Экономикадағы несиенің ролі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ШАРУАШЫЛЫҚ АЙНАЛЫМДА НЕСИЕНІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Несиенің экономикалық мәні, оның түрлері және несиелендіру қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Нарықтық экономика жағдайында айналым капиталын басқару әдістері мен түрлерінің несиемен арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Несие айналым капиталын қалыптастыру көзі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2 КӘСІПОРЫННЫҢ АЙНАЛЫМ КАПИТАЛЫН БАСҚАРУ
ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ БАНКТІК НЕСИЕНІ ТАРТУДЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Жеке меншігі шектеулі серіктестігінің айналым капиталын бағалау және оның минималды мөлшерін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.2 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендіру облысында «Альянсбанк» АҚ.ның несиелік саясатының мақсаттары мен міндеттері ... ... ..25
2.3 «Альянсбанк» АҚ.ның кәсіпорындар мен кәсіпкерлердің айналым қаражаттарын несиелендіру бағдарламарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
1 ШАРУАШЫЛЫҚ АЙНАЛЫМДА НЕСИЕНІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Несиенің экономикалық мәні, оның түрлері және несиелендіру қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Нарықтық экономика жағдайында айналым капиталын басқару әдістері мен түрлерінің несиемен арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Несие айналым капиталын қалыптастыру көзі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2 КӘСІПОРЫННЫҢ АЙНАЛЫМ КАПИТАЛЫН БАСҚАРУ
ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ БАНКТІК НЕСИЕНІ ТАРТУДЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Жеке меншігі шектеулі серіктестігінің айналым капиталын бағалау және оның минималды мөлшерін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.2 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендіру облысында «Альянсбанк» АҚ.ның несиелік саясатының мақсаттары мен міндеттері ... ... ..25
2.3 «Альянсбанк» АҚ.ның кәсіпорындар мен кәсіпкерлердің айналым қаражаттарын несиелендіру бағдарламарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2007 жылдың 28 ақпанында өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы «Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында: "Тәуелсіздікке қолымыз жеткен алғашқы күннен бастап сіздер мен біздер барлық қажыр-қайратымызды жұмсап, еңсесін асқақтатқан Жаңа Қазақстан барған сайын нық сеніммен алға басып келеді. Дамудың өзі таңдаған даңғылына түскен еліміздің атағы шартарапқа таралып, әлемдік қоғамдастықтың алдындағы абыройы да жылдан жылға артып отыр. Біз экономикамыз мен мемлекетіміздің берік іргетасын қаладық. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі экономикалық, әлеуметтік, саясаи және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып, түбегейлі жаңа кезеңге батыл қадам бастық",- деп Елбасымыз Қазақстан халқына жарқын болашағымыз біздің қолымызда екендігіне тағы да көзімізді жеткізді. /1,25б/
Еліміздің 2030 жылға дейінгі Дамуының стратегиясы – қоғамымыздың келешектегі келбеті мен мемлекеттің мақсат-мұраты баян етілді.
Бүгін толық жауапкершілікпен былай деп мәлімдеуімізге болады: "Қазақстан өтпелі кезеңнен ойдағыдай өтті, әрі өз дамуының сапалық жаңа кезеңіне нық сеніммен қадам басты!",-деп айтты./1,17б/
Елбасының 2007 жылдың 28 ақпанындағы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Бәсеке қабілеттілік─ Қазақстанның әлемдік экономика мен қоғамдастыққа табысты кірігуінің кілті. Сондықтан да өткен жылдың өзінде біз жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды қолға алған болатынбыз. Бұл─ біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыздың және оның тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту» деген /1, 5-6 б/. Өткен жылы біз жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды қолға алған болатынбыз. Бұл – біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50 елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыз және оның тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту.
Президентіміздің өткен жылғы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында: "Біз қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз керек. Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене қатыса алады, қатысуға тиіс те. Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың жолындағы заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып тастауға, жекеменшік капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей қолдау көрсетуге міндетті", - деп экономикамыздың барлық салаларын дамытуға мүмкіндігіміз бар деп пайымдаған еді. /2,19б/
Еліміздің 2030 жылға дейінгі Дамуының стратегиясы – қоғамымыздың келешектегі келбеті мен мемлекеттің мақсат-мұраты баян етілді.
Бүгін толық жауапкершілікпен былай деп мәлімдеуімізге болады: "Қазақстан өтпелі кезеңнен ойдағыдай өтті, әрі өз дамуының сапалық жаңа кезеңіне нық сеніммен қадам басты!",-деп айтты./1,17б/
Елбасының 2007 жылдың 28 ақпанындағы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Бәсеке қабілеттілік─ Қазақстанның әлемдік экономика мен қоғамдастыққа табысты кірігуінің кілті. Сондықтан да өткен жылдың өзінде біз жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды қолға алған болатынбыз. Бұл─ біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыздың және оның тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту» деген /1, 5-6 б/. Өткен жылы біз жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды қолға алған болатынбыз. Бұл – біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50 елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыз және оның тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту.
Президентіміздің өткен жылғы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында: "Біз қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз керек. Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене қатыса алады, қатысуға тиіс те. Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың жолындағы заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып тастауға, жекеменшік капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей қолдау көрсетуге міндетті", - деп экономикамыздың барлық салаларын дамытуға мүмкіндігіміз бар деп пайымдаған еді. /2,19б/
1 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының Преидентінің Қазақстан халқына Жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан». Астана, 2007ж. 28 ақпан //Егемен Қазақстан, 1 наурыз 2007ж.
2 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының Преидентінің Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан жедел экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңғыру жолында». 18.02.2005 ж.
3 Закон «О Национальном банке Республики Казахстан» от 30 марта 1995 г
4 Закон «О банках и банковской деятельности в Республике Казахстан» от 31 августа 1995 г.
5 Порядок проведения оценки залогового имущества и методические рекомендации по определению стоимости объекта залога за 2005 год: Внутрибанковские инструкции АО «Альянсбанк». - Астана.-2005.-101с.
6 Методика проведения финансовой оценки заемщика за 2005 год: Внутрибанковская инструкция АО «Альянсбанк».-Астана.-2005.-105с.
7 Годовые отчеты АО «Альянсбанк» за 2002-2004 годы.
8 Общие сведения о банковской системе//Вестник НБК.-2001.-№ 3.-9с.
9 Положение о внутренней кредитной политике АО «Альянсбанк» за 2004 год.- Алматы.-2005.114с.
10 Положение о Кредитном Комитете АО «Альянсбанк» за 2004 год. - Алматы.- 2004.147с.
11 Банковская среда в РК//»Предприниматель и право». №12, 1997.
12 Бабичева Ю. А. Банковское дело: справочное пособие / Ю.А. Бабичева.-М.: Банки и биржи, 1994.-356с.
13 Бастер Н. Банковское дело: Стратегическое руководство/ Н. Бакстер, Т. Бэрелл.- М.:ЮНИТИ, 1998. –356с.
14 Воробьев В. Залоговое кредитование: зарубежный опыт и действительность / В. Воробьев // Вопросы Экономики. – 1996.- № 11.-С. 135-145.
15 Долан Э.Дж., Кэмпбелл К.Д., Кэмпбелл Р.Дж. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика. М.-Л., 1991.
16 Жуков Е.Ф. Жуков.- М.: Банки и биржи, 1998.-346с.
17 Ильясов С. Управление рисками со стороны банка – неотъемлемая часть кредитования предприятий/С. Ильясов // Бизнес и академия-2001.-№2.-С. 11-13.
18 Колесников В.И. Банковское дело / В.И. Колесников. - М.: Финансы и статистика, 2000. - 425 с.
19 . - 2000. - №5. - С. 26-27.
2 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының Преидентінің Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан жедел экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңғыру жолында». 18.02.2005 ж.
3 Закон «О Национальном банке Республики Казахстан» от 30 марта 1995 г
4 Закон «О банках и банковской деятельности в Республике Казахстан» от 31 августа 1995 г.
5 Порядок проведения оценки залогового имущества и методические рекомендации по определению стоимости объекта залога за 2005 год: Внутрибанковские инструкции АО «Альянсбанк». - Астана.-2005.-101с.
6 Методика проведения финансовой оценки заемщика за 2005 год: Внутрибанковская инструкция АО «Альянсбанк».-Астана.-2005.-105с.
7 Годовые отчеты АО «Альянсбанк» за 2002-2004 годы.
8 Общие сведения о банковской системе//Вестник НБК.-2001.-№ 3.-9с.
9 Положение о внутренней кредитной политике АО «Альянсбанк» за 2004 год.- Алматы.-2005.114с.
10 Положение о Кредитном Комитете АО «Альянсбанк» за 2004 год. - Алматы.- 2004.147с.
11 Банковская среда в РК//»Предприниматель и право». №12, 1997.
12 Бабичева Ю. А. Банковское дело: справочное пособие / Ю.А. Бабичева.-М.: Банки и биржи, 1994.-356с.
13 Бастер Н. Банковское дело: Стратегическое руководство/ Н. Бакстер, Т. Бэрелл.- М.:ЮНИТИ, 1998. –356с.
14 Воробьев В. Залоговое кредитование: зарубежный опыт и действительность / В. Воробьев // Вопросы Экономики. – 1996.- № 11.-С. 135-145.
15 Долан Э.Дж., Кэмпбелл К.Д., Кэмпбелл Р.Дж. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика. М.-Л., 1991.
16 Жуков Е.Ф. Жуков.- М.: Банки и биржи, 1998.-346с.
17 Ильясов С. Управление рисками со стороны банка – неотъемлемая часть кредитования предприятий/С. Ильясов // Бизнес и академия-2001.-№2.-С. 11-13.
18 Колесников В.И. Банковское дело / В.И. Колесников. - М.: Финансы и статистика, 2000. - 425 с.
19 . - 2000. - №5. - С. 26-27.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Шаруашылық айналымда несиені пайдаланудың теориялық аспектілері
1.1 Несиенің экономикалық мәні, оның түрлері және несиелендіру
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Нарықтық экономика жағдайында айналым капиталын басқару әдістері мен
түрлерінің несиемен
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..10
1.3 Несие айналым капиталын қалыптастыру көзі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2 Кәсіпорынның айналым капиталын басқару
құралы ретінде банктік несиені тартудың
экономикалық негіздемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.1 Жеке меншігі шектеулі серіктестігінің айналым капиталын бағалау және
оның минималды мөлшерін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.15
2.2 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендіру облысында
Альянсбанк АҚ-ның несиелік саясатының мақсаттары мен
міндеттері ... ... ..25
2.3 Альянсбанк АҚ-ның кәсіпорындар мен кәсіпкерлердің айналым
қаражаттарын несиелендіру бағдарламарын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 0
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2007
жылдың 28 ақпанында өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы
Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында:
"Тәуелсіздікке қолымыз жеткен алғашқы күннен бастап сіздер мен біздер
барлық қажыр-қайратымызды жұмсап, еңсесін асқақтатқан Жаңа Қазақстан барған
сайын нық сеніммен алға басып келеді. Дамудың өзі таңдаған даңғылына түскен
еліміздің атағы шартарапқа таралып, әлемдік қоғамдастықтың алдындағы
абыройы да жылдан жылға артып отыр. Біз экономикамыз мен мемлекетіміздің
берік іргетасын қаладық. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі
экономикалық, әлеуметтік, саясаи және әкімшілік тұрғыда жан-жақты
сараланып, түбегейлі жаңа кезеңге батыл қадам бастық",- деп Елбасымыз
Қазақстан халқына жарқын болашағымыз біздің қолымызда екендігіне тағы да
көзімізді жеткізді. 1,25б
Еліміздің 2030 жылға дейінгі Дамуының стратегиясы – қоғамымыздың
келешектегі келбеті мен мемлекеттің мақсат-мұраты баян етілді.
Бүгін толық жауапкершілікпен былай деп мәлімдеуімізге болады: "Қазақстан
өтпелі кезеңнен ойдағыдай өтті, әрі өз дамуының сапалық жаңа кезеңіне нық
сеніммен қадам басты!",-деп айтты.1,17б
Елбасының 2007 жылдың 28 ақпанындағы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты
Қазақстан халқына Жолдауында: Бәсеке қабілеттілік─ Қазақстанның әлемдік
экономика мен қоғамдастыққа табысты кірігуінің кілті. Сондықтан да өткен
жылдың өзінде біз жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды
қолға алған болатынбыз. Бұл─ біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу
елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыздың және оның тұрақты мүшесі
ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту деген 1, 5-6 б. Өткен жылы біз
жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды қолға алған
болатынбыз. Бұл – біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50 елінің
қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыз және оның тұрақты мүшесі ретінде
Қазақстанның тұғырнамасын нығайту.
Президентіміздің өткен жылғы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша
қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында: "Біз қатаң бәсекеге әзір
тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз керек. Қазақстан көп тарапты
халықаралық экономикалық жобаларға белсене қатыса алады, қатысуға тиіс те.
Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың жолындағы заңнамалық,
әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып тастауға, жекеменшік
капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей қолдау көрсетуге
міндетті", - деп экономикамыздың барлық салаларын дамытуға мүмкіндігіміз
бар деп пайымдаған еді. 2,19б
Стратегияда айқындалған мақсаттарға қол жеткiзу үшiн жаңа мемлекеттiк
даму институттарын құру және қазiргi барын, атап айтқанда: Қазақстанның
инвестициялық қорын, Қазақстан Даму Банкiн, Инновациялық қорды, Экспортты
сақтандыру корпорациясын нығайту қажет.
Қазақстанның Даму Банкiнiң негiзгi мiндетi ұзақ мерзiмдi және орташа
мерзiмдi төмен проценттi банк кредиттерiн, оның iшiнде экспорттық кредиттер
беру арқылы, сондай-ақ басқа кредиттiк институттар беретiн заемдар мен
кредиттер бойынша кепiлдi мiндеттемелер беру арқылы жеке сектор мен
мемлекеттiң бастамаларына (инфрақұрылымдық жобалар бөлiгiнде) қаржылай
қолдау көрсету болып табылады.
Қазақстанның Даму Банкiнiң қызмет етуi қаржы жүйесiнiң банк жүйесiндегi
айтарлықтай тәуекелдерге және проценттiк ставкаларды төмендету
қажеттiлiгiне байланысты экономикадағы ұзақ мерзiмдi және төмен проценттi
кредиттердi берудi қамтамасыз ете алмауымен белгiленедi.
Осындай қаржылай қолдау көрсету туралы шешiм ҚҚТ әдiснамасы бойынша
кешендi талдау жасалып, тiзбенiң неғұрлым маңызды элементтерi анықталғаннан
кейiн жүзеге асырылатын болады. ҚҚТ әдiснамасы бойынша талдау технологиялық
және жоба үшiн өзге де маңызды сипаттарда жүзеге асырылуы тиiс. Бұл ретте
жобаларды бағалаудың бiрiншi кезектегi өлшемдерiнiң бiрi олардың
коммерциялық қайтарымдылығы болып табылады.
Таяу арада жарғылық капиталды ұлғайтуды, еншiлес маманданған қаржы
ұйымдарын, атап айтқанда лизингтiк ұйымдарды құру мүмкiндiгiн көздейтiн
Қазақстанның Даму Банкi институционалдық тұрғыда нығайтылатын болады.
Сонымен бiрге Қазақстанның Даму Банкiне Қазақстан Республикасынан тысқары
жерлерде жобаларды қаржыландыру құқығы берiлуi мүмкiн.
Нарықтық қатынастарға байланысты экономикадағы банк жүйесінің практикалық
рөлі елдегі төлемдер мен есептер жүйесін басқаратындығымен, сауда-саттық
мәмілелерінің басым бөлігін салымдар, инвестициялық және несиелік
операциялар арқылы іске асыруымен, салымшылар жинақтарын фирмалар мен
өндірістік құрылымдарға бағыттауымен анықталады. 2,26б
Банк жүйесінің мақсаттары мен міндеттері көбінесе жалпы экономиканың
мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес. Сенімді банк жүйесі – ұлттық валюта
тұрақтылығы мен Қазақстан республикасындағы өзгерістер сәттілігінің
белгісі. Экономиканы басқару ұйымы ретіндегі банк рөлі банк ісін
ұйымдастыру ұстанымдары мен жалпы ережелерді орындау сияқты қызметтерді
атқару үрдісі барысында анықталады.
Банк жұмысының нәтижелігі мен сенімділігі қаржы қорларын жұмылдыруға
байланысты өткізетін саясаты мен несиелік-инвестициялық жүйелер
салаларындағы банк қаражатын тиімді орналастыру саясатына байланысты.
Несиелер кіріс активтерінің негізгі үлесін құрайды және кірістің пайыз
түріндегі маңызды бөлігінен табыс көреді. Сонымен қатар, банктің несиелеу
сияқты қызмет көрсету жүйесі капитал саласындағы левериджді арттыратын
үрдістерге сезімтал болып келеді.
1 ШАРУАШЫЛЫҚ АЙНАЛЫМДА НЕСИЕНІ
ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
Несиенің экономикалық мәні, оның түрлері және несиелендіру қағидалары,
нарықтық экономика жағдайында айналым капиталын басқару әдістері мен
модельдері, несие айналым капиталын қалыптастыру көзі ретінде қарастрылды.
1. Несиенің экономикалық мәні, оның түрлері
және несиелендіру қағидалар
Несие қазіргі кездегі экономиканың тірегі, экономикалық дамудың басты
бөлшегі болып табылады. Оны ірі өндіріс орындары мен бірлестіктер, сондай-
ақ өндірістік, ауылшаруашылық және сауда-саттық шағын құрылымдар,
мемлекеттер мен үкіметтер, сонымен қатар қарапайым халық та пайдаланады.
Қарыз алушының мақсаттық талаптарына байланысты несие өндірістік және
тұтынушылық болып екіге бөлінеді.
Несиенің өндірістік түрі несие берушідан алынған қаржының пайдалану
ерекшеліктеріне байланысты. Несиенің бұл түрі өндірістік мақсаттарда
жұмсалатын қарыздар ретінде алынады.
Несиенің тұтынушылық түрі бастапқы несиелік қатынастар дамығанда, яғни
бір субъектінің тұтыну заттары артылғанда, екіншісінің оларды пайдалану
қажеттілігі туындағанда пайда болған. Уақыт өте келе несиенің бұл түрі
шаруашылықта кеңінен таралып, халықтың қажеттілігін, ең алдымен ұзақ
пайдаланатын тауарлар сұранысын қанағаттандыру үрдісін тездету мүмкіндігін
тудырды.
Өндірістік несиемен салыстырғанда тұтынушылық несие түрін халық тұтыну
мақсаттарында пайдаланады, ол жаңа құн тудыруға бағытталмаған, қайта
қарызгердің тұтынушылық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жұмсалады.
Тұтынушылық несие – халыққа тұтынушылық тауар сатып алуға немесе
тұрмыстық қызметтерді өтеуге коммерциялық (бөлшектік сауда арқылы
тауарлардың төлемін шегіндіріп сату) және банктік (тұтынушылық мақсаттарға
берілетін қарыздар) несие түрінде берілетін қарыз. Тұтынушылық несиенің
басты бағыты – халықтың тауарларды сатып алуына көмектесу. Бұл несие
бөлшектік саудамен тығыз байланысты: бір жағынан тауар айналымы өскен сайын
несиенің көлемі де артады, өйткені тауарға деген сұраныс несие қажеттілігін
тудырады, екінші жағынан – халықты несиелеу көбейген сайын төлем
қабілеттілігі өсе береді.
Несие құрылымы оның мәніне негізделген және несиелік қатынастарды тануға
баспалдақ болып табылады.
Тұтынушылық несиелеу үрдісінде қарыз беретін тарап несиелік мәміленің
несие берушіы (алашақ) болып табылады. Қарызды беру үшін несие берушідың
белгілі бір қаражаты болуы шарт. Олардың жеке меншік қорлары мен жинақтары
қаражат көзіне айналуы ықтимал. Банк-несие беруші өз шаруашылығында жеке
қорларынан ғана емес, есепшоттарда сақталған клиенттерден түскен қаражат,
сондай-ақ акциялар мен облигациялар түрінде қарыз бере алады.
Несие алып жатқан, несиелік қатынастар құрған тарап қарызгер болып
саналады, олар алынған соманы қайтарып беруге міндетті. Қазіргі кезде
банктермен қоса шаруашылық ұйымдар, мемлекет пен халықтың өзі қарызгер бола
алады.
Сонымен қатар, айырбас объектісі, яғни несие берушідың қарызгерге беретін
заты, керісінше, несие берушіға қайтарылып берілетін зат тұтынушылық
несиелеу жүйесінің маңызды бөлшегінің бірі болып табылады.
Несие берушілердің ерекшеліктерін ескере отырып,халықты несиелендіру
жүйесі тура және жанама болып екі түргі бөлінеді.
Тура банктік несие берілгенде банк пен қарызгер арасында келісімшарт
құрылады. Ал жанама несие банк пен клиенттің арасына делдал тарапты
араластыру арқылы беріледі. Әдетте делдар ретінде бөлшектік сауда
өнеркәсіптері қызмет етеді, мұндай жағдайда клиент пен кейіннен банктен
қарыз алатын дүкен арасында несиелік келісімшарт құрылады. Қазіргі кезде
халыққа тұрмыстық техниканы сатып алуға берілетін қарыздардың 60% жанама
несие құрайды.
Тұтынушылық қажеттіліктерді қанағаттандыратын тура және жанама
несиелердің артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Тура несиенің жанама
несиеден ең бірінші артықшылығы – несиелеу объектісінің құнын нақты
бағалауға, қарыздың экономикалық мақсаттылығын анықтауға, оның қолданысын
бақылауды бекітуге көмектесетін несиелік үрдісті ұйымдастыру
қарапайымдылығы. Осының бәрі банк пен қарызгер арасындағы несиелік
қатынастарды нығайтуға көмектесетіні сөзсіз. Алайда, банк тұрғысынан
банктік тура несие жанама несиеден қауіптірек саналатын бірнеше жағдай
мұндай несие түрінің кемшілігі болып табылады.
Субъектер бойынша несиені бөлу оларды алу несие жүйесінде жіктеу
түсінігін қалыптастырады, яғни, несие түрлері. Несиенің түрлері
экономикалық және ұйымдастыру қатынасындағы әлдебір нақты несие келісіміне
тән ерекшеліктердің жиынтығын көрсетеді. Несие келісімінің экономикалық
ерекшелігі дегеніміз несиенің қасиеті болып табылады, олар біртұтас
(қайтарылымы, төлемдігі). Ұйымдастырушылық қасиеті жекелеген жағдайларда
түрлі болуы мүмкін – несиені беру және оны қайтару тәртібі басқаша болуы
мүмкін. Жоғарыда атап көрсетілген салалық бағытқа сәйкес өндірістік,
саудалық, банк аралық несиелер ерекше айқындалуы мүмкін. АҚШ-та несиені
жіктеу жүйесінде ауылшаруашылық несиелері ерекше назар аударады.
Әрбір жағдайда несие түрлерінің беру және қайтару тәртібін реттейтін
өзіндік құрылымы болуы мүмкін. Орталықтандырылған одақтық банк жүйесінде
аса танымал болған құрылымдар – тауар айналымы жөніндегі несие тәртібі,
ауылшаруашылық өндірістері, маусымдық өндірістік сипаттағы өндірістік
кәсіпорындарды реттейтін №1 нұсқау, дайындық өнеркәсіптер және т.б.
Банкаралық несиелер де ерекше технологиялық тәртіппен ерекшеленеді.
Несие түрлері тек субъектер бойынша ғана емес, сондай-ақ, басқа да
белгілері арқылы ерекшеленеді (Сурет 1).
Сурет 1 Несие түрлері
Оларға жататындар:
- несиенің капитал қозғалысымен байланысы;
- несиені қолдану саласы;
- несие мерзімі;
- несиенің төлемі;
- несиенің қамтамасыз етілуі.
Несиенің капитал қозғалысымен байланысы бойынша оны екі түрге бөлуге
болады: ақша қарызы мен капитал қарызы. Ақша қарызы, ереже бойынша,
тұтынушылық немесе басқа мақсаттармен байланысты. Несие қоғамдық өнімнің
өндірісін алып келмей, жасалған жинақ есебінен жабылған жағдайда осылай
болады. Капитал қарызы, керісінше, өнімді жоюды емес, оны көбейтуды
ұсынады. Несиегер бұл жағдайда несиенің тек қарызды қайтару үшін ғана емес,
оның көмегімен жаңа бағаны алу үшін пайдалануы тиіс. Сондай-ақ, банк
қаражатын қолдану нәтижесінде қосымша алынған табыс бөлігі ретінде қарыз
пайызын төлеуі керек. Капитал қарызы банктік несиелендірудің типтік түрі
болып табылады.
Несиенің пайдалану саласы бойынша, өндіріс саласы несие мен айналым
саласы несиесі болып бөлінеді. Қазіргі заманғы тәжірибелер үшін қаржыны
қалыпты экономика айқындамасы жағынан дұрыс саналатын өндіріс саласына
емес, керісінше, айналым мен табыс өндірістік салаға қарағанда анағұрлым
көп болып табылатын айналым саласына салу оңтайлы болып табылады. Қазіргі
заманға тән тәжірибенің ерекшелігі тауар өндірушілер банктерден қарыз ала
бермейтіндігінде. Кейде оны алу қиынға соғып жатса, ал енді бір жағдайда,
олар үшін пайызын қайтару тым ауыр соғады.
Несиені пайдаланғаны үшін төленетін қарыз пайызы тым жоғары болып келеді.
Өзіндік құнына жатқызуға да келмейді, өндірістік саладағы операциялардың
аса маңызды рентабельдігі үшін түскен табыс есебінен төлеуге де келмейді.
Жоғарғы қарыз пайызын ең басты, сауда-делдалдық фирмалар ғана төлеуге
қабілетті болып келеді. Сондықтан да несие салымының өндірісті дамыту
жағына емес (нарықты тұрақтандыру айқындамасы жағынан және инфляция ырғағын
төмен түсіру жағынан маңызды болып табылатын), керісінше сауда саласына
қарай ауытқуы да белгілі.
Мерзіміне қарай банктік несиелер қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді және орта
мерзімді болып бөлінеді.
Қазіргі заман дәстүрлі несие ісі қысқа мерзімді сипатпен ерекшеленеді.
Көптеген нарықтық экономика елдерінің айқындамасы жағынан қысқа мерзімді
несиелерге пайдалану уақыты бір жылдан әрі аспайтын қарыздар жатады.
Негізінен, бұл ағымдағы клиент сұранысынан шығатын капитал айналымынына
қызмет ететін қарыз.
Ұзақ мерзімді несиелерге пайдалану мерзімі алтын жылдан асатын (кейбір
елдерде, мәселен, АҚШ-та сегіз жылдан артық мерзімдерді ұзақ мерзімге
жатқызады) несиелер жатады. Бұл қарыз негізгі капиталды құру үшін қажетті
қаражатқа сұраныс үшін, қаржы активтерін, сондай-ақ, кейбір түрлі айналым
қарадатына қызмет етеді.
Орта мерзімді несиелерге пайдалану мерзімі 1 жылдан 6 жылға дейін
созылатын несиелер жатады. Оларды қолдану саласы ұзақ мерзімді несиені
пайдалану саласымен сәйкес келеді.
Әлемдік тәжірибе айқындамасы жағынан клиенттерге несие берудің мерзімінің
ұзақтығы барлық эталон үшін бірдей болып келмейді. Мәселен, кеңестік
тәжірибеде қысқа мерзімді қарызға 1 жыл мен 3 жыл аралығында пайдалануға
берілген несиені жатқызатын.
Қазақстанның қазіргі заманға сай ақша айналымы (күшті инфляция, банк
капиталының жылдам құнсыздануы) әлемдік банктік тәжірибеде тұрақтанған.
Қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді, орта мерзімді стандарттарды өзгертіп
жібереді. Қысқа мерзімді қарызға 12 айға дейін пайдалануға берілген
қарызды жатқызады. Ал орта мерзімдіге – 1-2 жыл, ұзақ мерзімді – 3 жылдан
жоғары.
Америка тәжірибесінде қысқа мерзімді қарызды қайтару мерзімін нақты
көрсетпей-ақ рәсімделсе, қазақстандық қысқа мерзімді несиенің
айырмашылығы, бізде ереже бойынша қарызды пайдалану, сондай-ақ, қайтару
мерзімі нақты көрсетіледі.
Қазіргі заманғы қазақстандық банк статистикасы белгісіздік пен орта
мерзімді несие түсінігінің болмашы үлесінің әсерінен, тек қысқа мерзімді
және ұзақ мерзімді ғана несиелер қалады.
Банк қарыздарын жіктеу критерийлері бөлімінде несиені төлеу соңғы
орындарда емес. Аталмыш белгілері деректеріне байланысты нарықтық пайыздық
көрсеткішті банк қарызын айқындауға болады. Несиенің нарықтық бағамы - сол
тұста нарықта көрсетілген баға болып табылады. Түрлі банк қарыздары бойынша
сұраныс пен ұсынысты назарға алу қажет. Күшті инфляция жағдайында бұл өте
қозғалмалы баға болып табылады. Оның көтеру айқындамасы да болады. Жоғары
пайыздық көрсеткішті қарыз ереже бойынша, үлкен тәуекелге байланысты туады.
Олардың несие шарттарын бұзуы, несие ресурстары бағамының көтерілу болжамы
және тағы басқалары.
Жеңілдетілген пайыздық шартта ұсынылған қарыздар несиеге дифференциялық
табыс элементі болып табылады. Ол акционерлермен қарым-қатынас кезінде,
эмиссиондық банктердің орталықтандырылған несиелерін қайта қаржыландыру
(олардың нарықтық бағасымен салыстырғанда төмендетілген жағдайы), банк
қызметкерлерін несиелендіру (ерекше жағдайда банк оларға пайызсыз қарыз
береді).
Несиелендіру мен банк қарыздарын жіктеу белгілерінің маңызды элементтері
қамсыздандыру болып табылады. Бұған байланысты қарыздың тікелей, жанама
қамсыздандыруы болуы мүмкін. Немесе мүлдем болмауы да мүмкін. Халықаралық
тәжірибеде несие былай бөлінеді: қамсыздандырылған, қамсыздандырылмаған,
жартылай қамсыздандырылған.
Әлемдік банк тәжірибесінде қарызды қамсыздандыруға қашан да біржақты
қарамаған. Орталықтандырылған банк жүйесінде тауарлық материалдық
құндылықпен қамсыздандырылған қарыздан сенімді болып саналған. Ал батыс
тәжірибесінде мұндай нақтылық болмаған. Керісінше, батыс тәжірибесі
көрсеткендей, материалдық қамсыздандыру банк қарызының уақытында
қайтарылуына сенімділік бермейді. Нақты сатылмайтын, баяу айналымды
материалды қор бір жағында тұрса, екіншісі – қарызгердің жалпы мүлкі,
жылдам сатылатын активтер. Материалды қорға сенімсіздіктен батыс
экономистері өз тұжырымдарын жасады. Мұндай қамсыздандыруы бар несие ең
сенімсізі болып табылады. Керісінше, тауарлық материалдық құндылықпен (олар
қорда да жоқ, олардың бәрі де айналымда жүреді) қамсыздандырылмаған несие
сенімді болып келеді.
Егер де, мәселен, өтім базарын таппаған дайын өнім қорын кепілге алып
несие берсе, онда, бұл несиені қанша жерден тауарлық материалдық
қамсыздандырылғанымен, сенімді деп айтуға болмайды. Керісінше, мұндай
жағдайда қарызды қайтарып алу қиынға соғады. Өйткені, оны осыған байланысты
сенімсіз қарыздар санатына қосамыз.
Бар мәселе қамсыздандыру сапасында. Егер де бар болып, өтімді әрі
жеткілікті болса, онда несие үшін соншалықты жаман болмайды, және мұндай
қамсыздандыруды жоққа шығаруға да болмайды. Ал басқа жағынан алып
қарағанда, назарға қамсыздандырылмаған (бланктік) қарыздардың жағымды
жақтарын да назарға алмауға болмайды. Әсіресе, она егер де алдыңғы қатарлы
қарызгер мен кепіл ұсынса (мұндай жағдайда несиенің қайтарылу
қамсыздандырылуы қарызгердің бүкіл мүлкі болады).
Батыс тәжірибесінде қамсыздандырылмаған несие заңды тұлғалармен қатар,
жеке тұлғаларға да беріледі. Кәсіорындарға қамсыздандырылмаған несиені
беретін кезде қарызгердің беделі, оның қаржылық жағдайы, болашақтағы
табысы, сондай-ақ, несие ережелерін сақтауы назарға алынады.
Қамсыздандырылмаған несие ірі сомада ірі кәсіпорындарға, алдыңғы қатарлы
қарызгер бола алатын, білікті басшылығы бар және тамаша даму тарихы бар
ірі сауда компанияларына беріледі.
Көп жағдайда, бұл жеке тұлғаларға қатысты болып келеді. Өздерінің
бланкілік несиесін ұсынған банктер олардың мүліктерін жеке үйінің барын,
көп жылдан бергі тұрақты жұмыс орнын, қарызды дер кезінде жабуын назарға
алып несиесін ұсынады.
Және тағы да бір ескерту. Жоғарыда атап өткендей, қамсыздандыру банк
несиелендіру жүйесінің іргетасты элементі болып табылады. Оны сол немесе
басқа жобаны қаржыландыру мүмкіндігі мәселесі бойынша шешім қабылдауда
соңғы қорғаныс шебі деп атау дәстүрге айналған.
Әлемдік банк тәжірибесінде жіктеудің басқа да белгілерін көруге болады.
Көптеген елдерде қарыз екі блокқа бөлінеді: заңды тұлғаларға несие және
жеке тұлғаларға қарыз. Егер де бірінші блоктың несиесі өндірістік мақсатқа
жұмсалса (мәселен, өндірісті ұлғайту және өнімді сату), онда, екінші
блоктың несиелері халықтың жеке қажеттілігіне қызмет көрсетеді. Мұндай
жіктеме несиелендіру ұйымына да (рұқсат ету, рәсімдеу, қарызды өтеу,
несиені қамсыздандыру және т.б.), сондай-ақ, несие салымының
диверсификациясы үшін де маңызды болып саналады.
Банк несиесін басқа да, ұсақ белгілері арқылы бөлшектейді. Оларды
несиелендіру процесі кезінде пайдаланылған валютаға (рубль, доллар, евро
және тағы басқалары) байланысты да бөледі. Олардың несие қарыздарының
лимитталған және лимитталмағанына да, ұдайы толықтырылған және бөлінген
несиелерге де байланысты.
Арнайы несие тобын бөлу үшін оның мөлшері де маңызды негіз болып
табылады. Отандық және әлемдік банктерде ірі несиелер реттеледі. Бұл
несиелердің қатарына бір қарызгерге (немесе қарызгерлер тобына) берілетін
банк капиталының 5 пайызынан асатын қарызды жатқызамыз.
1.2 Нарықтық экономика жағдайларындағы айналым
капиталын басқару әдістері мен түрлерінің
несиемен арақатынасы
Айналым капиталы жайындағы түсінік экономикалық және оқыту әдебиттерінде
түрліше сипатталып жүр. Кейбір еңбектерде айналымдық қаржы өндірістік және
айналдыру қорларының қарапайым бірлестігі ретінде түсіндірілсе,
басқаларында айналымдық өндірістік және айналдыру қорларының қаржылық
жиынтығы ретінде берілген. Көптеген әдебиеттерде айналымдық ақша айналымдық
өндірістік және жоспарды орындауға қажетті көлемдегі айналдыру қорларын
құруға алынған қаражаттар жиынтығын құрайды.
Айналым капиталы - әрбір жедел айналым кезеңіне фирмалар мен компаниялар
инвестиция құятын капитал болып табылады. Басқаша айтқанда, бұл фирманың
ағымдағы активтерге салған қаражаты (айналымдық ақшалар). Айналым капиталы
негізгі капитал сияқты кәсіпкерліктің дамуына байланысты құрылатын белгілі
бір өндірістік қатынастарды білдіреді.
Айналым капиталын басқару ерекшеліктері шаруашылық етуші субъектілердің
құрылымдық жарақтарымен анықталады. Егер сауда ұйымдары тауарларының,
өндірістік кәсіпорындардың шикізаты мен материалдарының ара салмағы жоғары
болса, қаржылық корпорациялардың ақша құралдары мен олардың эквиваленттері
көп болады.
Қаржылық менеджмент теориясына сәйкес, айналым капиталы тұрақты және
өзгергіш капиталдардан тұрады. Ағымдағы активтердің кәсіпорын
қолданысындағы және қажетті минимум көлемінде шаруашылық мұқтаждықтарын
қамтамасыз ететін бөлігі тұрақты айналым капиталының негізін құрайды.
Ескертілген жағдайларда қосымша ақша қажеттілігі туындап жатса, мәселен,
кәсіпорынның маусымдық өзгерістеріне, тауарды өткізуге, және басқа да
жағдайларға байланысты пайда болған маңызды себептерге байланысты өзгергіш
айналым капиталы құрылады.
Сайып келгенде, айналым капиталын басқару ағымдағы активтердің көлемі мен
құрамы, олардың өтімділігі, ағымдағы активтерді өтеуге меншік және қарызға
алынған қорлардың ара-қатынасы, таза айналым капиталының көлемі, тұрақты
және өзгергіш капиталдың, және өзара байланысты басқа да жағдайлардың ара-
қатынасы сияқты көптеген факторларға байланысты.
Активтер мен пассивтерді басқару міндеттерінің бірі – айналым
активтерінің өсуін қамтамасыз ететін факторларды зерттеу болып табылады.
Активтердің басқа элементтерін азайту немесе пассивтердің кез-келген
элементін көбейту, немесе керісінше, айналым активтерінің көбеюіне кедергі
жасайтын факторлар ретінде активтердің басқа элементтерін өсіру немесе ақша
қорлары көлемін азайту сияқты жағдайлар жоғарыда аталған факторларға
жатады.
Банктермен несие беру кәсіпкерлік фирмалардың, жеке тұлғалар мен
мемлекеттік ұйымдардың тұтынушылық және инвестициялық мақсаттарын
қаржыландыру үшін іске асырылатын экономикалық функция болып табылады.
Банктер өздерінің несие функцияларын қаншалықты жақсы іске асырса,
соншалықты олар қызмет көрсететін аймақтардың экономикалық жағдайы тәуелді.
Себебі, банк несиесі осы аймақтардағы жаңа кәсіпорындар мен жұмыс
орындарының көбеюіне септігін тигізеді және олардың экономикалық өмір сүру
қабілеттілігін қамтамасыз етеді.
Қазақстандық банктердің көбінде ссудалық шоттар жиынтық активтердің
жартысынан кемін құрайды да, табыстың 23 бөлігін әкеледі. Одан гөрі банк
тәуекелдігі несие портфелінде шоғырландырылу тенденциясына ие. Банктегі
қаржылық қиындықтар қателі басқарушылық шешімдерді қабылдау салдарына,
несиемен заңды емес манипуляцияға, дұрыс несие саясатын жүргізбеуден немесе
болжанбаған экономикалық құлдырауға байланысты несие проблемалары есебінен
туындайды. 4,192б
Несие саясаты несиені орынды баксқарудың көзі болып табылады. Ол қарыз
бен несиені беретін және несие қоржынын басқаратын банк қызметкерлеріне
жетекшілік етудегі объективті стандарттар мен параметрлерді анықтайды.
Сонымен қатар, ол Директорлар Кеңесін, ішкі және сыртқы аудиторларды банк
несиесін басқару сипаттамасын бағалауды жүргізу үшін базамен қакмтамасыз
етеді. Барлық ұйымдық деңгейде дұрыс қабылданатын несие саясатын мұқият
тұжырымдау кезінде банк менеджменті тиесілі несие стандарттарын ұстануға,
артық тәуекелден құтылу және бизнес перспективаларын баламалы бағалауға
мүмкін. Банк жетекшілері сенімді, қағаз бетінде жазылған несиелеу саясаты,
несие тәуекелін сапалы басқарудағы фундаменттің болуға тиіс екендігін
санайды.
Саясат барлығына бірдей болуы тиіс, яғни кіші қызметкерден банк
президентіне дейін. Кейде, саясатқа қатысты шешімді алдын – ала қабылдау
термині қолданылады, бұл саясаттың әр шешімді қабылдаудағы белгіленген
жалпы ереже болып табылатынын айқындайды. Қарыз беру, шешім қабылдау
екендігін білдіреді және алдын ала ойластырылған саясат, әрекеттің
альтернативті бағытын төмендетеді де, шешім қабылдау үрдісін ықшамдап,
жеделдетеді. 5,47б
Несие саясатының негізгі мақсаты болып барлық процедураларды сақтап, банк
үшін тиімді жағдайда несие ресурстарын орналастыру жолымен несие қызметінен
түсетін табысты барынша көбейту болып табылады.
Банк қызметінің сапа индикаторының кепілі активтердің сапасы және бірінші
орында қоржынды тиімді басқарудың көзі несие тәуекелін дұрыс басқару болып
табылады. Банк өзінің қарыз алушылары мен жобаларына қатысты тәуекелдік
деңгейін тура білуі және өзі қабылдай алатын тәуекел деңгейін басқаруға
жағдай болуға тиіс, сонымен қатар несие шарты арқылы мүмкін
тәуекелдіктерден сақтану бойынша шара қолдануға, несиелерді жөнелту және
берілген несиелерді мәжбүрлі түрде төлету бойынша шараларды жүргізуге тиіс.
Несие саясатын құру, соның ішінде несие жұмысын ұйымдастыру келесі
принциптерге қарай негізделуі тиіс:
• ерекшеліктерді ескеріп, жаңа банк қарыздарын ( неселерін ) беру
кезіндегі тәуекелді азайтуға бағытталған несие қоржынын басқару
тәсілдеріне, нашар несиелерді қайтарудың шаралары мен әдістерін
әзірлеу жолымен проблемалық банк қарыздарын (несиелерін) жоюға, несие
қоржын сапасын радикалды жақсартуға;
• ағымдағы мезетте қарыз алушымен қарым – қатынас;
• қайтарылмаған банк қарызынан болған залалды өтеуге адекватті
резервтерді анықтауға;
• бір экономикалық сегмент шамасында банк қарызының көлемін анықтау;
• банк қарыздарының жеке түрлері бойынша несиелеу нормативтерін
белгілеу.
Ресми құжатталған несие саясатының болмауы, банктің несие
қызметкерлерінің банктің жалпы мақсаттарын түсінбей, өзінің жеке тәжірибесі
мен теориялық біліміне сүйеніп, жедел шешім қабылдауына әкеп соғады.
1.3 Несие айналым капиталын қалыптастыру көзі ретінде
Нарықтық экономика төменгі деңгейінің негізінде оның жүйеқұрушы
компонеттерінің бес элементтік қаржыландыру жүйесі жатыр, олар: өзін-өзі
қаржыландыру, капитал нарығы арқылы тура қаржыландыру, банктік несиелеу,
бюджеттік қаржыландыру және шарушалық етуші субъектілерді өзара
қаржыландыру.
Банктік несие беру қарызгер өндірісінің көлеміне, пайда генерациясының
тұрақтылығына, қаржылық нарықтардағы ақшаны жұмылдырудағы сияқты капитал
нарығындағы құнды қағаздардың таралуы деңгейіне байланысты бола бермейді;
капиталдың көлемі теориялық тұрғыдан шектелмейді; несиені аз уақытта
рәсімдеп, қолға алуға болады. Банкирді пайдалы шарттарда ұзақ мерзімді
несие беруге көндіру ең басты қиындық болып табылады.
Экономиканың дұрыс дамуы үшін инвестициялық банк жүйелерін жетілдіру
қажет; мұндай банктер нарықтық экономикасы дамыған елдерде өте маңызды рөл
атқарады, себебі олар компаниялар мен нарықтық капиталдарды біріктіретін
бір де бір көпір болып табылады (банк дәстүрлі түрде қарыз беретін және
жинақтық операцияларды іске асыратын ұйым; инвестициялық банк – эмиссиямен,
кепілдендірілген салым және құнды қағаздармен жұмыс істейтін компания
екенін естеріңізге сала кетейік). Ресейдегі инвестициялық жағдайдың
төмендігі, әсіресе инвестициялық банктердің жоғынан көрінеді, жергілікті
банктер өз клиенттерінің ағымдағы төлемдерін өтеу сияқты операциялармен
шектеледі.
Ақша қорларына қатысты қаржылық шешімдер стратегиялық басқару шеңберінде
шектеліп қоймай, сондай-ақ ағымдағы қызмет барысында қабылданады. Мұндай
жағдайда қаржылық ағымдар айналымдық ақша трансформациясы ретінде, ал
олардың құрылымы мен қарқындылығы технологиялық үрдістің ерекшеліктерімен
сипатталады. Ағымдағы қызметті қаржыландыру сайып келгенде, айналымдық
ақшаны қаржыландыруға тіреледі және меншік немесе сырттан тартылған қорлар
есебінен тікелей немесе жанама әдістермен жүзеге асырылады. Бұл жоғарыдағы
трансформацияның маңызды бөлігі болып табылады.
Ағымдағы қызметті тікелей қаржыландыру қысқа мерзімді банктік несиелерді
тарту әдісімен, ал жанама қаржыландыру кейде коммерциялық несие деп
аталатын несие берушінің қарызы есебінен жүзеге асырылады.
Банктік несиелеу түрлі болып келеді: жедел несие, контокорентті несие,
талап етілме (онкольді)несие, есептік несие, және т.б. болуы мүмкін.
Жедел несие дегеніміз – банктің келісілген соманы қарызгердің есепшотына
аударуы. Мерзімі аяқталғанда несие өтеледі.11,121б
Контокоррентті несие банк есептік құжаттары төленген клиенттің ағымдағы
есепшотын жүргізіп, пайданы есепке алған жағдайда беріледі. Егер клиенттің
ақшасы алынған қарызды өтеуге жеткіліксіз болса, банк несиелік
келісімшартта бекітілген сома көлемінде несие береді, яғни контокорренттің
дебеттік және несиелік айырымы болуы мүмкін. Банк клиентке несие берген
жағдайда соңғысы пайызды өз пайдасына түсіреді, егер клиент банктің
қарызгері болса, банк пайызды клиенттің депозиттік есепшотына аударады.
Онкольді несие контокорренттің бір түрі болып табылады, әдетте тауарлық-
материалдық құндылықтар немесе құнды қағаздар кепілдікке қойылғанда
беріледі; клиенттің шоттары несиені қамтамасыз ету шеңберінде төленеді.
Онколный несие банк талабына сәйкес өтелуі қажет.
Есептік (кепіл құндықағазды) несие дегеніміз - кепілқұндықағазы бар
клиенттің төлем мерзімі жеткенге дейін кепіл құнды қағазды сатып алуы.
Қарыздың негізгі сомасы мен пайыздарды (бір сома немесе төлемдер сериясы)
өтеу жолдары несиелік келісімшартта бекітіледі.
Сөйтіп, кез-келген компания әдетте бірнеше қордан бір уақытта
қаржыландырылады. Стратегия тұрғысынан алып қарағандағы қорларды құрылымдық
оңтайландыру – қаржылық саясатты саналы түрде жүргізу; ағымдағы
қаржыландыру тұрғысынан – көптеген қорлардың пайда болуы, ағымдағы
пассивтер құрылымы өзгерісі жоспарда қарастырылған бағытта ғана емес,
сондай-ақ күтпеген жерден (әсіресе қызмет көрсету саласы көлемінің кеңеюі
әдетте қарызгерлік несиенің көбеюіне әкеледі) пайда болуы мүмкін.
Шығындарға қатысты барлық қорларды екі топқа бөлуге болады:20.48б
- төлемдік қорлар (өте көп, мәселен несие мен қарыз бөлінгенде
пайыздар төленеді, құнды қағаздар сақтаушыларға үлеспайда төленеді,
- тауарлық операциялар бойынша несиелік қарыз жеңілдіктен бас тартуға
байланысты, бұның өзі де тегін емес, т.б.);
- тегін қорлар (ағымдағы несиелік қарыздың кейбір түрлері жатады,
мәселен жалақы қарызы).18,274б
2 КӘСІПОРЫННЫҢ АЙНАЛЫМ КАПИТАЛЫН БАСҚАРУ
ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ БАНКТІК НЕСИЕНІ ТАРТУДЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ
ЖШС-ның айналым капиталын бағалау және оның минималды мөлшерін анықтау,
шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендіру облысында Альянсбанк АҚ-
ның несиелік саясатының мақсаттары мен міндеттері, Альянсбанк АҚ-ның
кәсіпорындар мен кәсіпкерлердің айналым қаражаттарын несиелендіру
бағдарламарын талдау.
2.1 Жеке меншігі шектеулі серіктестігінің айналым капиталын
бағалау және оның минималды мөлшерін анықтау
Азон ЖШС - 21.12.1995 ж. 229-1901-ЖШС ретінде тіркелген, 06.06.2004ж.
қайта тіркелген.
Азон ЖШС 2000 жылдың 6 қарашасында сәулет, қала тұрғызу және құрылыс
салаларында ҚР аймағында жұмыс жүргізу құқығын беретін №001681 ГСЛ
мемлекеттік лицензия алады, дәлірек айтқанда:
- сертификаттандырылмаған құрылыс материалдарын өндіру;
- құрылыстық-жөндеу жұмыстар.
Мекен-жайы: Астана қ., Өндіріс аймағы, АЯ -240
Қойылған мақсаттарға сәйкес, Азон ЖШС барлық жұмыстарын келесідей
бағыттарда жүзеге асырады:
- көбіршіктелген пенополиуретан әдісі арқылы жылуоқшаулағыш
қондырғыларды өндіру,
- темір-терсекті жинау және қайта өңдеу,
- мәдени-әлеуметтік, өндірістік нысандағы объектілер мен тұрғын
үйлерді салу.
- стандартты емес металл бұйымдарының (құрамды) өндірісі;
- құрылыс-монтаждық жұмыстарды орындау, жөндеу, пайдалану, қалпына
келтіру жұмыстары;
- өндірістік сипаттағы және тұрғын үй, әлеуметтік-мәдени белгідегі
нысандардың құрылысы;
- сауда-саттық және сауда-делдалдық қызметті іске асыру;
- қоғамдық тамақ ұйымдары – дәмхана, мейрамхана, жазғы алаңдар және
т.б.;
- жанар-жағар май материалдарын жеткізу;
- құрылыс материалдарын өндіру мен өткізуі;
- маркетингілік қызмет көрсету;
- жобалау-қарау жұмыстары;
- халық тұтынатын тауарларды, өндірістік тауарлар мен тамақ өнімдерін
өндіру және сату, оның ішінде: нан, нан өнімдері, тоқаштар мен
кондитерлік бұйымдар. өндірістік-техникалық өнімдер;
- өндірістік-техникалық сипаттағы тауралар, халық тұтынатын тауарлар,
ауылшаруашылық өнімдері мен екінші қайтара өңделген шикізат пен
іскерлік қалдықтарды сатып алу, дайындау, өндіру, қайта өндіру, сақтау және
сату;
- автосервис, автокөлікті сатып алу және қайта сату, автомобильдерге
сервистік және техникалық қызмет көрсету;
- мұндай өңдеу өнімдерін сақтау және сату, сондай-ақ, мұнай өңдейтін
құрал-
жабдықтар;
- қосалқы шаруаларды ұйымдастыру;
- фирмалық дүкендер желісін, сауда үйлерін, супермаркеттер мен тағы да
басқаларын ұйымдастыру;
- тұрғындарға көліктік қызмет көрсету, оның ішінде, жүк пен жолаушылар
тасымалы бойынша;
- ішкі экономикалық қызмет, оның ішінде, тауардың барлық түрін
экспорттау
мен импорттау;
- әрекеттегі Қазақстан Республикасының заңына қарсы келмейтін басқа да
қызмет түрлері.
Қатысушылар салымдары жинағы 12,5 миллион теңге көлеміндегі Азон ЖШС-
нің жарналық капиталын құрайды. ЖШС мүлігіндегі қатысушылардың үлестері
жарналық капиталдағы салымдармен сәйкес келеді және пайыздық түрде
есептеледі. Тіркелген уақытта Жарналық капитал толғымен төленген.
2004-2006 жылдардағы кәсіпорын құрамы мен мүлкін талдаймыз Қосымша А.
Талданған үш жыл ішінде Азон ЖШС активтері екі есе ұлғайған. Кәсіпорын
активтері құрылымында 2004 жылы 63%, ал 2006 жылы айналым активтері 66%
құрайды, қалған қаражат сәйкес келеді, сәл 30%-дан асады.
Ағымдағы активтер тауарлық-материалдық қорлар, дебеторлық қарыз және ақша
түрінде берілген. Материалдар 2004 жылдың өзінде кәсіпорын активтерінің
жалпы сомасының 1,8% құрады, ал 2006 жылы олардың тепе-теңдік бағасы 30
есе өсіп, тепе-теңдік валютасының 28,2% құрады. ТМЗ мен дайын өнімдер
құрамында өзгерістер байқалды, кәсіпорын мүлкінің жалпы сомасының 3,7%
-нан, 8,3% дейін өзгерді. Құны 4,5 есе өсті. Азон ЖШС –нің 2005-2006
жылдардағы тауарлық-материалдық қорлары құрамында 19 мың теңге көлеміндегі
аяқталмаған өндірістің сомасы көрсетіледі.
Ағымдағы активтер құрылымы 2-суретте анық көрсетілген.
2004 жылғы ағымдағы активтер құрылымында дебеторлық қарыз 83,2% құраған,
ал дайын өнім, материалдар мен аяқталмаған өндіріс түріндегі тауарлық-
материалдық қорлар 8,7% болғанда, ақша қаражаты 8,1% құрады. 2006 жылдың
нәтижелеріне қарағанда, ағымдағы акивтер құрылымы айтарлықтай өзгерген,
дебеторлық қарыздың ара салмағы 43,5% дейін төмендеген, ал тауарлық-
материалдық қорлардың құны ағымдағы активтер құнынан 55% асып кеткен,
01.01.06ж. ақша қаражаты ағымдағы активтердің 1,1% сәйкес болған.
Сурет 2 Азон ЖШС-нің ағымдағы активтер құрылымы
Жеке және несие табыс көздерін қарастырайық Қосымша Б.
Азон ЖШС-нің жалпы сомасы 2004 жылы 51,7 миллионды құраған. Үш жылдың
ішінде капитал осынша бағаға, яғни, екі есе өсті.
Азон ЖШС капиталының құрылымы 3 суретте көрсетілген.
Үш жылдың ішінде жеке капиталдың меншікті салмағы 16,5%-дан 14,3%-ға
төмендеген, бұнымен бір уақытта өндіріс қызметін қаржыландырудың жалпы
сомасында несие капиталының үлесінің 83,5%-дан 85,7%-ға дейін өскені
байқалады. Яғни, бұдан АЗОН ЖШС-нің несие көзіне тәуелділігін көруге
болады.
Азон ЖШС-нің жарғылық капиталы жазып алынған көлем болып табылады да,
12,5 миллион теңгені құрайды. 2002-2005 жылдардағы шығынды қызметі жеке
қаржыландыру көздері құрамындағы жабылмаған шығынның барын көрсетті. 2006
жылдың нәтижесі бойынша алынған таза табыс қана шығынды жауып, бөлінбеген
кіріс кіргізді. 01.01.2004 жылдағы 8,5 миллион көрсеткішті 01.01.06 жылы
14,7 миллион теңгеге өсірді.
2002 жылы өнеркәсіп 35 миллион теңге несие алады. 2007 жылдың басындағы
жағдаймен салыстырғанда, несие қаражатының қалдығы 33,4 миллион теңгені
құрайды.
Сурет 3. Азон ЖШС капиталының құрылымы
Несие қарызының 5,4 есе өскені теріс кезең болып табылады. Несие
қарызының меншікті үлесі үш жылдың ішінде 19,2 пайыздан 51,8 пайызға өскен.
Ал жағымды жағы қарызды екі жылдың ішінде қатарынан жауып тастағаны.
1 кестеде Азон ЖШС-нің қаржылық-шаруашылық жұмысын талдаймыз.
Үш жыл ішіндегі Азон ЖШС –нен түскен табыс көрсеткіштері әр-түрлі: 2004
жылы пайда 47,3 млн. теңге құраған, 2005 жылы 36 млн. теңгеге немесе 24%
-ға дейін төмендеген, ал 2006 жылы пайда 2,3 есе өседі, табыс 83,5 млн.
теңгені құрайды.
Өткізімнің өзіндік құны қарқындылығы тұрақты деуге болады: 20042004-
2005 ж.ж. бір деңгейде 33,8-34,3 млн. теңге, 2005-2006 жылдармен
салыстырғанда өсім 85% құрайды. Талдау нәтижесінде 2005 жылғы өткізімнен
түскен табыстың төмендеуі өнімнің өзіндік құнының шарықтауына байланысты
ара салмағы 2004 жылғы 71,4 %-дан 2005 жылы 95,1% -ға дейін өскені
анықталды. 2006 жылы табыстың өсуі қарқыны өзіндік құннан да асып түсті,
соның нәтижесінде өзіндік құнның ара салмағы 76,1%-ға дейін төмендеді.
Сәйкесінше, бұл кәсіпорынның жалпы көлемдік табысының өсуіне себеп болды
(Сурет 4).
Кесте 1.
Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық жұмысының негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер жылдар Өсу деңгейі
2004 2005 2006 2005 2006 2006
2004 2005 2004
1. Өткізілген өнімнің 33796 34291 63554 101,5% 185,3% 188,1%
өзіндік құны, мың теңге
2. Дайын өнімнен түскен 47334 36043 83479 76,1% 231,6% 176,4%
пайда, мың теңге
3. Негізгі қаражаттың 17353,5 23000 32750 132,5% 142,4% 188,7%
орташа жылдық құны, мың
теңге
4. Ағымдағы активтердің 33803,5 38758 55352,5114,7% 142,8% 163,7%
орташа жылдық құны, мың
теңге
5. Негізгі қорлардың 2,7 1,6 2,5
айналымдық коэф фициенті: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Шаруашылық айналымда несиені пайдаланудың теориялық аспектілері
1.1 Несиенің экономикалық мәні, оның түрлері және несиелендіру
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Нарықтық экономика жағдайында айналым капиталын басқару әдістері мен
түрлерінің несиемен
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..10
1.3 Несие айналым капиталын қалыптастыру көзі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2 Кәсіпорынның айналым капиталын басқару
құралы ретінде банктік несиені тартудың
экономикалық негіздемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.1 Жеке меншігі шектеулі серіктестігінің айналым капиталын бағалау және
оның минималды мөлшерін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.15
2.2 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендіру облысында
Альянсбанк АҚ-ның несиелік саясатының мақсаттары мен
міндеттері ... ... ..25
2.3 Альянсбанк АҚ-ның кәсіпорындар мен кәсіпкерлердің айналым
қаражаттарын несиелендіру бағдарламарын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 0
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2007
жылдың 28 ақпанында өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы
Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында:
"Тәуелсіздікке қолымыз жеткен алғашқы күннен бастап сіздер мен біздер
барлық қажыр-қайратымызды жұмсап, еңсесін асқақтатқан Жаңа Қазақстан барған
сайын нық сеніммен алға басып келеді. Дамудың өзі таңдаған даңғылына түскен
еліміздің атағы шартарапқа таралып, әлемдік қоғамдастықтың алдындағы
абыройы да жылдан жылға артып отыр. Біз экономикамыз мен мемлекетіміздің
берік іргетасын қаладық. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі
экономикалық, әлеуметтік, саясаи және әкімшілік тұрғыда жан-жақты
сараланып, түбегейлі жаңа кезеңге батыл қадам бастық",- деп Елбасымыз
Қазақстан халқына жарқын болашағымыз біздің қолымызда екендігіне тағы да
көзімізді жеткізді. 1,25б
Еліміздің 2030 жылға дейінгі Дамуының стратегиясы – қоғамымыздың
келешектегі келбеті мен мемлекеттің мақсат-мұраты баян етілді.
Бүгін толық жауапкершілікпен былай деп мәлімдеуімізге болады: "Қазақстан
өтпелі кезеңнен ойдағыдай өтті, әрі өз дамуының сапалық жаңа кезеңіне нық
сеніммен қадам басты!",-деп айтты.1,17б
Елбасының 2007 жылдың 28 ақпанындағы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты
Қазақстан халқына Жолдауында: Бәсеке қабілеттілік─ Қазақстанның әлемдік
экономика мен қоғамдастыққа табысты кірігуінің кілті. Сондықтан да өткен
жылдың өзінде біз жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды
қолға алған болатынбыз. Бұл─ біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу
елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыздың және оның тұрақты мүшесі
ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту деген 1, 5-6 б. Өткен жылы біз
жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды қолға алған
болатынбыз. Бұл – біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50 елінің
қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыз және оның тұрақты мүшесі ретінде
Қазақстанның тұғырнамасын нығайту.
Президентіміздің өткен жылғы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша
қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында: "Біз қатаң бәсекеге әзір
тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз керек. Қазақстан көп тарапты
халықаралық экономикалық жобаларға белсене қатыса алады, қатысуға тиіс те.
Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың жолындағы заңнамалық,
әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып тастауға, жекеменшік
капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей қолдау көрсетуге
міндетті", - деп экономикамыздың барлық салаларын дамытуға мүмкіндігіміз
бар деп пайымдаған еді. 2,19б
Стратегияда айқындалған мақсаттарға қол жеткiзу үшiн жаңа мемлекеттiк
даму институттарын құру және қазiргi барын, атап айтқанда: Қазақстанның
инвестициялық қорын, Қазақстан Даму Банкiн, Инновациялық қорды, Экспортты
сақтандыру корпорациясын нығайту қажет.
Қазақстанның Даму Банкiнiң негiзгi мiндетi ұзақ мерзiмдi және орташа
мерзiмдi төмен проценттi банк кредиттерiн, оның iшiнде экспорттық кредиттер
беру арқылы, сондай-ақ басқа кредиттiк институттар беретiн заемдар мен
кредиттер бойынша кепiлдi мiндеттемелер беру арқылы жеке сектор мен
мемлекеттiң бастамаларына (инфрақұрылымдық жобалар бөлiгiнде) қаржылай
қолдау көрсету болып табылады.
Қазақстанның Даму Банкiнiң қызмет етуi қаржы жүйесiнiң банк жүйесiндегi
айтарлықтай тәуекелдерге және проценттiк ставкаларды төмендету
қажеттiлiгiне байланысты экономикадағы ұзақ мерзiмдi және төмен проценттi
кредиттердi берудi қамтамасыз ете алмауымен белгiленедi.
Осындай қаржылай қолдау көрсету туралы шешiм ҚҚТ әдiснамасы бойынша
кешендi талдау жасалып, тiзбенiң неғұрлым маңызды элементтерi анықталғаннан
кейiн жүзеге асырылатын болады. ҚҚТ әдiснамасы бойынша талдау технологиялық
және жоба үшiн өзге де маңызды сипаттарда жүзеге асырылуы тиiс. Бұл ретте
жобаларды бағалаудың бiрiншi кезектегi өлшемдерiнiң бiрi олардың
коммерциялық қайтарымдылығы болып табылады.
Таяу арада жарғылық капиталды ұлғайтуды, еншiлес маманданған қаржы
ұйымдарын, атап айтқанда лизингтiк ұйымдарды құру мүмкiндiгiн көздейтiн
Қазақстанның Даму Банкi институционалдық тұрғыда нығайтылатын болады.
Сонымен бiрге Қазақстанның Даму Банкiне Қазақстан Республикасынан тысқары
жерлерде жобаларды қаржыландыру құқығы берiлуi мүмкiн.
Нарықтық қатынастарға байланысты экономикадағы банк жүйесінің практикалық
рөлі елдегі төлемдер мен есептер жүйесін басқаратындығымен, сауда-саттық
мәмілелерінің басым бөлігін салымдар, инвестициялық және несиелік
операциялар арқылы іске асыруымен, салымшылар жинақтарын фирмалар мен
өндірістік құрылымдарға бағыттауымен анықталады. 2,26б
Банк жүйесінің мақсаттары мен міндеттері көбінесе жалпы экономиканың
мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес. Сенімді банк жүйесі – ұлттық валюта
тұрақтылығы мен Қазақстан республикасындағы өзгерістер сәттілігінің
белгісі. Экономиканы басқару ұйымы ретіндегі банк рөлі банк ісін
ұйымдастыру ұстанымдары мен жалпы ережелерді орындау сияқты қызметтерді
атқару үрдісі барысында анықталады.
Банк жұмысының нәтижелігі мен сенімділігі қаржы қорларын жұмылдыруға
байланысты өткізетін саясаты мен несиелік-инвестициялық жүйелер
салаларындағы банк қаражатын тиімді орналастыру саясатына байланысты.
Несиелер кіріс активтерінің негізгі үлесін құрайды және кірістің пайыз
түріндегі маңызды бөлігінен табыс көреді. Сонымен қатар, банктің несиелеу
сияқты қызмет көрсету жүйесі капитал саласындағы левериджді арттыратын
үрдістерге сезімтал болып келеді.
1 ШАРУАШЫЛЫҚ АЙНАЛЫМДА НЕСИЕНІ
ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
Несиенің экономикалық мәні, оның түрлері және несиелендіру қағидалары,
нарықтық экономика жағдайында айналым капиталын басқару әдістері мен
модельдері, несие айналым капиталын қалыптастыру көзі ретінде қарастрылды.
1. Несиенің экономикалық мәні, оның түрлері
және несиелендіру қағидалар
Несие қазіргі кездегі экономиканың тірегі, экономикалық дамудың басты
бөлшегі болып табылады. Оны ірі өндіріс орындары мен бірлестіктер, сондай-
ақ өндірістік, ауылшаруашылық және сауда-саттық шағын құрылымдар,
мемлекеттер мен үкіметтер, сонымен қатар қарапайым халық та пайдаланады.
Қарыз алушының мақсаттық талаптарына байланысты несие өндірістік және
тұтынушылық болып екіге бөлінеді.
Несиенің өндірістік түрі несие берушідан алынған қаржының пайдалану
ерекшеліктеріне байланысты. Несиенің бұл түрі өндірістік мақсаттарда
жұмсалатын қарыздар ретінде алынады.
Несиенің тұтынушылық түрі бастапқы несиелік қатынастар дамығанда, яғни
бір субъектінің тұтыну заттары артылғанда, екіншісінің оларды пайдалану
қажеттілігі туындағанда пайда болған. Уақыт өте келе несиенің бұл түрі
шаруашылықта кеңінен таралып, халықтың қажеттілігін, ең алдымен ұзақ
пайдаланатын тауарлар сұранысын қанағаттандыру үрдісін тездету мүмкіндігін
тудырды.
Өндірістік несиемен салыстырғанда тұтынушылық несие түрін халық тұтыну
мақсаттарында пайдаланады, ол жаңа құн тудыруға бағытталмаған, қайта
қарызгердің тұтынушылық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жұмсалады.
Тұтынушылық несие – халыққа тұтынушылық тауар сатып алуға немесе
тұрмыстық қызметтерді өтеуге коммерциялық (бөлшектік сауда арқылы
тауарлардың төлемін шегіндіріп сату) және банктік (тұтынушылық мақсаттарға
берілетін қарыздар) несие түрінде берілетін қарыз. Тұтынушылық несиенің
басты бағыты – халықтың тауарларды сатып алуына көмектесу. Бұл несие
бөлшектік саудамен тығыз байланысты: бір жағынан тауар айналымы өскен сайын
несиенің көлемі де артады, өйткені тауарға деген сұраныс несие қажеттілігін
тудырады, екінші жағынан – халықты несиелеу көбейген сайын төлем
қабілеттілігі өсе береді.
Несие құрылымы оның мәніне негізделген және несиелік қатынастарды тануға
баспалдақ болып табылады.
Тұтынушылық несиелеу үрдісінде қарыз беретін тарап несиелік мәміленің
несие берушіы (алашақ) болып табылады. Қарызды беру үшін несие берушідың
белгілі бір қаражаты болуы шарт. Олардың жеке меншік қорлары мен жинақтары
қаражат көзіне айналуы ықтимал. Банк-несие беруші өз шаруашылығында жеке
қорларынан ғана емес, есепшоттарда сақталған клиенттерден түскен қаражат,
сондай-ақ акциялар мен облигациялар түрінде қарыз бере алады.
Несие алып жатқан, несиелік қатынастар құрған тарап қарызгер болып
саналады, олар алынған соманы қайтарып беруге міндетті. Қазіргі кезде
банктермен қоса шаруашылық ұйымдар, мемлекет пен халықтың өзі қарызгер бола
алады.
Сонымен қатар, айырбас объектісі, яғни несие берушідың қарызгерге беретін
заты, керісінше, несие берушіға қайтарылып берілетін зат тұтынушылық
несиелеу жүйесінің маңызды бөлшегінің бірі болып табылады.
Несие берушілердің ерекшеліктерін ескере отырып,халықты несиелендіру
жүйесі тура және жанама болып екі түргі бөлінеді.
Тура банктік несие берілгенде банк пен қарызгер арасында келісімшарт
құрылады. Ал жанама несие банк пен клиенттің арасына делдал тарапты
араластыру арқылы беріледі. Әдетте делдар ретінде бөлшектік сауда
өнеркәсіптері қызмет етеді, мұндай жағдайда клиент пен кейіннен банктен
қарыз алатын дүкен арасында несиелік келісімшарт құрылады. Қазіргі кезде
халыққа тұрмыстық техниканы сатып алуға берілетін қарыздардың 60% жанама
несие құрайды.
Тұтынушылық қажеттіліктерді қанағаттандыратын тура және жанама
несиелердің артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Тура несиенің жанама
несиеден ең бірінші артықшылығы – несиелеу объектісінің құнын нақты
бағалауға, қарыздың экономикалық мақсаттылығын анықтауға, оның қолданысын
бақылауды бекітуге көмектесетін несиелік үрдісті ұйымдастыру
қарапайымдылығы. Осының бәрі банк пен қарызгер арасындағы несиелік
қатынастарды нығайтуға көмектесетіні сөзсіз. Алайда, банк тұрғысынан
банктік тура несие жанама несиеден қауіптірек саналатын бірнеше жағдай
мұндай несие түрінің кемшілігі болып табылады.
Субъектер бойынша несиені бөлу оларды алу несие жүйесінде жіктеу
түсінігін қалыптастырады, яғни, несие түрлері. Несиенің түрлері
экономикалық және ұйымдастыру қатынасындағы әлдебір нақты несие келісіміне
тән ерекшеліктердің жиынтығын көрсетеді. Несие келісімінің экономикалық
ерекшелігі дегеніміз несиенің қасиеті болып табылады, олар біртұтас
(қайтарылымы, төлемдігі). Ұйымдастырушылық қасиеті жекелеген жағдайларда
түрлі болуы мүмкін – несиені беру және оны қайтару тәртібі басқаша болуы
мүмкін. Жоғарыда атап көрсетілген салалық бағытқа сәйкес өндірістік,
саудалық, банк аралық несиелер ерекше айқындалуы мүмкін. АҚШ-та несиені
жіктеу жүйесінде ауылшаруашылық несиелері ерекше назар аударады.
Әрбір жағдайда несие түрлерінің беру және қайтару тәртібін реттейтін
өзіндік құрылымы болуы мүмкін. Орталықтандырылған одақтық банк жүйесінде
аса танымал болған құрылымдар – тауар айналымы жөніндегі несие тәртібі,
ауылшаруашылық өндірістері, маусымдық өндірістік сипаттағы өндірістік
кәсіпорындарды реттейтін №1 нұсқау, дайындық өнеркәсіптер және т.б.
Банкаралық несиелер де ерекше технологиялық тәртіппен ерекшеленеді.
Несие түрлері тек субъектер бойынша ғана емес, сондай-ақ, басқа да
белгілері арқылы ерекшеленеді (Сурет 1).
Сурет 1 Несие түрлері
Оларға жататындар:
- несиенің капитал қозғалысымен байланысы;
- несиені қолдану саласы;
- несие мерзімі;
- несиенің төлемі;
- несиенің қамтамасыз етілуі.
Несиенің капитал қозғалысымен байланысы бойынша оны екі түрге бөлуге
болады: ақша қарызы мен капитал қарызы. Ақша қарызы, ереже бойынша,
тұтынушылық немесе басқа мақсаттармен байланысты. Несие қоғамдық өнімнің
өндірісін алып келмей, жасалған жинақ есебінен жабылған жағдайда осылай
болады. Капитал қарызы, керісінше, өнімді жоюды емес, оны көбейтуды
ұсынады. Несиегер бұл жағдайда несиенің тек қарызды қайтару үшін ғана емес,
оның көмегімен жаңа бағаны алу үшін пайдалануы тиіс. Сондай-ақ, банк
қаражатын қолдану нәтижесінде қосымша алынған табыс бөлігі ретінде қарыз
пайызын төлеуі керек. Капитал қарызы банктік несиелендірудің типтік түрі
болып табылады.
Несиенің пайдалану саласы бойынша, өндіріс саласы несие мен айналым
саласы несиесі болып бөлінеді. Қазіргі заманғы тәжірибелер үшін қаржыны
қалыпты экономика айқындамасы жағынан дұрыс саналатын өндіріс саласына
емес, керісінше, айналым мен табыс өндірістік салаға қарағанда анағұрлым
көп болып табылатын айналым саласына салу оңтайлы болып табылады. Қазіргі
заманға тән тәжірибенің ерекшелігі тауар өндірушілер банктерден қарыз ала
бермейтіндігінде. Кейде оны алу қиынға соғып жатса, ал енді бір жағдайда,
олар үшін пайызын қайтару тым ауыр соғады.
Несиені пайдаланғаны үшін төленетін қарыз пайызы тым жоғары болып келеді.
Өзіндік құнына жатқызуға да келмейді, өндірістік саладағы операциялардың
аса маңызды рентабельдігі үшін түскен табыс есебінен төлеуге де келмейді.
Жоғарғы қарыз пайызын ең басты, сауда-делдалдық фирмалар ғана төлеуге
қабілетті болып келеді. Сондықтан да несие салымының өндірісті дамыту
жағына емес (нарықты тұрақтандыру айқындамасы жағынан және инфляция ырғағын
төмен түсіру жағынан маңызды болып табылатын), керісінше сауда саласына
қарай ауытқуы да белгілі.
Мерзіміне қарай банктік несиелер қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді және орта
мерзімді болып бөлінеді.
Қазіргі заман дәстүрлі несие ісі қысқа мерзімді сипатпен ерекшеленеді.
Көптеген нарықтық экономика елдерінің айқындамасы жағынан қысқа мерзімді
несиелерге пайдалану уақыты бір жылдан әрі аспайтын қарыздар жатады.
Негізінен, бұл ағымдағы клиент сұранысынан шығатын капитал айналымынына
қызмет ететін қарыз.
Ұзақ мерзімді несиелерге пайдалану мерзімі алтын жылдан асатын (кейбір
елдерде, мәселен, АҚШ-та сегіз жылдан артық мерзімдерді ұзақ мерзімге
жатқызады) несиелер жатады. Бұл қарыз негізгі капиталды құру үшін қажетті
қаражатқа сұраныс үшін, қаржы активтерін, сондай-ақ, кейбір түрлі айналым
қарадатына қызмет етеді.
Орта мерзімді несиелерге пайдалану мерзімі 1 жылдан 6 жылға дейін
созылатын несиелер жатады. Оларды қолдану саласы ұзақ мерзімді несиені
пайдалану саласымен сәйкес келеді.
Әлемдік тәжірибе айқындамасы жағынан клиенттерге несие берудің мерзімінің
ұзақтығы барлық эталон үшін бірдей болып келмейді. Мәселен, кеңестік
тәжірибеде қысқа мерзімді қарызға 1 жыл мен 3 жыл аралығында пайдалануға
берілген несиені жатқызатын.
Қазақстанның қазіргі заманға сай ақша айналымы (күшті инфляция, банк
капиталының жылдам құнсыздануы) әлемдік банктік тәжірибеде тұрақтанған.
Қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді, орта мерзімді стандарттарды өзгертіп
жібереді. Қысқа мерзімді қарызға 12 айға дейін пайдалануға берілген
қарызды жатқызады. Ал орта мерзімдіге – 1-2 жыл, ұзақ мерзімді – 3 жылдан
жоғары.
Америка тәжірибесінде қысқа мерзімді қарызды қайтару мерзімін нақты
көрсетпей-ақ рәсімделсе, қазақстандық қысқа мерзімді несиенің
айырмашылығы, бізде ереже бойынша қарызды пайдалану, сондай-ақ, қайтару
мерзімі нақты көрсетіледі.
Қазіргі заманғы қазақстандық банк статистикасы белгісіздік пен орта
мерзімді несие түсінігінің болмашы үлесінің әсерінен, тек қысқа мерзімді
және ұзақ мерзімді ғана несиелер қалады.
Банк қарыздарын жіктеу критерийлері бөлімінде несиені төлеу соңғы
орындарда емес. Аталмыш белгілері деректеріне байланысты нарықтық пайыздық
көрсеткішті банк қарызын айқындауға болады. Несиенің нарықтық бағамы - сол
тұста нарықта көрсетілген баға болып табылады. Түрлі банк қарыздары бойынша
сұраныс пен ұсынысты назарға алу қажет. Күшті инфляция жағдайында бұл өте
қозғалмалы баға болып табылады. Оның көтеру айқындамасы да болады. Жоғары
пайыздық көрсеткішті қарыз ереже бойынша, үлкен тәуекелге байланысты туады.
Олардың несие шарттарын бұзуы, несие ресурстары бағамының көтерілу болжамы
және тағы басқалары.
Жеңілдетілген пайыздық шартта ұсынылған қарыздар несиеге дифференциялық
табыс элементі болып табылады. Ол акционерлермен қарым-қатынас кезінде,
эмиссиондық банктердің орталықтандырылған несиелерін қайта қаржыландыру
(олардың нарықтық бағасымен салыстырғанда төмендетілген жағдайы), банк
қызметкерлерін несиелендіру (ерекше жағдайда банк оларға пайызсыз қарыз
береді).
Несиелендіру мен банк қарыздарын жіктеу белгілерінің маңызды элементтері
қамсыздандыру болып табылады. Бұған байланысты қарыздың тікелей, жанама
қамсыздандыруы болуы мүмкін. Немесе мүлдем болмауы да мүмкін. Халықаралық
тәжірибеде несие былай бөлінеді: қамсыздандырылған, қамсыздандырылмаған,
жартылай қамсыздандырылған.
Әлемдік банк тәжірибесінде қарызды қамсыздандыруға қашан да біржақты
қарамаған. Орталықтандырылған банк жүйесінде тауарлық материалдық
құндылықпен қамсыздандырылған қарыздан сенімді болып саналған. Ал батыс
тәжірибесінде мұндай нақтылық болмаған. Керісінше, батыс тәжірибесі
көрсеткендей, материалдық қамсыздандыру банк қарызының уақытында
қайтарылуына сенімділік бермейді. Нақты сатылмайтын, баяу айналымды
материалды қор бір жағында тұрса, екіншісі – қарызгердің жалпы мүлкі,
жылдам сатылатын активтер. Материалды қорға сенімсіздіктен батыс
экономистері өз тұжырымдарын жасады. Мұндай қамсыздандыруы бар несие ең
сенімсізі болып табылады. Керісінше, тауарлық материалдық құндылықпен (олар
қорда да жоқ, олардың бәрі де айналымда жүреді) қамсыздандырылмаған несие
сенімді болып келеді.
Егер де, мәселен, өтім базарын таппаған дайын өнім қорын кепілге алып
несие берсе, онда, бұл несиені қанша жерден тауарлық материалдық
қамсыздандырылғанымен, сенімді деп айтуға болмайды. Керісінше, мұндай
жағдайда қарызды қайтарып алу қиынға соғады. Өйткені, оны осыған байланысты
сенімсіз қарыздар санатына қосамыз.
Бар мәселе қамсыздандыру сапасында. Егер де бар болып, өтімді әрі
жеткілікті болса, онда несие үшін соншалықты жаман болмайды, және мұндай
қамсыздандыруды жоққа шығаруға да болмайды. Ал басқа жағынан алып
қарағанда, назарға қамсыздандырылмаған (бланктік) қарыздардың жағымды
жақтарын да назарға алмауға болмайды. Әсіресе, она егер де алдыңғы қатарлы
қарызгер мен кепіл ұсынса (мұндай жағдайда несиенің қайтарылу
қамсыздандырылуы қарызгердің бүкіл мүлкі болады).
Батыс тәжірибесінде қамсыздандырылмаған несие заңды тұлғалармен қатар,
жеке тұлғаларға да беріледі. Кәсіорындарға қамсыздандырылмаған несиені
беретін кезде қарызгердің беделі, оның қаржылық жағдайы, болашақтағы
табысы, сондай-ақ, несие ережелерін сақтауы назарға алынады.
Қамсыздандырылмаған несие ірі сомада ірі кәсіпорындарға, алдыңғы қатарлы
қарызгер бола алатын, білікті басшылығы бар және тамаша даму тарихы бар
ірі сауда компанияларына беріледі.
Көп жағдайда, бұл жеке тұлғаларға қатысты болып келеді. Өздерінің
бланкілік несиесін ұсынған банктер олардың мүліктерін жеке үйінің барын,
көп жылдан бергі тұрақты жұмыс орнын, қарызды дер кезінде жабуын назарға
алып несиесін ұсынады.
Және тағы да бір ескерту. Жоғарыда атап өткендей, қамсыздандыру банк
несиелендіру жүйесінің іргетасты элементі болып табылады. Оны сол немесе
басқа жобаны қаржыландыру мүмкіндігі мәселесі бойынша шешім қабылдауда
соңғы қорғаныс шебі деп атау дәстүрге айналған.
Әлемдік банк тәжірибесінде жіктеудің басқа да белгілерін көруге болады.
Көптеген елдерде қарыз екі блокқа бөлінеді: заңды тұлғаларға несие және
жеке тұлғаларға қарыз. Егер де бірінші блоктың несиесі өндірістік мақсатқа
жұмсалса (мәселен, өндірісті ұлғайту және өнімді сату), онда, екінші
блоктың несиелері халықтың жеке қажеттілігіне қызмет көрсетеді. Мұндай
жіктеме несиелендіру ұйымына да (рұқсат ету, рәсімдеу, қарызды өтеу,
несиені қамсыздандыру және т.б.), сондай-ақ, несие салымының
диверсификациясы үшін де маңызды болып саналады.
Банк несиесін басқа да, ұсақ белгілері арқылы бөлшектейді. Оларды
несиелендіру процесі кезінде пайдаланылған валютаға (рубль, доллар, евро
және тағы басқалары) байланысты да бөледі. Олардың несие қарыздарының
лимитталған және лимитталмағанына да, ұдайы толықтырылған және бөлінген
несиелерге де байланысты.
Арнайы несие тобын бөлу үшін оның мөлшері де маңызды негіз болып
табылады. Отандық және әлемдік банктерде ірі несиелер реттеледі. Бұл
несиелердің қатарына бір қарызгерге (немесе қарызгерлер тобына) берілетін
банк капиталының 5 пайызынан асатын қарызды жатқызамыз.
1.2 Нарықтық экономика жағдайларындағы айналым
капиталын басқару әдістері мен түрлерінің
несиемен арақатынасы
Айналым капиталы жайындағы түсінік экономикалық және оқыту әдебиттерінде
түрліше сипатталып жүр. Кейбір еңбектерде айналымдық қаржы өндірістік және
айналдыру қорларының қарапайым бірлестігі ретінде түсіндірілсе,
басқаларында айналымдық өндірістік және айналдыру қорларының қаржылық
жиынтығы ретінде берілген. Көптеген әдебиеттерде айналымдық ақша айналымдық
өндірістік және жоспарды орындауға қажетті көлемдегі айналдыру қорларын
құруға алынған қаражаттар жиынтығын құрайды.
Айналым капиталы - әрбір жедел айналым кезеңіне фирмалар мен компаниялар
инвестиция құятын капитал болып табылады. Басқаша айтқанда, бұл фирманың
ағымдағы активтерге салған қаражаты (айналымдық ақшалар). Айналым капиталы
негізгі капитал сияқты кәсіпкерліктің дамуына байланысты құрылатын белгілі
бір өндірістік қатынастарды білдіреді.
Айналым капиталын басқару ерекшеліктері шаруашылық етуші субъектілердің
құрылымдық жарақтарымен анықталады. Егер сауда ұйымдары тауарларының,
өндірістік кәсіпорындардың шикізаты мен материалдарының ара салмағы жоғары
болса, қаржылық корпорациялардың ақша құралдары мен олардың эквиваленттері
көп болады.
Қаржылық менеджмент теориясына сәйкес, айналым капиталы тұрақты және
өзгергіш капиталдардан тұрады. Ағымдағы активтердің кәсіпорын
қолданысындағы және қажетті минимум көлемінде шаруашылық мұқтаждықтарын
қамтамасыз ететін бөлігі тұрақты айналым капиталының негізін құрайды.
Ескертілген жағдайларда қосымша ақша қажеттілігі туындап жатса, мәселен,
кәсіпорынның маусымдық өзгерістеріне, тауарды өткізуге, және басқа да
жағдайларға байланысты пайда болған маңызды себептерге байланысты өзгергіш
айналым капиталы құрылады.
Сайып келгенде, айналым капиталын басқару ағымдағы активтердің көлемі мен
құрамы, олардың өтімділігі, ағымдағы активтерді өтеуге меншік және қарызға
алынған қорлардың ара-қатынасы, таза айналым капиталының көлемі, тұрақты
және өзгергіш капиталдың, және өзара байланысты басқа да жағдайлардың ара-
қатынасы сияқты көптеген факторларға байланысты.
Активтер мен пассивтерді басқару міндеттерінің бірі – айналым
активтерінің өсуін қамтамасыз ететін факторларды зерттеу болып табылады.
Активтердің басқа элементтерін азайту немесе пассивтердің кез-келген
элементін көбейту, немесе керісінше, айналым активтерінің көбеюіне кедергі
жасайтын факторлар ретінде активтердің басқа элементтерін өсіру немесе ақша
қорлары көлемін азайту сияқты жағдайлар жоғарыда аталған факторларға
жатады.
Банктермен несие беру кәсіпкерлік фирмалардың, жеке тұлғалар мен
мемлекеттік ұйымдардың тұтынушылық және инвестициялық мақсаттарын
қаржыландыру үшін іске асырылатын экономикалық функция болып табылады.
Банктер өздерінің несие функцияларын қаншалықты жақсы іске асырса,
соншалықты олар қызмет көрсететін аймақтардың экономикалық жағдайы тәуелді.
Себебі, банк несиесі осы аймақтардағы жаңа кәсіпорындар мен жұмыс
орындарының көбеюіне септігін тигізеді және олардың экономикалық өмір сүру
қабілеттілігін қамтамасыз етеді.
Қазақстандық банктердің көбінде ссудалық шоттар жиынтық активтердің
жартысынан кемін құрайды да, табыстың 23 бөлігін әкеледі. Одан гөрі банк
тәуекелдігі несие портфелінде шоғырландырылу тенденциясына ие. Банктегі
қаржылық қиындықтар қателі басқарушылық шешімдерді қабылдау салдарына,
несиемен заңды емес манипуляцияға, дұрыс несие саясатын жүргізбеуден немесе
болжанбаған экономикалық құлдырауға байланысты несие проблемалары есебінен
туындайды. 4,192б
Несие саясаты несиені орынды баксқарудың көзі болып табылады. Ол қарыз
бен несиені беретін және несие қоржынын басқаратын банк қызметкерлеріне
жетекшілік етудегі объективті стандарттар мен параметрлерді анықтайды.
Сонымен қатар, ол Директорлар Кеңесін, ішкі және сыртқы аудиторларды банк
несиесін басқару сипаттамасын бағалауды жүргізу үшін базамен қакмтамасыз
етеді. Барлық ұйымдық деңгейде дұрыс қабылданатын несие саясатын мұқият
тұжырымдау кезінде банк менеджменті тиесілі несие стандарттарын ұстануға,
артық тәуекелден құтылу және бизнес перспективаларын баламалы бағалауға
мүмкін. Банк жетекшілері сенімді, қағаз бетінде жазылған несиелеу саясаты,
несие тәуекелін сапалы басқарудағы фундаменттің болуға тиіс екендігін
санайды.
Саясат барлығына бірдей болуы тиіс, яғни кіші қызметкерден банк
президентіне дейін. Кейде, саясатқа қатысты шешімді алдын – ала қабылдау
термині қолданылады, бұл саясаттың әр шешімді қабылдаудағы белгіленген
жалпы ереже болып табылатынын айқындайды. Қарыз беру, шешім қабылдау
екендігін білдіреді және алдын ала ойластырылған саясат, әрекеттің
альтернативті бағытын төмендетеді де, шешім қабылдау үрдісін ықшамдап,
жеделдетеді. 5,47б
Несие саясатының негізгі мақсаты болып барлық процедураларды сақтап, банк
үшін тиімді жағдайда несие ресурстарын орналастыру жолымен несие қызметінен
түсетін табысты барынша көбейту болып табылады.
Банк қызметінің сапа индикаторының кепілі активтердің сапасы және бірінші
орында қоржынды тиімді басқарудың көзі несие тәуекелін дұрыс басқару болып
табылады. Банк өзінің қарыз алушылары мен жобаларына қатысты тәуекелдік
деңгейін тура білуі және өзі қабылдай алатын тәуекел деңгейін басқаруға
жағдай болуға тиіс, сонымен қатар несие шарты арқылы мүмкін
тәуекелдіктерден сақтану бойынша шара қолдануға, несиелерді жөнелту және
берілген несиелерді мәжбүрлі түрде төлету бойынша шараларды жүргізуге тиіс.
Несие саясатын құру, соның ішінде несие жұмысын ұйымдастыру келесі
принциптерге қарай негізделуі тиіс:
• ерекшеліктерді ескеріп, жаңа банк қарыздарын ( неселерін ) беру
кезіндегі тәуекелді азайтуға бағытталған несие қоржынын басқару
тәсілдеріне, нашар несиелерді қайтарудың шаралары мен әдістерін
әзірлеу жолымен проблемалық банк қарыздарын (несиелерін) жоюға, несие
қоржын сапасын радикалды жақсартуға;
• ағымдағы мезетте қарыз алушымен қарым – қатынас;
• қайтарылмаған банк қарызынан болған залалды өтеуге адекватті
резервтерді анықтауға;
• бір экономикалық сегмент шамасында банк қарызының көлемін анықтау;
• банк қарыздарының жеке түрлері бойынша несиелеу нормативтерін
белгілеу.
Ресми құжатталған несие саясатының болмауы, банктің несие
қызметкерлерінің банктің жалпы мақсаттарын түсінбей, өзінің жеке тәжірибесі
мен теориялық біліміне сүйеніп, жедел шешім қабылдауына әкеп соғады.
1.3 Несие айналым капиталын қалыптастыру көзі ретінде
Нарықтық экономика төменгі деңгейінің негізінде оның жүйеқұрушы
компонеттерінің бес элементтік қаржыландыру жүйесі жатыр, олар: өзін-өзі
қаржыландыру, капитал нарығы арқылы тура қаржыландыру, банктік несиелеу,
бюджеттік қаржыландыру және шарушалық етуші субъектілерді өзара
қаржыландыру.
Банктік несие беру қарызгер өндірісінің көлеміне, пайда генерациясының
тұрақтылығына, қаржылық нарықтардағы ақшаны жұмылдырудағы сияқты капитал
нарығындағы құнды қағаздардың таралуы деңгейіне байланысты бола бермейді;
капиталдың көлемі теориялық тұрғыдан шектелмейді; несиені аз уақытта
рәсімдеп, қолға алуға болады. Банкирді пайдалы шарттарда ұзақ мерзімді
несие беруге көндіру ең басты қиындық болып табылады.
Экономиканың дұрыс дамуы үшін инвестициялық банк жүйелерін жетілдіру
қажет; мұндай банктер нарықтық экономикасы дамыған елдерде өте маңызды рөл
атқарады, себебі олар компаниялар мен нарықтық капиталдарды біріктіретін
бір де бір көпір болып табылады (банк дәстүрлі түрде қарыз беретін және
жинақтық операцияларды іске асыратын ұйым; инвестициялық банк – эмиссиямен,
кепілдендірілген салым және құнды қағаздармен жұмыс істейтін компания
екенін естеріңізге сала кетейік). Ресейдегі инвестициялық жағдайдың
төмендігі, әсіресе инвестициялық банктердің жоғынан көрінеді, жергілікті
банктер өз клиенттерінің ағымдағы төлемдерін өтеу сияқты операциялармен
шектеледі.
Ақша қорларына қатысты қаржылық шешімдер стратегиялық басқару шеңберінде
шектеліп қоймай, сондай-ақ ағымдағы қызмет барысында қабылданады. Мұндай
жағдайда қаржылық ағымдар айналымдық ақша трансформациясы ретінде, ал
олардың құрылымы мен қарқындылығы технологиялық үрдістің ерекшеліктерімен
сипатталады. Ағымдағы қызметті қаржыландыру сайып келгенде, айналымдық
ақшаны қаржыландыруға тіреледі және меншік немесе сырттан тартылған қорлар
есебінен тікелей немесе жанама әдістермен жүзеге асырылады. Бұл жоғарыдағы
трансформацияның маңызды бөлігі болып табылады.
Ағымдағы қызметті тікелей қаржыландыру қысқа мерзімді банктік несиелерді
тарту әдісімен, ал жанама қаржыландыру кейде коммерциялық несие деп
аталатын несие берушінің қарызы есебінен жүзеге асырылады.
Банктік несиелеу түрлі болып келеді: жедел несие, контокорентті несие,
талап етілме (онкольді)несие, есептік несие, және т.б. болуы мүмкін.
Жедел несие дегеніміз – банктің келісілген соманы қарызгердің есепшотына
аударуы. Мерзімі аяқталғанда несие өтеледі.11,121б
Контокоррентті несие банк есептік құжаттары төленген клиенттің ағымдағы
есепшотын жүргізіп, пайданы есепке алған жағдайда беріледі. Егер клиенттің
ақшасы алынған қарызды өтеуге жеткіліксіз болса, банк несиелік
келісімшартта бекітілген сома көлемінде несие береді, яғни контокорренттің
дебеттік және несиелік айырымы болуы мүмкін. Банк клиентке несие берген
жағдайда соңғысы пайызды өз пайдасына түсіреді, егер клиент банктің
қарызгері болса, банк пайызды клиенттің депозиттік есепшотына аударады.
Онкольді несие контокорренттің бір түрі болып табылады, әдетте тауарлық-
материалдық құндылықтар немесе құнды қағаздар кепілдікке қойылғанда
беріледі; клиенттің шоттары несиені қамтамасыз ету шеңберінде төленеді.
Онколный несие банк талабына сәйкес өтелуі қажет.
Есептік (кепіл құндықағазды) несие дегеніміз - кепілқұндықағазы бар
клиенттің төлем мерзімі жеткенге дейін кепіл құнды қағазды сатып алуы.
Қарыздың негізгі сомасы мен пайыздарды (бір сома немесе төлемдер сериясы)
өтеу жолдары несиелік келісімшартта бекітіледі.
Сөйтіп, кез-келген компания әдетте бірнеше қордан бір уақытта
қаржыландырылады. Стратегия тұрғысынан алып қарағандағы қорларды құрылымдық
оңтайландыру – қаржылық саясатты саналы түрде жүргізу; ағымдағы
қаржыландыру тұрғысынан – көптеген қорлардың пайда болуы, ағымдағы
пассивтер құрылымы өзгерісі жоспарда қарастырылған бағытта ғана емес,
сондай-ақ күтпеген жерден (әсіресе қызмет көрсету саласы көлемінің кеңеюі
әдетте қарызгерлік несиенің көбеюіне әкеледі) пайда болуы мүмкін.
Шығындарға қатысты барлық қорларды екі топқа бөлуге болады:20.48б
- төлемдік қорлар (өте көп, мәселен несие мен қарыз бөлінгенде
пайыздар төленеді, құнды қағаздар сақтаушыларға үлеспайда төленеді,
- тауарлық операциялар бойынша несиелік қарыз жеңілдіктен бас тартуға
байланысты, бұның өзі де тегін емес, т.б.);
- тегін қорлар (ағымдағы несиелік қарыздың кейбір түрлері жатады,
мәселен жалақы қарызы).18,274б
2 КӘСІПОРЫННЫҢ АЙНАЛЫМ КАПИТАЛЫН БАСҚАРУ
ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ БАНКТІК НЕСИЕНІ ТАРТУДЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ
ЖШС-ның айналым капиталын бағалау және оның минималды мөлшерін анықтау,
шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендіру облысында Альянсбанк АҚ-
ның несиелік саясатының мақсаттары мен міндеттері, Альянсбанк АҚ-ның
кәсіпорындар мен кәсіпкерлердің айналым қаражаттарын несиелендіру
бағдарламарын талдау.
2.1 Жеке меншігі шектеулі серіктестігінің айналым капиталын
бағалау және оның минималды мөлшерін анықтау
Азон ЖШС - 21.12.1995 ж. 229-1901-ЖШС ретінде тіркелген, 06.06.2004ж.
қайта тіркелген.
Азон ЖШС 2000 жылдың 6 қарашасында сәулет, қала тұрғызу және құрылыс
салаларында ҚР аймағында жұмыс жүргізу құқығын беретін №001681 ГСЛ
мемлекеттік лицензия алады, дәлірек айтқанда:
- сертификаттандырылмаған құрылыс материалдарын өндіру;
- құрылыстық-жөндеу жұмыстар.
Мекен-жайы: Астана қ., Өндіріс аймағы, АЯ -240
Қойылған мақсаттарға сәйкес, Азон ЖШС барлық жұмыстарын келесідей
бағыттарда жүзеге асырады:
- көбіршіктелген пенополиуретан әдісі арқылы жылуоқшаулағыш
қондырғыларды өндіру,
- темір-терсекті жинау және қайта өңдеу,
- мәдени-әлеуметтік, өндірістік нысандағы объектілер мен тұрғын
үйлерді салу.
- стандартты емес металл бұйымдарының (құрамды) өндірісі;
- құрылыс-монтаждық жұмыстарды орындау, жөндеу, пайдалану, қалпына
келтіру жұмыстары;
- өндірістік сипаттағы және тұрғын үй, әлеуметтік-мәдени белгідегі
нысандардың құрылысы;
- сауда-саттық және сауда-делдалдық қызметті іске асыру;
- қоғамдық тамақ ұйымдары – дәмхана, мейрамхана, жазғы алаңдар және
т.б.;
- жанар-жағар май материалдарын жеткізу;
- құрылыс материалдарын өндіру мен өткізуі;
- маркетингілік қызмет көрсету;
- жобалау-қарау жұмыстары;
- халық тұтынатын тауарларды, өндірістік тауарлар мен тамақ өнімдерін
өндіру және сату, оның ішінде: нан, нан өнімдері, тоқаштар мен
кондитерлік бұйымдар. өндірістік-техникалық өнімдер;
- өндірістік-техникалық сипаттағы тауралар, халық тұтынатын тауарлар,
ауылшаруашылық өнімдері мен екінші қайтара өңделген шикізат пен
іскерлік қалдықтарды сатып алу, дайындау, өндіру, қайта өндіру, сақтау және
сату;
- автосервис, автокөлікті сатып алу және қайта сату, автомобильдерге
сервистік және техникалық қызмет көрсету;
- мұндай өңдеу өнімдерін сақтау және сату, сондай-ақ, мұнай өңдейтін
құрал-
жабдықтар;
- қосалқы шаруаларды ұйымдастыру;
- фирмалық дүкендер желісін, сауда үйлерін, супермаркеттер мен тағы да
басқаларын ұйымдастыру;
- тұрғындарға көліктік қызмет көрсету, оның ішінде, жүк пен жолаушылар
тасымалы бойынша;
- ішкі экономикалық қызмет, оның ішінде, тауардың барлық түрін
экспорттау
мен импорттау;
- әрекеттегі Қазақстан Республикасының заңына қарсы келмейтін басқа да
қызмет түрлері.
Қатысушылар салымдары жинағы 12,5 миллион теңге көлеміндегі Азон ЖШС-
нің жарналық капиталын құрайды. ЖШС мүлігіндегі қатысушылардың үлестері
жарналық капиталдағы салымдармен сәйкес келеді және пайыздық түрде
есептеледі. Тіркелген уақытта Жарналық капитал толғымен төленген.
2004-2006 жылдардағы кәсіпорын құрамы мен мүлкін талдаймыз Қосымша А.
Талданған үш жыл ішінде Азон ЖШС активтері екі есе ұлғайған. Кәсіпорын
активтері құрылымында 2004 жылы 63%, ал 2006 жылы айналым активтері 66%
құрайды, қалған қаражат сәйкес келеді, сәл 30%-дан асады.
Ағымдағы активтер тауарлық-материалдық қорлар, дебеторлық қарыз және ақша
түрінде берілген. Материалдар 2004 жылдың өзінде кәсіпорын активтерінің
жалпы сомасының 1,8% құрады, ал 2006 жылы олардың тепе-теңдік бағасы 30
есе өсіп, тепе-теңдік валютасының 28,2% құрады. ТМЗ мен дайын өнімдер
құрамында өзгерістер байқалды, кәсіпорын мүлкінің жалпы сомасының 3,7%
-нан, 8,3% дейін өзгерді. Құны 4,5 есе өсті. Азон ЖШС –нің 2005-2006
жылдардағы тауарлық-материалдық қорлары құрамында 19 мың теңге көлеміндегі
аяқталмаған өндірістің сомасы көрсетіледі.
Ағымдағы активтер құрылымы 2-суретте анық көрсетілген.
2004 жылғы ағымдағы активтер құрылымында дебеторлық қарыз 83,2% құраған,
ал дайын өнім, материалдар мен аяқталмаған өндіріс түріндегі тауарлық-
материалдық қорлар 8,7% болғанда, ақша қаражаты 8,1% құрады. 2006 жылдың
нәтижелеріне қарағанда, ағымдағы акивтер құрылымы айтарлықтай өзгерген,
дебеторлық қарыздың ара салмағы 43,5% дейін төмендеген, ал тауарлық-
материалдық қорлардың құны ағымдағы активтер құнынан 55% асып кеткен,
01.01.06ж. ақша қаражаты ағымдағы активтердің 1,1% сәйкес болған.
Сурет 2 Азон ЖШС-нің ағымдағы активтер құрылымы
Жеке және несие табыс көздерін қарастырайық Қосымша Б.
Азон ЖШС-нің жалпы сомасы 2004 жылы 51,7 миллионды құраған. Үш жылдың
ішінде капитал осынша бағаға, яғни, екі есе өсті.
Азон ЖШС капиталының құрылымы 3 суретте көрсетілген.
Үш жылдың ішінде жеке капиталдың меншікті салмағы 16,5%-дан 14,3%-ға
төмендеген, бұнымен бір уақытта өндіріс қызметін қаржыландырудың жалпы
сомасында несие капиталының үлесінің 83,5%-дан 85,7%-ға дейін өскені
байқалады. Яғни, бұдан АЗОН ЖШС-нің несие көзіне тәуелділігін көруге
болады.
Азон ЖШС-нің жарғылық капиталы жазып алынған көлем болып табылады да,
12,5 миллион теңгені құрайды. 2002-2005 жылдардағы шығынды қызметі жеке
қаржыландыру көздері құрамындағы жабылмаған шығынның барын көрсетті. 2006
жылдың нәтижесі бойынша алынған таза табыс қана шығынды жауып, бөлінбеген
кіріс кіргізді. 01.01.2004 жылдағы 8,5 миллион көрсеткішті 01.01.06 жылы
14,7 миллион теңгеге өсірді.
2002 жылы өнеркәсіп 35 миллион теңге несие алады. 2007 жылдың басындағы
жағдаймен салыстырғанда, несие қаражатының қалдығы 33,4 миллион теңгені
құрайды.
Сурет 3. Азон ЖШС капиталының құрылымы
Несие қарызының 5,4 есе өскені теріс кезең болып табылады. Несие
қарызының меншікті үлесі үш жылдың ішінде 19,2 пайыздан 51,8 пайызға өскен.
Ал жағымды жағы қарызды екі жылдың ішінде қатарынан жауып тастағаны.
1 кестеде Азон ЖШС-нің қаржылық-шаруашылық жұмысын талдаймыз.
Үш жыл ішіндегі Азон ЖШС –нен түскен табыс көрсеткіштері әр-түрлі: 2004
жылы пайда 47,3 млн. теңге құраған, 2005 жылы 36 млн. теңгеге немесе 24%
-ға дейін төмендеген, ал 2006 жылы пайда 2,3 есе өседі, табыс 83,5 млн.
теңгені құрайды.
Өткізімнің өзіндік құны қарқындылығы тұрақты деуге болады: 20042004-
2005 ж.ж. бір деңгейде 33,8-34,3 млн. теңге, 2005-2006 жылдармен
салыстырғанда өсім 85% құрайды. Талдау нәтижесінде 2005 жылғы өткізімнен
түскен табыстың төмендеуі өнімнің өзіндік құнының шарықтауына байланысты
ара салмағы 2004 жылғы 71,4 %-дан 2005 жылы 95,1% -ға дейін өскені
анықталды. 2006 жылы табыстың өсуі қарқыны өзіндік құннан да асып түсті,
соның нәтижесінде өзіндік құнның ара салмағы 76,1%-ға дейін төмендеді.
Сәйкесінше, бұл кәсіпорынның жалпы көлемдік табысының өсуіне себеп болды
(Сурет 4).
Кесте 1.
Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық жұмысының негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер жылдар Өсу деңгейі
2004 2005 2006 2005 2006 2006
2004 2005 2004
1. Өткізілген өнімнің 33796 34291 63554 101,5% 185,3% 188,1%
өзіндік құны, мың теңге
2. Дайын өнімнен түскен 47334 36043 83479 76,1% 231,6% 176,4%
пайда, мың теңге
3. Негізгі қаражаттың 17353,5 23000 32750 132,5% 142,4% 188,7%
орташа жылдық құны, мың
теңге
4. Ағымдағы активтердің 33803,5 38758 55352,5114,7% 142,8% 163,7%
орташа жылдық құны, мың
теңге
5. Негізгі қорлардың 2,7 1,6 2,5
айналымдық коэф фициенті: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz