Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тарту: мәселелері және шешілу жолдары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Шетел инвестицияларының ұлттық экономикадағы орны ... ... ... ... ... ..7
1.1 Шетел инвестицияларының мәні, себептері, нысандары және әсер
етуші факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақстандағы шетел инвестицияларын мемлекет тарапынан реттеу ... ... ... ...22
2 Қазақстанға шетел инвестицияларын тарту процесі және нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.1 Қазақстанға тартылған шетел инвестициясының ұлттық
экономикадағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
2.2 Қазақстанға шетел инвестицияларын тартудағы хал.ахуалының
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3 Қазақстанға шетел инвестицияларын тартудың өзекті
мәселелері және болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.1 Шетел инвестицияларын Қазақстанға тартудың негізгі мәселелері ... ... ... ..57
3.2 Шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру жолдары және
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
Әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .85
1 Шетел инвестицияларының ұлттық экономикадағы орны ... ... ... ... ... ..7
1.1 Шетел инвестицияларының мәні, себептері, нысандары және әсер
етуші факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақстандағы шетел инвестицияларын мемлекет тарапынан реттеу ... ... ... ...22
2 Қазақстанға шетел инвестицияларын тарту процесі және нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.1 Қазақстанға тартылған шетел инвестициясының ұлттық
экономикадағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
2.2 Қазақстанға шетел инвестицияларын тартудағы хал.ахуалының
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3 Қазақстанға шетел инвестицияларын тартудың өзекті
мәселелері және болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.1 Шетел инвестицияларын Қазақстанға тартудың негізгі мәселелері ... ... ... ..57
3.2 Шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру жолдары және
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
Әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .85
Тақырыптың өзектілігі. Елдің шетел капиталының тікелей салымдарының тартымдылығы ел заңдарымен қаралған экономикалық ынталандыру мен жеңілдіктер жүйесінен көрінеді.
Инвесторлар салық салу саласында жеңілдіктер беретін елді қалайтыны белгілі. Республикадағы инвестициялық жағдайда толығымен өзгерту, шетел және отандық инвесторлар үшін ең көп қолайлы жағдай тәртібін жасау үшін құқықтық база жетілдірілген.
Қазақстандағы мемлекет қызметiнiң жаңа салаларының бiрi шетел инвестициясын тарту болып табылады. Қазақстан Республикасының Президентi Н.А. Назарбаевтiң «Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың көркендеуi, қауiпсiздiгi және жағдайының жақсаруы» атты жолдауында ұзақ мерзiмдi приоритеттi мақсаттар мен жүзеге асыру стратегияларына шетел инвестициясы мен iшкi жинақтардың жоғары деңгейi бар ашық нарықтық экономикаға негiзделген экономикалық өсудi жатқызады.
Қолайлы макроэкономикалық ортаның тұрақтылығы жағдайында капитал нарығының құралдары мен тетіктері экономикалық өсімге үлкен үлес қосады. Қазақстандық кәсіпорындар инвестицияларды көптеп қажетсінуде. Сарапшылардың бағалауы бойынша инвестициялық құралдарға нақты қажеттілік жылына 10 млрд долл. құрайды. Осылайша тек қана Қазақстанның электроэнергетика саласына 2015 жылға дейін 3,5 млрд долл. инвестициялар қажет деп бағалануда. Дегенмен, ұлттық өндірістің капитал сыйымдылығын ескере отырып, халықаралық сарапшылар Қазақстан жағдайындағы инвестициялардың оңтайлы мөлшері 10 млрд. доллардан да асып, кейбір бағалаулар бойынша тіпті 50 млрд долларды құрайды [1, 5б].
Осыған байланысты ерекше айта кететін жағдай, Қазақстанның соңғы жылдардағы экономикасының өсу деңгейі инвестициялық қызметпен тығыз байланысты. Оң макроэкономикалық жағдай инвестициялардың көбеюіне және экономиканың өсуіне алып келді.
Қазақстан Республикасының “Салық және басқа да бюджетке міндетті төлемдер туралы” заңында республикадағы инвестициялық жағдайда жақсарту бойынша халықаралық салық және инвестициялар бойынша орталықтың ескерулері мен ұсыныстары ескерілген. Сонымен қатар, республика беретін инвесторлардың мүддесін қорғау бойынша кепілі жеке жолға жазылған. Бұл кепілдер бәсеке еркіндігін кәсіпкерлік еркіндігін, өз үлесін билеуге құқықты, тауарларды өткізу немесе сатуды бақылайтын мемлекеттік монополияға тиым салуда, бағаларды бақылау және реттеу шаралары қолданбауды қамтамасыз етеді. Бұл біздің экономикаға капитал инвестициялауға себеп болады.
Елдің дамуының дәл осы кезеңінде, экономикада жандану байқалған кезде шетел инвестициясын тарту міндеті актуалды болып отыр. Олар Қазақстандық экономиканы жөндеуге үлкен түртпек қана жасамай сонымен қатар оның әлемдік экономикаға кіруіне көмектеседі.
Инвесторлар салық салу саласында жеңілдіктер беретін елді қалайтыны белгілі. Республикадағы инвестициялық жағдайда толығымен өзгерту, шетел және отандық инвесторлар үшін ең көп қолайлы жағдай тәртібін жасау үшін құқықтық база жетілдірілген.
Қазақстандағы мемлекет қызметiнiң жаңа салаларының бiрi шетел инвестициясын тарту болып табылады. Қазақстан Республикасының Президентi Н.А. Назарбаевтiң «Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың көркендеуi, қауiпсiздiгi және жағдайының жақсаруы» атты жолдауында ұзақ мерзiмдi приоритеттi мақсаттар мен жүзеге асыру стратегияларына шетел инвестициясы мен iшкi жинақтардың жоғары деңгейi бар ашық нарықтық экономикаға негiзделген экономикалық өсудi жатқызады.
Қолайлы макроэкономикалық ортаның тұрақтылығы жағдайында капитал нарығының құралдары мен тетіктері экономикалық өсімге үлкен үлес қосады. Қазақстандық кәсіпорындар инвестицияларды көптеп қажетсінуде. Сарапшылардың бағалауы бойынша инвестициялық құралдарға нақты қажеттілік жылына 10 млрд долл. құрайды. Осылайша тек қана Қазақстанның электроэнергетика саласына 2015 жылға дейін 3,5 млрд долл. инвестициялар қажет деп бағалануда. Дегенмен, ұлттық өндірістің капитал сыйымдылығын ескере отырып, халықаралық сарапшылар Қазақстан жағдайындағы инвестициялардың оңтайлы мөлшері 10 млрд. доллардан да асып, кейбір бағалаулар бойынша тіпті 50 млрд долларды құрайды [1, 5б].
Осыған байланысты ерекше айта кететін жағдай, Қазақстанның соңғы жылдардағы экономикасының өсу деңгейі инвестициялық қызметпен тығыз байланысты. Оң макроэкономикалық жағдай инвестициялардың көбеюіне және экономиканың өсуіне алып келді.
Қазақстан Республикасының “Салық және басқа да бюджетке міндетті төлемдер туралы” заңында республикадағы инвестициялық жағдайда жақсарту бойынша халықаралық салық және инвестициялар бойынша орталықтың ескерулері мен ұсыныстары ескерілген. Сонымен қатар, республика беретін инвесторлардың мүддесін қорғау бойынша кепілі жеке жолға жазылған. Бұл кепілдер бәсеке еркіндігін кәсіпкерлік еркіндігін, өз үлесін билеуге құқықты, тауарларды өткізу немесе сатуды бақылайтын мемлекеттік монополияға тиым салуда, бағаларды бақылау және реттеу шаралары қолданбауды қамтамасыз етеді. Бұл біздің экономикаға капитал инвестициялауға себеп болады.
Елдің дамуының дәл осы кезеңінде, экономикада жандану байқалған кезде шетел инвестициясын тарту міндеті актуалды болып отыр. Олар Қазақстандық экономиканы жөндеуге үлкен түртпек қана жасамай сонымен қатар оның әлемдік экономикаға кіруіне көмектеседі.
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Экономика факультеті
Әлемдік экономика және халықаралық қатынастар кафедрасы
Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тарту: мәселелері және
шешілу жолдары
050202- Халықаралық қатынастар мамандығы бойынша жазылған
Диплом ЖҰМЫСЫ
Орындаған: Ахтамбердиева Айгерим ______________
сырттай оқу бөлімі, 050202 –
Халықаралық қатынастар
мамандығының 3 (3ж.о.) курс студенті
Ғылыми жетекшісі: Қалдыбаева А.Е. _________________
э.ғ.к., доцент
Алматы, 2011ж
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Шетел инвестицияларының ұлттық экономикадағы орны ... ... ... ... ... ..7
1.1 Шетел инвестицияларының мәні, себептері, нысандары және әсер
етуші
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақстандағы шетел инвестицияларын мемлекет тарапынан
реттеу ... ... ... ...22
2 Қазақстанға шетел инвестицияларын тарту процесі және
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.1 Қазақстанға тартылған шетел инвестициясының ұлттық
экономикадағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 34
2.2 Қазақстанға шетел инвестицияларын тартудағы хал-ахуалының
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3 Қазақстанға шетел инвестицияларын тартудың өзекті
мәселелері және болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...57
3.1 Шетел инвестицияларын Қазақстанға тартудың негізгі
мәселелері ... ... ... ..57
3.2 Шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру жолдары және
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .77
Әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..85
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Елдің шетел капиталының тікелей салымдарының
тартымдылығы ел заңдарымен қаралған экономикалық ынталандыру мен
жеңілдіктер жүйесінен көрінеді.
Инвесторлар салық салу саласында жеңілдіктер беретін елді қалайтыны
белгілі. Республикадағы инвестициялық жағдайда толығымен өзгерту, шетел
және отандық инвесторлар үшін ең көп қолайлы жағдай тәртібін жасау үшін
құқықтық база жетілдірілген.
Қазақстандағы мемлекет қызметiнiң жаңа салаларының бiрi шетел
инвестициясын тарту болып табылады. Қазақстан Республикасының Президентi
Н.А. Назарбаевтiң Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың көркендеуi,
қауiпсiздiгi және жағдайының жақсаруы атты жолдауында ұзақ мерзiмдi
приоритеттi мақсаттар мен жүзеге асыру стратегияларына шетел инвестициясы
мен iшкi жинақтардың жоғары деңгейi бар ашық нарықтық экономикаға
негiзделген экономикалық өсудi жатқызады.
Қолайлы макроэкономикалық ортаның тұрақтылығы жағдайында капитал
нарығының құралдары мен тетіктері экономикалық өсімге үлкен үлес қосады.
Қазақстандық кәсіпорындар инвестицияларды көптеп қажетсінуде. Сарапшылардың
бағалауы бойынша инвестициялық құралдарға нақты қажеттілік жылына 10 млрд
долл. құрайды. Осылайша тек қана Қазақстанның электроэнергетика саласына
2015 жылға дейін 3,5 млрд долл. инвестициялар қажет деп бағалануда.
Дегенмен, ұлттық өндірістің капитал сыйымдылығын ескере отырып, халықаралық
сарапшылар Қазақстан жағдайындағы инвестициялардың оңтайлы мөлшері 10 млрд.
доллардан да асып, кейбір бағалаулар бойынша тіпті 50 млрд долларды құрайды
[1, 5б].
Осыған байланысты ерекше айта кететін жағдай, Қазақстанның соңғы
жылдардағы экономикасының өсу деңгейі инвестициялық қызметпен тығыз
байланысты. Оң макроэкономикалық жағдай инвестициялардың көбеюіне және
экономиканың өсуіне алып келді.
Қазақстан Республикасының “Салық және басқа да бюджетке міндетті
төлемдер туралы” заңында республикадағы инвестициялық жағдайда жақсарту
бойынша халықаралық салық және инвестициялар бойынша орталықтың ескерулері
мен ұсыныстары ескерілген. Сонымен қатар, республика беретін
инвесторлардың мүддесін қорғау бойынша кепілі жеке жолға жазылған. Бұл
кепілдер бәсеке еркіндігін кәсіпкерлік еркіндігін, өз үлесін билеуге
құқықты, тауарларды өткізу немесе сатуды бақылайтын мемлекеттік монополияға
тиым салуда, бағаларды бақылау және реттеу шаралары қолданбауды қамтамасыз
етеді. Бұл біздің экономикаға капитал инвестициялауға себеп болады.
Елдің дамуының дәл осы кезеңінде, экономикада жандану байқалған кезде
шетел инвестициясын тарту міндеті актуалды болып отыр. Олар Қазақстандық
экономиканы жөндеуге үлкен түртпек қана жасамай сонымен қатар оның
әлемдік экономикаға кіруіне көмектеседі.
Қазақстанның территориясының кеңдігі инвесторларға транспорт және
коммуникациялық қызмет рыногін жетілдіруге зор мүмкіндік ашады.
Республиканың Европа мен Азия арасындағы тронзиттік мемлекет болуы
шикізаттар мен қосалқы бөлшектерді, товарларды халықаралық тасымалдауда
инвесторлардың шығындарын айтарлықтай қысқартады. Инвесторлар су көлігімен
Ақтау порты арқылы Каспи аймағында қолдана алады. Қазақстанда теміржол және
автокөлік жолдары ерекше маңызды рөльді алады. Бірақ темір және авто
жолдары қазіргі заманғы халықаралық талаптарға сай емес: жылдам жүру
автомагистральдары өте аз, ал теміржолдар қайта құрылуды қажет етеді.
Телефон желілерінің жетілмеуі, телексті және факсимальді байланыстың
дамылмауы, құрал жабдықтардың ескіруі инвесторлақ қызметтің жүргізілуіне
қосымша қиындықтар тудырады. Жол шаруашылығын технологиялық қайта
жабдықтаумен қатар транспортық және коммуникациялық желілерді Астанаға
қарай бағыттау керек және инвесторлардың Қазақстанның транзиттік
мүмкіндігін толық қолдану үшін Батыс-Шығыс бағытын жетілдіру керек.
Қазақстан Республикасында қызмет көрсету денгейін көтеру керек,
жолаушыларға қызмет көрсеткенде халықаралық ортада танымал шетел тілдерін,
мемлекеттік тілді және орыс, ағылшын тілдерін белсенді қолдану керек. Ол
үшін транспорт және коммуникация рыногында жұмыс істейтін үйымдардың
қызметкерлерін оқыту үшін арнайы бағдарламалар керек. Инвесторларды тартуда
демалу аясы, әртүрлі көңіл көтеру халықаралық туризм, аң аулау және балық
аулау индустриясы маңызды орынды алады.
Бүгінгі таңда, Қазақстандағы макроэкономикалық жағдай инвестициялау
үдерісіне барынша жағдай жасайды – ол осы жылдардағы реформалар нәтижесінде
тұрақты және ең қолайлы болып табылады.
Ең алдымен инвестициалар бұл экономикалық маңызды фактор, оның
Үкіметтің 2010 жылға дейінгі ЖІӨ-ді екі есеге көбейту шешімі жыл сайын ЖІӨ-
нің 8-9 пайызға өсуін талап етеді. Сондықтан да экономикалық өсім жылдам
болу үшін маңызды инвестициялар қажет. Қазақстан қор нарығын
инвестициялардың негізгі көзерінің бірі ретінде қарастыру үшін негізгі
капиталға инвестициялар үлесін ең кем дегенде үш есеге дейін көбейту керек.
Қазіргі кезде оның үлесі 10%-дан аспайды, ал дамыған елдерде оның деңгейі
40-60%-ға жетеді.
Бірақ, көп ел инвестиция алғысы келетінін және оған деген бәсекенің
жөғары деңгейде екендігін ескеру керек. Сондықтан да шетел
инвестицияларды тартуды зерттеу осы таңда өзекті мәселелердің бірі деп
айтуымызға әбден болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстандағы шетел инвестициасының
экономикадағы орнын және мәнін анықтау.
Дипломдық жұмысты жазу барысында келесі міндеттерді шешу қажет:
• ұлттық экономиканың дамуындағы шетелдік инвестициялардың және олардың
нысандарының рөлін анықтау;
• шетелдік тікелей инвестициялаудың себептерін және экономикалық
тиімділігін талдау; шетелдік тікелей инвестицияларды тартудың механизімін
қарастыру;
• Қазақстанға шетел инвестицияларын тартуды мемлекет тарапынан реттеуді
зерттеу; Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартудың хал-
ахуалының жағдайын сараптау;
• Қазақстан Республикасындағы шетел инвестициясының келіп түсүіне талдау
жасау;
• шетел инвестицияларын тартудың негізгі мәселелері қарастыру;
• шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру жолдарын және даму болашағын
қарастыру.
Қазақстан республикасындағы шет ел инвестициялары қызметінің бағыттары
мен ерекшкліктері зерттеудің объектісі болып табылады
Осы дипломдық жұмыста оның әдістемелік негізі ретінде Қазақстанның және
Ресейдің ғалымдарының еңбектері, Қазақстан Республикасының статистика
бойынша агенттігінің міліметтері, ағымдағы баспа және интернет ресурстары
қолданылды.
1 Шетел инвестицияларының ұлттық экономикадағы орны
1.1 Шетел инвестицияларының мәні және мазмұны
Әлемдік шаруашылық дамуының, қазіргі деңгейінде шет
инвестициялардың өсуінің күшеюі байқалады, оның қарқыны халықаралық
сауда өсүінің қарқынынан асып түседі. Барлық елдер экономикалық даму
дәрежесіне қарамастан экономикалық өсімге жету үшін шетел
инветицияларын тартудың әдістері мен жолдарын жетілдірумен
айналысады.
Сауда ағымдарының, шетел инвестицияларының ағымдарының және
технологияның айырбасының либерализациясы жағдайында компаниялардың
нарықтағы күресі одан әрі агресивті болып жатыр. Капиталдың болуы,
иновациялық қызмет технологиялармен, квалификацияланған адам
ресурстарымен қамтамассыз етілуі және тиімді ұйымдастырушылық және
басқарушылық практикасы - осы факторлардың бәрі кәсіпорынның бәсеке
қабілеттігін қамтамассыз етуде маңызды рол атқарады және сәйкес
макроэкономикалық жағдайларда қабылдаушы елдердің экономикалық даму
көрсеткіштерін жақсартуға көмектеседі.
Өндіріс факторларының халықаралық қозғалысы әдетте халықаралық
саудадан гөрі қатаң мемлекеттік реттеудің құралы болып табылады. Әлемнің
көптеген елдерінде, соның ішінде дамыған Батыс Еуропа елдерінде, капитал
қозғалысына және жұмыс күші миграциясына өте маңызды шектеулер әлі күнге
дейін іс жүргізуде. Неоклассиктердің бірі Б. Олин өзінің сауда
концепциясында былай деген: “Өндіріс факторы әр бір елдегі оған деген
сұраныспен анықталады, демек, олар шектеулі өнімділігі аз жерден көп
жерлерге қарай көшеді” [2, 20б].
Р. Нурксенің тұжырымы бойынша, тауарды сыртқа көп тасмалдаушы дамыған
елде капиталға деген сұраныс тез өседі, осыған сәйкес олар капиталды ішке
енгізе бастайды (немесе керісінше).
Неоклассиктермен бірге бұл сұраққа неокейнсиандықтар да жауап беруге
тырысты. Неокейнсиандық теория негізінен капитал қозғалысы мен төлем
балансының арақатынасын анықтайды.
Кейнстің айтуы бойынша, “капитал миграциясының бірден бір себебі – бұл
әрбір елдің төлем баланстарының бір қалыпты болмауы”. Кейнстің осы
көзқарасын Ф. Махлуп пен Р.Ф. Харрод дамытты.
Ф. Махлуп осы арақатынасты үш тұрғыда қарастырды:
1. белгілі бір елдің төлем балансының сальдосы плюс таңбалы болса, онда
капиталды шетке шығарушы ел сатып алушы елге өз тауарын көбірек сата
отырып. Ішке капитал енгізе отырып, ішке капитал енгізу арқылы экспорт
пен импортты теңестіреді. Осының нәтижесінде капиталды шетке шығарушы
елдің ұлттық табысы ұлғаяды;
2. егер белгілі бір елдің инвестициясы көбеймесе, бірақ қаржы жинау
қабілеті зор болса, онда капиталды шетке шығару экспортер елдің ұлттық
табысын ұлғайтады және жұмыстың белсенділігін күшейтеді;
3. капиталдың шеттен әкелінуі импортер елдің ішкі экономикалық жағдайына
әсер етеді, яғни шеттен әкелетін капитал формаларының ішінде портфельдік
инвестициядан гөрі, тікелей төте инвестицияны енгізу әлде қайда тиімді
болып табылады.
Р.Ф. Харродтың “Экономикалық динамика” моделі бойынша, капиталы мол
елдердің экономикалық өсу қарқыны неғұрлым төмен болған сайын, олардың
капиталды шетке шығару тенденциясыда соғұрлым күшейе түседі [3, 188б].
Капитал миграциясының осы ғалымдар анықтаған бір себебі – капиталға
деген сұраныс пен ұсыныстың әр елде бір қалыпты болмауы.
Капитал көп жағдайда оған деген сұранысы бар және де сұраныс мөлшері
көп еледрде шығарылады.
Негізінен, капиталды оған деген сұранысы көп елдер емес, ұсынысы көп
елдер шығарады.
Капиталдың халықаралық қозғалысының екі ағымын анықтауға болады: капиталдың
экспорты және импорты.
Капиталдың халықаралық қозғалысы әртүрлі нысандарға ие болады.
Пайда болу көздері бойынша әлемдік нарықта қозғалыстағы капитал ресми
және жеке болып бөлінеді.
Ресми (мемлекеттік) капитал – үкметтердің шешімімен және де үкмет
аралық ұыймдар шешімімен шетелге жіберілетін немесе шетелден әкелінетін
мемлекеттік бюджеттің қаржылары. Капитал қозғалысының бұл категориясына
үкмет аралық келісімдер негізінде бір елмен екінші елге берілетін
мемлекеттік қарыздар, кредиттер, гранттар, көмектер жатады.
Ресми капиталдың көздері мемлекеттік бюджеттің құжаттары болып
табылады, яғни нәтижесінде салық төлеушілердің ақшалары.
Сондықтан да шетелге сауда капиталдарының орын ауыстыруы туралы шешім
үкметпен және парламентпен шешіледі.
Жеке (мемлекетті емес) капитал – басқарушы органдары мен
бірлестіктерінің шешімімен, шетелге шығарылатын немесе шетелден әкелінетін
жеке фирмалардың, банктердің және басқа да мемлекеттік емес ұйымдардың
қаражаттары [4, 54б].
Капитал қозғалысының , бұл категорияға шетел фирмаларымен шетелге
капиталды инвестициялау, сауда несиелерін беру, яғни банк аралық несиелер.
Бұл капиталдық құрылу көзі мемлекеттік бюджетпен байланыспаған өзіндік
немесе қарыздық жеке фирмалардың қаржылары. Бірақ фирмалардың автономды
қатыстылығына қарамағанда, өздерінің капиталдарының халықаралық орын
ауыстыру туралы шешім қабылдауда, әдетте үкмет оны реттеуге және бақылауға
құқығын өз артында қалдырады.
Қолдану мінездемесі бойынша капитал екіге бөлінеді:
1. Кәсіпкерлік капитал – табыс табу мақсатында қаражаттар өндіріске тура
және жанама түрінде салынады. Кәсіпкерлік капитал ретінде көбінесе жеке
капитал қолданылады, бірақ не мемлекеттің өзі де, мемлекетке бағыныштылар
да шетелге қаражат сала алады.
2. Қарыз капитал – пайзды алу мақсатында қарызға берілетін қаражат.
Халықаралық масштапта, жеке көздерден халықаралық несиелеу айтарлықтай
көлемдерге жетсе де қарыз капитал ретінде негізінен ресми капитал
қолданылады.
Салу мерзіміне қарай капитал орта мерзімді және ұзақ мерзімді капитал
болып бөлінеді.
Орта мерзімді капиталда капитал бір жылдан жоғары мерзімге
салынады. Қарыз капиталы сияқты тікелей және портфельді инвестициялары
түріндегі кәсіпкерлік капиталдың барлық салымдары әдетте ұзақ мерзімді
болып табылады.
Қысқа мерзімді капиталда капитал салымдары бір жылдан кем мерзімге
беріледі.
Салым мақсаты бойынша капитал тікелей және портфельді инвестиция
болып бөлінеді:
Тікелей инвестициялар - инвестродың капитал орналасқан объектіге
бақылау жасауды қамтамасыз ететін капитал салынған елдегі ұзақ мерзімді
экономикалық қызығушылықты иемдену мақсатындағы капитал салымдары.
Мемлекеттік фирмалар бойынша қатысты емес шетелдік инвестициялардың
көлемін санамағанда, олар толығымен жеке кәсіпкерлік капиталды шетке
шығарумен байланысты.
Портфельді инвестициялар - бұл инвесторға инвестицияланған объектіге
нақты бақылау жасау құқығын беретін шетелдік бағалау қағаздарына капитал
салымдары.
Халықаралық капитал қозғалысының нысандары әр белгілі бір елмен
мойындалады, әдетте ол өзінің инвестициялық және банктік заңдылықтары мен
орналастырылады [5, 32б].
Тікелей шетел инвестицияларына қатысты:
• капитал шығарудың субъектілері;
• тікелей шетел инвестициялаудың себептері;
• тікелей инвестицияларының экономикалық эффекттері;
• тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау.
Әлемдегі нарықтағы инвестициялық капиталдық сұранысымен ұсынысына
шиелініскен баланста Қазақстан мен ТМД-ның басқа мемлекетінің позициялары
өте төмен болып саналады. Бұл мәселелерге енді тек қана өз араларында,
әлемдік капитал нарығының өте шағын сигментінде бәсекелесуге ғана болады.
Ал тікелей және портфельді инвестицияларға келсек, бұл аймақта олардың
ликвидтіліктері экономиканың құрылымдық өзгермелі мәселелерімен, ішкі
қаржылық нарықтық көбірек болуымен шектелуі.
Капиталды шетке шығарудың алғашқы кезеңінде капиталдар көп жағдайда
дамыған елдерден алынып, тәуелді елдерге шығарылды.
Ал қазіргі уақытта капиталдың миграциясы көбінесе дамыған елдердің
арасында жүреді, яғни тікелей шетел инвестициялардың 70 – 75 % - ті
өнеркәсібі дамыған елдердің үлесінде болып тұр.
Тікелей инвестициялардың ХХ ғасырдың 90 жылдарының басында жалпы
көлемінің 25,8%-ті дамушы елдерге, 18,2%-ті АҚШ-қа, 99 %-ті Ұлыбританияға,
26,6%-і Батыс Еуропаның басқа елдеріне, 10%-і Канадаға, 9,5%-ті әлемнің
басқа елдеріне салынады.
Дамыған елдердің арасында капитал миграциясының өсуінің бірден-бір
себебі, дамушы елдерде ғылымды көп қажет ететін, жоғары білімді мамандармен
қамтамасыз етілетін өнім өндірісін ұйымдастыру өте қиын.
Сонымен бірге, өнеркәсібі дамыған елдерде өте ірі қаржылар мен сиымды
ішкі нарықтар бар.
ФРГ мен Жапонияның шетелдерге қаржы бөлуі ХХ ғасырдың 60 жылдарының
ортасынан бастап, жылдамдатылды. Олардың тікелей инвестицияларының өсу
қарқыны АҚШ пен салыстырғанда, екі еседей көп болды. Капиталды салу
сфераларына бәсекелестік күшейді. Мемлекеттің капитал экспортеры ретіндегі
рөлі кенеттен өсіп кетті.
Қазіргі уақытта елдер арасындағы капиталдың қарама-қарсы қозғалысы кең
дамуда, яғни олардың әр қайсысы бір мезетте әрі экспортер, әрі импортер
рөлін атқарады, яғни капиталдың айқасқан айырбасы деген қозғалыс пайда
болды.
Сонымен бірге, елдің ішінде капиталдың жетіспеуінен экспорттың жүзеге
асырылуына, ал импорттың шетелдік капиталдың ұлттық капиталды бірнеше рет
ығыстыруына әкеліп соғуы мүмкін.
Мемлекеттегі қолайлы инвестициялық климатты жасау дегеніміз –
бұл қазіргі кезеңдегі Қазақстандағы инвестициялық климатты бағалаудың,
салыстырмалы талдаудың негізі болып табылады, толық көрсеткіштер жүйесін
құрайтын әр түрлі әдістер кешенінің жиынтығы:
• мемлекеттің нарық потенциалының мінездемесі;
• табиғи және еңбек ресурстарымен қамтамасыз етуі;
• экономикалық реформалардың күйі және дамуы;
• инвестициялық іс-әрекет үшін заңдылық база;
• мемлекеттік ограндарда жүргізу, басқару кепілдерін қабылдаудың реттелуі;
• валюталық нарықтың және нарық инфрақұрылымының дамуы;
• банктық жүйенің тұрақтылылығы;
• саяси климаттың тұрақтылылығы және бағыттылылығы.
Инвестордың типіне, инвестициялық мақсаттар мен тәуекел дәрежесіне
байланысты шетел инвестицияларының түрлерін бөліп көрсетеді. Сонғы жылдары
қаржылар (құралдар) әр түрлі, бұның көмегімен шетел инвестициялары жүзеге
асырылады. Бұл электрондық коммуникация шеңберіндегі жетістіктердің
арасындағы байланысты жақсартқан және жаңа инвестициялық механизмдерді
дамытқан жетістіктердің арқасында мүмкін болды.
Капитал қозғалысының осындай механизмдерінің бірі тікелей шетел
инвесторы болып табылады, бұларды шетел компанияларымен мемлекетке жүзеге
асыру арқылы инвесторлар рыноктан тез кету мүмкіндігінен айырылады. Бірақ
олар жоғары дәрежедегі тәуекелмен байланысты ұзақмерзімді салымдар салуға
дайын, өйткені бұл жағдайда салым тәуекелімен байланысты шығындардай пайда
жоғары болатынына сенімді болады. Тікелей шетел инвестициялар тікелей емес
инвестицияларға қарағанда капиталдың маңызды сомаларын құрайды.
Инвестицияның өте жоғары көлемі мен капиталсалымның ұзақ мерзімімен
үйлестіруде, инвестициялаудың бұл формалары алушы елдер үшін табысты болып
табылады.
Корпоративтік табыс салығы преференциясын пайдалану үшін салық төлеуші
инвестициялық проект негізінде пайдалануға жаңа енгізіліп жатқан соммасы
қосылмайды. Инвестициялық салықтың преференциялардың уақыты өткеннен кейін
заңмен бекітілген нормада салықты төлей береді. Мемлекеттік қолдау
мақсатында салықтық преференциядан басқа кедендік жеңілдіктер, яғни олар
импортталған құралдарға кедендік баждан босатылады.
Инвестициялық преференциялар инвестордың мемлекеттік органмен жасасқан
контрактісі негізінде беріледі. Салық преференциялар мен кедендік
жеңілдіктерден басқа заңда мемлекеттік гранттар көрсетілген, яғни
инвестициялық жобаны жүзеге асыру үшін қажет мемлекеттік мүлікті
қайтарымсыз беру. Елдегі инвестицианы реттейтін заң мемлекеттік грант
ретінде мына объектілерді айқындайды: жер учаскелер, ғимараттар, машиналар
және құралдар.
Капитал негізінен екпінді түрде дамушы елдерге ағылады, әрине
Қазақстанға шетел капиталын тартуда бәсекелестер бар. “Капитал елге
келу үшін” инвестициялық климот деп аталатын көптеген факторлардың
болуын
қажет етеді. Сол факторлардың ішінен:
• нарықтың потенциалы;
• ұлттық экономиканың ресурспен қамтамассыз етуі;
• реформалардың қадамы;
• экономикалық коньюктураның жағдайы;
• инвестициялар үшін заңды базасы;
• саяси климот;
• бюрократия, жемқорлық, криминогендік жағдай.
Басқа да қажетті жағдайлар:
• заңдардың тұрақтылығы;
• кедендік, қаржылық, салықтық реттеуде кәсіпкерлікке нақты құқықтық
база жасау;
• салықтардың, тарифтердің және жеңілдіктер деңгейінің бәсеке
қабілеттілігі.
Тікелей инвестицияны кәсіпорынға салу кезінде инвесторды бәрінен бұрын
қызықтырады:
• ақпараттың бар болуы;
• жетімділігі;
• толықтылығы;
• шынайылығы;
• оны берудің оперативтілігі (уақыттылылығы).
Инвестор бухгалерлік есептерді, құжаттарды түсіну үшін
халықаралық стандарттарға сай келуі қажет [6, 9б]. Ақпараттың
жетімсіздігі, белгісіздікті алып келеді, ал бұл өз кезегінде
капиталдың тәуекелінің өсуіне алып келеді. Тәуекелдің жоғары дәрежесі
инвестор жоғарғы пайда нормасын күтеді. Инвесторды қызықтыру үшін
оған бизнес жоспар беру қажет:
• жүзеге асыруға қажет мақсаттың нақты жоспары;
• оларды орындаудың кезеңдері;
• күтілетін шығын және пайда көлемін нақты есептеу;
• оны бөлудің әдістері.
Кәсіпорын инвесторды тартудың барлық заңды әдістерін инвестиция
тарту үшін пайдалануы қажет.
Шетел инвесторлары үшін ұлттық инвесторларға сияқты жағдай
жасау қажет. Мұндай талаптардың орындалуы инвестициялық тәуекелді
төмендетуге мүмкіндік береді. Американың “Наследие” деген мемлекеттік
қоры инвестиция салғанда елді таңдаудың 9 факторын атап айтты:
• эконоимкалық өсімнің деңгейі немесе басқаша жалпы ішкі өнімнің
өсімшесі;
• саяси тұрақтылық;
• нарықтың көлемі (бір адамға шаққанда жалпы ішкі өнімнің көлемін
халық санына көбейтумен анықталады);
• шетел көмегіне тәуекел (экономикалық еркіндікте қозғалып келе
жатқан көптеген елдер, зерттеушілердің айтуынша, шетел көмегінен
тәуелсіз. Олар өзінің дамуында тек өз ресурстарына сенеді);
• сыртқы қарыз мөлшері (әрине, бұл проблема шешімсіз емес, егер
қарызға алынған ақша жол құрылысына, инфроқұрлымды дамытуға
жұмсалса, бұл экономикалық даму үшін жақсы);
• волютаның басқа валютаға еркін түрде айырбасталуы (пайданың
репотриациялану мүмкіндігі кез-келген салым үшін қажет жағдай. Бұл
мүмкіндік заңмен кепілденеді. Ол жергілікті волютамен бекітіледі);
• волюта күші (бұл волютаның инфляцияға қатысты тұрақтылығы);
• ішкі қорлардың деңгейі (эксперттердің айтуынша, экономиканың дамуы
үшін ЖІӨ ішкі қорлануы 24 % болу қажет. Мұндай қорлану ЖІӨ-ң 4-5 %
өсуге мүмкіндік береді;
• инфрақұрылымның деңгейі.
Шетел капиталын тартудың бір әдісі шетелдік басқаруға беру. Бұл
механизм көп мөлшерде жеткізушілері, материалдары бар ірі
кәсіпорындарға қажет. Бұл кәсіпорынды басқару жоғары деңгейдегі
менеджментпен байланысты және егер, инвестор кәсіпорынның тиімді
жұмыс жасауына кепілдік берсе.
Тікелей инвестициялар арқылы шетелге өндіріс факторларының қозғалысы
сыртқы сауданы ынталандырады, өйткені келесілерді жабдықтау талап етіледі:
• қосалқы бөлшектер;
• қосымша өнімдерді;
• еншілес фирмалар үшін құрал – жабдықтарды кәсіпорындар мен үкімет
төмендегілер үшін тікелей инвестицияға қатысуға тырысады;
• рыноктарды кеңейту;
• материалдар немесе ресурстарды сатып алу үшін.
Сонымен қатар үкімет саяси артықшылықтарға сай келуге тырысады.
Бүгінгі күні шетел капиталын тарту немесе тартпау сұрағы қойылмайды.
Проблема басқада: оны қай сфераға тарту керек және қандай жағдайда, нақты
инвестициялар пайда болатындығын анықтау. Ал соңында әр бір нақты нысанның
ұлттық мүдделерге сәйкес келуі туралы айтылады. Бұл мәселелер бойынша
біздің шаруашылығымызда барлығы жақсы емес [7, 55б].
Шетел капиталының импортер елдегі келесі себептерге байланысты шетел
инвестициясын тартуға ынталанады:
• елдің экономикалық дамуын қаржыландыруға жалпы қаражаттардың жетіспеуі,
халықтың жұмыс бастылық деңгейін көтеру қажеттілігі, төлем балансының
тапшылығын меңгеру және тағыда басқа;
• орташа және жоғары дамыған елде шаруашылықтың аймақты құрылымын
жетілдіру, жаңа техника мен технология алу, бәсеке қабілеттілікті көтеру
үшін шетел капиталын тартады;
• шетел капитал қатынасына таңдаулы саясатты (жеке аймақ және сала бойынша
шектеу және ынталандыру) кейбір орташа дамыған елдер, сонымен қатар өте
бай елдер де (Кувейт, Сауыд Аравиясы, Сингапур) жүргізеді, олар
экономиканың жалпы қарқынында ғана емес, белгілі саланың және
технологияның дамуында қызығушылық танытады;
• көп мемлекеттер шетел капиталын ұлттық экономикаға екі жақты негізде
енгізеді, яғни өзара сауда саяси инвестициялық жол беру шеңберінде
(мысалы ЕО-ның ішенде капитал қозғалысының либерализациясы немесе
Жапонияның ағылшын инвестиция қатынасына қарағанда, АҚШ-тың Жапондық
инвестициясына либералдық қарым-қатынасымен байланысты АҚШ-тың Жапонияға
шығындануы). Басқа елдермен экономикалық ынтымақтастық бойынша
келісімдерге қол қойғанда, халықаралық ұйымдарға кіргенде, келісімнің
қатысушылары ұлттық экономикаға шетел инвестициясының жіберілуін
либерализациялауға мәжбүр болады.
Қазақстан үшін екі, бірінші себеп дәл келеді. Шетелден инвестициялар
белгілі салаларда, техника және технология түрінде және аймақтарға қажет
КСРО-ның құлдырау нәтижесінде пайда болған диспропорцияны жеңу және жиналып
келе жатқан артта қалушылықты жеңу.
Инвестордың мүддесін қорғау құралдары мен механихзмдері ретінде келесі
дәстүрлі кепілдіктер қарастырылады: ел территориясында инвестордың
құқықтарының қорғалуына кепілдеме; табыстарды пайдалану кепілдемесі;
ұлттандыру және реквизициядан кепілдеме. Мұнда инвесторларға өтемақы
нормасы да қарастырылған. Бұл жағдай инвесторлар үшін маңызды болып
табылады. Шығындарды өтеу тәртібі азаматтық кодекске сәйкес. Кепілдеменің
жаңа түрі заңнамалық актілердің тұрақтылығы: мемлекет келісімдерінің
жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Мемлекет инвесторларға келесідей кепілдіктер береді:
1. Заңнамалардың кепілдікке жауап берілуі
2. Экспроприяция кепілдігі
3. Лауазымды және мемлекеттік органдардың кепілдіктегі заңсыз іс-
әрекеттері
4. Шетел инвесторларының өтем алу процесі және кепілдік компенсациясы
5. Кірістерді пайдалану кепілдігі
6. Жеке валюталардың пайдалану кепілдігі
7. Шетел инвесторларының қызметтік кепілдігі
8. Мемлекеттік тексеріс кепілдігі
Экономикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ету деңгейіміз экономика
дамуының ұлттық мүддесін қорғау механизімін құру және іске асырудағы
мемлекеттің дайындығы және қабілеттілігі. Елдің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету механизімінің маңызды элементі болып экономика
қауіпсіздігінің ішкі және сыртқы қауіпін анықтау және алдын ала сақтандыру
қызметі, шетел капиталын салаға тартудағы негізгі қағидаларды орындау
қызметі болып табылады.
Қазақстан Республикасында экономикалық өсу және оны тұрақтандыру үшін
шетел капиталын әкелу және игеру басты бағыттардың бірі, халық шаруашылығы
объектілері және салаларының өмір сүруіне қолайлы болуы үшін шетел
капиталының экономикалық қаржылық және ұйымдастырушылық регламентациясы
инвестициялаудың қауіпсіздігін табыстылығын нормативті-құқықтық қамтамасыз
ету және қолайлы жағдай туғызу болып табылады [8, 38б].
Әлеуметтік-экономикалық жағдай да Қазақстанның даму жолы ұзақ мерзімді
перспективада әлеуметтік және саяси тұрақтылықты сақтау, тиімді басқару,
жағымды ұстап тұруды қажет етеді. Елдің ұлттық артықшылығы иілгіш және
балансталған экономиканы құруға бағыттау керек, ол халықаралық деңгейде
бәсекелесе алуы тиіс, бұл жеделдетілген экономикалық өсуге елдің тұрмысының
қолайлы жағдайда болуына себебін тигізеді.
Инвестициялық преференциялар. Инвестицияны реттеудің және қолдаудың
әдістері инвестициялық преференцияның көрінісі ретінде ел заңында
көрсетіледі, яғни нақтылық сипатқа ие – инвестициялық, салықтық
преференция. Инвестициялық преференция берудің негізгі шарттары –
инвестицияны экономиканың приоритеті секторларына салу, олардың тізімін ел
үкіметі бекітеді.
Инвестициялық салықтық преференциялар келесідей түрде беріледі:
инвесторларға корпоративтік табыс салығы, егер инвестор жаңа өндіріс ашатын
болса немесе кеңейтетін болса жеңілдіктер беріледі.
Капитал миграциясы пайда болған кезеңнен бастап, ХХ ғасырдың 70
жылдарының аяғына дейін Батыс Еуропа капиталдардың байланысқан айырбасының
ең үлкен аймағы болып саналады. Бұл ең алдымен экономикалық одақтастықтың
Еуропалық Одақ ішіндегі интеграциялық процесстердің дамуы салдарынан пайда
болған.
Батыс Еуропаның ішіндегі қаржылардың үлесі ХХ ғасырдың 70 жылдарының
аяғынан бастап, азая бастады, сонымен бір мезгілде АҚШ-та капитал экспорты
өсе бастады.
Ұлттық экономиканың ішінде ХХ ғасырдың 80 жылдарында жұмсалған
шетелдік капиталдың көлемі бойынша дүние жүзінде бірінші орын алды.
Қазіргі уақытта капитал миграциясының тағы бір ерекшелігі – дамушы
елдерге, атап айтқанда, мұнай табатын ОПЕК – ке кіретін елдерде капитал
экспортының пайда болуы.
ОПЕК – мұнай экспорттаушы елдердің ұйымы. Капитал нарығында ОПЕК
елдері белсенді рөл атқаруда. Мысалы, Кувейттің жеке меншік секторының
инвестицияларының шетелдегі мөлшері (1995 ж.) 100 млрд. долл., ал
мемлекеттік секторының инвестициялары – 30 млрд. долл. болды [9].
Қазіргі таңда әр түрлі сфераларға салынатын тікелей шетел
инвестицияларының тез өсу тенденциясы айқындала түсті. Өндіріс
факторларының халықаралық қозғалысы халықаралық сауданың себептері өндіріс
факторлары мен қамтамасыз етілуінде айырмашылықтар болатын жағдайда сауданы
алмастырады.
Егер сауда негізінде өндіріс факторларымен қамтамасыз ету
ерекшеліктерінен басқа себептері жатса, өндіріс факторларының халықаралық
қозғалысы халықаралық сауданы тауармен толықтырады (салыстырмалы
артықшылық, масштаб эффектісі, технологиялық өзгерістер).
Елдердің өндірістік факторлармен қамтамасыз етілуінің үлкен
өзгешеліктері жағдайында өндірістік факторлардың халықаралық қозғалысы
салааралық сауданы алмастырады және ішкі-салалық сауданы толықтырады.
Өндірістік фактормен қамтамасыз ету деңгейі өзгеше болса, әр ел
таурлар өндірісіне маманданады және өндірістік факторлардың халықаралық
қозғалысы болмайды. Елдер арасында тек сала аралық сауда мүмкін болды.
Капиталдың халықаралық қозғалысының экспортының және импортының
себептері әр түрлі болады. Басты себептері – бұл капиталды максималды
табыстарды әкелетін және салымдарының деңгейін қысқартуға мүмкіндік беретін
және тәуекелділікті жоятын салаға және елге капиталды орналастыруға
тырыстыру [10, 19б].
Капиталды экспорттаудың себептері:
• технологиялық алға шығу. Корпарациядағы стау көлемдерінде НИОКР – ға
шығын үлесі жоғары болған сайын шетелге тікелей инвестициясының
экспортының көлемі жоғары болады және керісінше, шетелге тікелей
инвестицияларды апара отырып, корпарациялар оларға бәсекелестік
артықшылықты беретін технологияларға бақылау жасауға ұмтылады;
• жұмыс күшінің квалификациясындағы артықшылықтар. Олар жұмысшыларға
еңбегін төлеудің орташа деңгейімен өлшенеді. Корпорацияда еңбекті
төлеудің деңгейі жоғары болған сайын, тікелей инвестицияларды
экспорттаудың көлемі де жоғары болады және керісінше;
• жарнамалаудағы артықшылық. Ол халықаралық маркетингтегі жиналған
тәжірибені көрсетеді. Корпорациялардың сатылуында жарнамаға кеткен
шығындарды салмағы жоғары болған сайын, тікелей инвестицияның экспортының
көлемі де жоғары болады және керісінше;
• масштаб экономикасы. Ішкі нарықтағы корпорацияны өндіріс өлшемі болған
сайын, тікелей инвестицияларының экспорт көлемі де жоғары болады және
керісінше;
• корпорация өлшемі. Копорация өлшемі жоғары болған сайын, тікелей
инвестициялары экспортының көлемі де жоғары болады және керісінше;
• өндіріс концентрациясының деңгейі. Корпорация шегіндегі белгілі бір
тауардың өндірісіндегі концентрация деңгейі жоғары болған сайын, тікелей
инвестициялар экспортының көлемі де жоғары болады және керісінше;
• табиғи ресурстарға қол жеткізуді қамтамасыз ету. Белгілі бір табиғи
ресурста корпорациялардың қажеттіліктері жоғары болған сайын, осы ресурсы
бар елге тікелей инвестицияларды экспорттаудың көлемі де сол құрылым
жоғары болады және керісінше.
Капитал экспортының басқа да себептері:
• тұтынушыға жақын кәсіпорындарды құру арқылы, оған тауарды жеткізуге
кететін көліктік шығындарды қысқарту;
• шет елдерінің территориясында реттуші өндірісті құру арқылы, сол елдің
импорттық шектеулерін жеңу.
Капитал импортының себептері:
• психологиялық алға шығу;
• жұмыс күшінің квалификациясының деңгейі;
• жарнамадағы артықшылық;
• масштаб экономикасы;
• корпорация өлшемі;
• өндірісті концентрациялау деңгейі;
• капиталдағы қажеттілік;
• ұлттық фирмалардың саны. Ел ішінде корпорацияның бөлімшелері көп болған
сайын, тікелей инвестицияларының импорты да солғұрлым жоғары болады;
• өндіріс шығындары. Қабылдаушы елдің өндіріс шығындары төмен болған сайын,
тікелей инвестициялары импортының көлемі соғұрлым жоғары болады;
• ішкі тауарлы нарықты қорғаудың деңгейі. Елдің ішкі тауарлары нарығын
қорғаудың кедендік және басқа да деңгейі жоғары болған сайын, тікелей
инвестицияларының импорты соғұрлым жоғары болады;
• нарықтық өлшемі. Елдің ішкі нарығының өлшемі жоғары болған сайын, тікелей
инвестиция көлемі соғұрлым жоғары болады.
Капитал миграциясының басқа да факторлары:
• шетелдік тікелей инвестициялары арқылы негізделген өндірістің экспорттық
бағыттылығы;
• экономикалық дамудың үкметтік бағдарламаларының бар болуы.
Инвестициялық климатты модельдеу мемлекеттің шетелдік инвестицияны
қолдану және тарту саясатын жасаудың маңызды түйіні болып табылатын себебі,
ол біріншіде, шетелдік инвесторға әсерін тигізетін факторларды жүйелі
елестетуге мүмкіндік береді. Екіншіден, елдегі жағдайды тереңірек бағалауға
мүмкіндік береді. Үшіншіден, шетелдік серіктес іс-қимылының ынталануын
сезінуге мүмкіндік береді.
1.2 Қазақстандағы шетел инвестицияларын мемлекет тарапынан реттеу
Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызмет жалпы мемлекеттік
және шаруашылық заңдармен, сонымен қатар республикалық және аймақтық
денгейлерде арнайы нормативтік актілер жүйесімен реттеледі.
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексі, жер, кен, кәсіпорын және кәсіпкерлік қызмет туралы,
акционерлік қоғамдар, біріккен кәсіпорындар туралы, банк және банктік
қызмет туралы заңдар, салық салу, сыртқы экономикалық қызмет, кендік
бақылау және валюталық реттеу, қарыз туралы, арендалық қатынас және
сақтандыру туралы заң ережелері, нормативтік актілер және жекешелендіру
бағдарламасы және т.б. бірінші топқа жатады.
Екінші топқа заң ережелері мен нормативтік актілер, республикалық
ведомствалардың құжаттары жатады, олар капитал құратын және бюджет құратын
ақшалай қаражаттар облысында инвестициялық процесті, сонымен қатар қаржылық
активтерде орналастырудың салу бөлігін, аймақтық ерекшелікті ескеріммен
аймақтағы инвесторлардың мүддесін қорғайтын аймақтық нормативтік актілерді
реттейді.
Инвестициялық қызметке әсер ететін бірнеше жағдайлар жалпы сипаттағы
халықаралық шарттар мен келісімдермен (мысалы – Европалық энергетикалық
хартия мен келісім), сонымен бірге халықаралық қаржылық институттармен
келісімдер арқылы (мысалы - Әлемдік Банк, Халықаралық Валюталық Қоры,
Инвестициялық дауларды шешу халықаралық орталығы, Инвестицияларды
сақтандыру бойынша көпжақты агенттігі, Еуропалық қайта құру және даму
банкі) реттеледі.
Жаңа инвестицияға мемлекеттік көмек берудің артықшылығы бұрынғымен
салыстырғанда:
- корпоративтік табыс салығына және мүлікке салынған салыққа жеңілдік
берілді, яғни инвестор қаншалықты көлемде негізгі қорды
инвестициялайтынына байланысты;
- қаншалықты деңгейде жеңілдіктер беруді есептеу тартылатын
инвестицияның сапасына байланысты болады;
- заңмен өз еркімен сақтандыру енгізіледі, яғни коммерциялық тәуекелдік
сақтандыру;
- заңда инвемтициялық дауды шешу тәртібі өзгертілген, яғни инвестор үшін
екінші оң жағдай. Біріншіден инвестициялық даудың кең ұғымы
пайдаланылады, екіншіден барлық дауларды халықаралық арбитражда шешуге
мүмкіндік бар әдістемелерін.
Инвестициялық қызметті халықаралық – құқықтық реттеу. Ерекше назарды
халықаралық келісімдердің маңызына, бәрінен бұрын – инвестицияны өзара
қорғау шартына мән берген жөн. Өзімізге белгілі, қазіргі жағдайда шетел
инвестициясын құқықтық реттеу екінші деңгейде жүзеге асады: ұлттық құқықтық
және халықаралық құқықтық. Ұлттық құқықтық реттеудің кемшілігі халықаралық
құқықпен жөнделеді. Шетел инвестициясына кепіл ұлттық заң берген кез келген
уақытта алынып тасталуы мүмкін. Ал халықаралық заңдар берген кепілдер
біржақты тәртіппен алынып тасталмайды. Халықаралық құқықтық реттеу шетел
инвестициясын көпжақты және екіжақты келісім негізінде жүзеге асырады.
Сонымен қатар халықаралық ұйымдар, мысалы: БҰҰ құқықтық реттеуге үлкен
әсерін тигізеді. Халықаралық құқықтық реттеудің бір бөлігін инвестицияны
өзара қолдау келісімі құрайды [10, 72б]. Екіжақты келісім инвестицияны
былай анықтайды:
• жылжитын және жылжымайтын мүлік негізінде меншік;
• компаниядаға пайдық қатысу;
• инвестицияға байланысты экономикалық құндылықтарды құрумен байланысты
ақша қаражаттарын талап ету құқығы;
• интелектуалдық меншікке құқық соның ішінде технология, ноу-хау;
• басқа барлық құқықтар мен заттай құндылық.
Кейбір екіжақты келісімдер инвестицияға коммерциялық қызмет және
концессия ұғымын қосады. Әрине, екіжақты келісімнің мәні ондағы кепілдікке
байланысы.
Осылайша, Қазақстан Республикасы қол қойған келісімдерде инвестрларға
екі жақты негізгі екі режим беріледі: ең қолайлы жағдай тәртібі немесе
ұлттық тәртіп. Инвестор әрбір жағдайда екі режимді таңдауға құқылы.
Сондықтан Қазақстан Республикасы инвестиция облысын инвесторлар үшін жалпы
ережелер қолданылған, елге байланысты. Жоғарыда барлық айтылған
инвестициялық климатты жақсартуға байланысты мемлекеттік саясат
мемлекетшілік және халықаралық денгейде орын алады [11, 13б].
Қазақстан Республикасына ағылып келген инвестициалардың көп бөлігі
тікелей инвестициалар болып табылады сәйкесінше Қазақстан Республикасындағы
шетел инвестициясының заңында кәсіпорындардың зеңнамалық іс-әрекеттері
бекітілген:
• Шетелдік заңды тұлғаның араласуымен құрылған өндіріс орны-бұл заңды
тұлға Қазақстан Республикасының территориясында заңнамаға сай жұмыс істеп
жатқан шетелдік немесе біріккен кәсіпорын;
• Шетелдік кәсіпорын- шетелдік тұлғалармен байланысып, Қазақстан
Республикасының территориясында заңнамаға сай істеліп жатқан шетел
инвесторының кәсібі;
• Біріккен кәсіпорын - шетел тұлғаларының қатысуымен Қазақстан
Республикасының территориясында (заңнамаға сай, акция, пайда ақшасы)
қаражат бар шетел инвесторы.
Қазақстан Республикасының заңнамасының 14 бабына сай заңды тұлғалар
шетел тұлғаларымен бірігіп келесі түрде өнеркәсіп құра алуына құқы бар:
• шаруашылық жолдастық (Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі 58 бап
коммерциялық ұйымдардың ортақ капиталын бөлу туралы заңы немесе
мүліктерді пайдалану барысында ортақ режим орналасу тәртібі);
• акционерлік қоғам (Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінде 85
бабына сай) заңды тұлға, өзінің ортақ өндіріс шаруашылықпен айналысатын
немесе ортақ капиталын өндіріске қоса алатын қабілет.
Акционерлік қоғамдардың акционерлері діннің қоғамммен байланыстарын,
қауіпсіздік шараларын, акция қаражаттарына ешқандай жауап бермейді.
Кез-келген кәсіпорынның ең басты құжаты шетел инвестициясының, қандай
әдіс бойынша діндік құрылым ретінде және де құрамы мен компентенциясына,
басқару бөліміне, қаулы шығаратын орталығына тәуелді болып келеді. Біріккен
кәсіпорын дүниеге келгеннен бастап салық жеңілдіктерімен, салық төлемдеріне
бағынуы тиіс, біріккен кәсіпорындардың бұйрықтары кейбір кездерде Қазақстан
заңнамаларында қарастырылмайды. Мысалы: біріккен кәсіпорынның іс-әрекет
кезеңіне есептесу процесі, кіріс, шығыс есептесу әдісі, біріккен
кәсіпорынның пайдасына шешілген қаражат.
Біріккен кәсіпорында - бұл бухгалтерлік есептесу, Қазақстан
Республикасының Президентінің жарлығы бойынша, Бухгалтерлік есептесу
туралы 1995 жылғы 26 желтоқсан №2732 заңына сәйкес және де Қазақстан
Республикасының статистикалық есептесу басқармасында, Қазақстан
Республикасының статистикалық агенттігінің 2000 жылғы 26 маусым айындағы №
44 заңына сәйкес белгіленеді. Біріккен кәсіпорындардың еңбек қатынастары
туралы Қазақстан Республикасының заңнамасының 24 бабына сәйкес Қазақстан
Республикасының шетел инвестициясы туралы заңында белгіленген [12, 17б].
Заңды тұлғаларының шетел тұлғаларымен бірге шешілетін сұрақтарды айта
кетсек еңбек режимі, жұмыстан босатылу, ортақ капиталды бөлісу, кепілдікпен
кәсіпорынның компенсациялық өлшемі туралы заңда көрсетілген. Шетел және
заңды тұлғалардың еңбек қатынасы келісім шартпен реттеліп отырады.
Қазақстанның кәсіпорындары мен ұйымдары бұл заңнамаға сай қызмет етеді.
Кәсіпқойлар одағының кәсіпорындармен шетел тұлғаларының іс-әрекеттері
Қазақстан Республикасының 1993 жылдың 9 сәуірдегі № 2107 шаруашылық
серіктестігі кәсіпқойлар одағы туралы заңында көрсетілген. Қазақстан
Республикасында заңды тұлғалардың кәсіпорын ашуы - Қазақстан
Республикасының күрделі мәселелерінің бірі болып табылады.
Мемлекет инвесторларға келесідей кепілдіктер береді:
І. Заңнамалардың кепілдікке жауап берілуі (Қазақстан Республикасының
заңында 6 бап Шетел инвестициясы туралы)
Шетел инвесторларының халықаралық келісім шарт бойынша 10 жыл ішінде
заңнамалар бекітіледі және де инвестиция көздерінің мемлекеттік органдармен
қарым-қатынастары ұзартылады.
Шетел инвесторларының әлеуметтік жағдайы жақсарған сайын халықаралық
келісім шарт құжаттарына сай кез келген мемлекеттік республикалық
экономикалық қызығушылығын тудыратыны ақиқат.
Бұл талаптар Қазақстан Республикасының екі жақты қарым-қатынастың
ұлттық қауіпсіздіктің, экологиялық және денсаулық сақтау қауіпсіздіктерінің
жақсаруына байланысты істелінетін істер. Заңнамалардағы өзгерістер
адекватты түрде Қазақстан Республикасының ортақ қазынасына құйылады және де
инвесторлардың ортақ мақсатына ыңғайластырылады.
ІІ. Экспроприяция кепілдігі (Қазақстан Республикасының заңы 7 бап
Шетел инвестициясы):
• шетел инвестициясының ұлттандыру саясаты, экспроприяция жүйесіне және де
дискриминациялық адекватты компенсациясына сай қызмет істейді;
• нарықтық экономикада компенсация қызметі басты роль атқарады;
• қаражатты пайдалану барысында ақшаларды төлеу және экспроприяция
периодына қосылу процесі Қазақстан Республикасының халықтық банкінде
есептелінеді.
ІІІ. Лауазымды және мемлекеттік органдардың кепілдіктегі заңсыз іс-
әрекеттері Қазақстан Республикасының заңнамаларына сай шетел
инвесторларының құқықтық жағдайына сай қызмет істеп заңдық күшін жоя
алмайды (Қазақстан Республикасының заңы шетел инвестициясы туралы 8 бап).
IV. Шетел инвесторларының өтем алу процесі және кепілдік
компенсациясы. (Шетел инвестициясы туралы Қазақстан Республикасының заңы
9 бап). Шетел инвесторларының Қазақстан Республикасында соғыс және де
әскери қайшылықтар болған жағдайда, революция, келеңсіз жағдай, азаматтық
көтеріліс және де басқа жағдайлар бола қалған жағдайда Қазақстан
Республикасының заңды және жеке тұлғаларына компенсациялар жоғары деңгейлік
төлеу қызметке кіріседі. Шаруашылық жұмыста шетел инвесторларының бюджетке
қаражат және де қаржы органдарының заңсыз қаулылары заңнамалармен
белгіленеді.
V. Кірістерді пайдалану кепілдігі (Шетел инвестициясы туралы заңында
13 бап). Шетел инвесторлар Қазақстан Республикасының территориясында
өзінің тауарларын өндіруін Қазақстан Республикасының заңнамаларына сай
істеуі тиіс. Өзінің кірістерін сақтау және пайдалану барысында Қазақстан
Республикасының территориясында кез-келген валютамен банкке уақытша
сақтауына құқы бар және оны реттей алады.
VI. Жеке валюталардың пайдалану кепілдігі (ҚР шетел инвестициясы
туралы 11 заң). Валюталық операция Қазақстан Республикасының
заңнамаларында соның ішінде 1996 жылы 24 желтоқсан № 54-1 Валюталық
реттеу заңнамасымен өндіріледі [13, 25б]. Қазақстан Республикасындағы
инвесторлардың инвестициясы ақша аударылып шетелге және мемлекеттің ішкі
айналым процесінде Қазақстан Республикасының заңнамаларына сай
сәйкестендіріледі. Бұл айналымға жататындар:
а) кірістер;
б) келтірілген зардаптарға төленетін компенсациялар мен ақшалар;
в) өзінің мүліктерін сатқан ақша;
г) сатудан түскен пайда немесе инвестицияның ликвидациясы;
д) заңды ақша түсімдері.
Өндіріс орындары шетел тұлғаларының қатысуымен валюталық реттеуді
берілген заңнамаларымен теңестіріледі. Шетелдік инвестор өзінің
өнеркәсібін ұлттық валютамен еркін басқара алады.
VII. Шетел инвесторларының қызметтік кепілдігі (шетел инвестиция
туралы заңы -12 бап). Барлық нормативтік актілер, сот үкімдері, шетелдік
инвестицияның нәтижесіне байланысты екі жақтың пайдасына шешілуі тиіс.
Шетел инвесторларының өзінің мүліктерін тіркеу үшін, қаулылардан және де
заңды тұлғалардан, коммерциялық құпияларын жасыру барысында толықтай
ақпарат алуы тиіс. Қазақстан Республикасының үкіметінің ведомства аралық
комиссияның шешіміне сай орындалады (1999 жылғы 2-ші желтоқсан №1843
қаулысында белгіленгендей).
Бұл комиссияның мақсаты инвестиция функцияларын ұйымдастыру шаралары
барысында болып табылады:
• өз уақытын, сапалы инвесторларының қамтамасыз етілуі;
• комиссияның компетенциясына сай притензияларды шетелдік инвесторларына
тарту;
• шетел инвесторлармен мемлекеттің саясатына белсенді араластыру;
• Қазақстан Республикасының үкіметінің және де Қазақстан Республикасының
Президенті жанындағы инвесторлар кеңесінің шынайы секторлары экономикаға
құйылған әсерлері.
Комиссия жетекшісі Қазақстан Республикасының Премьер Министрі
жетекшісі тағайындайды. Комиссия төрағасының қызметі-отырыстар графигін
ұйымдастыру, рекомендацияның жұмысшылар ортасындағы ортақ бақылау, егер де
комиссия төрағасы жоқ болса орынбасары атқарады. Комиссия хатшысы отырыстың
хаттарын негізгі материалдарды протоколдарды тексеріп отырады. Қазақстан
Республикасының Президентіңің 1996 жылы 8 қарашадағы №3203 қаулысына сай
мемлекеттік саяси формасының шетел инвестициясын ҚР-ң экономикасына құю
барысында қызмет істейді.
VIII. Мемлекеттік тексеріс кепілдігі (Қазақстан Республикасының “Шетел
инвестициялары туралы” заңы):
• бақылауды және тексеруді Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне
сай мемлекеттік лауазымы бар тұлға және заңды арнайы тұлға істей алады;
• салықтарды өндіріп алу Қазақстан Республикасының салық кодексінде
жазылған заңнамалармен реттеліп отырады;
• мемлекеттік салықты басқару, тексеру, санитарлық және де басқа
мемлекеттік органдардың бақылау қадағалаулары талап мүдделеріне сай
қызмет істейді. Шетел инвесторлары өздерінің күрделі сұрақтарын осы
құзырлы орындарға талап ете алады және де өз іс-әрекеттерін бөліседі.
Қазақстан Республикасының инвестициялық заңдылықтың эволюциясы
Қазақстан Республикасында инвестицияның түсінігін қалыптастыруға тырысады.
Қазақстан Республикасының инвестициялық заңдылығының қалыптасу тарихы осы
салада заң актысының қабылдауымен басталды, 1990 жылдың 7-ші желтоқсанында
Қазақ ССР-да инвестиция туралы. Ол инвестицияны қолдаудың құқықтық
режимін қалыптастырды. Келесі қадам 1994 жылғы 27 желтоқсанда “Шетел
инвестициялар туралы”. Өзінің заңдарына қарай дамуын 1997 жылы 28 ақпанда
Шетел инвестициясын мемлекеттік қолдау туралы заңында алды. Осылайша
Қазақстан қазір халықаралық қауымдастықтың толық мүшесі. Әрине халықаралық
қауымдастықта интеграция Қазақстанның заң базасының дамуына әсер етті.
Жақсы инвестициялық климат жасау үшін Қазақстан әр түрлі елдермен екіжақты
халықаралық келісімге қол қойды [14, 28б].
Қазақстан инвестициялық климатының жақсаруын 2003 жылдың 8 қаңтарында
Инвестициялар тұралы заңының қабылдануы көрсетті. Бұл заңның ерекшелігі
шетел және отандық инвесторларға тең құқық беру. Бүгінгі таңда Қазақстанда
ұлттық капиталды ынталандыру мақсаты тұр. Заңның бірінші бөлімі
инвестицияның құқықтық режимі, екіншісі инвестицияға мемлекеттік қолдаудың
реттеу нормалары.
Қазақстан Республикасының құқықтық режимі бойынша шетел инвестициясы
келесі жағдайлармен белгіленген:
1. Кез-келген шетел инвестициясының жұмсалу түрлері Қазақстан
Республикасының заңнамаларымен бекітілген, заңды және жеке тұлғалардың
Қазақстан Республикасының қайырымды істерімен немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика факультеті
Әлемдік экономика және халықаралық қатынастар кафедрасы
Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тарту: мәселелері және
шешілу жолдары
050202- Халықаралық қатынастар мамандығы бойынша жазылған
Диплом ЖҰМЫСЫ
Орындаған: Ахтамбердиева Айгерим ______________
сырттай оқу бөлімі, 050202 –
Халықаралық қатынастар
мамандығының 3 (3ж.о.) курс студенті
Ғылыми жетекшісі: Қалдыбаева А.Е. _________________
э.ғ.к., доцент
Алматы, 2011ж
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Шетел инвестицияларының ұлттық экономикадағы орны ... ... ... ... ... ..7
1.1 Шетел инвестицияларының мәні, себептері, нысандары және әсер
етуші
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақстандағы шетел инвестицияларын мемлекет тарапынан
реттеу ... ... ... ...22
2 Қазақстанға шетел инвестицияларын тарту процесі және
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.1 Қазақстанға тартылған шетел инвестициясының ұлттық
экономикадағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 34
2.2 Қазақстанға шетел инвестицияларын тартудағы хал-ахуалының
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3 Қазақстанға шетел инвестицияларын тартудың өзекті
мәселелері және болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...57
3.1 Шетел инвестицияларын Қазақстанға тартудың негізгі
мәселелері ... ... ... ..57
3.2 Шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру жолдары және
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .77
Әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..85
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Елдің шетел капиталының тікелей салымдарының
тартымдылығы ел заңдарымен қаралған экономикалық ынталандыру мен
жеңілдіктер жүйесінен көрінеді.
Инвесторлар салық салу саласында жеңілдіктер беретін елді қалайтыны
белгілі. Республикадағы инвестициялық жағдайда толығымен өзгерту, шетел
және отандық инвесторлар үшін ең көп қолайлы жағдай тәртібін жасау үшін
құқықтық база жетілдірілген.
Қазақстандағы мемлекет қызметiнiң жаңа салаларының бiрi шетел
инвестициясын тарту болып табылады. Қазақстан Республикасының Президентi
Н.А. Назарбаевтiң Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың көркендеуi,
қауiпсiздiгi және жағдайының жақсаруы атты жолдауында ұзақ мерзiмдi
приоритеттi мақсаттар мен жүзеге асыру стратегияларына шетел инвестициясы
мен iшкi жинақтардың жоғары деңгейi бар ашық нарықтық экономикаға
негiзделген экономикалық өсудi жатқызады.
Қолайлы макроэкономикалық ортаның тұрақтылығы жағдайында капитал
нарығының құралдары мен тетіктері экономикалық өсімге үлкен үлес қосады.
Қазақстандық кәсіпорындар инвестицияларды көптеп қажетсінуде. Сарапшылардың
бағалауы бойынша инвестициялық құралдарға нақты қажеттілік жылына 10 млрд
долл. құрайды. Осылайша тек қана Қазақстанның электроэнергетика саласына
2015 жылға дейін 3,5 млрд долл. инвестициялар қажет деп бағалануда.
Дегенмен, ұлттық өндірістің капитал сыйымдылығын ескере отырып, халықаралық
сарапшылар Қазақстан жағдайындағы инвестициялардың оңтайлы мөлшері 10 млрд.
доллардан да асып, кейбір бағалаулар бойынша тіпті 50 млрд долларды құрайды
[1, 5б].
Осыған байланысты ерекше айта кететін жағдай, Қазақстанның соңғы
жылдардағы экономикасының өсу деңгейі инвестициялық қызметпен тығыз
байланысты. Оң макроэкономикалық жағдай инвестициялардың көбеюіне және
экономиканың өсуіне алып келді.
Қазақстан Республикасының “Салық және басқа да бюджетке міндетті
төлемдер туралы” заңында республикадағы инвестициялық жағдайда жақсарту
бойынша халықаралық салық және инвестициялар бойынша орталықтың ескерулері
мен ұсыныстары ескерілген. Сонымен қатар, республика беретін
инвесторлардың мүддесін қорғау бойынша кепілі жеке жолға жазылған. Бұл
кепілдер бәсеке еркіндігін кәсіпкерлік еркіндігін, өз үлесін билеуге
құқықты, тауарларды өткізу немесе сатуды бақылайтын мемлекеттік монополияға
тиым салуда, бағаларды бақылау және реттеу шаралары қолданбауды қамтамасыз
етеді. Бұл біздің экономикаға капитал инвестициялауға себеп болады.
Елдің дамуының дәл осы кезеңінде, экономикада жандану байқалған кезде
шетел инвестициясын тарту міндеті актуалды болып отыр. Олар Қазақстандық
экономиканы жөндеуге үлкен түртпек қана жасамай сонымен қатар оның
әлемдік экономикаға кіруіне көмектеседі.
Қазақстанның территориясының кеңдігі инвесторларға транспорт және
коммуникациялық қызмет рыногін жетілдіруге зор мүмкіндік ашады.
Республиканың Европа мен Азия арасындағы тронзиттік мемлекет болуы
шикізаттар мен қосалқы бөлшектерді, товарларды халықаралық тасымалдауда
инвесторлардың шығындарын айтарлықтай қысқартады. Инвесторлар су көлігімен
Ақтау порты арқылы Каспи аймағында қолдана алады. Қазақстанда теміржол және
автокөлік жолдары ерекше маңызды рөльді алады. Бірақ темір және авто
жолдары қазіргі заманғы халықаралық талаптарға сай емес: жылдам жүру
автомагистральдары өте аз, ал теміржолдар қайта құрылуды қажет етеді.
Телефон желілерінің жетілмеуі, телексті және факсимальді байланыстың
дамылмауы, құрал жабдықтардың ескіруі инвесторлақ қызметтің жүргізілуіне
қосымша қиындықтар тудырады. Жол шаруашылығын технологиялық қайта
жабдықтаумен қатар транспортық және коммуникациялық желілерді Астанаға
қарай бағыттау керек және инвесторлардың Қазақстанның транзиттік
мүмкіндігін толық қолдану үшін Батыс-Шығыс бағытын жетілдіру керек.
Қазақстан Республикасында қызмет көрсету денгейін көтеру керек,
жолаушыларға қызмет көрсеткенде халықаралық ортада танымал шетел тілдерін,
мемлекеттік тілді және орыс, ағылшын тілдерін белсенді қолдану керек. Ол
үшін транспорт және коммуникация рыногында жұмыс істейтін үйымдардың
қызметкерлерін оқыту үшін арнайы бағдарламалар керек. Инвесторларды тартуда
демалу аясы, әртүрлі көңіл көтеру халықаралық туризм, аң аулау және балық
аулау индустриясы маңызды орынды алады.
Бүгінгі таңда, Қазақстандағы макроэкономикалық жағдай инвестициялау
үдерісіне барынша жағдай жасайды – ол осы жылдардағы реформалар нәтижесінде
тұрақты және ең қолайлы болып табылады.
Ең алдымен инвестициалар бұл экономикалық маңызды фактор, оның
Үкіметтің 2010 жылға дейінгі ЖІӨ-ді екі есеге көбейту шешімі жыл сайын ЖІӨ-
нің 8-9 пайызға өсуін талап етеді. Сондықтан да экономикалық өсім жылдам
болу үшін маңызды инвестициялар қажет. Қазақстан қор нарығын
инвестициялардың негізгі көзерінің бірі ретінде қарастыру үшін негізгі
капиталға инвестициялар үлесін ең кем дегенде үш есеге дейін көбейту керек.
Қазіргі кезде оның үлесі 10%-дан аспайды, ал дамыған елдерде оның деңгейі
40-60%-ға жетеді.
Бірақ, көп ел инвестиция алғысы келетінін және оған деген бәсекенің
жөғары деңгейде екендігін ескеру керек. Сондықтан да шетел
инвестицияларды тартуды зерттеу осы таңда өзекті мәселелердің бірі деп
айтуымызға әбден болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстандағы шетел инвестициасының
экономикадағы орнын және мәнін анықтау.
Дипломдық жұмысты жазу барысында келесі міндеттерді шешу қажет:
• ұлттық экономиканың дамуындағы шетелдік инвестициялардың және олардың
нысандарының рөлін анықтау;
• шетелдік тікелей инвестициялаудың себептерін және экономикалық
тиімділігін талдау; шетелдік тікелей инвестицияларды тартудың механизімін
қарастыру;
• Қазақстанға шетел инвестицияларын тартуды мемлекет тарапынан реттеуді
зерттеу; Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартудың хал-
ахуалының жағдайын сараптау;
• Қазақстан Республикасындағы шетел инвестициясының келіп түсүіне талдау
жасау;
• шетел инвестицияларын тартудың негізгі мәселелері қарастыру;
• шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру жолдарын және даму болашағын
қарастыру.
Қазақстан республикасындағы шет ел инвестициялары қызметінің бағыттары
мен ерекшкліктері зерттеудің объектісі болып табылады
Осы дипломдық жұмыста оның әдістемелік негізі ретінде Қазақстанның және
Ресейдің ғалымдарының еңбектері, Қазақстан Республикасының статистика
бойынша агенттігінің міліметтері, ағымдағы баспа және интернет ресурстары
қолданылды.
1 Шетел инвестицияларының ұлттық экономикадағы орны
1.1 Шетел инвестицияларының мәні және мазмұны
Әлемдік шаруашылық дамуының, қазіргі деңгейінде шет
инвестициялардың өсуінің күшеюі байқалады, оның қарқыны халықаралық
сауда өсүінің қарқынынан асып түседі. Барлық елдер экономикалық даму
дәрежесіне қарамастан экономикалық өсімге жету үшін шетел
инветицияларын тартудың әдістері мен жолдарын жетілдірумен
айналысады.
Сауда ағымдарының, шетел инвестицияларының ағымдарының және
технологияның айырбасының либерализациясы жағдайында компаниялардың
нарықтағы күресі одан әрі агресивті болып жатыр. Капиталдың болуы,
иновациялық қызмет технологиялармен, квалификацияланған адам
ресурстарымен қамтамассыз етілуі және тиімді ұйымдастырушылық және
басқарушылық практикасы - осы факторлардың бәрі кәсіпорынның бәсеке
қабілеттігін қамтамассыз етуде маңызды рол атқарады және сәйкес
макроэкономикалық жағдайларда қабылдаушы елдердің экономикалық даму
көрсеткіштерін жақсартуға көмектеседі.
Өндіріс факторларының халықаралық қозғалысы әдетте халықаралық
саудадан гөрі қатаң мемлекеттік реттеудің құралы болып табылады. Әлемнің
көптеген елдерінде, соның ішінде дамыған Батыс Еуропа елдерінде, капитал
қозғалысына және жұмыс күші миграциясына өте маңызды шектеулер әлі күнге
дейін іс жүргізуде. Неоклассиктердің бірі Б. Олин өзінің сауда
концепциясында былай деген: “Өндіріс факторы әр бір елдегі оған деген
сұраныспен анықталады, демек, олар шектеулі өнімділігі аз жерден көп
жерлерге қарай көшеді” [2, 20б].
Р. Нурксенің тұжырымы бойынша, тауарды сыртқа көп тасмалдаушы дамыған
елде капиталға деген сұраныс тез өседі, осыған сәйкес олар капиталды ішке
енгізе бастайды (немесе керісінше).
Неоклассиктермен бірге бұл сұраққа неокейнсиандықтар да жауап беруге
тырысты. Неокейнсиандық теория негізінен капитал қозғалысы мен төлем
балансының арақатынасын анықтайды.
Кейнстің айтуы бойынша, “капитал миграциясының бірден бір себебі – бұл
әрбір елдің төлем баланстарының бір қалыпты болмауы”. Кейнстің осы
көзқарасын Ф. Махлуп пен Р.Ф. Харрод дамытты.
Ф. Махлуп осы арақатынасты үш тұрғыда қарастырды:
1. белгілі бір елдің төлем балансының сальдосы плюс таңбалы болса, онда
капиталды шетке шығарушы ел сатып алушы елге өз тауарын көбірек сата
отырып. Ішке капитал енгізе отырып, ішке капитал енгізу арқылы экспорт
пен импортты теңестіреді. Осының нәтижесінде капиталды шетке шығарушы
елдің ұлттық табысы ұлғаяды;
2. егер белгілі бір елдің инвестициясы көбеймесе, бірақ қаржы жинау
қабілеті зор болса, онда капиталды шетке шығару экспортер елдің ұлттық
табысын ұлғайтады және жұмыстың белсенділігін күшейтеді;
3. капиталдың шеттен әкелінуі импортер елдің ішкі экономикалық жағдайына
әсер етеді, яғни шеттен әкелетін капитал формаларының ішінде портфельдік
инвестициядан гөрі, тікелей төте инвестицияны енгізу әлде қайда тиімді
болып табылады.
Р.Ф. Харродтың “Экономикалық динамика” моделі бойынша, капиталы мол
елдердің экономикалық өсу қарқыны неғұрлым төмен болған сайын, олардың
капиталды шетке шығару тенденциясыда соғұрлым күшейе түседі [3, 188б].
Капитал миграциясының осы ғалымдар анықтаған бір себебі – капиталға
деген сұраныс пен ұсыныстың әр елде бір қалыпты болмауы.
Капитал көп жағдайда оған деген сұранысы бар және де сұраныс мөлшері
көп еледрде шығарылады.
Негізінен, капиталды оған деген сұранысы көп елдер емес, ұсынысы көп
елдер шығарады.
Капиталдың халықаралық қозғалысының екі ағымын анықтауға болады: капиталдың
экспорты және импорты.
Капиталдың халықаралық қозғалысы әртүрлі нысандарға ие болады.
Пайда болу көздері бойынша әлемдік нарықта қозғалыстағы капитал ресми
және жеке болып бөлінеді.
Ресми (мемлекеттік) капитал – үкметтердің шешімімен және де үкмет
аралық ұыймдар шешімімен шетелге жіберілетін немесе шетелден әкелінетін
мемлекеттік бюджеттің қаржылары. Капитал қозғалысының бұл категориясына
үкмет аралық келісімдер негізінде бір елмен екінші елге берілетін
мемлекеттік қарыздар, кредиттер, гранттар, көмектер жатады.
Ресми капиталдың көздері мемлекеттік бюджеттің құжаттары болып
табылады, яғни нәтижесінде салық төлеушілердің ақшалары.
Сондықтан да шетелге сауда капиталдарының орын ауыстыруы туралы шешім
үкметпен және парламентпен шешіледі.
Жеке (мемлекетті емес) капитал – басқарушы органдары мен
бірлестіктерінің шешімімен, шетелге шығарылатын немесе шетелден әкелінетін
жеке фирмалардың, банктердің және басқа да мемлекеттік емес ұйымдардың
қаражаттары [4, 54б].
Капитал қозғалысының , бұл категорияға шетел фирмаларымен шетелге
капиталды инвестициялау, сауда несиелерін беру, яғни банк аралық несиелер.
Бұл капиталдық құрылу көзі мемлекеттік бюджетпен байланыспаған өзіндік
немесе қарыздық жеке фирмалардың қаржылары. Бірақ фирмалардың автономды
қатыстылығына қарамағанда, өздерінің капиталдарының халықаралық орын
ауыстыру туралы шешім қабылдауда, әдетте үкмет оны реттеуге және бақылауға
құқығын өз артында қалдырады.
Қолдану мінездемесі бойынша капитал екіге бөлінеді:
1. Кәсіпкерлік капитал – табыс табу мақсатында қаражаттар өндіріске тура
және жанама түрінде салынады. Кәсіпкерлік капитал ретінде көбінесе жеке
капитал қолданылады, бірақ не мемлекеттің өзі де, мемлекетке бағыныштылар
да шетелге қаражат сала алады.
2. Қарыз капитал – пайзды алу мақсатында қарызға берілетін қаражат.
Халықаралық масштапта, жеке көздерден халықаралық несиелеу айтарлықтай
көлемдерге жетсе де қарыз капитал ретінде негізінен ресми капитал
қолданылады.
Салу мерзіміне қарай капитал орта мерзімді және ұзақ мерзімді капитал
болып бөлінеді.
Орта мерзімді капиталда капитал бір жылдан жоғары мерзімге
салынады. Қарыз капиталы сияқты тікелей және портфельді инвестициялары
түріндегі кәсіпкерлік капиталдың барлық салымдары әдетте ұзақ мерзімді
болып табылады.
Қысқа мерзімді капиталда капитал салымдары бір жылдан кем мерзімге
беріледі.
Салым мақсаты бойынша капитал тікелей және портфельді инвестиция
болып бөлінеді:
Тікелей инвестициялар - инвестродың капитал орналасқан объектіге
бақылау жасауды қамтамасыз ететін капитал салынған елдегі ұзақ мерзімді
экономикалық қызығушылықты иемдену мақсатындағы капитал салымдары.
Мемлекеттік фирмалар бойынша қатысты емес шетелдік инвестициялардың
көлемін санамағанда, олар толығымен жеке кәсіпкерлік капиталды шетке
шығарумен байланысты.
Портфельді инвестициялар - бұл инвесторға инвестицияланған объектіге
нақты бақылау жасау құқығын беретін шетелдік бағалау қағаздарына капитал
салымдары.
Халықаралық капитал қозғалысының нысандары әр белгілі бір елмен
мойындалады, әдетте ол өзінің инвестициялық және банктік заңдылықтары мен
орналастырылады [5, 32б].
Тікелей шетел инвестицияларына қатысты:
• капитал шығарудың субъектілері;
• тікелей шетел инвестициялаудың себептері;
• тікелей инвестицияларының экономикалық эффекттері;
• тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау.
Әлемдегі нарықтағы инвестициялық капиталдық сұранысымен ұсынысына
шиелініскен баланста Қазақстан мен ТМД-ның басқа мемлекетінің позициялары
өте төмен болып саналады. Бұл мәселелерге енді тек қана өз араларында,
әлемдік капитал нарығының өте шағын сигментінде бәсекелесуге ғана болады.
Ал тікелей және портфельді инвестицияларға келсек, бұл аймақта олардың
ликвидтіліктері экономиканың құрылымдық өзгермелі мәселелерімен, ішкі
қаржылық нарықтық көбірек болуымен шектелуі.
Капиталды шетке шығарудың алғашқы кезеңінде капиталдар көп жағдайда
дамыған елдерден алынып, тәуелді елдерге шығарылды.
Ал қазіргі уақытта капиталдың миграциясы көбінесе дамыған елдердің
арасында жүреді, яғни тікелей шетел инвестициялардың 70 – 75 % - ті
өнеркәсібі дамыған елдердің үлесінде болып тұр.
Тікелей инвестициялардың ХХ ғасырдың 90 жылдарының басында жалпы
көлемінің 25,8%-ті дамушы елдерге, 18,2%-ті АҚШ-қа, 99 %-ті Ұлыбританияға,
26,6%-і Батыс Еуропаның басқа елдеріне, 10%-і Канадаға, 9,5%-ті әлемнің
басқа елдеріне салынады.
Дамыған елдердің арасында капитал миграциясының өсуінің бірден-бір
себебі, дамушы елдерде ғылымды көп қажет ететін, жоғары білімді мамандармен
қамтамасыз етілетін өнім өндірісін ұйымдастыру өте қиын.
Сонымен бірге, өнеркәсібі дамыған елдерде өте ірі қаржылар мен сиымды
ішкі нарықтар бар.
ФРГ мен Жапонияның шетелдерге қаржы бөлуі ХХ ғасырдың 60 жылдарының
ортасынан бастап, жылдамдатылды. Олардың тікелей инвестицияларының өсу
қарқыны АҚШ пен салыстырғанда, екі еседей көп болды. Капиталды салу
сфераларына бәсекелестік күшейді. Мемлекеттің капитал экспортеры ретіндегі
рөлі кенеттен өсіп кетті.
Қазіргі уақытта елдер арасындағы капиталдың қарама-қарсы қозғалысы кең
дамуда, яғни олардың әр қайсысы бір мезетте әрі экспортер, әрі импортер
рөлін атқарады, яғни капиталдың айқасқан айырбасы деген қозғалыс пайда
болды.
Сонымен бірге, елдің ішінде капиталдың жетіспеуінен экспорттың жүзеге
асырылуына, ал импорттың шетелдік капиталдың ұлттық капиталды бірнеше рет
ығыстыруына әкеліп соғуы мүмкін.
Мемлекеттегі қолайлы инвестициялық климатты жасау дегеніміз –
бұл қазіргі кезеңдегі Қазақстандағы инвестициялық климатты бағалаудың,
салыстырмалы талдаудың негізі болып табылады, толық көрсеткіштер жүйесін
құрайтын әр түрлі әдістер кешенінің жиынтығы:
• мемлекеттің нарық потенциалының мінездемесі;
• табиғи және еңбек ресурстарымен қамтамасыз етуі;
• экономикалық реформалардың күйі және дамуы;
• инвестициялық іс-әрекет үшін заңдылық база;
• мемлекеттік ограндарда жүргізу, басқару кепілдерін қабылдаудың реттелуі;
• валюталық нарықтың және нарық инфрақұрылымының дамуы;
• банктық жүйенің тұрақтылылығы;
• саяси климаттың тұрақтылылығы және бағыттылылығы.
Инвестордың типіне, инвестициялық мақсаттар мен тәуекел дәрежесіне
байланысты шетел инвестицияларының түрлерін бөліп көрсетеді. Сонғы жылдары
қаржылар (құралдар) әр түрлі, бұның көмегімен шетел инвестициялары жүзеге
асырылады. Бұл электрондық коммуникация шеңберіндегі жетістіктердің
арасындағы байланысты жақсартқан және жаңа инвестициялық механизмдерді
дамытқан жетістіктердің арқасында мүмкін болды.
Капитал қозғалысының осындай механизмдерінің бірі тікелей шетел
инвесторы болып табылады, бұларды шетел компанияларымен мемлекетке жүзеге
асыру арқылы инвесторлар рыноктан тез кету мүмкіндігінен айырылады. Бірақ
олар жоғары дәрежедегі тәуекелмен байланысты ұзақмерзімді салымдар салуға
дайын, өйткені бұл жағдайда салым тәуекелімен байланысты шығындардай пайда
жоғары болатынына сенімді болады. Тікелей шетел инвестициялар тікелей емес
инвестицияларға қарағанда капиталдың маңызды сомаларын құрайды.
Инвестицияның өте жоғары көлемі мен капиталсалымның ұзақ мерзімімен
үйлестіруде, инвестициялаудың бұл формалары алушы елдер үшін табысты болып
табылады.
Корпоративтік табыс салығы преференциясын пайдалану үшін салық төлеуші
инвестициялық проект негізінде пайдалануға жаңа енгізіліп жатқан соммасы
қосылмайды. Инвестициялық салықтың преференциялардың уақыты өткеннен кейін
заңмен бекітілген нормада салықты төлей береді. Мемлекеттік қолдау
мақсатында салықтық преференциядан басқа кедендік жеңілдіктер, яғни олар
импортталған құралдарға кедендік баждан босатылады.
Инвестициялық преференциялар инвестордың мемлекеттік органмен жасасқан
контрактісі негізінде беріледі. Салық преференциялар мен кедендік
жеңілдіктерден басқа заңда мемлекеттік гранттар көрсетілген, яғни
инвестициялық жобаны жүзеге асыру үшін қажет мемлекеттік мүлікті
қайтарымсыз беру. Елдегі инвестицианы реттейтін заң мемлекеттік грант
ретінде мына объектілерді айқындайды: жер учаскелер, ғимараттар, машиналар
және құралдар.
Капитал негізінен екпінді түрде дамушы елдерге ағылады, әрине
Қазақстанға шетел капиталын тартуда бәсекелестер бар. “Капитал елге
келу үшін” инвестициялық климот деп аталатын көптеген факторлардың
болуын
қажет етеді. Сол факторлардың ішінен:
• нарықтың потенциалы;
• ұлттық экономиканың ресурспен қамтамассыз етуі;
• реформалардың қадамы;
• экономикалық коньюктураның жағдайы;
• инвестициялар үшін заңды базасы;
• саяси климот;
• бюрократия, жемқорлық, криминогендік жағдай.
Басқа да қажетті жағдайлар:
• заңдардың тұрақтылығы;
• кедендік, қаржылық, салықтық реттеуде кәсіпкерлікке нақты құқықтық
база жасау;
• салықтардың, тарифтердің және жеңілдіктер деңгейінің бәсеке
қабілеттілігі.
Тікелей инвестицияны кәсіпорынға салу кезінде инвесторды бәрінен бұрын
қызықтырады:
• ақпараттың бар болуы;
• жетімділігі;
• толықтылығы;
• шынайылығы;
• оны берудің оперативтілігі (уақыттылылығы).
Инвестор бухгалерлік есептерді, құжаттарды түсіну үшін
халықаралық стандарттарға сай келуі қажет [6, 9б]. Ақпараттың
жетімсіздігі, белгісіздікті алып келеді, ал бұл өз кезегінде
капиталдың тәуекелінің өсуіне алып келеді. Тәуекелдің жоғары дәрежесі
инвестор жоғарғы пайда нормасын күтеді. Инвесторды қызықтыру үшін
оған бизнес жоспар беру қажет:
• жүзеге асыруға қажет мақсаттың нақты жоспары;
• оларды орындаудың кезеңдері;
• күтілетін шығын және пайда көлемін нақты есептеу;
• оны бөлудің әдістері.
Кәсіпорын инвесторды тартудың барлық заңды әдістерін инвестиция
тарту үшін пайдалануы қажет.
Шетел инвесторлары үшін ұлттық инвесторларға сияқты жағдай
жасау қажет. Мұндай талаптардың орындалуы инвестициялық тәуекелді
төмендетуге мүмкіндік береді. Американың “Наследие” деген мемлекеттік
қоры инвестиция салғанда елді таңдаудың 9 факторын атап айтты:
• эконоимкалық өсімнің деңгейі немесе басқаша жалпы ішкі өнімнің
өсімшесі;
• саяси тұрақтылық;
• нарықтың көлемі (бір адамға шаққанда жалпы ішкі өнімнің көлемін
халық санына көбейтумен анықталады);
• шетел көмегіне тәуекел (экономикалық еркіндікте қозғалып келе
жатқан көптеген елдер, зерттеушілердің айтуынша, шетел көмегінен
тәуелсіз. Олар өзінің дамуында тек өз ресурстарына сенеді);
• сыртқы қарыз мөлшері (әрине, бұл проблема шешімсіз емес, егер
қарызға алынған ақша жол құрылысына, инфроқұрлымды дамытуға
жұмсалса, бұл экономикалық даму үшін жақсы);
• волютаның басқа валютаға еркін түрде айырбасталуы (пайданың
репотриациялану мүмкіндігі кез-келген салым үшін қажет жағдай. Бұл
мүмкіндік заңмен кепілденеді. Ол жергілікті волютамен бекітіледі);
• волюта күші (бұл волютаның инфляцияға қатысты тұрақтылығы);
• ішкі қорлардың деңгейі (эксперттердің айтуынша, экономиканың дамуы
үшін ЖІӨ ішкі қорлануы 24 % болу қажет. Мұндай қорлану ЖІӨ-ң 4-5 %
өсуге мүмкіндік береді;
• инфрақұрылымның деңгейі.
Шетел капиталын тартудың бір әдісі шетелдік басқаруға беру. Бұл
механизм көп мөлшерде жеткізушілері, материалдары бар ірі
кәсіпорындарға қажет. Бұл кәсіпорынды басқару жоғары деңгейдегі
менеджментпен байланысты және егер, инвестор кәсіпорынның тиімді
жұмыс жасауына кепілдік берсе.
Тікелей инвестициялар арқылы шетелге өндіріс факторларының қозғалысы
сыртқы сауданы ынталандырады, өйткені келесілерді жабдықтау талап етіледі:
• қосалқы бөлшектер;
• қосымша өнімдерді;
• еншілес фирмалар үшін құрал – жабдықтарды кәсіпорындар мен үкімет
төмендегілер үшін тікелей инвестицияға қатысуға тырысады;
• рыноктарды кеңейту;
• материалдар немесе ресурстарды сатып алу үшін.
Сонымен қатар үкімет саяси артықшылықтарға сай келуге тырысады.
Бүгінгі күні шетел капиталын тарту немесе тартпау сұрағы қойылмайды.
Проблема басқада: оны қай сфераға тарту керек және қандай жағдайда, нақты
инвестициялар пайда болатындығын анықтау. Ал соңында әр бір нақты нысанның
ұлттық мүдделерге сәйкес келуі туралы айтылады. Бұл мәселелер бойынша
біздің шаруашылығымызда барлығы жақсы емес [7, 55б].
Шетел капиталының импортер елдегі келесі себептерге байланысты шетел
инвестициясын тартуға ынталанады:
• елдің экономикалық дамуын қаржыландыруға жалпы қаражаттардың жетіспеуі,
халықтың жұмыс бастылық деңгейін көтеру қажеттілігі, төлем балансының
тапшылығын меңгеру және тағыда басқа;
• орташа және жоғары дамыған елде шаруашылықтың аймақты құрылымын
жетілдіру, жаңа техника мен технология алу, бәсеке қабілеттілікті көтеру
үшін шетел капиталын тартады;
• шетел капитал қатынасына таңдаулы саясатты (жеке аймақ және сала бойынша
шектеу және ынталандыру) кейбір орташа дамыған елдер, сонымен қатар өте
бай елдер де (Кувейт, Сауыд Аравиясы, Сингапур) жүргізеді, олар
экономиканың жалпы қарқынында ғана емес, белгілі саланың және
технологияның дамуында қызығушылық танытады;
• көп мемлекеттер шетел капиталын ұлттық экономикаға екі жақты негізде
енгізеді, яғни өзара сауда саяси инвестициялық жол беру шеңберінде
(мысалы ЕО-ның ішенде капитал қозғалысының либерализациясы немесе
Жапонияның ағылшын инвестиция қатынасына қарағанда, АҚШ-тың Жапондық
инвестициясына либералдық қарым-қатынасымен байланысты АҚШ-тың Жапонияға
шығындануы). Басқа елдермен экономикалық ынтымақтастық бойынша
келісімдерге қол қойғанда, халықаралық ұйымдарға кіргенде, келісімнің
қатысушылары ұлттық экономикаға шетел инвестициясының жіберілуін
либерализациялауға мәжбүр болады.
Қазақстан үшін екі, бірінші себеп дәл келеді. Шетелден инвестициялар
белгілі салаларда, техника және технология түрінде және аймақтарға қажет
КСРО-ның құлдырау нәтижесінде пайда болған диспропорцияны жеңу және жиналып
келе жатқан артта қалушылықты жеңу.
Инвестордың мүддесін қорғау құралдары мен механихзмдері ретінде келесі
дәстүрлі кепілдіктер қарастырылады: ел территориясында инвестордың
құқықтарының қорғалуына кепілдеме; табыстарды пайдалану кепілдемесі;
ұлттандыру және реквизициядан кепілдеме. Мұнда инвесторларға өтемақы
нормасы да қарастырылған. Бұл жағдай инвесторлар үшін маңызды болып
табылады. Шығындарды өтеу тәртібі азаматтық кодекске сәйкес. Кепілдеменің
жаңа түрі заңнамалық актілердің тұрақтылығы: мемлекет келісімдерінің
жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Мемлекет инвесторларға келесідей кепілдіктер береді:
1. Заңнамалардың кепілдікке жауап берілуі
2. Экспроприяция кепілдігі
3. Лауазымды және мемлекеттік органдардың кепілдіктегі заңсыз іс-
әрекеттері
4. Шетел инвесторларының өтем алу процесі және кепілдік компенсациясы
5. Кірістерді пайдалану кепілдігі
6. Жеке валюталардың пайдалану кепілдігі
7. Шетел инвесторларының қызметтік кепілдігі
8. Мемлекеттік тексеріс кепілдігі
Экономикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ету деңгейіміз экономика
дамуының ұлттық мүддесін қорғау механизімін құру және іске асырудағы
мемлекеттің дайындығы және қабілеттілігі. Елдің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету механизімінің маңызды элементі болып экономика
қауіпсіздігінің ішкі және сыртқы қауіпін анықтау және алдын ала сақтандыру
қызметі, шетел капиталын салаға тартудағы негізгі қағидаларды орындау
қызметі болып табылады.
Қазақстан Республикасында экономикалық өсу және оны тұрақтандыру үшін
шетел капиталын әкелу және игеру басты бағыттардың бірі, халық шаруашылығы
объектілері және салаларының өмір сүруіне қолайлы болуы үшін шетел
капиталының экономикалық қаржылық және ұйымдастырушылық регламентациясы
инвестициялаудың қауіпсіздігін табыстылығын нормативті-құқықтық қамтамасыз
ету және қолайлы жағдай туғызу болып табылады [8, 38б].
Әлеуметтік-экономикалық жағдай да Қазақстанның даму жолы ұзақ мерзімді
перспективада әлеуметтік және саяси тұрақтылықты сақтау, тиімді басқару,
жағымды ұстап тұруды қажет етеді. Елдің ұлттық артықшылығы иілгіш және
балансталған экономиканы құруға бағыттау керек, ол халықаралық деңгейде
бәсекелесе алуы тиіс, бұл жеделдетілген экономикалық өсуге елдің тұрмысының
қолайлы жағдайда болуына себебін тигізеді.
Инвестициялық преференциялар. Инвестицияны реттеудің және қолдаудың
әдістері инвестициялық преференцияның көрінісі ретінде ел заңында
көрсетіледі, яғни нақтылық сипатқа ие – инвестициялық, салықтық
преференция. Инвестициялық преференция берудің негізгі шарттары –
инвестицияны экономиканың приоритеті секторларына салу, олардың тізімін ел
үкіметі бекітеді.
Инвестициялық салықтық преференциялар келесідей түрде беріледі:
инвесторларға корпоративтік табыс салығы, егер инвестор жаңа өндіріс ашатын
болса немесе кеңейтетін болса жеңілдіктер беріледі.
Капитал миграциясы пайда болған кезеңнен бастап, ХХ ғасырдың 70
жылдарының аяғына дейін Батыс Еуропа капиталдардың байланысқан айырбасының
ең үлкен аймағы болып саналады. Бұл ең алдымен экономикалық одақтастықтың
Еуропалық Одақ ішіндегі интеграциялық процесстердің дамуы салдарынан пайда
болған.
Батыс Еуропаның ішіндегі қаржылардың үлесі ХХ ғасырдың 70 жылдарының
аяғынан бастап, азая бастады, сонымен бір мезгілде АҚШ-та капитал экспорты
өсе бастады.
Ұлттық экономиканың ішінде ХХ ғасырдың 80 жылдарында жұмсалған
шетелдік капиталдың көлемі бойынша дүние жүзінде бірінші орын алды.
Қазіргі уақытта капитал миграциясының тағы бір ерекшелігі – дамушы
елдерге, атап айтқанда, мұнай табатын ОПЕК – ке кіретін елдерде капитал
экспортының пайда болуы.
ОПЕК – мұнай экспорттаушы елдердің ұйымы. Капитал нарығында ОПЕК
елдері белсенді рөл атқаруда. Мысалы, Кувейттің жеке меншік секторының
инвестицияларының шетелдегі мөлшері (1995 ж.) 100 млрд. долл., ал
мемлекеттік секторының инвестициялары – 30 млрд. долл. болды [9].
Қазіргі таңда әр түрлі сфераларға салынатын тікелей шетел
инвестицияларының тез өсу тенденциясы айқындала түсті. Өндіріс
факторларының халықаралық қозғалысы халықаралық сауданың себептері өндіріс
факторлары мен қамтамасыз етілуінде айырмашылықтар болатын жағдайда сауданы
алмастырады.
Егер сауда негізінде өндіріс факторларымен қамтамасыз ету
ерекшеліктерінен басқа себептері жатса, өндіріс факторларының халықаралық
қозғалысы халықаралық сауданы тауармен толықтырады (салыстырмалы
артықшылық, масштаб эффектісі, технологиялық өзгерістер).
Елдердің өндірістік факторлармен қамтамасыз етілуінің үлкен
өзгешеліктері жағдайында өндірістік факторлардың халықаралық қозғалысы
салааралық сауданы алмастырады және ішкі-салалық сауданы толықтырады.
Өндірістік фактормен қамтамасыз ету деңгейі өзгеше болса, әр ел
таурлар өндірісіне маманданады және өндірістік факторлардың халықаралық
қозғалысы болмайды. Елдер арасында тек сала аралық сауда мүмкін болды.
Капиталдың халықаралық қозғалысының экспортының және импортының
себептері әр түрлі болады. Басты себептері – бұл капиталды максималды
табыстарды әкелетін және салымдарының деңгейін қысқартуға мүмкіндік беретін
және тәуекелділікті жоятын салаға және елге капиталды орналастыруға
тырыстыру [10, 19б].
Капиталды экспорттаудың себептері:
• технологиялық алға шығу. Корпарациядағы стау көлемдерінде НИОКР – ға
шығын үлесі жоғары болған сайын шетелге тікелей инвестициясының
экспортының көлемі жоғары болады және керісінше, шетелге тікелей
инвестицияларды апара отырып, корпарациялар оларға бәсекелестік
артықшылықты беретін технологияларға бақылау жасауға ұмтылады;
• жұмыс күшінің квалификациясындағы артықшылықтар. Олар жұмысшыларға
еңбегін төлеудің орташа деңгейімен өлшенеді. Корпорацияда еңбекті
төлеудің деңгейі жоғары болған сайын, тікелей инвестицияларды
экспорттаудың көлемі де жоғары болады және керісінше;
• жарнамалаудағы артықшылық. Ол халықаралық маркетингтегі жиналған
тәжірибені көрсетеді. Корпорациялардың сатылуында жарнамаға кеткен
шығындарды салмағы жоғары болған сайын, тікелей инвестицияның экспортының
көлемі де жоғары болады және керісінше;
• масштаб экономикасы. Ішкі нарықтағы корпорацияны өндіріс өлшемі болған
сайын, тікелей инвестицияларының экспорт көлемі де жоғары болады және
керісінше;
• корпорация өлшемі. Копорация өлшемі жоғары болған сайын, тікелей
инвестициялары экспортының көлемі де жоғары болады және керісінше;
• өндіріс концентрациясының деңгейі. Корпорация шегіндегі белгілі бір
тауардың өндірісіндегі концентрация деңгейі жоғары болған сайын, тікелей
инвестициялар экспортының көлемі де жоғары болады және керісінше;
• табиғи ресурстарға қол жеткізуді қамтамасыз ету. Белгілі бір табиғи
ресурста корпорациялардың қажеттіліктері жоғары болған сайын, осы ресурсы
бар елге тікелей инвестицияларды экспорттаудың көлемі де сол құрылым
жоғары болады және керісінше.
Капитал экспортының басқа да себептері:
• тұтынушыға жақын кәсіпорындарды құру арқылы, оған тауарды жеткізуге
кететін көліктік шығындарды қысқарту;
• шет елдерінің территориясында реттуші өндірісті құру арқылы, сол елдің
импорттық шектеулерін жеңу.
Капитал импортының себептері:
• психологиялық алға шығу;
• жұмыс күшінің квалификациясының деңгейі;
• жарнамадағы артықшылық;
• масштаб экономикасы;
• корпорация өлшемі;
• өндірісті концентрациялау деңгейі;
• капиталдағы қажеттілік;
• ұлттық фирмалардың саны. Ел ішінде корпорацияның бөлімшелері көп болған
сайын, тікелей инвестицияларының импорты да солғұрлым жоғары болады;
• өндіріс шығындары. Қабылдаушы елдің өндіріс шығындары төмен болған сайын,
тікелей инвестициялары импортының көлемі соғұрлым жоғары болады;
• ішкі тауарлы нарықты қорғаудың деңгейі. Елдің ішкі тауарлары нарығын
қорғаудың кедендік және басқа да деңгейі жоғары болған сайын, тікелей
инвестицияларының импорты соғұрлым жоғары болады;
• нарықтық өлшемі. Елдің ішкі нарығының өлшемі жоғары болған сайын, тікелей
инвестиция көлемі соғұрлым жоғары болады.
Капитал миграциясының басқа да факторлары:
• шетелдік тікелей инвестициялары арқылы негізделген өндірістің экспорттық
бағыттылығы;
• экономикалық дамудың үкметтік бағдарламаларының бар болуы.
Инвестициялық климатты модельдеу мемлекеттің шетелдік инвестицияны
қолдану және тарту саясатын жасаудың маңызды түйіні болып табылатын себебі,
ол біріншіде, шетелдік инвесторға әсерін тигізетін факторларды жүйелі
елестетуге мүмкіндік береді. Екіншіден, елдегі жағдайды тереңірек бағалауға
мүмкіндік береді. Үшіншіден, шетелдік серіктес іс-қимылының ынталануын
сезінуге мүмкіндік береді.
1.2 Қазақстандағы шетел инвестицияларын мемлекет тарапынан реттеу
Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызмет жалпы мемлекеттік
және шаруашылық заңдармен, сонымен қатар республикалық және аймақтық
денгейлерде арнайы нормативтік актілер жүйесімен реттеледі.
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексі, жер, кен, кәсіпорын және кәсіпкерлік қызмет туралы,
акционерлік қоғамдар, біріккен кәсіпорындар туралы, банк және банктік
қызмет туралы заңдар, салық салу, сыртқы экономикалық қызмет, кендік
бақылау және валюталық реттеу, қарыз туралы, арендалық қатынас және
сақтандыру туралы заң ережелері, нормативтік актілер және жекешелендіру
бағдарламасы және т.б. бірінші топқа жатады.
Екінші топқа заң ережелері мен нормативтік актілер, республикалық
ведомствалардың құжаттары жатады, олар капитал құратын және бюджет құратын
ақшалай қаражаттар облысында инвестициялық процесті, сонымен қатар қаржылық
активтерде орналастырудың салу бөлігін, аймақтық ерекшелікті ескеріммен
аймақтағы инвесторлардың мүддесін қорғайтын аймақтық нормативтік актілерді
реттейді.
Инвестициялық қызметке әсер ететін бірнеше жағдайлар жалпы сипаттағы
халықаралық шарттар мен келісімдермен (мысалы – Европалық энергетикалық
хартия мен келісім), сонымен бірге халықаралық қаржылық институттармен
келісімдер арқылы (мысалы - Әлемдік Банк, Халықаралық Валюталық Қоры,
Инвестициялық дауларды шешу халықаралық орталығы, Инвестицияларды
сақтандыру бойынша көпжақты агенттігі, Еуропалық қайта құру және даму
банкі) реттеледі.
Жаңа инвестицияға мемлекеттік көмек берудің артықшылығы бұрынғымен
салыстырғанда:
- корпоративтік табыс салығына және мүлікке салынған салыққа жеңілдік
берілді, яғни инвестор қаншалықты көлемде негізгі қорды
инвестициялайтынына байланысты;
- қаншалықты деңгейде жеңілдіктер беруді есептеу тартылатын
инвестицияның сапасына байланысты болады;
- заңмен өз еркімен сақтандыру енгізіледі, яғни коммерциялық тәуекелдік
сақтандыру;
- заңда инвемтициялық дауды шешу тәртібі өзгертілген, яғни инвестор үшін
екінші оң жағдай. Біріншіден инвестициялық даудың кең ұғымы
пайдаланылады, екіншіден барлық дауларды халықаралық арбитражда шешуге
мүмкіндік бар әдістемелерін.
Инвестициялық қызметті халықаралық – құқықтық реттеу. Ерекше назарды
халықаралық келісімдердің маңызына, бәрінен бұрын – инвестицияны өзара
қорғау шартына мән берген жөн. Өзімізге белгілі, қазіргі жағдайда шетел
инвестициясын құқықтық реттеу екінші деңгейде жүзеге асады: ұлттық құқықтық
және халықаралық құқықтық. Ұлттық құқықтық реттеудің кемшілігі халықаралық
құқықпен жөнделеді. Шетел инвестициясына кепіл ұлттық заң берген кез келген
уақытта алынып тасталуы мүмкін. Ал халықаралық заңдар берген кепілдер
біржақты тәртіппен алынып тасталмайды. Халықаралық құқықтық реттеу шетел
инвестициясын көпжақты және екіжақты келісім негізінде жүзеге асырады.
Сонымен қатар халықаралық ұйымдар, мысалы: БҰҰ құқықтық реттеуге үлкен
әсерін тигізеді. Халықаралық құқықтық реттеудің бір бөлігін инвестицияны
өзара қолдау келісімі құрайды [10, 72б]. Екіжақты келісім инвестицияны
былай анықтайды:
• жылжитын және жылжымайтын мүлік негізінде меншік;
• компаниядаға пайдық қатысу;
• инвестицияға байланысты экономикалық құндылықтарды құрумен байланысты
ақша қаражаттарын талап ету құқығы;
• интелектуалдық меншікке құқық соның ішінде технология, ноу-хау;
• басқа барлық құқықтар мен заттай құндылық.
Кейбір екіжақты келісімдер инвестицияға коммерциялық қызмет және
концессия ұғымын қосады. Әрине, екіжақты келісімнің мәні ондағы кепілдікке
байланысы.
Осылайша, Қазақстан Республикасы қол қойған келісімдерде инвестрларға
екі жақты негізгі екі режим беріледі: ең қолайлы жағдай тәртібі немесе
ұлттық тәртіп. Инвестор әрбір жағдайда екі режимді таңдауға құқылы.
Сондықтан Қазақстан Республикасы инвестиция облысын инвесторлар үшін жалпы
ережелер қолданылған, елге байланысты. Жоғарыда барлық айтылған
инвестициялық климатты жақсартуға байланысты мемлекеттік саясат
мемлекетшілік және халықаралық денгейде орын алады [11, 13б].
Қазақстан Республикасына ағылып келген инвестициалардың көп бөлігі
тікелей инвестициалар болып табылады сәйкесінше Қазақстан Республикасындағы
шетел инвестициясының заңында кәсіпорындардың зеңнамалық іс-әрекеттері
бекітілген:
• Шетелдік заңды тұлғаның араласуымен құрылған өндіріс орны-бұл заңды
тұлға Қазақстан Республикасының территориясында заңнамаға сай жұмыс істеп
жатқан шетелдік немесе біріккен кәсіпорын;
• Шетелдік кәсіпорын- шетелдік тұлғалармен байланысып, Қазақстан
Республикасының территориясында заңнамаға сай істеліп жатқан шетел
инвесторының кәсібі;
• Біріккен кәсіпорын - шетел тұлғаларының қатысуымен Қазақстан
Республикасының территориясында (заңнамаға сай, акция, пайда ақшасы)
қаражат бар шетел инвесторы.
Қазақстан Республикасының заңнамасының 14 бабына сай заңды тұлғалар
шетел тұлғаларымен бірігіп келесі түрде өнеркәсіп құра алуына құқы бар:
• шаруашылық жолдастық (Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі 58 бап
коммерциялық ұйымдардың ортақ капиталын бөлу туралы заңы немесе
мүліктерді пайдалану барысында ортақ режим орналасу тәртібі);
• акционерлік қоғам (Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінде 85
бабына сай) заңды тұлға, өзінің ортақ өндіріс шаруашылықпен айналысатын
немесе ортақ капиталын өндіріске қоса алатын қабілет.
Акционерлік қоғамдардың акционерлері діннің қоғамммен байланыстарын,
қауіпсіздік шараларын, акция қаражаттарына ешқандай жауап бермейді.
Кез-келген кәсіпорынның ең басты құжаты шетел инвестициясының, қандай
әдіс бойынша діндік құрылым ретінде және де құрамы мен компентенциясына,
басқару бөліміне, қаулы шығаратын орталығына тәуелді болып келеді. Біріккен
кәсіпорын дүниеге келгеннен бастап салық жеңілдіктерімен, салық төлемдеріне
бағынуы тиіс, біріккен кәсіпорындардың бұйрықтары кейбір кездерде Қазақстан
заңнамаларында қарастырылмайды. Мысалы: біріккен кәсіпорынның іс-әрекет
кезеңіне есептесу процесі, кіріс, шығыс есептесу әдісі, біріккен
кәсіпорынның пайдасына шешілген қаражат.
Біріккен кәсіпорында - бұл бухгалтерлік есептесу, Қазақстан
Республикасының Президентінің жарлығы бойынша, Бухгалтерлік есептесу
туралы 1995 жылғы 26 желтоқсан №2732 заңына сәйкес және де Қазақстан
Республикасының статистикалық есептесу басқармасында, Қазақстан
Республикасының статистикалық агенттігінің 2000 жылғы 26 маусым айындағы №
44 заңына сәйкес белгіленеді. Біріккен кәсіпорындардың еңбек қатынастары
туралы Қазақстан Республикасының заңнамасының 24 бабына сәйкес Қазақстан
Республикасының шетел инвестициясы туралы заңында белгіленген [12, 17б].
Заңды тұлғаларының шетел тұлғаларымен бірге шешілетін сұрақтарды айта
кетсек еңбек режимі, жұмыстан босатылу, ортақ капиталды бөлісу, кепілдікпен
кәсіпорынның компенсациялық өлшемі туралы заңда көрсетілген. Шетел және
заңды тұлғалардың еңбек қатынасы келісім шартпен реттеліп отырады.
Қазақстанның кәсіпорындары мен ұйымдары бұл заңнамаға сай қызмет етеді.
Кәсіпқойлар одағының кәсіпорындармен шетел тұлғаларының іс-әрекеттері
Қазақстан Республикасының 1993 жылдың 9 сәуірдегі № 2107 шаруашылық
серіктестігі кәсіпқойлар одағы туралы заңында көрсетілген. Қазақстан
Республикасында заңды тұлғалардың кәсіпорын ашуы - Қазақстан
Республикасының күрделі мәселелерінің бірі болып табылады.
Мемлекет инвесторларға келесідей кепілдіктер береді:
І. Заңнамалардың кепілдікке жауап берілуі (Қазақстан Республикасының
заңында 6 бап Шетел инвестициясы туралы)
Шетел инвесторларының халықаралық келісім шарт бойынша 10 жыл ішінде
заңнамалар бекітіледі және де инвестиция көздерінің мемлекеттік органдармен
қарым-қатынастары ұзартылады.
Шетел инвесторларының әлеуметтік жағдайы жақсарған сайын халықаралық
келісім шарт құжаттарына сай кез келген мемлекеттік республикалық
экономикалық қызығушылығын тудыратыны ақиқат.
Бұл талаптар Қазақстан Республикасының екі жақты қарым-қатынастың
ұлттық қауіпсіздіктің, экологиялық және денсаулық сақтау қауіпсіздіктерінің
жақсаруына байланысты істелінетін істер. Заңнамалардағы өзгерістер
адекватты түрде Қазақстан Республикасының ортақ қазынасына құйылады және де
инвесторлардың ортақ мақсатына ыңғайластырылады.
ІІ. Экспроприяция кепілдігі (Қазақстан Республикасының заңы 7 бап
Шетел инвестициясы):
• шетел инвестициясының ұлттандыру саясаты, экспроприяция жүйесіне және де
дискриминациялық адекватты компенсациясына сай қызмет істейді;
• нарықтық экономикада компенсация қызметі басты роль атқарады;
• қаражатты пайдалану барысында ақшаларды төлеу және экспроприяция
периодына қосылу процесі Қазақстан Республикасының халықтық банкінде
есептелінеді.
ІІІ. Лауазымды және мемлекеттік органдардың кепілдіктегі заңсыз іс-
әрекеттері Қазақстан Республикасының заңнамаларына сай шетел
инвесторларының құқықтық жағдайына сай қызмет істеп заңдық күшін жоя
алмайды (Қазақстан Республикасының заңы шетел инвестициясы туралы 8 бап).
IV. Шетел инвесторларының өтем алу процесі және кепілдік
компенсациясы. (Шетел инвестициясы туралы Қазақстан Республикасының заңы
9 бап). Шетел инвесторларының Қазақстан Республикасында соғыс және де
әскери қайшылықтар болған жағдайда, революция, келеңсіз жағдай, азаматтық
көтеріліс және де басқа жағдайлар бола қалған жағдайда Қазақстан
Республикасының заңды және жеке тұлғаларына компенсациялар жоғары деңгейлік
төлеу қызметке кіріседі. Шаруашылық жұмыста шетел инвесторларының бюджетке
қаражат және де қаржы органдарының заңсыз қаулылары заңнамалармен
белгіленеді.
V. Кірістерді пайдалану кепілдігі (Шетел инвестициясы туралы заңында
13 бап). Шетел инвесторлар Қазақстан Республикасының территориясында
өзінің тауарларын өндіруін Қазақстан Республикасының заңнамаларына сай
істеуі тиіс. Өзінің кірістерін сақтау және пайдалану барысында Қазақстан
Республикасының территориясында кез-келген валютамен банкке уақытша
сақтауына құқы бар және оны реттей алады.
VI. Жеке валюталардың пайдалану кепілдігі (ҚР шетел инвестициясы
туралы 11 заң). Валюталық операция Қазақстан Республикасының
заңнамаларында соның ішінде 1996 жылы 24 желтоқсан № 54-1 Валюталық
реттеу заңнамасымен өндіріледі [13, 25б]. Қазақстан Республикасындағы
инвесторлардың инвестициясы ақша аударылып шетелге және мемлекеттің ішкі
айналым процесінде Қазақстан Республикасының заңнамаларына сай
сәйкестендіріледі. Бұл айналымға жататындар:
а) кірістер;
б) келтірілген зардаптарға төленетін компенсациялар мен ақшалар;
в) өзінің мүліктерін сатқан ақша;
г) сатудан түскен пайда немесе инвестицияның ликвидациясы;
д) заңды ақша түсімдері.
Өндіріс орындары шетел тұлғаларының қатысуымен валюталық реттеуді
берілген заңнамаларымен теңестіріледі. Шетелдік инвестор өзінің
өнеркәсібін ұлттық валютамен еркін басқара алады.
VII. Шетел инвесторларының қызметтік кепілдігі (шетел инвестиция
туралы заңы -12 бап). Барлық нормативтік актілер, сот үкімдері, шетелдік
инвестицияның нәтижесіне байланысты екі жақтың пайдасына шешілуі тиіс.
Шетел инвесторларының өзінің мүліктерін тіркеу үшін, қаулылардан және де
заңды тұлғалардан, коммерциялық құпияларын жасыру барысында толықтай
ақпарат алуы тиіс. Қазақстан Республикасының үкіметінің ведомства аралық
комиссияның шешіміне сай орындалады (1999 жылғы 2-ші желтоқсан №1843
қаулысында белгіленгендей).
Бұл комиссияның мақсаты инвестиция функцияларын ұйымдастыру шаралары
барысында болып табылады:
• өз уақытын, сапалы инвесторларының қамтамасыз етілуі;
• комиссияның компетенциясына сай притензияларды шетелдік инвесторларына
тарту;
• шетел инвесторлармен мемлекеттің саясатына белсенді араластыру;
• Қазақстан Республикасының үкіметінің және де Қазақстан Республикасының
Президенті жанындағы инвесторлар кеңесінің шынайы секторлары экономикаға
құйылған әсерлері.
Комиссия жетекшісі Қазақстан Республикасының Премьер Министрі
жетекшісі тағайындайды. Комиссия төрағасының қызметі-отырыстар графигін
ұйымдастыру, рекомендацияның жұмысшылар ортасындағы ортақ бақылау, егер де
комиссия төрағасы жоқ болса орынбасары атқарады. Комиссия хатшысы отырыстың
хаттарын негізгі материалдарды протоколдарды тексеріп отырады. Қазақстан
Республикасының Президентіңің 1996 жылы 8 қарашадағы №3203 қаулысына сай
мемлекеттік саяси формасының шетел инвестициясын ҚР-ң экономикасына құю
барысында қызмет істейді.
VIII. Мемлекеттік тексеріс кепілдігі (Қазақстан Республикасының “Шетел
инвестициялары туралы” заңы):
• бақылауды және тексеруді Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне
сай мемлекеттік лауазымы бар тұлға және заңды арнайы тұлға істей алады;
• салықтарды өндіріп алу Қазақстан Республикасының салық кодексінде
жазылған заңнамалармен реттеліп отырады;
• мемлекеттік салықты басқару, тексеру, санитарлық және де басқа
мемлекеттік органдардың бақылау қадағалаулары талап мүдделеріне сай
қызмет істейді. Шетел инвесторлары өздерінің күрделі сұрақтарын осы
құзырлы орындарға талап ете алады және де өз іс-әрекеттерін бөліседі.
Қазақстан Республикасының инвестициялық заңдылықтың эволюциясы
Қазақстан Республикасында инвестицияның түсінігін қалыптастыруға тырысады.
Қазақстан Республикасының инвестициялық заңдылығының қалыптасу тарихы осы
салада заң актысының қабылдауымен басталды, 1990 жылдың 7-ші желтоқсанында
Қазақ ССР-да инвестиция туралы. Ол инвестицияны қолдаудың құқықтық
режимін қалыптастырды. Келесі қадам 1994 жылғы 27 желтоқсанда “Шетел
инвестициялар туралы”. Өзінің заңдарына қарай дамуын 1997 жылы 28 ақпанда
Шетел инвестициясын мемлекеттік қолдау туралы заңында алды. Осылайша
Қазақстан қазір халықаралық қауымдастықтың толық мүшесі. Әрине халықаралық
қауымдастықта интеграция Қазақстанның заң базасының дамуына әсер етті.
Жақсы инвестициялық климат жасау үшін Қазақстан әр түрлі елдермен екіжақты
халықаралық келісімге қол қойды [14, 28б].
Қазақстан инвестициялық климатының жақсаруын 2003 жылдың 8 қаңтарында
Инвестициялар тұралы заңының қабылдануы көрсетті. Бұл заңның ерекшелігі
шетел және отандық инвесторларға тең құқық беру. Бүгінгі таңда Қазақстанда
ұлттық капиталды ынталандыру мақсаты тұр. Заңның бірінші бөлімі
инвестицияның құқықтық режимі, екіншісі инвестицияға мемлекеттік қолдаудың
реттеу нормалары.
Қазақстан Республикасының құқықтық режимі бойынша шетел инвестициясы
келесі жағдайлармен белгіленген:
1. Кез-келген шетел инвестициясының жұмсалу түрлері Қазақстан
Республикасының заңнамаларымен бекітілген, заңды және жеке тұлғалардың
Қазақстан Республикасының қайырымды істерімен немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz