шығады. Сонда бала Мұқаң :
Дем бе, дем бе дем бе екен
Топырақ судан кем бе екен?
Топырақпен қол жусақ
Бір құдайға жөн бе екен [7, 123 б.] – деп бірнеше
қайталап сумен қол жуған сияқты қолына топырақты жағып-жағып, екі бетін
сүркен екен. Тап бермеде тауып айтатын, суырып салма ақындығына таң қалып
қана қалмастан өлеңнің мағынасына, оның астарына сыйып жатқан, шариғат
қағидасын айтсаңызшы. Он жастағы бала түгіл, діннен мағлұматы болмаған
алпыстағы ақсақал біле бермейтін, су болмаған кезде немесе су қолдану зиян
болған жағдайда, топырақ сынды таза жер жынысына екі алақанды ұрып, екі
қолды, шынтағы мен бетті толығымен сипаса, дәреттің де, ғұсылдың да, орнына
жүре беретін (Тәйәммүм) атты діни тазалықты бір ауыз өлеңге сыйдырған
ақынның алған тәрбиесімен тәлімін де, ділі мен дітінде дін жоқ деп кім айта
алар.
Тәйәммүм һижреттің алтыншы жылында Бәни Мұсталық ғазауатында Аллаһ
Елшісі мен мың шақты Ислам әскері таң намазына су таба алмаған кезде мына
аятпен білдірген : “Егер науқастанып қалсаңдар яки сапарда болсаңдар, не
болмаса біреу түзге отырып келсе яки әйелдеріне жақындасып, су таба
алмасаңдар, таза жерге тәйәммүм соғып, беттеріңді, қолдарыңды сипаңдар ”
[8, 88 б.].
Ақынның “поэзия махаббаттан басталып, парсаттылыққа ұласады”дегеніндей,
әрбір қалам тартқан әдебиетші махаббаттан айналып өтуі мумкін емес. Енді
ақынның махаббат жырларының дінмен қаншалықты қатысы бар екенін қарастырып
көрелік:
Жамылып сағыныштың сал шекпенін
Сарғайып сенің үшін зар шеккенмін
Зарықтыр о тәңірім жалықтыр ма
Мәңгілік ғашықпын деп ант еткенмін
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қай тұста еді, құдай қай маңда еді
Маған құшақ сол жанның жайған жер [1, 63 б.].
Деген өлең жолдарындағы Алла есімін тілге ала отырып жалбарынуы, өткен
ляззатты шақтарын аңсап, өкіне еске алып, сол арқылы құдайға сыйынуы
көрініп тұрған діндарлығы. Ғашығы үшін сағына сарғайып зар шегу, азабын
арқалап дертіне күйу, кіршіксіз сезім адал махаббаттың айғағы. Ақын
лапылдаған от сезім, қызғын құштарлығын солғындатпай зарыға аңсауды
армандап, көрсеқызар қызғаншақтық тез жалықтырады. Жалығу сезімнің айнуы,
махаббаттың бүлінуі опасыздық деп түсініп, мәңгілік ғашықпын деп ант етеді.
Ант етіп, уәде беру онда ауытқымай нық тұрып, махаббатта адал болу нағыз
мұсылманның сипаты.
Дәл бүгінгі қоғамдағы махаббатты ойыншық етіп, ай сайын немесе аптасына
жар ауыстыратын, талғамы таяз, сезімі селтең, ар – ұятты аяқ асты еткен,
әдеб – ибадан, салт – санадан жұрдай, адамгершілік құдайшылыққа мүлдем жат,
азғындықтың құйына белшесінен батқан жастарымыздың уланған санасына шипа,
болашағына жарқын жол ашатын әпсана.
Ақ қыздар бәріңді де тұнық көрдім
Жасқанып жанарлардан бұғып келдім
Біріңнің арыңа ақау түсірмедім
Шыққанша қырқасына қырық белдің [9, 199 б.].
Әрбір адамға әрқандай бір мәселеге, жағдайға байланысты дұрыс пікір, оң
көзқараста болу жүрегі таза иманды адамның ісі. Басқалардың басынан айып
кеміс іздеу ең кемінде күмәнданып күдікпен қарау, иманды әлсірететін күнәлі
істерден саналады.Ал ақын замандас қыздарды ақ, тұнық деп мақтап, өзі
адамгершілікке жат әрекеттерден бойын аулақ ұстап, сырт көздерге оғаш
көрінуден жасқанатын кіршіксіз пейілін аңғартады.Жастыққа сүйеп желігіп,
албырт сезім жетегінде арамдыққа барудан аман қалған, яғни арулардың көз
жасына қалудан қорқып нәпсіге құл болмаған пәк ниет, адал өмір кешірмесін
өлеңніне арқау ете отырып, аманатқа қиянат жасау, мұсылманшылыққа жат,
адамшылықтан алыстатын, арсыздық, сатқындық деп ақыл айтып тұрғандай.
Мейлі ғасыр айлар өтсін жыл өтсін
Тек өмірім сеніменен бір өтсін
Сен байлығым, сен бақытым, сен досым
Сен тірегім, сен кеудемде жүрексің [10, 24 б.].
Ақынның адал жарына арнаған бұл өлеңдерінен күйдім, сүйдім, өлдім-өштім
деген байбалам айқай таба алмайсыз. Табынарым сен ғана сенсіз маған өмір
жоқ деп тәңірлік сипатта бермейді немесе қор санап төмен көріп,
астамсымайды. Жарының қадір-қасиетін бағалап, бейне пайғамбарымыз (с.ғ.с.)-
ның “Әйелдеріңе жақсы қараңдар! Өйткені әйелдерің қолдарыңдағы тұтқын
тәрізді, олар жағымсыз бір іс істегені болмаса басқа жағдайларда олар
сендердің теңдерің”деген хадисін отбасының қағидасы етіп ұстанғандай, жарын
байлығына, бақытына, сырлас досына теңеп тіпті жүрегімсің деп аялаған.
Мұқағали Мақатаевтаң мінез – құлқының айнасы ретінде күнделіктерінен
мына үзіндіні оқи кетейік ‘’ Мен үшін дүниенің ең қорлығы – адамның айыбын
бетіне басу, оның нашарлығын дәлелдеу. Бұл – бір, екінші – болмайды,
жарамайды, жоқ деп айта алмаймын '' [11, 7 б.]. Мұсылманда болуға тиісті
нағыз көркем ақлақты ақыннан кездестіре алатынымыз даусыз. Ислам дініде
кісінің айыбын ашу, оны бетіне басу қатаң тыйым салынған күнәлі іс. Тырнақ
астынан кір іздеп, басқа біреудің кемшіліктерін тізбектеп отыру да адамды
ғайбатқа жетелейді. Сондықтан Аллаһ : “Бір – бірлеріңнің кінәларыңды
тіміскілеп іздемеңдер”, - десе Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) : “Ей, тілімен иман
келтіріп, жүректерімен сенбегендер! Мұсылмандардың сыртынан сөз айтып,
кемшіліктері мен кінәларын тізбелемеңдер. Кімде – кім мұсылмандардың құпия
халдерін іздесе, Аллаһ тағала да оның кінәларын ашады, тіпті, үйінде
тығылып отырған күннің өзінде оны жұртқа масқара қылады” , - деп ескртеді.
“Жаңылмайтын жақ, сүрінбейтін тұяқ жоқ”, пенде болған соң адамның күнә
жасауы мүмкін. Біздің міндетіміз- діндес бауырларымыздыңкүнәсін барынша
жасырып, жария етпей, қайта оның сол кемшіліктер мен күнәлардан арылуы үшін
қол ұшын созып, тілекші болу [12, 232 б.]. Ақынның мұндай нашар қылықтарды
қорлық санауы, кісінің көңілін ауыртқысы келмейтін жұмсақ пейілі
имандылығының белгісі.
М.Мақатаев шығармалары адалдықты, әділдікті шындықты арқау етіп, ар-
намысқа ақау түсірмей аялауға үндейді. Арамдықты, жауыздықты, пендешілік
пәс қылықтарды даттап, жан тәнімен ізгілікке жетелейді. Махаббаттан
басталған поэзияеың парасаттылыққа ұласа бастаған, кезеңінен бірер мысал
берейік.
Інім айтса бас изедім, аға айтса қош көрдім
Жанның бәрін жатырқамай жақсы дедім дос көрдім
Араларын ажырату мұнша қиын болар ма
Адалдық пен арамдық деп аталатын қос белдің
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
Адалсың ба қолыңды бер сенен тәлім алайын
Арамсың ба аулақ-аулақ маңайымнан ағайын
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .
Өмірдегі адамдықты, адалдықты теріп ал
Қалғандарын құлан жорытпас құла дүзге лақтыр! [1, 17 б.].
Деген өлең шумақтарынан ақынның аппақ көңілі жырына шағылысып, жарқырап
тұр.
Өзімшілденіп өзінікін дұрыс санап қалмастан, үлкен-кішінің көзқарас
пікіріне құрмет етіп олармен ой бөліседі. Басқаларды жат санап басын алып
қашпай дұрыс ниет, жылы сезіммен бауырына тартады. Күмән-күдік ойламастан
өзім қалай болсам өзгелер де солай деп аузын ашса жүрегі көрінеді. Қыры мен
сырына бойлап болмайтын сан қилы саласы бар, алмағайып өмірде дәл өзіндей
ізгі ниетті адамдарды сирек кездестіріп, өзгелерден өзінікіндей дархан
пейіл шуақты мейірге бөлене алмайды.
Адалдықта, арамдықта жүрекке байланысты қасиет. Оны дөп басып
ажырату қиынның қиыны. Бұны тек адалдықты аңсаған, соның жолында шаршаған
адам ғана біледі. Ақын жүрегі адал, ниеті таза адамдарды жақсы көрумен
қатар, одан тәлім алуға ұмтылып, ниеті бұзық арам пиғылды адамдардан ат
тонын ала қашып маңайына жолағысы келмейді. Жақсылармен жолдас болғандарға
жақсылықтың, жамандармен жолдас болғандарға жамандықтыңтың тәсірі болатынын
пйғамбарымыз (с.ғ.с.) мынадай бір керемет теңеулер арқылы өсиет
етеді:“Жақсы адамдармен жолдас болуды, қош иісті сулар сатылатын дүкенде
отырғанға ұқсатады. Дүкеннің қожайыны оған ештеңе ұсынбаса да, ол жердің
қош иісіне рақаттанады”,”Жаман адамдармен жолдас болуды темірші
ұстаханасына ұқсатады. Ол жерде отырған кісіге оттың ұшқыны шашырайды, ия
болмаса иісі мазалайды’’ [13, 247 б.]. Міне осындай дінмен ұштасып жатқан
даналық өлеңдер иманды жүрек, даңғыл көкіректен ғана туады. Бұл өмірдің
мәні адамдықта, адалдықта онан басқасының бәрі пендншілік пәс қылықтар
немесе шайтанның жетегіндегі адасушылық деп түсінген ақын арамдықтан
құлқыңды тазала, адалдық арыңа ақау түсіре көрме деп шырылдайды.
Адалсың деп көңіліңді көпсітпе
Адалдықты ала келгем анамнан
Арамсың деп өміріңді өксітпе
Жұмыр басты пенде болып жаралғам’’ [7, 25 б.]. – деп ақын ана
сүтімен дарыған адалдығын ар тұтқан ақын оны маған артықшылық деп астыма
көпшік қойып, қолтығыма су бүркіп, мақтаншақтық дертіне душар етпе, адалды,
Аллаһ бүкіл адам баласына нәсіп еткен ортақ қасиет. Оны кірлетпй ұстау
әрбір адамның өзіне байланысты дей отырып, бейне пайғамбарымыздың
(с.ғ.с.)Адам баласы мұсылман болып туылады, қалған өмірінде қандай тәрбие
алуы ата-анасына байланысты өсиетін меңзеп тұрғандай. Байқаусызда
пендншілікпен жасалған ағаттықтары бола, арамсың деп адам санатынан
шығарма, келешегіме күйе қылып жақпа, жаңылмайтынжақ, сүрінбейтін тұяқ жоқ.
Жұмыр басты пенденің ешбір күнә жасамауы мүмкін емес. Алайда күнәдан
сақтану жасаған күнәсі үшін тәуба келтіргені жөн. Тәуба келтіру Аллаһтың
алдындағы ең сүйікті істерден саналады. Сол себепті адам баласының
кемшіліксізін, күнәсіз деуі иманнан айыратындай аса ауыр қателік. Мүлде
жаңылмайтын мүлтіксіз тек бір Аллаһ қана. Біз күнәміз үшін кешірім тілейтін
пендеміз дегендей.
Адам баласының адалдықты, адамдықты жақтап соның жолында күресу,
арамдықтан алыс жүріп, өзін таза ұстау – жүректегі иман, ар-намыстың
кіршіксіз пәктігіне тікелей байланысты. Бұл тақырыпқа да ақын соқпай кеткен
емес. Міне осындай М.Мақатаевтың бойындағы асыл қасиетін Шерхан Мұртаза
былай деп баяндайды: “Мұқағали жалғандықты, мүләйім жағымпаздықты,
әдебиеттегі саудагерлікті, жалақорлықты, бәлеқорлықты жан – тәнімен жек
көрген ақын” [14, 12 б.].
Арым міне сүттей аппақ алдыма кеп жылап тұр
Жанарымда жалғыз ғана жаутаңдаған сұрақ тұр
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
Ақ қыздар арым таза алдарыңда
Сөндірдім жалынымды, жанғанымды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
Арыммен де оңаша қалып көрдім
Жоғалғанын іздедім тауып бердім
Ар, ұят деп аталатын нәрестені
Қызылшақа күйінде алып келдім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ақынның ақындығы – атақта емес
Ақынның ақындығы ар да ғана [1, 190 б.].
Осы іспетті желдес келетін өлеңдерінде ақынның жылап тұрған сүттен
аппақ ары – оның таза болмысы, ол неге жылайды? Мынау ақ, қарасы айырғысыз
өмірде адамшылық жолдан ауытқып кетемін бе? Шалыс басып қателесіп кетпейін,
нәпсінің қалауына беріліп, намысыма сызат түсіріп алмайын деп қамығады.
Алайда лапылдаған сезімін жалынға теңеп, оны ұят, намысымен басқанын,
арулар алдында ары таза, беті жарық екенін аңғарамыз. Арымен оңаша қалуы
өзін-өзі тексеру, өткізген ағат қателіктері үшін өкініп опық жеп, ар,
намыстың сотына тартылып, шамасының барынша адалдыққа ұмтылғаны. Ақын ар –
ұятты нәрестеге теңейді. Сәби болғым келеді деп жырлауыда осындай
түсінікті болғанынан дерек береді. Нәрестенің қандай адал кіршіксіз,
дүниеден еш хабары жоқ, күнәдән пәк екендігі. Ал нәрестені бағып баптау,
ыстығына күйіп, суығына тоңу, оған деген мейір махаббат аналар үшін бағасыз
бақыт. Әрбір адамның ар – ұятына деген жауапкершілігі ана мен баланың
арасындағыдай байланыста болса екен деген ой тастайды.
Ақындық деп аталтын киелі ұғым – тек арымен ғана өлшенеді. Мейлі қандай
бір тақырыпты жырласын ар – намытан аттамауы шарт. Ол атақ абырой үшін,
біреулерден асып түсу үшін жазып, мақтанқұмарлыққа апарып соқса немесе
мәнсаптылармен қалталыларды жақтаған, жағымпаздықтан туындаса, әлде бір
мүдде үшін жазылған болса ол ақындық емес деп есептейді. Сондықтан Мұқағали
арын таза ұстаған. Өмірдің тоқшылығы мен жоқшылығы болсын, өзгелерден
қақпай көрсін, сый – сыйапат мақтаулар естісін ешуақытта адамдық қалпын
бұзып арына ақау түсірмеген. Өмір бойы ар намысты, адалдықты бағалап соны
жырлаған. Сол себепті бүгінгі таңдағы ақындардың арлысы әрі бірегейі болып
қала берді, қала береді де.
Кеше еді ғой құдай-ау кеше еді ғой
Дүйсенбінің мына дәу шешегі ғой
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Деуші еді ғой “жалғыздың жары құдай”
Неге тасый береді қаным удай
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Түйсіксіз тайлақтардан сақта құдай
Тайраңдап алды артына қарамаған
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Тәңірім мені қоңсы қондырмағай
Тіл білмес дуана мен шәйілменен
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Енді маған қырықтың қылығын бер
Ақылын бер, арын бер ая құдай [15, 117 б .].
Деген өлең жодарынан ақын өтпелі өмірге таңырқап, кешегі тәй-тәй басып
жүрген сәбидің ержеткенін көріп, өзінің біраз жерге барып қалғанына қайран
қала құдайына сыйады. Әрбір нәрседен секем алып, байыбына бара алмайтын қым-
қуыт ойлардың жетегіне ілесіп, қарадай алағызған, сырласатын дос таппай,
жалғызсыраған шақтарында жалғыздың жары құдай деп өзіне басу айтып, сабырға
шақырып, сабасына түседі. Салт-дәстүрге мән бермейтін, жүріс-тұрыстағы
әдебтен жүрдай, үлкенге құрмет, кішіге ізет жасаудан хабары жоқ, кісіліер
алдынан кес-кестеп өте беретін әдепсіз жастардан көңілі қалып, сондайлардан
сақтай көр деп пана тілейді. “Үй сатып алма, көрші сатып ал ’’ дегендей
көршілік қақының не екенін білмейтін, шығысымы аз, пәңгі шәйпаулардан алыс
ете көр деп жалбарынады. Ақынның құдайдан құлдық ұрып сұрайтыны атақ,
абырой, мәнсап, байлық емес кемелді ақыл, кіршіксіз ар, өміріне қызық,
Аллаһтан рақым тілейді.Ақын қайсыбіреулер сияқты бұл дүниеге немесе заманға
тіл тигізбеген тіпті наразылықта танытпаған, керісінше жаратылыс әлемінің
сырына терең бойлап, сол арқылы әділдікті танып, Аллаһты сезінген. Осы
айтылған мәселелерге қатысты төменде ақынның бірнеше өлеңдерін Ислам
дінімен салыстыра отырып талдап көрелік:
“Мына дүние әділдіктен жаралған
Өз орнында жерде, күнде, тау, орман
Бір-бірінен қуат алған нәр алған
Мына дүние әділдіктен жаралған’’
Ықылым заманнан бері қарай мынау жаратылыс дүниенің тәртібінде ешбір
өзгеріс болған емес. Әрбір жаратылыс өзінің міндеттерін әділ атқарып
келуде, әрі өздерінің белгіленген орнынан ауытқыған емес. Аспанмен жердің
өзара тығыз байланысы күндізбен түннің алма-кезек алмасуы, судың буға
айналып кеңістікке көтерілуі, желдің жер бетіндегі шаң тозаңдарды ұшырып
апарып буға араластырып, бұлттың пайда болуы, оның жаңбырға айналып жерге
түсуі, жер бетіндегі өсімдіктерді суаруы, өлі жерді тірілтуі, өсімдіктерді
адамдар мен жануарлардың жеп, судан ішуі, осының барлығын адамдардың
пайдалануы. Бүтін жаратылыстың өте тығыз қарым-қатынаста бір-бірін
толықтырып тұруы. Адамның санасы жете бермейтін осындай бір ғажайып
үйлесімділіктің өздігінен болып жатпағандығын, мұның барлығын өте әділ,
теңдессіз құдірет иесі Аллаһтың орналыстыруы екендігін бір шумаққа сидыра
келіп, ары қарай ойын сабақтай түсіп былай деп жырлайды:
“Күн барады әділдігін арқалап
Әділдігін бөлеп жатыр шартарап
Әділдік деп жүргеніміз біздердің
Бар ғаламға, әлемге ортақ салтанат’’
Күн Аллаһ Тағаланың жаратқан ардақты жаратылыстарының бірі. Күн, күндіз
туралы оның жаратылыстағы ерекше маңызын Құранда көптеген жерде айтылады.
Мысалы ретінде Юнус сүресінің 5-ші аятында”Аллаһ күнді жарық, Айды нұрдан
жаратты да, оған (Айға) жылдардың сандарын есептеп білу үшін, орындар
белгіледі, Аллаһ бұларды шындықпен ғана жаратты. Аллаһты білетін ел үшін
аяттарын ашық-ашық баян етеді’’-демек адам баласының тіршілігі, уақыттарын
есептеу, онанда басқа игіліктері үшін және жер бетіндегі сансыз
жаратылыстың тіршілік көзі етіп жаратқан Күннің өз жолымен бірқалыпты
қозғалыспен жүретіндігін “Күн белгілі шекте әрекеттенеді, міне бұл жеңіс
пен ғылымның иесі Алланың белгілемесі” (Ясин сүресі 36 аят) – деп
баяндалса, ақын күн барады әділдігін арқалап деу арқылы Алла сөзін
әспеттейді. Тіршілік иесі мұқтаж болған күн өз нұрын төгіп пайдасын жеткізу
барысында, олардың ешқайсысын алаламайды. Ашығырақ айтсақ ақылды- ақылсыз,
бай- кедей деместен,хан-қара, мықты-әлсіз, жақсы-жаман деп бөліп жармай,
адамдар сияқты біреудің атақ-абыройы,билік- мәнсәбі, бет-беделдеріне қарап
емес, бәрі-бәріне бірдей игілік жасап, шуағын төгеді деп түсіндіргісі
келеді. Ал біздердің әділдік деп жүргеніміз қара бастың қамы үшін емес,
барша адамзатқа, күллі жаратылысқа пайдалы, бүкіл ғаламға ортақ салтанат
есептелетін бейне шартарапты бөлеп жатқан күннің әділдігі сияқты деп
пайымдайды. Өлеңнің келесі шумағы:
Мынау өмір әділдіктің тұрағы
Мынау дүние әділдіктен тұрады
Ал адам ше?
Адам неге жылады?
Біреулерден біреу неге ығады
Біреулердің сағы неге сынады? [16, 181 б.].
Бұл өмірді Алла Тағала адам баласы мен жындардың өмір тіршілігі үшін,
ал олардың өмірін өзіне ғибадат ету үшін жаратты. Ақыл иелері Аллаһтың
мақсатына лайық өмір сүрсе, шынайы әділдікті бұл өмірде діннен ғана табар
еді. Сол себепті ақын бұл өмірді әділдік тұрағы десе, ал жаратылыс дүниенің
барлығы аспан, жер тағы басқа біздер білмейтін жаратылыс әлемі өз қызметін
адал атқарады, тіпті адамның дене мүшелері де солай. Көз көреді, құлақ
естиді,аяқ жүреді, қол істейді, тіл сөйлейді, қан айналады, жүрек соғады
т.б. барлығы өз жұмыстарын тынбай атқарады, ал оны қандай жолға жұмсау
адамның өз еркінде, яғни ақылдың ісі. Егер адам баласы Аллаһ нәсіп еткен
ақылды орынды пайдаланса, олда басқа жаратылыс сияқты міндетін әділ
атқарған болар еді. Бірақ адам баласы олай етпейді. Ақылы бола тұра
нәпсінің қалауы, шайтанныың жетегіне еріп, хайуаннан да пәс деңгейге
түседі. Сондықтан да ақын Ал адам ше? - деп сұрақ қойып жауап іздейді, әрі
адамзатты жауап іздеуге жетелейді және де “Адам неге жылады? Біреулерден
біреу неге ығады?Біреулердің сағы неге сынады?’’ - деп жітірмелете сұрақ
тастайды. Алайда бұл сұрақтарының жауабын ақын өзі жоғарыдағы өлең
жолдарымен айтып берген болатын, яғни мынау дүниенің әу баста әділдіктен
жаралғанын, бір-бірінен қуат алып, Аллаһ қандай мақсатта жаратса, соған
лайық міндеттерін мүлтіксіз атқарып тұрғандықтан бұл дүние әділдіктің
тұрағы болды. Ал адам баласы дәл осылар сияқты емес, өз міндеттеріне
немқұрайлы қарап, Аллаһ аманатына қиянат жасағандықтан, жылайды деген
көлемі кең, мағынасы терең ойды өлеңмен өріп, қарапайым тілмен түсіндіреді.
Осындай деп айтуымыздың бұлтартпас дәлелі ретінде Құрандағы мына бір аятқа
жүгінелік: “Рас біз аманатты (дінді)көк пен жерге, тауларға ұсындық, олар
оны үстіне алудан бас тартты, одан қорықты, оны адам баласы мойнына алды,
адам баласы тым залым және топас қой’’(Ахзаб сүресі 72-аят). Аллаһтың
аманаты дінді көк пен жер, таулар оны атқару қиын болғандықтан үддесінен
шыға алмаймыз деп үстілеріне алмауы, олардың өз міндеттерін мүлтіксіз
орындайтын аса жауапкершілікке, әділдікке ие жаратылыс екенін, ал осындай
ауыр міндетті мойнына алып, оны атқармай Аллаһтың аманатына қиянат жасап
жүрген адам баласының бір-бірін жылатуы,ығыстыруы, сағын сындыруы таң
қаларлық іс емес. Мұндай салыстырмалы ойды өлеңге сыйдырып, санаға сілкініс
тудыратын Мұқағалидің діннен мағлұматы қаншалықты екенін айтпай-ақ түсінуге
болар ау.Мұқағали Мақатаев адам баласы маймылдан азғындаған, түп тегіміз
маймыл, құдай жоқ деп атеистік жолмен тәрбиелеген қара түнек қоғамда өмір
сүрседе, Аллаһты танып ақиқат жолынан адаспаған. Өтпелі бір дәуірдегі
дінсіздік идеяның қармағына ілікпей, хақ дінде не айтылған болса, соны
айнытпай өлең жолдарымен жеткізгеніне мына бір өлең шумағымен куә болайық:
“Анамыз- жер, сол анадан жаратылдық, туыстық
Алайда біз қанда төктік, қалжырадық,ұрыстық
Армысың сен, арамызда жалғыз перзент тыныштық!?’’ [1, 3
б.].
Адам баласының топырақтан жаратылғанын, адам денесінің сүйек, ет, қан
сияқты заттардан құрам тапқан бола тұра жер қойнауындағы темір, мырыш,
калий, кальций сынды элементтердің адам денесінде бар екендігі зерттеліп,
бүгінгі таңдағы ғылым, техника адамның топырақтан жаралғанын дәлелдейді. Ал
маймыл Аллаһтың әміріін тыңдамай Мұса пайғамбар заманда қарғысқа ұшыраған
адамдар қауымы, бір сөзбен айтқанда маймыл адамнан азғындаған, сол себепті
ақын анамыз-жер сол анадан жаратылдық , яғни жаралдық деместен жаратылдық
дейді. “Жаратылдық ’’ деген осы бір ауыз сөзге мән беретін болсақ біз
өздігімізден емес, өзгенің жаратқандығы немесе аллаһты әуелгі Адам Атаны
топырақтан жаратқандығын дөп басып айтады. Аллаһтың адам баласын топырақтан
жаратқандығы жөнінде Құранда көптеген дәлел аяттар бар. Мысалы “Алла
сендерді (әуелде) топырақтан, онан соң мәни суынан жаратты ‘’ (Фатыр сүресі
11-аят). Осы бір жол өлеңнің соңғы сөзі “туыстық’’деп аяқталады. Туыстық
дегені не? - демек біз әр түрлі ұлттарға, руларға, тайпаларға, нәсілдерге
бөлініп алуан түрлі діндерге сеніп, тарам-тарам болып, жер шарының түпкір-
түпкіріне шашырап кетсекте, түп тегіміз бір дегенді түсіндірмекші.Бұл
туралы да Құранда тайға таңба басқандай ашық дәлелдер аз емес “Ей адам
баласы! Сендерді бір кісіден( Адам Атадан) жаратқан және одан оның жұбайы
(Хауа Ананы) жаратып ол екеуінен көптеген ер, әйелді таратқан Раббыларыңнан
қорқыңдар’’- деп баяндайды. Өлеңнің келесі жолы “Алайда біз қан төктік,
қалжырадық, ұрыстық ‘’-дейді ақын біз адам баласы бір атадан тараған туыс
бола тұра қан төгісіп, ұрысып, қағыстық атымызға лайық болмаған пасық,
харам, тозақылық істерді жасадық деп налиды. Бұдан арылуға күллі адам
баласына үндеу тастап, егер олай болмағанда Аллаһтың қаһарына жолығып, екі
дүниеде оңбаспыз, азабы тым қатты тозаққа айдаламыз деп қамығады. Қан төгіс
Адам Атаның екі ұлы Қабылдың Абылды өлтірумен басталып тарих қатпарларының
ешбірін құрғақ жіберместен қанға малшындырып, бір-бірін қырып жойған
жауыздық күні бүгінге дейін толастамай жалғасуда. Әрине бұл шариғатта қатаң
тыйым салынған өте жиіркенішті қылықтар. Қан төгістің зардабын ұлы Алла
Құран Кәрімде былай деп баяндайды “Бір кезде: Біріңнің қанын бірің
төкпеңдер, бір-біріңді мекеннен қуып жібермеңдер-деп сендерден уәде алған
едік, мақұл болдыңдар,бұған өздеріңде куәсіңдер. Кейін келе сендер (уағданы
бұзып) бір-біріңді өлтірдіңдер. Іштеріңнен бір бөлім адамдарды мекенінен
қудыңдар ... ... сендерден осылай істегендердің жазасы пәни дүниеде қорлыққа
түсіп, қияметте қатты қинау көру’’ Бақара сүресі 84-85 аят. Өлеңнің үшінші
жолында Армысың сен, арамызда жалғыз перзент-тыныштық?-деп адам баласының
тыныштығын аңсап, бейбітшілік бесігін тербеткісі келеді. Ал бейбітшілік
күллі жаратылыстың тыныштығын сақтайтын адам баласын мейір-махаббатқа
бөлейтін ұлы ұғым. Ол бейбітшілік діні, Аллаһ алдында қабыл болған Ислам
діні. Ислам сөзінің мағынасы кең, соның негізгі бір атауы тыныштық,
бейбітшілік. Ақынның айтпақшы болғаны да осы:
Мынау аспан
Мынау жер мекеніме
Есеп берер күн туар кетерімде
Тоқсан жасап, жүз жасап не қыламын
Не бересің жүз жылдың өтеуіне? [17, 150 б.].
Жарық дүниеде өмір кешкен әрбір адам саналы ғұмыры үшін Аллаһтың
алдында жауап берері ақиқат. Ең әуелі Аллаһты шынайы тануы, оған нық
сенімі, оған лайықты ғибадат құлшылығы болу керек. Бұл адамның өтеуге
тиісті алғашқы міндеттері болса, пайғамбарымыз (с.ғ.с.) - ның “Қиямет күні
адам төрт нәрседен сұраққа тартылмай, Аллаһтың алдынан кетпейді. Біріншісі
өмірін қалай өткізгендігінен, екіншісі дене мүшесін қалай қолданғандығынан,
үшіншісі мал-мүлікті қалай тауып, қалай жұмсағандығынан, төртіншісі
білімімен қалай амал жасағандығынан” [13, 281 б.] – деген хадисімен адам
баласының жауапкершілігін айқындай түседі. Демек ақынның бұл өлең жолдары
ұзақ өмір сүргісі келмегендігі емес, жасаған өмірінің өтеуін шариғат
талабына лайық өтей аламын ба? - деген қорқынышы арқылы келешек ұрпаққа
игілік жаратып, Аллаһ алдындағы берер жауапқа дайын болайық деген ойды
дәріптейді. Ақын оқырмандарын шыдамдылыққа, сабырлылыққа баулып:
Шыда,шыда
Шыдай түс, шыда тағы
Шыдамдыны бұл өмір ұнатады
Үміттің құлан иек құла таңы
Әйтеуір бір атады, бір атады’’ [18, 9 б.]. – деген жыр
жолындағы шыдамдыны бұл өмір ұнатады деуі тек ұйқасу үшін емес, адам
баласын төзімділікке, шыдамдылыққа тәрбиелеп, сабырлылық сыйының
шексіздігін сүйіншілеген. Сабыр – ұлы адамдарды биік тұғырға көтерген
қасиет. Сабыр – ұшар шыңға талпынғандардың сарқылмас күш қайнары. Адам
күндіз - түні құлдық ұрып жасаған амал – құлшылығымен жете алмас рухани
биік деңгейге, басына түскен қиындыққа сабыр ету арқылы қол жеткізе алады.
Бұл шындық хадисте былайша баяндалады: “Хақ Тағала құлына құлшылық
амалдары мен жетуі қиын бір мәртебені мұрат етсе, ол адамның өзін немесе
отбасын бір сынаққа ұшыратады. Сөйтеді де ол ауыр сынақты көтеретін терең
сабыр нәсіп етеді, артынша сабыр еткен құлын жоғарлатып өзі қалаған
мәртебеге жеткізеді.”
Адам жаны мен тәнін қатар қолға алып тәрбиелемесе сабырлық пен
шыдамдылықты, ұстанымдылық пен байсалдылықты, төзімділік пен тереңнен
мойынұсынушылықты үйрене аламайды. Аз ғана бір қиындыққа тап болса салы
суға кетіп, ұнжырғасы түсіп, шыдамсыздыққа салынады, үмітсіздікке беріліп,
әркімге бір жалтақтап бейшара күй кешеді. Шындығына келгенде
адамгершіліктің де ғылым – білім, жақсы амал жаратылысты танудың да бастауы
– осы сабыр [12, 162 б.].
Міне біздің айтпақшымыз Құрандағы “Шынында Алла сабырлылармен бірге”
(Бақара сүресі 153 аят) - деген аяттың мағынасымен қабысып жатады.
Үміттің құлан иек құла таңы
Әйтеуір бір атады, бір атады! – деп қиындыққа бола
өмірден түңілмей, болашаққа үмітпен қарауға жетелеп, қиындық бір адамның
басында үздіксіз тұра бермейтінін, оның өзі Аллаһтың сынағы, сабыр қылған
адамға көптеген сауап барлығын, есесіне қиындықтан кейін жақсылыққа
қауышасың деп, Құрандағы “Расында қиындықтан кейін бір жеңілдік бар”(Ишырах
сүресі 5 аят) – деп Алланың өзі уәде қылған сыйына бөленуге шүбәләнбастан
үміт артуға үндейді.
Осы өлеңге желлес келетін:
Міне тағы ашу келіп алқымыма тығылды
Ақылымның есігінен аттай бере жығылды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Біреулерді мерт қылып аламын деп
Ашуыма ауыздық саламын көп
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Риза етіп досым мен қастарымды
Жастанайын сонан соң жас қабірді [19, 86 б.]. – сынды
желдес өлеңдерінен ақынның мінезім жайдары қабақ шытпаймын, ашуланып
ызалануды білмеймін деп көлгірсімейтін таза табиғилығын көреміз. Ашу-ыза
адам баласына ортақ көңіл-күй құбылысыалқымыңа тығылып, қаныңды қайнататын
жағдай болса да, ашуыңа ерік бермей ауыздықта болмаса өзіңді немесе өзгені
мерт етесің. Барлығын ақылыңа жеңдіріп, сабыр сақта деп тәлім береді. Бейне
“аюды жеңген жарты батыр, ашуын жнңген бүтін батыр’’ деген аталы сөзді еске
салып, пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) “Ашуландырса да қызбай салқынқандылық
істеген адамға Аллаһтың махабаты түседі’’ деген хадисін өлең жолымен
уағыздап тұрғандай. Бейне Ибн Аббастың сабырлылыққа байланысты мына бір
баяндаған оқиғасы тәрізді, Хазіреті Омар жас, кәрі демей қариларды (Құранды
жатқа білушілер) өзіне үнемі жақын ұстап, олармен пікір алмасып тұратын.
Бірде Уяйнә ибн Хисн халифаға : “Ей, Хаттабұлы Омар! Сен бізге дүние –
мүлікті молырақ бермейсің, әділдік пен үкім жасамайсың”, - деп дүрсе қоя
береді. Сол сәт Омардың ашуланғаны соншалықты әлгі адамды ұрып жіберу
мүмкін еді, бұны байқаған Хурр Омарға : “Уа, мүміндердің әміршісі! Құран
Кәрімде : “Кешірімшілдікті ұстан, жақсылыққа шақыр және надандардан бет
бұр” (Ағраф сүресі 199 аят) деген аят бар емес пе?! Бұл адам сол
надандардан” – деді. Құраннан осы аят оқылған кезде Омар оған ешнәрсе
істемеді. Өйткені ол Раббысының кітабынан өзіне бір аят оқылар болса сол
мезетте ақ, алқымына тығылған ашуын ақылына жеңдіріп, сабасына түсуді,
сабыр сақтап өзін – өзі тізгіндеуді жақсы білетін [12, 161 б.].
Дос түгіл дұшпенның ризалығын табуды армандап, оларды риза ету жолында
өлеуіне де пейіл құдды өмірге өзгелердің бақыты үшін келгендей болып ғазиз
жанын адамдардың берекесі үшін құрбандыққа шалудан тайынбайды. Міне бұл
діндегі бауырмашылықтың шырқау шыңы.
Бөрікті аспанға атып, аттан салып
Жігіттер мақтанбалық, мақатанбалық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Сабырымен сабақ алып дәуірлерден
Сабырын сары алтыннан тәуір көрген
Қазаққа мақтансын деп жер бермеген
Жерінің кеңдігіндей сабыр берген
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Іргелі қазақ болдық
Сақтар қалып
Құс міндік темір қанат - аттар қалып
Әйтсе де мақтанбалық, мақтанбалық [1, 213 б.].
Ақын ең әуелі мақтанудан сақтандырады, өйткені мақтан – бөспелік,
есерлік, ағаттыққа апарып соқтыратын адамды білінбей жалмайтын рухани дерт.
Ата-бабаларымыз аш, жалаңаш жоқшылықтың тақсіретін тартып, сан қилы
заманның тауқыметін арқалап, қиыншылық қыспағында қалса да, адамгершіліктен
айнымай қалпын бұзбаған барлығын сабырлылыққа жеңдірген қайсар халық. Алла
халқымыздың ұлан-ғайыр даласы басқалармен иық тіресетін молшылығын пейіліне
қарай нәсіп етіп, сонымен қоса мақтанып әлінен асып күпірлікке бармасын деп
сабаз мінез, сабырлылық бергеніне шүкір айтады.Құранда пенденің сабырлы
болуын көптеген аяттармен ескерте отырып, Аллаһ өзінің сабырлылармен бірге
екендігін сүйіншілейді. Міне осындай алтыннан да ардақты асыл қасиетімізді
бұзып алмасақ екен деген ақын халқын сабырға мақтаннан тосып, сабырлыққа
шақырады.
Түп-тегіміз болған сақтар дәірімен, естіген құлақ нанғысыз айырмашылық,
артықшылықтарға қол жеткізіп, іргелі ел болған бүгінгі заманымызға үшкірлік
ет, алайда мақтанба деп қайтала ескерту жасайды. Демек мақтанның мұсылман
баласына лайық емес жаман әдет екенін мақтанбайтындардың алатын сыйын
пайғамбарымыз (с.ғ.с.) “ Мен мақтануға тиісті болса да, мақтанбаған адам
үшін жұмақтың ауласынан бір жай. Қалжың болса да өтірік айтпаған адам үшін
жұмақтың ортасынан бір жай. Ахылағын жақсылаған адам үшін жұмақтың төрінен
бір беруіне бір жай берілуіне кепілдік етемін’’ деп сүйіншілейді.
Мұсылманшылықтың маңызды сиапаты болған сабырлылық – қазақ халқының туа да
біткен асыл қасиеті. Ақын осы асыл қасиетімізді айнытып алмау үшін
сабырлықтың қас жауы болған мақтанға бой алдырмай, мақтанбайытындарға нәсіп
етілген жәннаттың ауласындағы жайға лайық болуға үндейді.
Бәріне де көнесің
Көнесің де
Отырасың, тәубеңе келесің де’’ [20, 73 б.]. –
өлеңінде өмірдің сан қилы соқпағына, ыстық – суығына, ащы – тұщысына,
жақсылық – жамандық бәріне сабырлылықпен көніп, өткізген қателік, кемшілік,
қандай да бір ағат істер үшін Аллаһтан кешірім сұрап, тәубаға келуді, егер
тәубаға келсе таудай күнәнің кешірілетінін, Құранда “Алла тәубешілдерді
сүйеді’’(Бақара сүресі 222 аят) - деп Алла күнәсі үшін кешірім тілеген
құлдарды жақсы көретінін өлең түрінде өрнектейді.
“Уақытты тоқтатар шамаң бар ма?
Бәрі де өтеді дәуірлер, замандар да
Менің жаным ашиды мына өмірде
Өтпейтіндей көретін адамдарға ... ... ... .’’ [16, 8
б.]. – деген өлең адам баласының көптеген құбылыстар алдында дәрменсіз, өте
әлсіз жаратылыс екенін дәлелдеумен бірге, бұл дүниеде мәңғі өмір
сүретіндей, ахыретін ойламастан бейқам жүргендерге немесе мәңгілік дүние
үшін ешбір азық жинамастан, аз ғана өтпелі өмірдің қызығын ақыры жоқ аяусыз
азапқа айырбастамаса екен деп ескертеді, сондайларға жаны ашиды. Бұл туралы
Құрандада ескертулер аз емес. Муминун сүресінде “Шынында біз сендерді босқа
жараттық па, бізге қайтарылмаймыз деп ойлайсыңдар ма” (Муминун сүресі 115
аят) – делінген, демек есті адамдар үшін бұл дүниені өтпестей ойлап, ол
дүниеге ешқандай дайындықсыз бару кімде-кімнің болса да жаны ашитын жағдай.
Мұқағали халықтың қамын жеген, ел үшін еңіреген, болашаққа үмітпен ұмтылған
ақын. Абай, Пушкин сияқты адамзаттың рухани ұстаздарын үлгі тұтқан, шәкірті
әрі олардың жалғасы. Ақын өз күнделігінің бірінде “2 сәуір 1972 ж. Пушкин
мен Абайға айналып соға берем, соға берем. Япырмай Пушкин ай соншаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаты. Осы дипломдық жұмыстың сипаты ата-бабамыздан
келе жатқан хақ дін Исламды жырлау үрдісінің жалғасып бізге жеткендігін,
әрі жалғаса беретіндігін көрсету. Сонымен қатар бүгінгі таңда дүние халқын
алаңдатып отырған әр түрлі діни сенімдердің қарама-қайшылығын ымыраға
келтірудей маңызды мәселе, Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың парасатты да,
көреген саясатының арқасында Астанада бой көтерген Бейбітшілік және Келісім
Сарайында 3 дүркін болып өткен бүкіл әлемдік діндер съезінен көрініс
табады. Осы бір жетістігімізді қолдап, қуаттай отырып шығармашылығындағы
діни көзқарастар талданбақшы болған Мұқағали Мақатаев пен Құл-Керім
Елеместің өлеңдерінде алдын-ала жырланып қойғандай екендігін аңғарамыз:
Әлем дархан сайалаңдар, бәріңеде орын бар
Қорған емес салтанатты, сәнді сарай соғыңдар
Ей адамдар сендер тату, сендер тату болыңдар [1, 9 б.].
Зерттеу тықырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда елімізде дін мен мемлекет
бөліп қарастырылады. Яғни зайырлы ел түзімін ұстанудамыз. Дінді мемлекет
басқарады. Дін мемлекет істеріне араласа алмайды. Еліміз халқының қайсыбір
дінді ұстану және оны дәріптеу еркіндігі өзінде.
Мұқағали Мақатаев пен Құл – Керім Елемес шығармашылықтаныдағы көтерген
отаншылдық идея, Отан ұшін жанымды қиямын, өлемін – өшемін деген құрғақ
айқай байбалам емес немесе бейбіт заманда тырнақ астынан кір іздеп қолға
қару алып, көтеріліс ұйымдастырып, ел – жұрттың тыныштығын алуда емес.
Керісінше Отанды шынайы сүю. Ол үшін Отанның жүгін арқалап, өз қызметіңе
адал бол, Отанның мүлкі мен байлығын ысырап етпе, сатқындық жасама, Отанның
атақ – абыройына кесірін тиғізетін сөз – әрекеттен аулақ болып тәртібіне
бойұсын. “Үкіметтің малы теңіз, жемеген адам доңыз” деген кері – бақпа
идеядан азат етуге үндеп, әркім өзінің мүмкіндігінше Отанына үлес қоуды
дәріптейді.
Екі ақынның осындай алға басар идеялары ұлтымыздың ұстаздары мен
ойшылдары болған Абай, Шәкәрімдердің ойларымен тоғысып жатады. Олардың діні
мен әдебиеті біреуі жүрегі болса, екіншісі оның дүрсіліндей еді. Бейне
Абайдың “Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп” жырлағаны [2, 129 б.].
Құлдырауға бет алған ұлт тағдырына жаны күйзелген Алаш Арыстары “Барады дін
нашарлап, халық арам болып” [3, 1 б.] деп жұрегі езіле жырлап, дін мен
біліммен қазақты ойатпақ болған. Міне осыдан ата – баба дініміздің тарихтан
жалғасып бізге жеткенін, әрі Ислам дінімен ғылымның ешқандай қайшылығы жоқ
екендігі. Керісінше дін мен ғылым бір – бірін дәлелдеп, қалтарыс жерлерін
ашып көрсетіп, бірін – бірі толықтырып, бірге дамитынын дәлелдеу арқылы
Ислам дінінің шынайы, мәңгілік қасиетін көрсету. Бүгінгі таңдағы жат ниетті
секталардың Ислам дұшпандарының арандатушылығы себебінен Ислам дініне қырын
қарап жүрген бұрыс көзқарастағыларға ата – баба дінімізді оң қырынан
көрсетіп, бейбітшіліктің қайнар көзі екендігін көрсету.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Мұқағали Мақатаев пен Құл – Керім
Елеместің шығармашылығындағы діни философиялық талдау барысында ең әуелі
осы тақырыптың зерттелу деңгейінің тамыры тым тереңде жатқанын айта кетуге
тура келеді. Қазақ даласындағы 9 – ғасырдан бастау алған діни ғұлама
ғалымдардан басталық.
Қазақ жеріндегі ғылым, білім, діни руханият, мәдени орталықтың үлкені
әрине Фараб еді. Мұнда кезінде бай қоры бар үлкен кітапхана болғаны.
Өкінішке орай оның моңғол шапқыншылығы кезінде құрып кеткені белгілі.
Отырардан шыққан жалпы жұртшылық түгіл, мамандарға белгісіз он Фараби, үш
Сайрами, жеті Түркістани, бес Женди, екі Баршынкенти (Баршынлығи), екі
Сығанақи, екі Баласағұни, үш Тарази немесе өздеріне нысып етіп ру,
тайпаларының атын алған үш Кердери, Қыпшақи, Дулати, екі Жалайыри, Наймани,
Қоңыратили, Қазақилердің өмірі мен шығармашылығы зерделенген. Бұлардың
ішінде Әбу Насыр Әл-Фараби энциклопедиясы болса, өзгелері ғылымның белгілі
бір саласының өкілдері болатын [4, 108 б.].
Поэзия тілімен адамзат баласын әділ ақиқат жолға бастайтын Ислам
дінімен оның бүкіл адамзатқа ортақ асыл құндылықтарын дәріптеу ұлттық
поэзиямызда күшті дамыған. Шәкәрім өмір сүрген кезде хақ дініміз Исламды
жырлаған ақындар аз болмаған, мәселен Мәди Меркішұлы деген ақын Түркістан
өлкесінде өмір сүрген. Саттар Өмірұзақов деген азамат оның шығармаларын
Ташкентте басып шығарыпты. Сол ақынның “Ислам діні – хақ дін” деген
өлеңінде аттары аталған Әбу Насыр Әл-Фараби, Әбу Әли ибн Сина қазаққа
белгілі болса, ал Ибн Әл Араби етене таныс дей алмаймыз. Ибн Әл Араби
(Мухий ад-Дин Әбу Абдалла Мұхаммед бин Әли әл-Хатима ат-Таий (1165-1240)
ірі Ислам философы, мистик ақын-ды. Ізбасарлары оны “ұлы ұстаз” деп атаған.
Тегі жағынан андалусиялық ойшыл өз шығармаларын тек араб тілінде жазған [5,
174 б.].
Міне осылайша ата-бабамыздан жалғасқан хақ дінді зерртеу, оны жырлау
үрдісі бір сәт толастаған жоқ. Шоқан, Абай, Шәкәрімдер жалғастырған, кешегі
Кеңес Үкіметіндегі Мұқағали арқылы бүгінгі заманымыздағы Құл – Керім сынды
ақынның еншісіне бұйырып үлгерді.
Мұқағали Мақатаев пен Құл – Керім Елеместің шығармашылығындағы зерттелу
деңгейінің өзгешелігі олар адалдықты, адамдықты жырлау арқылы Аллаһты
тануға жетелеп, Ислам дініндегі Шариғат Үкімдерінің ұлттық идеямызбен
тоғысып жатқан ұқсастықтарын ашып көрсетіп, дін мен ғылымды ұштастыра
отырып, көркем поэзи ялық тілмен жеткізген.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бүгінгі таңда елімізде әр
түрлі діндермен алуан мақсаттағы секталардың көбейюіне байланысты әлемдік
негізгі діндерді басқаларынан ажырата білу. Жат ниетті миссионерлердің
арандатушылығынан сақтанып, өз құқығымызды заң жүзінде қорғай білу. Діннің
атын жамылып қоғамның тыныштығын бұзып жүрген, аттөбеліндей аз ғана
бүлгіншілердің әрекетіне бола, хақ дініміз Исламды солардың қатарында
санайтын сауатсыздықтан сақтанайық деген мақсатта бола отырып, ата
дініміздің тарихтан бері әдебиетімізде үзіліс таппай жырланып келгендігін,
қазірде жырлану үстінде, әрі жырланған өзекті мәселе адамзаттың бақыты,
қоғамның тыныштығы, Отанның тұтастығын сақтау екенін ашып көрсету.
Бейне Елбасымыз Н.Назарбаевтың тұңғыш рет Әлемдік және дәстүрлі діндер
съезіндегі “Келешекте бұл әлемдегі діндераралық шиеленісті бәсеңдету,
руханиятты бейбітсүйгіштік пен төзімділікті насихаттау міндеті болатын
халықаралық ұйымның негізін қалай алар еді” деген аталы сөзіне үн қосып,
шейх Әбсаттар қажы Дербісәлінің “Біздің ұстанымымыз: Бір дін, бір мәзһәб,
бір ұлт, бір тіл және халықтың ынтымағы мен достығы” [5, 203 б.] деп салт –
дәстүрімізбен сәйкестендіріп ұстанып келе жатқан хақ дініміз Исламнан
кемістік іздеп, іріткі садғысы келетіндерге ескерту жасап бірлікке шақырған
алғабасар идеясын дәріптеуді міндетіміз деп білдік.
Зерттеу жұмысының нысаны мен пәні. М.Мақатаев пен Құл-керім Елеместің
шығармаларындағы діни көзқарастарды жан-жақтылы талдап көрсету арқылы ата-
баба дініміздің тарихтан жалғасып бүгінге жеткен, ғылым мен діннің бір-
біріне қарсы емес, қайта өзара сәйкестігін түсіндіру. Сонымен қатар әлемдік
діндер мен секталардың ара-жігін ажырата білу, діндер ара достастықты
күшейтіп, қоғамның тыныштығын сақтау. хақ дін Исламды берік ұстанып, оны
жалғасты зерттеуді алға қояды.
Дипломдық жұмыстың пәні шығармалары талданған екі ақынның діни маладан
өзге тақырыптары көптеп зерттелген. Мұқағали Мақатаев жөнінде Нұрлан
Оразалин “Құдірет жырдың құндағы” деген мақаласында қоғамды жайлаған аса
қауіпті құдайсыздық дертіне шалдықпаған діни тақырыпта өлеңдер жазған деп
мәлімет береді. Ал Нұрлытай Үркімбай “Жаратушының жетегінде жыр кешкен”
атты мақаласында қылышынан қан тамған құдайсыз Кеңес Үкіметі кезеңінде
тайсалмай дінді жырлады деп дерек береді. Құл-Керім Елемес “Екі ғасырдың
екі ақыны” атты мақаласында М.Мақатевты хакім Абаймен салыстыра отырып,
өзара үндестіктерін тауып Құран және Шариғат үкімдерімен дәлелдей отырып
зерттеген.
Қазіргі таңда діни тақырыпта қалам тербеген саусақпен санарлық
ақындардың бірегейі Құл-Керім Елемес туралы Айнұр Әбдірасылқызы “Қазақ
әдебиетіндегі мінәжат жанр” атты мақаласында әжептеуір талдау жасап
зерттеген. Біздің осы дипломдық жұмысымыз бастапқы кезең, болашақта кеңінен
зерттеледі деп сенеміз.
Зерттеу жұмысымның теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері дінтану ғылымының дамуына өз үлесін қоса алады деген сенімдемін.
Диплом тақырыбы екі ақынның шығармашылығындағы дінмен үндесетін жырлары
менресми діни тақырыптағы өлеңдерін, діни мазмұндағы даналықтарын зерттеу
барысында діни-танымдық сенімдер, философиялық ой түйіндер, дін мен
ғылымның арнайы зерттеу әдістерін пайдалану негізінде жазылды. Зерттеу
тақырыбының алға қойған мақсатына жету жолында адам баласының діни
танымының біртіндеп қалыптасуы және тереңдеуі, жаратылыс әлемін танып, сол
арқылы дінге келуі, яғни ақын шығармаларында айтылған діни мазмұндардың
мәнін ашу үшін діннің негізгі мәйегі, қағидасы Құран Кәрім, хадистерде
алдын ала берілген хабарларды бүгінгі ғылым, техника жетістіктері
дәлелдеген, ғылыми зерттеу кітаптарына негізделген теориялық және
практикалық зерттеу тәсілдері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады. Жалпы
диплом жұмысы 70 бет.
1 МҰҚАҒАЛИ МАҚАТАЕВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ДІНМЕН ҮНДЕСТІК ЖӘНЕ АЛЛАҺТЫ
ТАНУ
1.1 М. Мақатаев шығармаларындағы адалдықты, ізгілікті, отаншылдықты
жырлауы
Аллаһтың нәсіп еткен ақылын орынды пайдалана білген ойшыл, философ,
әдебиетшілірдің ешбірі діннен айналып өткен емес. Мысалы Омар Хайям, Гете,
Толстой, Пушкин, Абай сынды әдебиет алыптары Аллаһты айна қатесіз таныған.
Ақиқатты әділдікті жырлап, дін туралы әлемдік деңгейде өшпестей өнеге
қалдырғаны ақиқат.
Міне осылардың жалғасы бүгінгі таңда ұлтымыз әспеттеп отырған аңыз
адамдардың біріне айналған жыр дүл-дүлі Мұқағали Мақатаев. Ақынның
шығармашылығындағы діни көзқарастарын талдамақшы болған бұл еңбегімнің
беташары ретінде оның есімі туралы түсінік бере кетуді жөн көрдім. Азан
шақырып қойылған аты Мұқамедғали, яғни пайғамбарымыз (с.ғ.с.) – мен
Қазіреті Ғалидің аттарының қосындысы. Осы арада ақын неліктен әуелгі аты
Мұқамедғали бола тұрып, Мұқағали болып танылды деген орынды сұрақтың туылуы
мүмкін. Бұл жөнінде ақынның өзіне сөз берсек, ол былай дейді :”Менің
есімімді әкем Мұқамедғали деп қойыпты, әкем соғыста қаза болды, маған бұл
есімімнің қадір-қасиетін білемін бе деген ой келді. Өйткені бұл есім бүкіл
мұсылманның ардақтысы пайғамбардың есіміне ұқсап кетеді. Соны өзімше
өзгертіп Мұқасы мен Ғалиін алып, өзгертіп алдым” [6, 17 б.]. Міне бұл
жағдай ақынның діннен әжептеуір хабары бар екенін аңғартқандай. Мұқағали
бойындағы ақындық сарынның дінмен үндестігі, оның балалық шағынан бастау
алғаны белгілі. Мәселен соғыс кезінде бір топ бала қырманда жұмысқа
жегіледі. Кешкісін қырманда түнеп таңетең беті қолдарын беті қолын жуарда
су жоқ болып шығады. Сонда бала Мұқаң :
Дем бе, дем бе дем бе екен
Топырақ судан кем бе екен?
Топырақпен қол жусақ
Бір құдайға жөн бе екен [7, 123 б.] – деп бірнеше
қайталап сумен қол жуған сияқты қолына топырақты жағып-жағып, екі бетін
сүркен екен. Тап бермеде тауып айтатын, суырып салма ақындығына таң қалып
қана қалмастан өлеңнің мағынасына, оның астарына сыйып жатқан, шариғат
қағидасын айтсаңызшы. Он жастағы бала түгіл, діннен мағлұматы болмаған
алпыстағы ақсақал біле бермейтін, су болмаған кезде немесе су қолдану зиян
болған жағдайда, топырақ сынды таза жер жынысына екі алақанды ұрып, екі
қолды, шынтағы мен бетті толығымен сипаса, дәреттің де, ғұсылдың да, орнына
жүре беретін (Тәйәммүм) атты діни тазалықты бір ауыз өлеңге сыйдырған
ақынның алған тәрбиесімен тәлімін де, ділі мен дітінде дін жоқ деп кім айта
алар.
Тәйәммүм һижреттің алтыншы жылында Бәни Мұсталық ғазауатында Аллаһ
Елшісі мен мың шақты Ислам әскері таң намазына су таба алмаған кезде мына
аятпен білдірген : “Егер науқастанып қалсаңдар яки сапарда болсаңдар, не
болмаса біреу түзге отырып келсе яки әйелдеріне жақындасып, су таба
алмасаңдар, таза жерге тәйәммүм соғып, беттеріңді, қолдарыңды сипаңдар ”
[8, 88 б.].
Ақынның “поэзия махаббаттан басталып, парсаттылыққа ұласады”дегеніндей,
әрбір қалам тартқан әдебиетші махаббаттан айналып өтуі мумкін емес. Енді
ақынның махаббат жырларының дінмен қаншалықты қатысы бар екенін қарастырып
көрелік:
Жамылып сағыныштың сал шекпенін
Сарғайып сенің үшін зар шеккенмін
Зарықтыр о тәңірім жалықтыр ма
Мәңгілік ғашықпын деп ант еткенмін
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қай тұста еді, құдай қай маңда еді
Маған құшақ сол жанның жайған жер [1, 63 б.].
Деген өлең жолдарындағы Алла есімін тілге ала отырып жалбарынуы, өткен
ляззатты шақтарын аңсап, өкіне еске алып, сол арқылы құдайға сыйынуы
көрініп тұрған діндарлығы. Ғашығы үшін сағына сарғайып зар шегу, азабын
арқалап дертіне күйу, кіршіксіз сезім адал махаббаттың айғағы. Ақын
лапылдаған от сезім, қызғын құштарлығын солғындатпай зарыға аңсауды
армандап, көрсеқызар қызғаншақтық тез жалықтырады. Жалығу сезімнің айнуы,
махаббаттың бүлінуі опасыздық деп түсініп, мәңгілік ғашықпын деп ант етеді.
Ант етіп, уәде беру онда ауытқымай нық тұрып, махаббатта адал болу нағыз
мұсылманның сипаты.
Дәл бүгінгі қоғамдағы махаббатты ойыншық етіп, ай сайын немесе аптасына
жар ауыстыратын, талғамы таяз, сезімі селтең, ар – ұятты аяқ асты еткен,
әдеб – ибадан, салт – санадан жұрдай, адамгершілік құдайшылыққа мүлдем жат,
азғындықтың құйына белшесінен батқан жастарымыздың уланған санасына шипа,
болашағына жарқын жол ашатын әпсана.
Ақ қыздар бәріңді де тұнық көрдім
Жасқанып жанарлардан бұғып келдім
Біріңнің арыңа ақау түсірмедім
Шыққанша қырқасына қырық белдің [9, 199 б.].
Әрбір адамға әрқандай бір мәселеге, жағдайға байланысты дұрыс пікір, оң
көзқараста болу жүрегі таза иманды адамның ісі. Басқалардың басынан айып
кеміс іздеу ең кемінде күмәнданып күдікпен қарау, иманды әлсірететін күнәлі
істерден саналады.Ал ақын замандас қыздарды ақ, тұнық деп мақтап, өзі
адамгершілікке жат әрекеттерден бойын аулақ ұстап, сырт көздерге оғаш
көрінуден жасқанатын кіршіксіз пейілін аңғартады.Жастыққа сүйеп желігіп,
албырт сезім жетегінде арамдыққа барудан аман қалған, яғни арулардың көз
жасына қалудан қорқып нәпсіге құл болмаған пәк ниет, адал өмір кешірмесін
өлеңніне арқау ете отырып, аманатқа қиянат жасау, мұсылманшылыққа жат,
адамшылықтан алыстатын, арсыздық, сатқындық деп ақыл айтып тұрғандай.
Мейлі ғасыр айлар өтсін жыл өтсін
Тек өмірім сеніменен бір өтсін
Сен байлығым, сен бақытым, сен досым
Сен тірегім, сен кеудемде жүрексің [10, 24 б.].
Ақынның адал жарына арнаған бұл өлеңдерінен күйдім, сүйдім, өлдім-өштім
деген байбалам айқай таба алмайсыз. Табынарым сен ғана сенсіз маған өмір
жоқ деп тәңірлік сипатта бермейді немесе қор санап төмен көріп,
астамсымайды. Жарының қадір-қасиетін бағалап, бейне пайғамбарымыз (с.ғ.с.)-
ның “Әйелдеріңе жақсы қараңдар! Өйткені әйелдерің қолдарыңдағы тұтқын
тәрізді, олар жағымсыз бір іс істегені болмаса басқа жағдайларда олар
сендердің теңдерің”деген хадисін отбасының қағидасы етіп ұстанғандай, жарын
байлығына, бақытына, сырлас досына теңеп тіпті жүрегімсің деп аялаған.
Мұқағали Мақатаевтаң мінез – құлқының айнасы ретінде күнделіктерінен
мына үзіндіні оқи кетейік ‘’ Мен үшін дүниенің ең қорлығы – адамның айыбын
бетіне басу, оның нашарлығын дәлелдеу. Бұл – бір, екінші – болмайды,
жарамайды, жоқ деп айта алмаймын '' [11, 7 б.]. Мұсылманда болуға тиісті
нағыз көркем ақлақты ақыннан кездестіре алатынымыз даусыз. Ислам дініде
кісінің айыбын ашу, оны бетіне басу қатаң тыйым салынған күнәлі іс. Тырнақ
астынан кір іздеп, басқа біреудің кемшіліктерін тізбектеп отыру да адамды
ғайбатқа жетелейді. Сондықтан Аллаһ : “Бір – бірлеріңнің кінәларыңды
тіміскілеп іздемеңдер”, - десе Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) : “Ей, тілімен иман
келтіріп, жүректерімен сенбегендер! Мұсылмандардың сыртынан сөз айтып,
кемшіліктері мен кінәларын тізбелемеңдер. Кімде – кім мұсылмандардың құпия
халдерін іздесе, Аллаһ тағала да оның кінәларын ашады, тіпті, үйінде
тығылып отырған күннің өзінде оны жұртқа масқара қылады” , - деп ескртеді.
“Жаңылмайтын жақ, сүрінбейтін тұяқ жоқ”, пенде болған соң адамның күнә
жасауы мүмкін. Біздің міндетіміз- діндес бауырларымыздыңкүнәсін барынша
жасырып, жария етпей, қайта оның сол кемшіліктер мен күнәлардан арылуы үшін
қол ұшын созып, тілекші болу [12, 232 б.]. Ақынның мұндай нашар қылықтарды
қорлық санауы, кісінің көңілін ауыртқысы келмейтін жұмсақ пейілі
имандылығының белгісі.
М.Мақатаев шығармалары адалдықты, әділдікті шындықты арқау етіп, ар-
намысқа ақау түсірмей аялауға үндейді. Арамдықты, жауыздықты, пендешілік
пәс қылықтарды даттап, жан тәнімен ізгілікке жетелейді. Махаббаттан
басталған поэзияеың парасаттылыққа ұласа бастаған, кезеңінен бірер мысал
берейік.
Інім айтса бас изедім, аға айтса қош көрдім
Жанның бәрін жатырқамай жақсы дедім дос көрдім
Араларын ажырату мұнша қиын болар ма
Адалдық пен арамдық деп аталатын қос белдің
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
Адалсың ба қолыңды бер сенен тәлім алайын
Арамсың ба аулақ-аулақ маңайымнан ағайын
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .
Өмірдегі адамдықты, адалдықты теріп ал
Қалғандарын құлан жорытпас құла дүзге лақтыр! [1, 17 б.].
Деген өлең шумақтарынан ақынның аппақ көңілі жырына шағылысып, жарқырап
тұр.
Өзімшілденіп өзінікін дұрыс санап қалмастан, үлкен-кішінің көзқарас
пікіріне құрмет етіп олармен ой бөліседі. Басқаларды жат санап басын алып
қашпай дұрыс ниет, жылы сезіммен бауырына тартады. Күмән-күдік ойламастан
өзім қалай болсам өзгелер де солай деп аузын ашса жүрегі көрінеді. Қыры мен
сырына бойлап болмайтын сан қилы саласы бар, алмағайып өмірде дәл өзіндей
ізгі ниетті адамдарды сирек кездестіріп, өзгелерден өзінікіндей дархан
пейіл шуақты мейірге бөлене алмайды.
Адалдықта, арамдықта жүрекке байланысты қасиет. Оны дөп басып
ажырату қиынның қиыны. Бұны тек адалдықты аңсаған, соның жолында шаршаған
адам ғана біледі. Ақын жүрегі адал, ниеті таза адамдарды жақсы көрумен
қатар, одан тәлім алуға ұмтылып, ниеті бұзық арам пиғылды адамдардан ат
тонын ала қашып маңайына жолағысы келмейді. Жақсылармен жолдас болғандарға
жақсылықтың, жамандармен жолдас болғандарға жамандықтыңтың тәсірі болатынын
пйғамбарымыз (с.ғ.с.) мынадай бір керемет теңеулер арқылы өсиет
етеді:“Жақсы адамдармен жолдас болуды, қош иісті сулар сатылатын дүкенде
отырғанға ұқсатады. Дүкеннің қожайыны оған ештеңе ұсынбаса да, ол жердің
қош иісіне рақаттанады”,”Жаман адамдармен жолдас болуды темірші
ұстаханасына ұқсатады. Ол жерде отырған кісіге оттың ұшқыны шашырайды, ия
болмаса иісі мазалайды’’ [13, 247 б.]. Міне осындай дінмен ұштасып жатқан
даналық өлеңдер иманды жүрек, даңғыл көкіректен ғана туады. Бұл өмірдің
мәні адамдықта, адалдықта онан басқасының бәрі пендншілік пәс қылықтар
немесе шайтанның жетегіндегі адасушылық деп түсінген ақын арамдықтан
құлқыңды тазала, адалдық арыңа ақау түсіре көрме деп шырылдайды.
Адалсың деп көңіліңді көпсітпе
Адалдықты ала келгем анамнан
Арамсың деп өміріңді өксітпе
Жұмыр басты пенде болып жаралғам’’ [7, 25 б.]. – деп ақын ана
сүтімен дарыған адалдығын ар тұтқан ақын оны маған артықшылық деп астыма
көпшік қойып, қолтығыма су бүркіп, мақтаншақтық дертіне душар етпе, адалды,
Аллаһ бүкіл адам баласына нәсіп еткен ортақ қасиет. Оны кірлетпй ұстау
әрбір адамның өзіне байланысты дей отырып, бейне пайғамбарымыздың
(с.ғ.с.)Адам баласы мұсылман болып туылады, қалған өмірінде қандай тәрбие
алуы ата-анасына байланысты өсиетін меңзеп тұрғандай. Байқаусызда
пендншілікпен жасалған ағаттықтары бола, арамсың деп адам санатынан
шығарма, келешегіме күйе қылып жақпа, жаңылмайтынжақ, сүрінбейтін тұяқ жоқ.
Жұмыр басты пенденің ешбір күнә жасамауы мүмкін емес. Алайда күнәдан
сақтану жасаған күнәсі үшін тәуба келтіргені жөн. Тәуба келтіру Аллаһтың
алдындағы ең сүйікті істерден саналады. Сол себепті адам баласының
кемшіліксізін, күнәсіз деуі иманнан айыратындай аса ауыр қателік. Мүлде
жаңылмайтын мүлтіксіз тек бір Аллаһ қана. Біз күнәміз үшін кешірім тілейтін
пендеміз дегендей.
Адам баласының адалдықты, адамдықты жақтап соның жолында күресу,
арамдықтан алыс жүріп, өзін таза ұстау – жүректегі иман, ар-намыстың
кіршіксіз пәктігіне тікелей байланысты. Бұл тақырыпқа да ақын соқпай кеткен
емес. Міне осындай М.Мақатаевтың бойындағы асыл қасиетін Шерхан Мұртаза
былай деп баяндайды: “Мұқағали жалғандықты, мүләйім жағымпаздықты,
әдебиеттегі саудагерлікті, жалақорлықты, бәлеқорлықты жан – тәнімен жек
көрген ақын” [14, 12 б.].
Арым міне сүттей аппақ алдыма кеп жылап тұр
Жанарымда жалғыз ғана жаутаңдаған сұрақ тұр
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
Ақ қыздар арым таза алдарыңда
Сөндірдім жалынымды, жанғанымды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
Арыммен де оңаша қалып көрдім
Жоғалғанын іздедім тауып бердім
Ар, ұят деп аталатын нәрестені
Қызылшақа күйінде алып келдім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ақынның ақындығы – атақта емес
Ақынның ақындығы ар да ғана [1, 190 б.].
Осы іспетті желдес келетін өлеңдерінде ақынның жылап тұрған сүттен
аппақ ары – оның таза болмысы, ол неге жылайды? Мынау ақ, қарасы айырғысыз
өмірде адамшылық жолдан ауытқып кетемін бе? Шалыс басып қателесіп кетпейін,
нәпсінің қалауына беріліп, намысыма сызат түсіріп алмайын деп қамығады.
Алайда лапылдаған сезімін жалынға теңеп, оны ұят, намысымен басқанын,
арулар алдында ары таза, беті жарық екенін аңғарамыз. Арымен оңаша қалуы
өзін-өзі тексеру, өткізген ағат қателіктері үшін өкініп опық жеп, ар,
намыстың сотына тартылып, шамасының барынша адалдыққа ұмтылғаны. Ақын ар –
ұятты нәрестеге теңейді. Сәби болғым келеді деп жырлауыда осындай
түсінікті болғанынан дерек береді. Нәрестенің қандай адал кіршіксіз,
дүниеден еш хабары жоқ, күнәдән пәк екендігі. Ал нәрестені бағып баптау,
ыстығына күйіп, суығына тоңу, оған деген мейір махаббат аналар үшін бағасыз
бақыт. Әрбір адамның ар – ұятына деген жауапкершілігі ана мен баланың
арасындағыдай байланыста болса екен деген ой тастайды.
Ақындық деп аталтын киелі ұғым – тек арымен ғана өлшенеді. Мейлі қандай
бір тақырыпты жырласын ар – намытан аттамауы шарт. Ол атақ абырой үшін,
біреулерден асып түсу үшін жазып, мақтанқұмарлыққа апарып соқса немесе
мәнсаптылармен қалталыларды жақтаған, жағымпаздықтан туындаса, әлде бір
мүдде үшін жазылған болса ол ақындық емес деп есептейді. Сондықтан Мұқағали
арын таза ұстаған. Өмірдің тоқшылығы мен жоқшылығы болсын, өзгелерден
қақпай көрсін, сый – сыйапат мақтаулар естісін ешуақытта адамдық қалпын
бұзып арына ақау түсірмеген. Өмір бойы ар намысты, адалдықты бағалап соны
жырлаған. Сол себепті бүгінгі таңдағы ақындардың арлысы әрі бірегейі болып
қала берді, қала береді де.
Кеше еді ғой құдай-ау кеше еді ғой
Дүйсенбінің мына дәу шешегі ғой
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Деуші еді ғой “жалғыздың жары құдай”
Неге тасый береді қаным удай
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Түйсіксіз тайлақтардан сақта құдай
Тайраңдап алды артына қарамаған
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Тәңірім мені қоңсы қондырмағай
Тіл білмес дуана мен шәйілменен
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Енді маған қырықтың қылығын бер
Ақылын бер, арын бер ая құдай [15, 117 б .].
Деген өлең жодарынан ақын өтпелі өмірге таңырқап, кешегі тәй-тәй басып
жүрген сәбидің ержеткенін көріп, өзінің біраз жерге барып қалғанына қайран
қала құдайына сыйады. Әрбір нәрседен секем алып, байыбына бара алмайтын қым-
қуыт ойлардың жетегіне ілесіп, қарадай алағызған, сырласатын дос таппай,
жалғызсыраған шақтарында жалғыздың жары құдай деп өзіне басу айтып, сабырға
шақырып, сабасына түседі. Салт-дәстүрге мән бермейтін, жүріс-тұрыстағы
әдебтен жүрдай, үлкенге құрмет, кішіге ізет жасаудан хабары жоқ, кісіліер
алдынан кес-кестеп өте беретін әдепсіз жастардан көңілі қалып, сондайлардан
сақтай көр деп пана тілейді. “Үй сатып алма, көрші сатып ал ’’ дегендей
көршілік қақының не екенін білмейтін, шығысымы аз, пәңгі шәйпаулардан алыс
ете көр деп жалбарынады. Ақынның құдайдан құлдық ұрып сұрайтыны атақ,
абырой, мәнсап, байлық емес кемелді ақыл, кіршіксіз ар, өміріне қызық,
Аллаһтан рақым тілейді.Ақын қайсыбіреулер сияқты бұл дүниеге немесе заманға
тіл тигізбеген тіпті наразылықта танытпаған, керісінше жаратылыс әлемінің
сырына терең бойлап, сол арқылы әділдікті танып, Аллаһты сезінген. Осы
айтылған мәселелерге қатысты төменде ақынның бірнеше өлеңдерін Ислам
дінімен салыстыра отырып талдап көрелік:
“Мына дүние әділдіктен жаралған
Өз орнында жерде, күнде, тау, орман
Бір-бірінен қуат алған нәр алған
Мына дүние әділдіктен жаралған’’
Ықылым заманнан бері қарай мынау жаратылыс дүниенің тәртібінде ешбір
өзгеріс болған емес. Әрбір жаратылыс өзінің міндеттерін әділ атқарып
келуде, әрі өздерінің белгіленген орнынан ауытқыған емес. Аспанмен жердің
өзара тығыз байланысы күндізбен түннің алма-кезек алмасуы, судың буға
айналып кеңістікке көтерілуі, желдің жер бетіндегі шаң тозаңдарды ұшырып
апарып буға араластырып, бұлттың пайда болуы, оның жаңбырға айналып жерге
түсуі, жер бетіндегі өсімдіктерді суаруы, өлі жерді тірілтуі, өсімдіктерді
адамдар мен жануарлардың жеп, судан ішуі, осының барлығын адамдардың
пайдалануы. Бүтін жаратылыстың өте тығыз қарым-қатынаста бір-бірін
толықтырып тұруы. Адамның санасы жете бермейтін осындай бір ғажайып
үйлесімділіктің өздігінен болып жатпағандығын, мұның барлығын өте әділ,
теңдессіз құдірет иесі Аллаһтың орналыстыруы екендігін бір шумаққа сидыра
келіп, ары қарай ойын сабақтай түсіп былай деп жырлайды:
“Күн барады әділдігін арқалап
Әділдігін бөлеп жатыр шартарап
Әділдік деп жүргеніміз біздердің
Бар ғаламға, әлемге ортақ салтанат’’
Күн Аллаһ Тағаланың жаратқан ардақты жаратылыстарының бірі. Күн, күндіз
туралы оның жаратылыстағы ерекше маңызын Құранда көптеген жерде айтылады.
Мысалы ретінде Юнус сүресінің 5-ші аятында”Аллаһ күнді жарық, Айды нұрдан
жаратты да, оған (Айға) жылдардың сандарын есептеп білу үшін, орындар
белгіледі, Аллаһ бұларды шындықпен ғана жаратты. Аллаһты білетін ел үшін
аяттарын ашық-ашық баян етеді’’-демек адам баласының тіршілігі, уақыттарын
есептеу, онанда басқа игіліктері үшін және жер бетіндегі сансыз
жаратылыстың тіршілік көзі етіп жаратқан Күннің өз жолымен бірқалыпты
қозғалыспен жүретіндігін “Күн белгілі шекте әрекеттенеді, міне бұл жеңіс
пен ғылымның иесі Алланың белгілемесі” (Ясин сүресі 36 аят) – деп
баяндалса, ақын күн барады әділдігін арқалап деу арқылы Алла сөзін
әспеттейді. Тіршілік иесі мұқтаж болған күн өз нұрын төгіп пайдасын жеткізу
барысында, олардың ешқайсысын алаламайды. Ашығырақ айтсақ ақылды- ақылсыз,
бай- кедей деместен,хан-қара, мықты-әлсіз, жақсы-жаман деп бөліп жармай,
адамдар сияқты біреудің атақ-абыройы,билік- мәнсәбі, бет-беделдеріне қарап
емес, бәрі-бәріне бірдей игілік жасап, шуағын төгеді деп түсіндіргісі
келеді. Ал біздердің әділдік деп жүргеніміз қара бастың қамы үшін емес,
барша адамзатқа, күллі жаратылысқа пайдалы, бүкіл ғаламға ортақ салтанат
есептелетін бейне шартарапты бөлеп жатқан күннің әділдігі сияқты деп
пайымдайды. Өлеңнің келесі шумағы:
Мынау өмір әділдіктің тұрағы
Мынау дүние әділдіктен тұрады
Ал адам ше?
Адам неге жылады?
Біреулерден біреу неге ығады
Біреулердің сағы неге сынады? [16, 181 б.].
Бұл өмірді Алла Тағала адам баласы мен жындардың өмір тіршілігі үшін,
ал олардың өмірін өзіне ғибадат ету үшін жаратты. Ақыл иелері Аллаһтың
мақсатына лайық өмір сүрсе, шынайы әділдікті бұл өмірде діннен ғана табар
еді. Сол себепті ақын бұл өмірді әділдік тұрағы десе, ал жаратылыс дүниенің
барлығы аспан, жер тағы басқа біздер білмейтін жаратылыс әлемі өз қызметін
адал атқарады, тіпті адамның дене мүшелері де солай. Көз көреді, құлақ
естиді,аяқ жүреді, қол істейді, тіл сөйлейді, қан айналады, жүрек соғады
т.б. барлығы өз жұмыстарын тынбай атқарады, ал оны қандай жолға жұмсау
адамның өз еркінде, яғни ақылдың ісі. Егер адам баласы Аллаһ нәсіп еткен
ақылды орынды пайдаланса, олда басқа жаратылыс сияқты міндетін әділ
атқарған болар еді. Бірақ адам баласы олай етпейді. Ақылы бола тұра
нәпсінің қалауы, шайтанныың жетегіне еріп, хайуаннан да пәс деңгейге
түседі. Сондықтан да ақын Ал адам ше? - деп сұрақ қойып жауап іздейді, әрі
адамзатты жауап іздеуге жетелейді және де “Адам неге жылады? Біреулерден
біреу неге ығады?Біреулердің сағы неге сынады?’’ - деп жітірмелете сұрақ
тастайды. Алайда бұл сұрақтарының жауабын ақын өзі жоғарыдағы өлең
жолдарымен айтып берген болатын, яғни мынау дүниенің әу баста әділдіктен
жаралғанын, бір-бірінен қуат алып, Аллаһ қандай мақсатта жаратса, соған
лайық міндеттерін мүлтіксіз атқарып тұрғандықтан бұл дүние әділдіктің
тұрағы болды. Ал адам баласы дәл осылар сияқты емес, өз міндеттеріне
немқұрайлы қарап, Аллаһ аманатына қиянат жасағандықтан, жылайды деген
көлемі кең, мағынасы терең ойды өлеңмен өріп, қарапайым тілмен түсіндіреді.
Осындай деп айтуымыздың бұлтартпас дәлелі ретінде Құрандағы мына бір аятқа
жүгінелік: “Рас біз аманатты (дінді)көк пен жерге, тауларға ұсындық, олар
оны үстіне алудан бас тартты, одан қорықты, оны адам баласы мойнына алды,
адам баласы тым залым және топас қой’’(Ахзаб сүресі 72-аят). Аллаһтың
аманаты дінді көк пен жер, таулар оны атқару қиын болғандықтан үддесінен
шыға алмаймыз деп үстілеріне алмауы, олардың өз міндеттерін мүлтіксіз
орындайтын аса жауапкершілікке, әділдікке ие жаратылыс екенін, ал осындай
ауыр міндетті мойнына алып, оны атқармай Аллаһтың аманатына қиянат жасап
жүрген адам баласының бір-бірін жылатуы,ығыстыруы, сағын сындыруы таң
қаларлық іс емес. Мұндай салыстырмалы ойды өлеңге сыйдырып, санаға сілкініс
тудыратын Мұқағалидің діннен мағлұматы қаншалықты екенін айтпай-ақ түсінуге
болар ау.Мұқағали Мақатаев адам баласы маймылдан азғындаған, түп тегіміз
маймыл, құдай жоқ деп атеистік жолмен тәрбиелеген қара түнек қоғамда өмір
сүрседе, Аллаһты танып ақиқат жолынан адаспаған. Өтпелі бір дәуірдегі
дінсіздік идеяның қармағына ілікпей, хақ дінде не айтылған болса, соны
айнытпай өлең жолдарымен жеткізгеніне мына бір өлең шумағымен куә болайық:
“Анамыз- жер, сол анадан жаратылдық, туыстық
Алайда біз қанда төктік, қалжырадық,ұрыстық
Армысың сен, арамызда жалғыз перзент тыныштық!?’’ [1, 3
б.].
Адам баласының топырақтан жаратылғанын, адам денесінің сүйек, ет, қан
сияқты заттардан құрам тапқан бола тұра жер қойнауындағы темір, мырыш,
калий, кальций сынды элементтердің адам денесінде бар екендігі зерттеліп,
бүгінгі таңдағы ғылым, техника адамның топырақтан жаралғанын дәлелдейді. Ал
маймыл Аллаһтың әміріін тыңдамай Мұса пайғамбар заманда қарғысқа ұшыраған
адамдар қауымы, бір сөзбен айтқанда маймыл адамнан азғындаған, сол себепті
ақын анамыз-жер сол анадан жаратылдық , яғни жаралдық деместен жаратылдық
дейді. “Жаратылдық ’’ деген осы бір ауыз сөзге мән беретін болсақ біз
өздігімізден емес, өзгенің жаратқандығы немесе аллаһты әуелгі Адам Атаны
топырақтан жаратқандығын дөп басып айтады. Аллаһтың адам баласын топырақтан
жаратқандығы жөнінде Құранда көптеген дәлел аяттар бар. Мысалы “Алла
сендерді (әуелде) топырақтан, онан соң мәни суынан жаратты ‘’ (Фатыр сүресі
11-аят). Осы бір жол өлеңнің соңғы сөзі “туыстық’’деп аяқталады. Туыстық
дегені не? - демек біз әр түрлі ұлттарға, руларға, тайпаларға, нәсілдерге
бөлініп алуан түрлі діндерге сеніп, тарам-тарам болып, жер шарының түпкір-
түпкіріне шашырап кетсекте, түп тегіміз бір дегенді түсіндірмекші.Бұл
туралы да Құранда тайға таңба басқандай ашық дәлелдер аз емес “Ей адам
баласы! Сендерді бір кісіден( Адам Атадан) жаратқан және одан оның жұбайы
(Хауа Ананы) жаратып ол екеуінен көптеген ер, әйелді таратқан Раббыларыңнан
қорқыңдар’’- деп баяндайды. Өлеңнің келесі жолы “Алайда біз қан төктік,
қалжырадық, ұрыстық ‘’-дейді ақын біз адам баласы бір атадан тараған туыс
бола тұра қан төгісіп, ұрысып, қағыстық атымызға лайық болмаған пасық,
харам, тозақылық істерді жасадық деп налиды. Бұдан арылуға күллі адам
баласына үндеу тастап, егер олай болмағанда Аллаһтың қаһарына жолығып, екі
дүниеде оңбаспыз, азабы тым қатты тозаққа айдаламыз деп қамығады. Қан төгіс
Адам Атаның екі ұлы Қабылдың Абылды өлтірумен басталып тарих қатпарларының
ешбірін құрғақ жіберместен қанға малшындырып, бір-бірін қырып жойған
жауыздық күні бүгінге дейін толастамай жалғасуда. Әрине бұл шариғатта қатаң
тыйым салынған өте жиіркенішті қылықтар. Қан төгістің зардабын ұлы Алла
Құран Кәрімде былай деп баяндайды “Бір кезде: Біріңнің қанын бірің
төкпеңдер, бір-біріңді мекеннен қуып жібермеңдер-деп сендерден уәде алған
едік, мақұл болдыңдар,бұған өздеріңде куәсіңдер. Кейін келе сендер (уағданы
бұзып) бір-біріңді өлтірдіңдер. Іштеріңнен бір бөлім адамдарды мекенінен
қудыңдар ... ... сендерден осылай істегендердің жазасы пәни дүниеде қорлыққа
түсіп, қияметте қатты қинау көру’’ Бақара сүресі 84-85 аят. Өлеңнің үшінші
жолында Армысың сен, арамызда жалғыз перзент-тыныштық?-деп адам баласының
тыныштығын аңсап, бейбітшілік бесігін тербеткісі келеді. Ал бейбітшілік
күллі жаратылыстың тыныштығын сақтайтын адам баласын мейір-махаббатқа
бөлейтін ұлы ұғым. Ол бейбітшілік діні, Аллаһ алдында қабыл болған Ислам
діні. Ислам сөзінің мағынасы кең, соның негізгі бір атауы тыныштық,
бейбітшілік. Ақынның айтпақшы болғаны да осы:
Мынау аспан
Мынау жер мекеніме
Есеп берер күн туар кетерімде
Тоқсан жасап, жүз жасап не қыламын
Не бересің жүз жылдың өтеуіне? [17, 150 б.].
Жарық дүниеде өмір кешкен әрбір адам саналы ғұмыры үшін Аллаһтың
алдында жауап берері ақиқат. Ең әуелі Аллаһты шынайы тануы, оған нық
сенімі, оған лайықты ғибадат құлшылығы болу керек. Бұл адамның өтеуге
тиісті алғашқы міндеттері болса, пайғамбарымыз (с.ғ.с.) - ның “Қиямет күні
адам төрт нәрседен сұраққа тартылмай, Аллаһтың алдынан кетпейді. Біріншісі
өмірін қалай өткізгендігінен, екіншісі дене мүшесін қалай қолданғандығынан,
үшіншісі мал-мүлікті қалай тауып, қалай жұмсағандығынан, төртіншісі
білімімен қалай амал жасағандығынан” [13, 281 б.] – деген хадисімен адам
баласының жауапкершілігін айқындай түседі. Демек ақынның бұл өлең жолдары
ұзақ өмір сүргісі келмегендігі емес, жасаған өмірінің өтеуін шариғат
талабына лайық өтей аламын ба? - деген қорқынышы арқылы келешек ұрпаққа
игілік жаратып, Аллаһ алдындағы берер жауапқа дайын болайық деген ойды
дәріптейді. Ақын оқырмандарын шыдамдылыққа, сабырлылыққа баулып:
Шыда,шыда
Шыдай түс, шыда тағы
Шыдамдыны бұл өмір ұнатады
Үміттің құлан иек құла таңы
Әйтеуір бір атады, бір атады’’ [18, 9 б.]. – деген жыр
жолындағы шыдамдыны бұл өмір ұнатады деуі тек ұйқасу үшін емес, адам
баласын төзімділікке, шыдамдылыққа тәрбиелеп, сабырлылық сыйының
шексіздігін сүйіншілеген. Сабыр – ұлы адамдарды биік тұғырға көтерген
қасиет. Сабыр – ұшар шыңға талпынғандардың сарқылмас күш қайнары. Адам
күндіз - түні құлдық ұрып жасаған амал – құлшылығымен жете алмас рухани
биік деңгейге, басына түскен қиындыққа сабыр ету арқылы қол жеткізе алады.
Бұл шындық хадисте былайша баяндалады: “Хақ Тағала құлына құлшылық
амалдары мен жетуі қиын бір мәртебені мұрат етсе, ол адамның өзін немесе
отбасын бір сынаққа ұшыратады. Сөйтеді де ол ауыр сынақты көтеретін терең
сабыр нәсіп етеді, артынша сабыр еткен құлын жоғарлатып өзі қалаған
мәртебеге жеткізеді.”
Адам жаны мен тәнін қатар қолға алып тәрбиелемесе сабырлық пен
шыдамдылықты, ұстанымдылық пен байсалдылықты, төзімділік пен тереңнен
мойынұсынушылықты үйрене аламайды. Аз ғана бір қиындыққа тап болса салы
суға кетіп, ұнжырғасы түсіп, шыдамсыздыққа салынады, үмітсіздікке беріліп,
әркімге бір жалтақтап бейшара күй кешеді. Шындығына келгенде
адамгершіліктің де ғылым – білім, жақсы амал жаратылысты танудың да бастауы
– осы сабыр [12, 162 б.].
Міне біздің айтпақшымыз Құрандағы “Шынында Алла сабырлылармен бірге”
(Бақара сүресі 153 аят) - деген аяттың мағынасымен қабысып жатады.
Үміттің құлан иек құла таңы
Әйтеуір бір атады, бір атады! – деп қиындыққа бола
өмірден түңілмей, болашаққа үмітпен қарауға жетелеп, қиындық бір адамның
басында үздіксіз тұра бермейтінін, оның өзі Аллаһтың сынағы, сабыр қылған
адамға көптеген сауап барлығын, есесіне қиындықтан кейін жақсылыққа
қауышасың деп, Құрандағы “Расында қиындықтан кейін бір жеңілдік бар”(Ишырах
сүресі 5 аят) – деп Алланың өзі уәде қылған сыйына бөленуге шүбәләнбастан
үміт артуға үндейді.
Осы өлеңге желлес келетін:
Міне тағы ашу келіп алқымыма тығылды
Ақылымның есігінен аттай бере жығылды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Біреулерді мерт қылып аламын деп
Ашуыма ауыздық саламын көп
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Риза етіп досым мен қастарымды
Жастанайын сонан соң жас қабірді [19, 86 б.]. – сынды
желдес өлеңдерінен ақынның мінезім жайдары қабақ шытпаймын, ашуланып
ызалануды білмеймін деп көлгірсімейтін таза табиғилығын көреміз. Ашу-ыза
адам баласына ортақ көңіл-күй құбылысыалқымыңа тығылып, қаныңды қайнататын
жағдай болса да, ашуыңа ерік бермей ауыздықта болмаса өзіңді немесе өзгені
мерт етесің. Барлығын ақылыңа жеңдіріп, сабыр сақта деп тәлім береді. Бейне
“аюды жеңген жарты батыр, ашуын жнңген бүтін батыр’’ деген аталы сөзді еске
салып, пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) “Ашуландырса да қызбай салқынқандылық
істеген адамға Аллаһтың махабаты түседі’’ деген хадисін өлең жолымен
уағыздап тұрғандай. Бейне Ибн Аббастың сабырлылыққа байланысты мына бір
баяндаған оқиғасы тәрізді, Хазіреті Омар жас, кәрі демей қариларды (Құранды
жатқа білушілер) өзіне үнемі жақын ұстап, олармен пікір алмасып тұратын.
Бірде Уяйнә ибн Хисн халифаға : “Ей, Хаттабұлы Омар! Сен бізге дүние –
мүлікті молырақ бермейсің, әділдік пен үкім жасамайсың”, - деп дүрсе қоя
береді. Сол сәт Омардың ашуланғаны соншалықты әлгі адамды ұрып жіберу
мүмкін еді, бұны байқаған Хурр Омарға : “Уа, мүміндердің әміршісі! Құран
Кәрімде : “Кешірімшілдікті ұстан, жақсылыққа шақыр және надандардан бет
бұр” (Ағраф сүресі 199 аят) деген аят бар емес пе?! Бұл адам сол
надандардан” – деді. Құраннан осы аят оқылған кезде Омар оған ешнәрсе
істемеді. Өйткені ол Раббысының кітабынан өзіне бір аят оқылар болса сол
мезетте ақ, алқымына тығылған ашуын ақылына жеңдіріп, сабасына түсуді,
сабыр сақтап өзін – өзі тізгіндеуді жақсы білетін [12, 161 б.].
Дос түгіл дұшпенның ризалығын табуды армандап, оларды риза ету жолында
өлеуіне де пейіл құдды өмірге өзгелердің бақыты үшін келгендей болып ғазиз
жанын адамдардың берекесі үшін құрбандыққа шалудан тайынбайды. Міне бұл
діндегі бауырмашылықтың шырқау шыңы.
Бөрікті аспанға атып, аттан салып
Жігіттер мақтанбалық, мақатанбалық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Сабырымен сабақ алып дәуірлерден
Сабырын сары алтыннан тәуір көрген
Қазаққа мақтансын деп жер бермеген
Жерінің кеңдігіндей сабыр берген
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Іргелі қазақ болдық
Сақтар қалып
Құс міндік темір қанат - аттар қалып
Әйтсе де мақтанбалық, мақтанбалық [1, 213 б.].
Ақын ең әуелі мақтанудан сақтандырады, өйткені мақтан – бөспелік,
есерлік, ағаттыққа апарып соқтыратын адамды білінбей жалмайтын рухани дерт.
Ата-бабаларымыз аш, жалаңаш жоқшылықтың тақсіретін тартып, сан қилы
заманның тауқыметін арқалап, қиыншылық қыспағында қалса да, адамгершіліктен
айнымай қалпын бұзбаған барлығын сабырлылыққа жеңдірген қайсар халық. Алла
халқымыздың ұлан-ғайыр даласы басқалармен иық тіресетін молшылығын пейіліне
қарай нәсіп етіп, сонымен қоса мақтанып әлінен асып күпірлікке бармасын деп
сабаз мінез, сабырлылық бергеніне шүкір айтады.Құранда пенденің сабырлы
болуын көптеген аяттармен ескерте отырып, Аллаһ өзінің сабырлылармен бірге
екендігін сүйіншілейді. Міне осындай алтыннан да ардақты асыл қасиетімізді
бұзып алмасақ екен деген ақын халқын сабырға мақтаннан тосып, сабырлыққа
шақырады.
Түп-тегіміз болған сақтар дәірімен, естіген құлақ нанғысыз айырмашылық,
артықшылықтарға қол жеткізіп, іргелі ел болған бүгінгі заманымызға үшкірлік
ет, алайда мақтанба деп қайтала ескерту жасайды. Демек мақтанның мұсылман
баласына лайық емес жаман әдет екенін мақтанбайтындардың алатын сыйын
пайғамбарымыз (с.ғ.с.) “ Мен мақтануға тиісті болса да, мақтанбаған адам
үшін жұмақтың ауласынан бір жай. Қалжың болса да өтірік айтпаған адам үшін
жұмақтың ортасынан бір жай. Ахылағын жақсылаған адам үшін жұмақтың төрінен
бір беруіне бір жай берілуіне кепілдік етемін’’ деп сүйіншілейді.
Мұсылманшылықтың маңызды сиапаты болған сабырлылық – қазақ халқының туа да
біткен асыл қасиеті. Ақын осы асыл қасиетімізді айнытып алмау үшін
сабырлықтың қас жауы болған мақтанға бой алдырмай, мақтанбайытындарға нәсіп
етілген жәннаттың ауласындағы жайға лайық болуға үндейді.
Бәріне де көнесің
Көнесің де
Отырасың, тәубеңе келесің де’’ [20, 73 б.]. –
өлеңінде өмірдің сан қилы соқпағына, ыстық – суығына, ащы – тұщысына,
жақсылық – жамандық бәріне сабырлылықпен көніп, өткізген қателік, кемшілік,
қандай да бір ағат істер үшін Аллаһтан кешірім сұрап, тәубаға келуді, егер
тәубаға келсе таудай күнәнің кешірілетінін, Құранда “Алла тәубешілдерді
сүйеді’’(Бақара сүресі 222 аят) - деп Алла күнәсі үшін кешірім тілеген
құлдарды жақсы көретінін өлең түрінде өрнектейді.
“Уақытты тоқтатар шамаң бар ма?
Бәрі де өтеді дәуірлер, замандар да
Менің жаным ашиды мына өмірде
Өтпейтіндей көретін адамдарға ... ... ... .’’ [16, 8
б.]. – деген өлең адам баласының көптеген құбылыстар алдында дәрменсіз, өте
әлсіз жаратылыс екенін дәлелдеумен бірге, бұл дүниеде мәңғі өмір
сүретіндей, ахыретін ойламастан бейқам жүргендерге немесе мәңгілік дүние
үшін ешбір азық жинамастан, аз ғана өтпелі өмірдің қызығын ақыры жоқ аяусыз
азапқа айырбастамаса екен деп ескертеді, сондайларға жаны ашиды. Бұл туралы
Құрандада ескертулер аз емес. Муминун сүресінде “Шынында біз сендерді босқа
жараттық па, бізге қайтарылмаймыз деп ойлайсыңдар ма” (Муминун сүресі 115
аят) – делінген, демек есті адамдар үшін бұл дүниені өтпестей ойлап, ол
дүниеге ешқандай дайындықсыз бару кімде-кімнің болса да жаны ашитын жағдай.
Мұқағали халықтың қамын жеген, ел үшін еңіреген, болашаққа үмітпен ұмтылған
ақын. Абай, Пушкин сияқты адамзаттың рухани ұстаздарын үлгі тұтқан, шәкірті
әрі олардың жалғасы. Ақын өз күнделігінің бірінде “2 сәуір 1972 ж. Пушкин
мен Абайға айналып соға берем, соға берем. Япырмай Пушкин ай соншаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz