Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қалыптасу мәселелері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ.МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Жергілікті өзін.өзі басқаруды зерттеудің концептуалдық негіздері ... ... ... ...6
1.2 Европа елдеріндегі жергілікті өзін.өзі басқарудың моделдері ... ... ... ... ... ...11
1.3 ТМД елдеріндегі жергілікті өзін.өзі басқарудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... 19
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ
ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.1 Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін.өзі басқару
органдарының қалыптасуының негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2 Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін.өзі басқару
органдарының институционализациялануының мәселелері
және мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
І ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ.МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Жергілікті өзін.өзі басқаруды зерттеудің концептуалдық негіздері ... ... ... ...6
1.2 Европа елдеріндегі жергілікті өзін.өзі басқарудың моделдері ... ... ... ... ... ...11
1.3 ТМД елдеріндегі жергілікті өзін.өзі басқарудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... 19
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ
ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.1 Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін.өзі басқару
органдарының қалыптасуының негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2 Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін.өзі басқару
органдарының институционализациялануының мәселелері
және мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республиксындағы демократиялық реформалар үрдісі қазіргі кезге сай қажеттіліктерді ескере отырып жергілікті деңгейде мемлекеттік функцияларды жүзеге асыратын жаңа билік институтын құру мәселесін тудырап отыр. Бұл жаңадан қалыптасып келе жатқан жергілікті өзін-өзі басқару институты болып табылады. Ол өз кезегінде қоғамның саяси тұрақтылығын қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар елдегі әлеуметтік-экономикалық және саяси реформалардың нәтижелігін бағалауға мүмкіндік береді.
Осыған орай жергілікті өзін-өзі басқару институтының қалыптасуын зерттеу өзектілігінің бірнеше нігізі бар.
Біріншіден, бұрынғы орталықтанған жүйеден жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне өту объективті түрде негізделген, өйткені басқару аясының субъектілері мен объектілерінің көптігі және көпқырлығы орталықтанған мемлекеттің органдарына қажетті ақпарат ағынын тез, нәтижелі және сапалы турде өңдеуге, жағдайдың барлық қырларын есепке алуға және дер кезінде тиімді шешім қабылдауға мүмкіндік бермейді. Осыдан мемлекеттік биліктің тиімділігі көп жағдайда аумақтық және жергілікті жүйелердің еркіндігімен байланысты екенін көруге болады.
Бәрімізге белгілі, жергілікті өзін-өзі басқару саяси жүйе мен қоғамды демократизациялау процесінің дамуының нәтижесі. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің «Қазақстан жедел экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңарулар үстінде» атты жолдауында жергілікті өзін-өзі басқару институтын жалпы ұлттық саяси реформалар аясында қалыптастыру қажеттігін айтқан болатын [1].
Екіншіден, жергілікті өзін-өзі басқару демократиялық қоғамның негізгі элементтерінің бірі, оған халықарылық саяси тәжірибе дәлел бола алады.
Қазіргі таңда Қазақстанға азаматтық қоғам және жергілікті өзін-өзі басқару орын алған шетел мемлекеттерінің тәжірибесін зерттеу және оны тәжірибеде рационалды турде қолдану өзекті мәселе болып табылады.
Үшіншіден, қазіргі кезде Қазақстанның мемлекеттік билігін орталықсыздандыру процесі жағдайында мемлекеттік функциялардың бір бөлігін жергілікті құрылымдарға беру үшін, жергілікті өзін-өзі басқарудың түсінігін, мәнін, табиғатын, сонымен қатар, Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қалыптасу жолдарын зерттеу өте маңызды болып табылады.
Осылайша, зертту тақырыбының өзектілігі Қазақстан Республикасының мемлекеттік және қоғамдық құрылымдарының демократиялық жаңарулары жағдайында жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін теориялық және тәжірибелік тұрғыдан талдау қажеттілігімен түсіндіріледі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі теориялық-методологиялық жақтары ХІХ ғасырда тұжырымдалған. Олардың көбісі қазіргі жергілікті өзін-өзі басқару және оның қоғамды басқару жүйесіндегі орны жайлы ойлардың негізінде жатыр. Жұмыс барысында жергілікті өзін-өзі басқару жайлы теориялардың негізін қалаушылардың бірі, батыс ғалымы А. де Токвилдің [2] еңбектері қарастырылған.
Осыған орай жергілікті өзін-өзі басқару институтының қалыптасуын зерттеу өзектілігінің бірнеше нігізі бар.
Біріншіден, бұрынғы орталықтанған жүйеден жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне өту объективті түрде негізделген, өйткені басқару аясының субъектілері мен объектілерінің көптігі және көпқырлығы орталықтанған мемлекеттің органдарына қажетті ақпарат ағынын тез, нәтижелі және сапалы турде өңдеуге, жағдайдың барлық қырларын есепке алуға және дер кезінде тиімді шешім қабылдауға мүмкіндік бермейді. Осыдан мемлекеттік биліктің тиімділігі көп жағдайда аумақтық және жергілікті жүйелердің еркіндігімен байланысты екенін көруге болады.
Бәрімізге белгілі, жергілікті өзін-өзі басқару саяси жүйе мен қоғамды демократизациялау процесінің дамуының нәтижесі. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің «Қазақстан жедел экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңарулар үстінде» атты жолдауында жергілікті өзін-өзі басқару институтын жалпы ұлттық саяси реформалар аясында қалыптастыру қажеттігін айтқан болатын [1].
Екіншіден, жергілікті өзін-өзі басқару демократиялық қоғамның негізгі элементтерінің бірі, оған халықарылық саяси тәжірибе дәлел бола алады.
Қазіргі таңда Қазақстанға азаматтық қоғам және жергілікті өзін-өзі басқару орын алған шетел мемлекеттерінің тәжірибесін зерттеу және оны тәжірибеде рационалды турде қолдану өзекті мәселе болып табылады.
Үшіншіден, қазіргі кезде Қазақстанның мемлекеттік билігін орталықсыздандыру процесі жағдайында мемлекеттік функциялардың бір бөлігін жергілікті құрылымдарға беру үшін, жергілікті өзін-өзі басқарудың түсінігін, мәнін, табиғатын, сонымен қатар, Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қалыптасу жолдарын зерттеу өте маңызды болып табылады.
Осылайша, зертту тақырыбының өзектілігі Қазақстан Республикасының мемлекеттік және қоғамдық құрылымдарының демократиялық жаңарулары жағдайында жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін теориялық және тәжірибелік тұрғыдан талдау қажеттілігімен түсіндіріледі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі теориялық-методологиялық жақтары ХІХ ғасырда тұжырымдалған. Олардың көбісі қазіргі жергілікті өзін-өзі басқару және оның қоғамды басқару жүйесіндегі орны жайлы ойлардың негізінде жатыр. Жұмыс барысында жергілікті өзін-өзі басқару жайлы теориялардың негізін қалаушылардың бірі, батыс ғалымы А. де Токвилдің [2] еңбектері қарастырылған.
Іргелі еңбектер
1 Токвиль А. Демократия в Америке. – М.: Прогресс, 1992.
2 Гладышев А.Г. Правовые основы местного самоуправления. – М.: МЕГА, - 1996.
3 Богдановоч Т.Ю. Социальные аспекты местного самоуправления. М.: Аспект, 1997.
4 Васютин Ю.С., Емельянов Н.А. Местное самоуправление зарубежных стран: Учебное пособие. – М.: Орел,
5 Шоманов А.Ж. Об основных направлениях дальнейшей модернизации политической системы Казахстана // Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева «Стратегия вхождения Казахстана в число 50-ти наиболее конкурентоспособных стран мира»: приоритеты и пути их реализации. – Алматы: КИСИ, 2006.
6 Емельянов Н.А. Местное самоуправление в Российской Федерации: конституционно-правовой и институциональный анализ. – М., 1998.
7 Емельянов Н.А. Местное самоуправление: проблемы, поиски, решения. – М., 1997.
8 Постовой Н.В Муниципальное право России. – М., 1998.
9 Карапетян Л.М. Федеративное устройство Российского государства. – М.: НОРМА, 2001.
10 Фадеев В.И. Муниципальное право России. – М.: Юрист, 1994.
11 Барабашев Г.В. Муниципальные органы современного капиталистического государства (США, Великобритания).
12 Европейская Хартия о местном самоуправлении // Игнатов В.Г., Бутов В.И. Зарубежный опыт местного самоуправления и российская практика. Учебное пособие. Москва – Ростов, 1999.
13 Исаев М.А. Политсистема стран Скандинавии и Финляндии. – М., 2000
14 Баранова К.К. Коммуны в системе «финансового выравнивания» Германии. – М., 1996.
15 Леппхарт А. Демократия в многосоставных обществах. Сравнительное иследование. – М., 1997.
16 Выдрин И.В., Кокотов А.Н. муниципальное право Россиии. Екатиринбург, 1997.
Мерзімді басылымдар
1 Емельянов Н.А. Местное самоуправление в системе политических отношений российского общества // Политолог. – М., 1998.
2 Марченко Г.В. Государственная власть и местное самоуправление в России // Россия исовременный мир. – 1995. -№4.
3 Гильченко Л.В. Из истории становления местного самоуправления в России // Государство и право. – 1996. - №2.
4 Широкова А., Юрков С.В. В условиях наибольшего неблагоприятствования (или что показал опыт проведения муниципальных выборов) // Россия: власть на местах. - 1993.- № 9.
5 Замотаев А.В. Местное самоуправление как элемент государственного усртройства // Российская юстиция. – 1996. - № 6.
6 Байгельлди О. Местное самоуправление должно быть подллинным и дейсвенным // Фемида. – 2002. - № 3.
7 Белиспаев А.М. Децентрализация власти и развитие местного самоуправления в Қазахстане // Саясат. - № 1.
8 Нукенов А. Жергілікті өзін-өзі басқаруды жетілдіру мәселелері // Саясат. 2003. - № 7.
9 Таранов А.А. Концепция взаимодействия местных органов государственного управления и самоуправления //Фемида. – 1997. - № 9.
10 Чебатарев А. Выборы Акимов: за и против //Мир Евразии. – 2005. - № 4.
11 Ачкасов В.А. Опыт местного самоуправления на Западе // Правоведение. – 1998. - №4.
Нормативтік құжаттар
1 Н.Ә. Назарбаев Қазақстан жедел экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңарулар үстінде – астана, 2005.
2 Барабашев Г.В. Местное самоуправление в России. Теория и практика // Государсво иправо. – 1993. – №6.
3 Ачкасов В.А. Опыт местного самоуправления на Западе // Правоведение. – 1998. - №4.
4 Черкин В.Е.. Современные модели местного самоуправления // Российский юридический журнал.-1995. - №3.
5 Моргунова М. Амтроды, ландстинги, фюлькестинги. Самоуправление по скандинавски // Российская Федерация. – 1996. - № 6.
6 Пэйюхеиен А. Исполнительная власть в Финляндии // Государство и право. – 1998. - № 7.
7 Данилевич П.В. Автономизации Испании // Политические иследования. - № 5.
8 Павлов К. Выбор оптимальой модели местного управления // Общесво и экономика. – 1999. - № 5.
9 Формирование органов местного самоуправления в Российской Федерации. 1995 – 1998 гг. // Электронная статистика. –М., 1999.
10 Аглешев К. Финасово-экономическая модель местного самоуправления в Республике Казахстан // Саясат. – 2004. - № 4.
11 Конституция Республики Казахстан. – Алматы: Лем, 2006.
12 Закон Республики Казахстан. О КСК и других формах управления кондоминиумами. – Алматы, 1996.
13 Постанавление Провительства РК. Концепция региональной политики Республики Казахстан на 2002-2006 годы.
14 Закон РК О местных представительных и исполнительных органах // Казахстанская правда. – 1993. – 11 декабря.
15 Конституция Киргизской Республики.
16 Закон Республики Казахстан. О местном самоуправлении и местных Советах народных депутатов Казахской ССР // Казахстанская правда. – 1991. -17 февраля.
17 Конституция Королевства Нидерландов // Конституции государств ЕС. – М., 1997.
Конференция материалдары
1 Махмутова М.М. Правовое обеспечение создания местного самоуправления в Республике Қазахстан. Материалы международной конференции. – Алматы, 2006.
2 Европейская Хартия о местном самоуправлении // Реформы местного самоуправления в странах Западной Европы. – М.: Прогресс, 1993.
Интернет сайттары
1 В Казахстане завершился первый этап административной реформы // http// www.khabar.kz/index.cfm?id=17097
1 Токвиль А. Демократия в Америке. – М.: Прогресс, 1992.
2 Гладышев А.Г. Правовые основы местного самоуправления. – М.: МЕГА, - 1996.
3 Богдановоч Т.Ю. Социальные аспекты местного самоуправления. М.: Аспект, 1997.
4 Васютин Ю.С., Емельянов Н.А. Местное самоуправление зарубежных стран: Учебное пособие. – М.: Орел,
5 Шоманов А.Ж. Об основных направлениях дальнейшей модернизации политической системы Казахстана // Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева «Стратегия вхождения Казахстана в число 50-ти наиболее конкурентоспособных стран мира»: приоритеты и пути их реализации. – Алматы: КИСИ, 2006.
6 Емельянов Н.А. Местное самоуправление в Российской Федерации: конституционно-правовой и институциональный анализ. – М., 1998.
7 Емельянов Н.А. Местное самоуправление: проблемы, поиски, решения. – М., 1997.
8 Постовой Н.В Муниципальное право России. – М., 1998.
9 Карапетян Л.М. Федеративное устройство Российского государства. – М.: НОРМА, 2001.
10 Фадеев В.И. Муниципальное право России. – М.: Юрист, 1994.
11 Барабашев Г.В. Муниципальные органы современного капиталистического государства (США, Великобритания).
12 Европейская Хартия о местном самоуправлении // Игнатов В.Г., Бутов В.И. Зарубежный опыт местного самоуправления и российская практика. Учебное пособие. Москва – Ростов, 1999.
13 Исаев М.А. Политсистема стран Скандинавии и Финляндии. – М., 2000
14 Баранова К.К. Коммуны в системе «финансового выравнивания» Германии. – М., 1996.
15 Леппхарт А. Демократия в многосоставных обществах. Сравнительное иследование. – М., 1997.
16 Выдрин И.В., Кокотов А.Н. муниципальное право Россиии. Екатиринбург, 1997.
Мерзімді басылымдар
1 Емельянов Н.А. Местное самоуправление в системе политических отношений российского общества // Политолог. – М., 1998.
2 Марченко Г.В. Государственная власть и местное самоуправление в России // Россия исовременный мир. – 1995. -№4.
3 Гильченко Л.В. Из истории становления местного самоуправления в России // Государство и право. – 1996. - №2.
4 Широкова А., Юрков С.В. В условиях наибольшего неблагоприятствования (или что показал опыт проведения муниципальных выборов) // Россия: власть на местах. - 1993.- № 9.
5 Замотаев А.В. Местное самоуправление как элемент государственного усртройства // Российская юстиция. – 1996. - № 6.
6 Байгельлди О. Местное самоуправление должно быть подллинным и дейсвенным // Фемида. – 2002. - № 3.
7 Белиспаев А.М. Децентрализация власти и развитие местного самоуправления в Қазахстане // Саясат. - № 1.
8 Нукенов А. Жергілікті өзін-өзі басқаруды жетілдіру мәселелері // Саясат. 2003. - № 7.
9 Таранов А.А. Концепция взаимодействия местных органов государственного управления и самоуправления //Фемида. – 1997. - № 9.
10 Чебатарев А. Выборы Акимов: за и против //Мир Евразии. – 2005. - № 4.
11 Ачкасов В.А. Опыт местного самоуправления на Западе // Правоведение. – 1998. - №4.
Нормативтік құжаттар
1 Н.Ә. Назарбаев Қазақстан жедел экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңарулар үстінде – астана, 2005.
2 Барабашев Г.В. Местное самоуправление в России. Теория и практика // Государсво иправо. – 1993. – №6.
3 Ачкасов В.А. Опыт местного самоуправления на Западе // Правоведение. – 1998. - №4.
4 Черкин В.Е.. Современные модели местного самоуправления // Российский юридический журнал.-1995. - №3.
5 Моргунова М. Амтроды, ландстинги, фюлькестинги. Самоуправление по скандинавски // Российская Федерация. – 1996. - № 6.
6 Пэйюхеиен А. Исполнительная власть в Финляндии // Государство и право. – 1998. - № 7.
7 Данилевич П.В. Автономизации Испании // Политические иследования. - № 5.
8 Павлов К. Выбор оптимальой модели местного управления // Общесво и экономика. – 1999. - № 5.
9 Формирование органов местного самоуправления в Российской Федерации. 1995 – 1998 гг. // Электронная статистика. –М., 1999.
10 Аглешев К. Финасово-экономическая модель местного самоуправления в Республике Казахстан // Саясат. – 2004. - № 4.
11 Конституция Республики Казахстан. – Алматы: Лем, 2006.
12 Закон Республики Казахстан. О КСК и других формах управления кондоминиумами. – Алматы, 1996.
13 Постанавление Провительства РК. Концепция региональной политики Республики Казахстан на 2002-2006 годы.
14 Закон РК О местных представительных и исполнительных органах // Казахстанская правда. – 1993. – 11 декабря.
15 Конституция Киргизской Республики.
16 Закон Республики Казахстан. О местном самоуправлении и местных Советах народных депутатов Казахской ССР // Казахстанская правда. – 1991. -17 февраля.
17 Конституция Королевства Нидерландов // Конституции государств ЕС. – М., 1997.
Конференция материалдары
1 Махмутова М.М. Правовое обеспечение создания местного самоуправления в Республике Қазахстан. Материалы международной конференции. – Алматы, 2006.
2 Европейская Хартия о местном самоуправлении // Реформы местного самоуправления в странах Западной Европы. – М.: Прогресс, 1993.
Интернет сайттары
1 В Казахстане завершился первый этап административной реформы // http// www.khabar.kz/index.cfm?id=17097
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Флософия және саясаттану факультеті
Саясаттану кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 6
1.1 Жергілікті өзін-өзі басқаруды зерттеудің концептуалдық
негіздері ... ... ... ...6
1.2 Европа елдеріндегі жергілікті өзін-өзі басқарудың
моделдері ... ... ... ... ... ...11
1.3 ТМД елдеріндегі жергілікті өзін-өзі басқарудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... 19
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ
ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...31
2.1 Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының қалыптасуының негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2 Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының институционализациялануының мәселелері
және
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
СІЛТЕМЕЛЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...54
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республиксындағы демократиялық
реформалар үрдісі қазіргі кезге сай қажеттіліктерді ескере отырып
жергілікті деңгейде мемлекеттік функцияларды жүзеге асыратын жаңа билік
институтын құру мәселесін тудырап отыр. Бұл жаңадан қалыптасып келе жатқан
жергілікті өзін-өзі басқару институты болып табылады. Ол өз кезегінде
қоғамның саяси тұрақтылығын қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар
елдегі әлеуметтік-экономикалық және саяси реформалардың нәтижелігін
бағалауға мүмкіндік береді.
Осыған орай жергілікті өзін-өзі басқару институтының қалыптасуын зерттеу
өзектілігінің бірнеше нігізі бар.
Біріншіден, бұрынғы орталықтанған жүйеден жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесіне өту объективті түрде негізделген, өйткені басқару аясының
субъектілері мен объектілерінің көптігі және көпқырлығы орталықтанған
мемлекеттің органдарына қажетті ақпарат ағынын тез, нәтижелі және сапалы
турде өңдеуге, жағдайдың барлық қырларын есепке алуға және дер кезінде
тиімді шешім қабылдауға мүмкіндік бермейді. Осыдан мемлекеттік биліктің
тиімділігі көп жағдайда аумақтық және жергілікті жүйелердің еркіндігімен
байланысты екенін көруге болады.
Бәрімізге белгілі, жергілікті өзін-өзі басқару саяси жүйе мен қоғамды
демократизациялау процесінің дамуының нәтижесі. Қазақстан Республикасының
президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан жедел экономикалық, әлеуметтік
және саяси жаңарулар үстінде атты жолдауында жергілікті өзін-өзі басқару
институтын жалпы ұлттық саяси реформалар аясында қалыптастыру қажеттігін
айтқан болатын [1].
Екіншіден, жергілікті өзін-өзі басқару демократиялық қоғамның негізгі
элементтерінің бірі, оған халықарылық саяси тәжірибе дәлел бола алады.
Қазіргі таңда Қазақстанға азаматтық қоғам және жергілікті өзін-өзі
басқару орын алған шетел мемлекеттерінің тәжірибесін зерттеу және оны
тәжірибеде рационалды турде қолдану өзекті мәселе болып табылады.
Үшіншіден, қазіргі кезде Қазақстанның мемлекеттік билігін
орталықсыздандыру процесі жағдайында мемлекеттік функциялардың бір бөлігін
жергілікті құрылымдарға беру үшін, жергілікті өзін-өзі басқарудың
түсінігін, мәнін, табиғатын, сонымен қатар, Қазақстанда жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының қалыптасу жолдарын зерттеу өте маңызды болып табылады.
Осылайша, зертту тақырыбының өзектілігі Қазақстан Республикасының
мемлекеттік және қоғамдық құрылымдарының демократиялық жаңарулары
жағдайында жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін теориялық және тәжірибелік
тұрғыдан талдау қажеттілігімен түсіндіріледі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі
теориялық-методологиялық жақтары ХІХ ғасырда тұжырымдалған. Олардың көбісі
қазіргі жергілікті өзін-өзі басқару және оның қоғамды басқару жүйесіндегі
орны жайлы ойлардың негізінде жатыр. Жұмыс барысында жергілікті өзін-өзі
басқару жайлы теориялардың негізін қалаушылардың бірі, батыс ғалымы А. де
Токвилдің [2] еңбектері қарастырылған.
Қазіргі саяси ғылымда жергілікті өзін-өзі басқарудың демократиялық
доктринасының қалыптасу және даму мәселелері кең өріс алуда. өзін-өзі
басқарудың теориялық-методологиялық негіздері Н.А. Емельянов [3], А.Г.
Гладышев [5], Т.Ю. Богданович [5], Ю.С. Васютин [6], Г.В. Марченко [7],
Л.В. Гильченко [8], С.В. Юрков [9] және А.В.Замотаев [10] еңбектерінде
зерттелген. Олар посткеңестік кеңістіктегі мемлекеттерде жергілікті өзін-
өзі басқару жүйелерінің қалыптасуының және дамуының қазіргі түсінігін
қалыптастырған.
Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерулердің спецификасына
байланысты жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің қалыптасу мәселелері
өзекті тақырыптардың бірі болып отыр. Оған О. Байгелді [11], А.М. Белиспаев
[12], М.М. Махмутова [13], Нукенов А. [14], А.А Таранова [15], А. Чеботарев
[16] және А.Ж. Шомановтың [17] өз еңбектерін жергілікті өзін-өзі басқаруды
реформалаудың әр түрлі аспектілеріне арнағаны дәлел бола алады.
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасының саяси жүйесінің
демократизациялануы барысындағы қалыптасып келе жатқан жергілікті өзін-өзі
басқару органдары болып табылады.
Зерттеу пәні Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының қалыптасу процесі.
Зерттеудің мақсаты Қазақстан Республикасының саяси жүйесін реформалау
контекстінде жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қалыптасуын талдау
болып табылады. Қойылған мақсатқа байланысты келесі міндеттер анықталады:
- жергілікті өзін-өзі басқаруды түсінудің теориялық-методологиялық
негіздерін талдау; оның негізгі принциптерін және құрылымдық
элементтерін анықтау;
- Европа және ТМД елдеріндегі жергілікті өзін-өзі басқарудың түрлерінің
ерекшеліктерін талдау;
- Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
қалыптасуының негізгі бағыттарын анықтау;
- Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қалыптасу
ерекшеліктерін көрсету.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыста Қазақстан Республикасының
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қалыптасуын негіздейтін теориялық
және практикалық жағдайлар қарастырылған. Мұнда қазақстандық қоғамды
демократиялау жағдайында жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің қалыптасуы
мен дамуының ғылыми-теориялық және ұйымдасушылық-тәжірибелік мәселелері
кешенді талданағн.
Жұмыстың деректемелік көзін ғылыми кітаптар, журналдар, оқулықтар және
ғалымдардың мақалалары құрайды. Шетелдердің және ТМД елдерінің заңнамалары
қарастырылған. Сонымен қатар, жергілікті өзін-өзі басқарудың Европалық
Хартиясы, Қазақстан Республикасының Конституциясы, басқада нормативтік-
құқықтық актілер, заңдар қолданылған.
Бітіру жұмысының тәжірибелік маңызы. Оның нәтижелері және қорытындылары
жергілікті өзін-өзі басқару органдарын қалыптастыруда пайдалануы мүмкін.
Сонымен қатар, бітіру жұмысының материалдары жергілікті өзін-өзі басқару
органдар жүйесінің дамуының негізгі бағыттарын анықтағанда қолдануы мүмкін.
Жұмыстың көлемі және құрылымы. Еңбектің алдына қойған мақсат-міндеттері
және зерттеу логикасы, бітіру жұмысының құрылымын анықтайды. Бітіру жұмысы
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, сілтемелер және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Бітіру жұмысының жалпы көлемі – 56 бет.
І ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жергілікті өзін-өзі басқаруды зерттеудің концептуалдық негіздері.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың теориялық негіздері ХІХ ғасырда қаланған
болатын. Ол кезде пайда болған теориялар жергілікті өзін-өзі басқару мен
мемлекет арасындағы өзара қарым-қатынасты жан-жақты көрсеткен, оның
көріністерін қазіргі кезде өзгертілген түрде кездестіруге болады.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру заң жүзінде жүзеге асады.
Оның қызмет ету аясы, құзіреті өзін-өзі басқару органдарымен таңдалмайды,
яғни мемлекет анықтайды.
Бұл мәселеге назарын аударғандардың біріншілерінің қатарында Францияның
мемлекеттік қайраткері А. де Токвиль тұр. Ол өзінің Демократия в Америке
атты танымал кітабында былай жазған: Бастауыш мектептердің ғылым үшін ролі
қандай болса, қоғамдастық институттарының да тәуелсіздікті орнату үшін ролі
сондай; олар халыққа бостандыққа деген жолды ашып береді, оны осы
бостандықты бейбіт түрде қолдануға үйретеді. Ұлттар қоғамдастық
институтысыз-ақ еркін үкімет құра алады, бірақ олар шынайы бостандық рухына
ие бола алмайды [2, 54 б.]. А. де Токвилдің пікірінше
орталықсыздандырылған басқару тек демократиялық болып қана көрініп қоймай,
сонымен қатар, орталықтанған басқарудан тиімдірек болып есептеледі. Оның
ойынша өзін-өзі басқаратын қоғам көптеген өзін-өзі реттейтін бірлестіктер
мен қоғамдастықтардың жиынтығы болып табылады. Ол өзін-өзі реттеушілікті
бірлестіктердің өз басқаруындағы негізгі принциптері болып табылатын және
басқа да бірлестіктермен қарым қатынас жасауда негіз болатын нормаларды өз
еркімен өзгерту қабілеттігімен теңестіреді.
А. де Токвиль бойынша бастауыш мектептердің ғылым үшін ролі қандай
болса, қалалық жиналыстардың бостандық үшін ролі сондай, олар адамдарды
бостандық деген не екеніне, оны қалай қолдану керектігін және онымен
рахаттануды үйретеді. Үкімет болса, сол халықтық бақыттың кепілі және
арбитр ретінде барлық мәселелерді шешудегі өз билігінің елесін ғана
жасайды. Оған тек шешім қабылдаудың, қиыншылықтарды бастан өткізудің барлық
ауыртпалықтарын өзіне алу ғана қалады. Осының салдарынан адамдар өзін-өзі
басқару қабілетінен айырылады [2, 62 б.]. Осылайша, А. де Токвилдің
пікірінше, өзін-өзі басқару тәжірибесі демократияның қажетті негізі болып
табылады.
Биліктің басты қайнар көзі, А де Токвилдің пікірінше, өкілдік органдары
бар мемлекет те емес, әдетте заңда көрсетілетін ұлт та, халықта емес, ол
басқалармен өзінің мызғымас құқықтары негізінде ерікті түрде бірігетін
индивидтер болып табылады. Дәл осындай жағдайда, осындай қарым-қатынаста
адамдарда шынайы азаматтық санасезім қалыптасып, олардың басқару тәрдібінің
ұжымдық авторлары және басқарушылары ретінде болып табылады. Азаматтық
санасезім феномені азаматтардың жауапкершілік сезімімен, өз мүддесі мен
өзгелердің мүддесін талдау және оларды келістіру қабілеттігімен байланысты
[2, 63 б.].
Осылайша, А. де Токвиль өзін-өзі басқаруға негізделген басқару жүйелерін
мемлекеттік автократияға балама ретінде қарастырған. Ол америкалық
демократияны талдай және жоғары бағалай отырып, былай деген өзін-өзі
басқару қажеттіліктерімен үйлесетін, құқықтық жүйе біртүрлілік пен асыра
реттеушілікке қарағанда, көбінесе алуантүрлілік пен кең ауқымдылыққа
негізделуі тиіс [2, 65 б.] Оның идеалы - өзіне лайықты қарым-қатынастары
бар көптеген бірлестіктер мен қоғамдастықтар жұмыс істеп, адамдардың өзін-
өзі басқару потенциялын өршітетін, өзара көмек принциптері негізінде
құрылған қоғам болып табылады. Демократиялық басқарудың американдық
тәжірибесінің маңыздылығының тағы бір себебі, оның қалыптасуы Жаңа
Англиядан көшіп келгендердің өзін-өзі басқаратын діни коммуналарынан
басталып, өзін-өзі басқаратын ауылдардың, қалалардың қалыптасуында, яғни
төменнен жоғары қарай дамыды. Демократиялық басқару республикалармен
теңестірілген жағдайда, даму жоғарыдан төменге қарай бағытталған кезде
адамдардың және жалпы қоғамның өзін-өзі басқаруға деген потенциялы
төмендейді. А. де Токвил, оның бәрін сараптау жаңа саяси ғылымның
міндеті деп есептеген [2, 57 б.].
Орталықсызданған мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігін қазіргі заман
ғылымының тұжырымдары дәлелдейді. Мысалы, Л. фон Берталанфидің жүйелердің
жалпы теориясы және Ж.Пиаженің эволюциялық теориясы. Ол бойынша, қай жүйені
– физикалық, биологиялық, әлеуметтік- алсақ та, барлығы да өзін-өзі
реттеуші болып табылады. өзін-өзі реттеушілік жүйенің өзін сақтап қалуына
және дамуына бағытталған іс-әрекеттір жиынтығы ретінде сипатталады. Жүйе
неғұрлым көпқырлы және динамикалық процеске түскен сайын, соғұрлым
өзгерістерге дер кезінде бейімделу үшін, тұрақтылығын сақтап қалу үшін
бостандыққа ие болуы тиіс. Бұл мәселені шешуде бір ғана тиімді шешім бар.
Ол жүйенің өмір шеңбері аясында подсистемалардың еркіндігін кеңейту.
Әлеметтік-саяси жүйелер үшін бұл жоғарыдан түсетін диктаттың әлсіреуін,
өзін-өзі басқарудың дамуын (бірінші кезекте аумақтық және жергілікті
деңгейлерде) білдіреді [18].
Ғалымдардың пікірінше жергілікті өзін-өзі басқарудың ең танымал
теорияларына еркін қоғамдастық теориясын, басқарудың қоғамдық-шаруашылық
теориясын, мемлекеттік теориясын жатқызуға болады.
Осы теориялармен жақынырақ танысайық.
1.Еркін қоғамдастық теориясының негізінде қоғамдастықтың өз істерін
өздері басқаруға деген табиғи және мызғымас құқықтары жатыр. Оның
өкілдерінің пікірі бойынша адам құқықтары мен бостандықтары қаншалықты
табиғи және мызғымас болса, қоғамдастықтың өз істерін өздері басқару құқығы
соншалықты болып табылады.
Бұл теорияға сәйкес жергілікті өзін-өзі басқару органдарын құруда мынадай
принциптерді ұстану қажет:
• жергілікті өзін-өзі басқару органдары – бұл мемлекеттік емес,
қоғамдастық органдары;
• жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қоғамдастық мүшелерімен
сайлануы;
• мемлекеттік органдардың қоғамдастықтың құзыретіне араласу құқығы жоқ.
Олар тек қоғамдастық өз құзыретінен шет шығып кетпеуін қадағалауы
тиіс;
• жергілікті өзін-өзі басқару - бұл мемлекеттік істерден айрықша
қоғамдастықтың өз істерін басқару.
Мемлекеттің қоғамдастық істеріне тікелей қол сұғуы оның құқықтарын
бұзумен теңестіріледі. Өзін-өзі басқару мәнін бұлай түсіну көптеген даулар
туғызуға септігін тигізді. Ең біріншіден, өзін-өзі басқару тек ауылдық және
қалалық қоғамдастықтарда мүмкін деп түсіну қате, өйткені одан да басқа
заңмен қорғалатын еркіндігі және сайланбалы басқарушылары бар, мемлекет
құрған әкімшілік бірліктері болады. Өзін-өзі басқару бірліктерінің
еркіндігін табиғи құқықтарға сүйене отырып мемлекеттің қысымынан сақтау
қиынға түседі.
2.Еркін қоғамдастықтар теориясының орнына, өкілдері өзін-өзі басқаруды
мемлекеттік басқаруға қарсы қоятын, жергілікті өзін-өзі басқарудың қоғамдық
теориясы келеді.
Жергілікті қоғамдастықты мемлекетке, сәйкесінше қоғамдастық мүдделерін
мемлекеттік мүддеге қарсы қоя отырып, басқарудың қоғамдық теориясының
өкілдері мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқаруды екі бөлек
басқару жүйесі ретінде қарастырған. Олардың әрқайсысы өзінің мәселелерімен
ғана айналысады. Өзін-өзі басқарудың мәнін олар сол жердегі халықтың
қажеттілігіне сай, жергілікті қоғамдастықтың өздері қойған міндеттерін
жүзеге асыруынан көрді. Осы орайда жергілікті өзін-өзі басқару органдары
жалпы мемлекеттік әкімшілік жүйеден бөлек қарастырылуы тиіс. Өйткені
жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі қыры болып мемлекеттік емес,
көбінесе шаруашылық жағы алға қойылатын. Жергілікті қоғамдастықтардың
өздерінің приоритеттері негізінде дамуға деген еркіндігіне ерекше көңіл
бөлінетін [19].
Қоғамдық теорияның кейбір өкілдері өзін-өзі басқару бірліктерін
компаниялармен, қайырымдық қорлармен және ғылыми бірлестіктермен
теңестіреді. Әрине, бұл үлкен қателік. Жоғарыда айтылған ұйымдардың қызмет
аясы өзін-өзі басқару органдарының қызмет аясынан басқа болады. Мысалға
жеке меншік бірлестіктердің болуы факультативтік тұрғыда, мемлекет
акционерлік компаниялардан, әр түрлі ұйымдардан олардың құрылуын және
белгілі бір қызмет істеуін міндет етпейді. Ал өзін-өзі басқару органдарына
ол міндетті түрде орындалуы тиіс жұмыстарды жүктейді. Қоғамдық теорияның
өкілдері жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мемлекеттік басқару ісіне
бөлек, өзіне ғана тиесілі құзыреттерінің тізімін жасағысы келген.
Осылайша, қоғамдық теория, бір жағынан, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарын жалпы мемлекеттік әкімшілік жүйеден бөлек қарастыру керек деген
түйін жасаса, екінші жағынан, мемлекеттік билік органдарынан толық
бөлектенуінің дұрыс еместігі туралы ойларға толы болды. Бұл теория өзін-өзі
басқаратын бірліктердің қызмет аясының мемлекеттік емес қырларын негіздей
отырып, өзін-өзі басқару органдарының мемлекетке шектен тыс бағынуына қарсы
күрес үшін тіреу іздеген адамдардың арасынан көптеген жақтастар таба білді.
Сонымен қатар, қоғамдық теория қоғамның либералдық топтары арасынан да
жақтастарға ие болды. Олардың ойынша жергілікті өзін-өзі басқарудың тек
қоғамдық маңызын мойындау, оны мемлекеттің билігінен босатады [20].
Осылайша, қоғамдық-шаруашылық теория қоғамдастықтың табиғи құқықтарын
емес, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызмет аясының мемлекеттік
емес, көбінесе шаруашылық табиғатын алдыңғы орынға қояды. Бұл теория
бойынша өзін-өзі басқару – бұл жергілікті шаруашылықтағы істерді басқару.
Қоғамдық теория жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік емес деген
тұжырымға сүйенеді. Ол жалпы ұлттық мүддеден тыс, тек жергілікті
қоғамдастық мүддесімен шектеледі. Осыған орай, жергілікті қоғамдастық
арнайы құқықтарға ие, оған мемлекеттің қол сұғуына жол берілмейді. Бұл
доктринаның кемшілігі жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекетке қарсы қоюы.
3.Жергілікті өзін-өзі басқарудың мемлекеттік теориясының жақтастары
жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекеттен тыс, еркін институт деген идеяға
қарсы шыға отырып, оны мемлекеттік басқаруды жергілікті деңгейде жүзеге
асыратын мемлекеттік билік құрылымдарының жалғасы деп түсінді.
Гегель, Лоренц Штейн, Рудольф Гнейст сияқты немістің философтары мен
құқықтанушылары жергілікті өзін-өзі басқарудың мемлекеттік теориясының
негізін қалаған болатын. Осы теорияға сүйенсек, өзін-өзі басқару – бұл
мемлекеттік басқаруды жергілікті деңгейде ұйымдастырудың бір түрі. Рудольф
Гнейст Англияның жергілікті істерді басқару тәжірибесінен көптеген мысалдар
келтіре отырып, қоғамдық тәртіпті сақтау, мемлекеттік және жергілікті
салықтарды жинау, байланыс жолдарын басқару деген сияқты қызметтерді
жергілікті өзін-өзі басқару органдары мемлекеттің тапсырысымен орындайтынын
көрсетті. Мемлекет жергілікті істерді қоғамдастыққа жүктейді, өйткені ол
мемлекеттік органдардан жергілікті өзін-өзі басқару органдары тиімді деп
есептейді. Тиісінше өзін-өзі басқару органдары жоқ жерде, оған тиесілі
құзыретті мемлекеттік органдар атқарады.
Неміс құқықтанушыларының өзін-өзі басқарудың мемлекеттік теориясы
бойынша, өзін-өзі басқару – төменгі деңгейде мемлекеттік басқаруды
ұйымдастыру түрі болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың құзыретін
мемлекет анықтайды және оның қайнар көзі мемлекет билік. Мемлекеттік теория
бойынша мемлекеттік басқарудың кейбір міндеттерін жергілікті қауымдастыққа
беру, мәселелерді төменгі деңгейде шешу тиімді болады [21].
Өзін-өзі басқарудың басшыларын бекіту ерекшелігін неміс ғалымдары оларды
сайлаудан және олардың ақысыз, құрметті орындар болуынан көрді. Өзін-өзі
басқаруды сайланбалы лауазымдар жүйесі деп тану ғылыми әдебиеттерде кеңінен
тарап, халықтың көп бөлігінің қолдауына ие болды. Жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының басшыларын сайлау олардың еркіндігін толық қамтамасыз
ете алмағандықтан, Р.Гнейст оған жетудің басқа жолдарын іздей бастайды.
Оның ойынша өзін-өзі басқарудың еркіндігіне ақысыз, құрметті лауазымдардың
болуы жағдай жасайды. Басқару қызметтерін ақысыз атқарып жүрген лауазым
иесі үкіметтен экономикалық тәуелсіздікте болады, сондықтан ол өз іс
әрекетінде еркіндікті иеленеді.
Жалпы, жергілікті өзін-өзі басқару теориясы өзін-өзі басқару
органдарының қоғамдық мүддеге де, мемлекеттік мүддеге де сай жұмыс істеу
керектігіне негізделетінін айта кеткен жөн.
Осы орайда, өзін-өзі басқару органдарының еркіндігі мен мемлекеттік
басқарудың міндеттерін орындауын қалай келістіруге болатындығы қызығушылық
тудырады. Бұл мәселені шешуде мемлекеттік теория өкілдерінің арасынан екі
көзқарасты көруге болады. Кейбір ғалымдар жергілікті өзін-өзі басқарудың
еркіндігінің критериін муниципалдық лауазымдарды бекіту механизмдерінен
көрсе, кейбіреулері өзін-өзі басқару органдары өкіметтік органдар емес,
жергілікті халық органдары, оған мемлекет өзінің міндеттерінің бір бөлігін
жүктейтіндігінен көреді.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды зерттеудің концептуалдық негіздері
жергілікті өзін-өзі басқарудың Европалық Хартиясында белгіленген. Европалық
Хартияға сәйкес, жергілікті өзін-өзі басқару әрбір демократиялық құрылымның
негіздерінің бірі болып табылады. Европалық Хартияның 3 бабына сәйкес,
жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік істердің басым бөлігін
регламенттеу және оны заң шеңберінде іс-әрекет ете отырып, өзінің
жауапкершілігімен, жергілікті халықтың мүддесіне сай басқару құқығы және
қабілеті деп түсініледі [22, 115-126 б.].
Осылайша, Европалық Хартия мемлекет пен қоғамды басқарудағы жергілікті
өзін-өзі басқарудың, жергілікті демократияның ролін көрсетіп отыр.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың, жергілікті демократияның дамуы қоғамдағы
тұрақтылықты, азаматтардың қоғамдастық мәселелерін шешуге қатысуын
қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезде жергілікті өзін-өзі басқаруды әр түрлі түсіндіретін екі
теорияны бөліп көрсетуге болады:
• муниципалды басқарудың дуализмі теориясы;
• әлеуметтік қызмет ету теориясы [23].
Муниципалды басқарудың дуализмі теориясы бойынша, басқарушылық
функцияларды атқарушы муниципалдық органдар жергілікті мүдделердің
шеңберінен шығып кетеді, сондықтан мемлекеттік әкімшіліктің құралы ретінде
жұмыс істеуі қажет.
Әлеуметтік қызмет ету теориясы негізгі бағытты муниципалитеттердің
халықты күтуін ұйымдастыруға бағыттайды.
Қазіргі кездегі ғалымдардың көпшілігі жергілікті өзін-өзі басқаруды
мемлекеттік басқарудың салыстырмалы түрде орталықсызданған түрі ретінде
қарастырады. Мысалы, Г.В.Барабашев мемлекеттік емес жергілікті өзін-өзі
басқару концепциясын батыстың ескірген жергілікті өзін-өзі басқару
концепциясының негізінде құрылған миф деп көрсетеді. Оның ойынша,
жергілікті өзін-өзі басқару – бұл мемлекеттік биліктің ерекше түрі [24].
Шетелде жалпы әкімшілік-территориялық бірліктерді анықтауда әр түрлі
атаулар қолданылады, оның ішінде төменгі деңгейдегі әкімшілік-территория
бірліктері де жоқ емес. Егер олар бір территория негізінде біріккен
азаматтардың тұрақты бірлестігі болса, ондай ұйым табиғи деген атқауға ие
болады.
1.2 Европа елдеріндегі жергілікті өзін-өзі басқарудың моделдері.
Қазіргі Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қалыптасу
жағдайында басқа елдердің, атап айтқанда, Европа елдерінің тәжірибесін
зерттеу алдыңғы орынға шығып отыр.
Европа елдеріндегі жергілікті өзін-өзі басқару органдарының моделдерін
келесі классификациялар негізінде қарастырайық: оларға берілген
өкілеттіліктің көлемі бойынша; саяси мәдениетінің деңгейі бойынша;
әкімшіілік-территориялық ұйымдасу түрі бойынша.
Европа елдерінің жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі жергілікті өзін-өзі
бсқарудың Европалық Хартиясында көрсетілген. Ол маңызды басқару
функцияларын, заңдарды жүзеге асыратын, сыртқы ортамен кері байланыс
принципі арқылы тығыз қарым-қатынасқа түсетін институттар мен адамдар
тобының жиынтығы ретінде анықталады.
Шетелде жалпы әкімшілік-территориялық бірліктерді анықтауда әр түрлі
атаулар қолданылады, оның ішінде төменгі деңгейдегі әкімшілік-территория
бірліктері де жоқ емес. Төменгі деңгейдегі әкімшілік-территориялық
бірліктердің статусын анықтауда европалық мемлекеттерде әр түрлі әдістерді
жүзеге асырады. Егер олар бір территория негізінде біріккен азаматтардың
тұрақты бірлестігі болса, ондай ұйым табиғи деген атауға ие болады [25].
Әрбір муниципалды бірліктің басында халықпен сайланатын немесе
сайлаушылар жиналысының органы тұрады. Яғни бұл территорияларды басқару
еркін, жасырын, тең, жалпы сайлау арқылы сайланған адамдардан тұратын
кеңестер немесе жиналыстар арқылы жүзеге асады. Муниципалитет сөзін неміс
тілінен аударғанда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіндегі сайланбалы орган
деген мағына береді.
Өкілдік орган сол жерге қатысты барлық мәселелерге қатысты шешім
қабылдауға құқылы: денсаулық сақтау, білімберу, құрылыс жүргізу, тәртіп
сақтау, әлеуметтік көмек, жолдарды жөндеу және т.б. Бірақ та өкілдік орган
тұрақты жұмыс істейтін болып табылмайды. сонеталар мен жиналыстар өзіне
есепті атқарушы органдарды басқара алады [22].
Европа мемлекеттерінде өзін-өзі басқарудың табиғи бірліктері ретінде
қалалар, ауылдар қалыптасқан. Кейбір европалық мемлекеттер жайлы мәліметтер
1-ші кестеде көрсетілген.
Өзін-өзі басқару органдарының дамуы құзыретінің көлемі, саяси дәстүр мен
әдет, әкімшілік-территориялық құрылым сияқты факторларға байланысты болады.
Солардың ықпалымен өзін-өзі басқарудың құрылымдары және жалпы жүйесі
қалыптасады. Демек, жергілікті өзін-өзі басқаруды біреудің тапсырысымен,
усыныстарымен немесе белгілі бір үлгілерден тікелей көшіріп алу қиынға
соғады. Ол қоғамда пісіп жетіліп, азаматтар тарапынан қажеттілік тудыруы
қажет.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың теориялық негіздері ХІХ ғасырда қаланған
болатын. Ол кезде пайда болған теориялар жергілікті өзін-өзі басқару мен
мемлекет арасындағы өзара қарым-қатынасты жан жақты көрсеткен, оның
көріністерін қазіргі кезде өзгертілген түрде кездестіруге болады.
1-ші кесте – Кейбір европалық мемлекеттердің әкімшілік-территориялық
құрылымы [22].
Мемлекет әкімшілік-территориялық бірлік Төменгі деңгей
Австрия 9 жер Общиналар
Бельгия 3 аумақ (Брюссель, Валлония, Коммуналар
Фландрия)
10 провинция
Ұлыбритания 4 тарихи облыс Англия, Шотландия, әкімшілік-территориялық
Уэльс, Солтүстік Ирландия органдардың төменгі
(Ольстер) графстволарға, қала бірліктері
графстволарға, округтерге бөлінедімуниципалитет, приход
атауларын иеленген
Германия 16 жер Коммуналар
Греция 51 ном Муниципалитеттер
Дания 14 амт Амткоммуналар, округтер
Испания 17 автономды облыс Муниципиялар
Италия 20 облыс Общиналар
Люксенбург 3 округ Коммуналар
Нидерланды 12 провинция Муниципалитеттер
Норвегия 19 фюльке (губерния) Фюлькескоммуналар,
округтер
Финляндия 6 лянь
Франция 96 департамент Коммуналар
Швеция 21 лен (губерния) Ленскоммуналар, округтер
Атқарушы функцияларға коллегиялды немесе біртұлғалық билік органы
таңдалады. Германияда – бұл бургомистр, мэр, төраға немесе магистрат;
Францияда – мэр; британиялық муниципалитеттердің ерекшелігі, муниципалдық
кеңестерінің заңшығарушы және атқарушы органдарының функцияларын атқаруы.
Егер территорияларды жоғарыдан лауазымды адамдар басқарса, онда ол
жасанды деген атқа ие [25]. Жасанды жолмен жасалған территориялық
бірліктер штаттар, кантондар, облыстар, аудандар және тағы басқалары.
Европа елдерінде өкілдік органдар спецификалық атқа ие болған,
мысалы:Германиядағы – Коммуналдық Кеңес, Португалиядағы – алькальд,
Норвегиядағы – фюлькстинг, Даниядағы – амтрод және тағы басқа.
Кейбіреулерінің аттары 2-ші кестеде көрсетілген.
2-ші кесте – Бірнеше Европа мемлекеттерінің жергілікті өзін-өзі
басқарудың өкілдік және атқарушы органдары.
Мемлекет Өкілдік орган Атқарушы орган
Австрия Қоғамдастық Кеңесі Бургомистр, магистрат
Бельгия Муниципалдық Кеңес Мэр, монархпен
тағайындалатын
Ұлыбритания Сайланбалы коллегия, өкілдік пен атқарушы
Муниципалдық Кеңес органдар бір
Германия Коммуналдық Кеңес Бургомистр, мэр, директор,
коллегиалдық орган –
магистрат
Дания Амтрод, округтік жиналыс Менеджер, коллегиалдық орган
Италия Муниципалдық Кеңес Мэр
Люксембург Коммуналдық Кеңес Бургомистрлер және
эшевендер (орынбасарлар)
коллегиясы
Нидерланды Муниципалдық Кеңес Бургомистр
Норвегия Фюлькстинг, округтік Менеджер, коллегиалдық орган
Португалия Муниципалдық ассамблея Хунта, президентті сайлайтын
Финляндия Менеджер
Франция Префект
Швеция Ленстинг, округтік жиналыс Менеджер, коллегиалдық орган
Өкілдік орган сол жерге қатысты барлық мәселелерге қатысты шешім
қабылдауға құқылы: денсаулық сақтау, білімберу, құрылыс жүргізу, тәртіп
сақтау, әлеуметтік көмек, жолдарды жөндеу және т.б. Бірақ та өкілдік орган
тұрақты жұмыс істейтін болып табылмайды. сонеталар мен жиналыстар өзіне
есепті атқарушы органдарды басқара алады [22].
Қазіргі кезде жергілікті өзін-өзі басқару органдарына берілген
өкілеттіліктің көлемі критериі бойынша оны үш негізгі топқа бөлуге болады:
континенталдық (француздық), англосаксондық (ағылшындық) және солтүстік.
Бірінші топқа жергілікті өзін-өзіт басқарудын континенталдық нмесе
француздық моделінің критериіне сәйкес кейбір Европа, Африка және Латын
Америка елдерін жатқызуға болады. Ол жергілікті өзін-өзі басқарудың
жергілікті коллегиялды органдарының сайлануы мен жоғадытан тағайындалатын
мемлекеттік билік өкілінің үйлесімділігіне негізделеді.
Француз моделіне тән қырлары:
• жергілікті өзін-өзі басқару олргандарының статусы ұлттық деңгейде
анықталған;
• жергілікті өзін-өзі басқару тек коллективті мәселелерді шешу ғана
емес, сонымен қатар қоғамдастықтың идентификациясы және өзін-өзі
басқаруы үшін құрылады;
• жергілікті өзін-өзі басқару органдары жоғарыдан орталық билік
өкілдерімен бақыланып отырады.
Таза күйінде бұл модель әдетте Белгия мен Францияға тиесілі. Кейбір
өзгерістермен Оңтүстік Европа елдеріне: Португалия, Испания, Италия,
Греция. Мысалы, Франция Конституциясының 72 бабында Өкімет Өкілдері
департементтердегі және территориялардағы заңдардың орындалуына, ұлттық
мүддеге, әкімшілік қадағалауға жауапты болады делінген. Бұл өз кезегінде
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының орталық биліке тәуелділігін
дәлелдейді [26]. Күмән туғызатыны, жоғарыда айтылған мемлекеттерді осы
топқа қосу, өйткені Бельгияның өзі үш қоғамдастықтан тұратын мемлекет:
Воллония, Фландрия және Брюссель. Ал олардың өз арасында принципиялдық
айырмашылықтары бар. Осылайша жергілікті өзін-өзі басқарудың моделдері
арасында бір мемлекет ішінде де мардымды айырмашылықтары болады. Сондықтан
әр түрлі жүйелерді бір моделге топтастыру тек салыстырмалы түрде мүмкін.
Әлемнің көпшілік мемлекеттеріне өзіне жергілікті жердегі тікелей
мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқаруды үйлестіретін континенталдық
модель кең тараған. Көрсетілген модель төменгі бөлшектері жоғарыдағыларға
бағынатын белгілі бір пирамиданы еске түсіреді. Кейбір территориялық
округтерде биліктің өкілдік органдары болмауы да мүмкін, мысалы, ол
Францияның округтері мен кантондарында орын алады [27].
Екінші топқа жергілікті өзін-өзі басқарудың автономдық түрі әрекет ететін
англосаксондық модель кіреді. Бұл модель АҚШ, Канада, Австралия, Европада
Ұлыбритания және Ирландия мемлекеттеріне таралған.
Бұл мемлекеттерде өкілдік органдар жоғарыдағы органдарға тікелей
бағыныштылықсыз, өздеріне берілген құзырет шеңберінде автономды түрде жұмыс
істейді. Сонымен қатар, бұл моделдерге орталық өкіметтің жергілікті жердегі
өкілінің жоқтығы тән. Өгілдік органдармен қатар лауазымды тұлғалар (мэрлер)
сайланады. Басым құзіретке шешім дайындауда және қабылдауда үлкен роль
атқаратын жергілікті өкілдік органдардың комиссиялары ие болады. Жергілікті
өзін-өзі басқаруды қадағалау жанама түрде ішкі істер министрлігі және сот
арқылы жүзеге асады. Жергілікті басқару органдары локалдық территориялды
мазмұнға ие, бірақ мемлекеттік басқару жүйесінің бір сатысы, мемлекеттік
механизмнің бөлшегі болып саналады.
Жалпы, англосаксондық моделдің қырлары қарама-қарсылығымен сипатталады:
• жергілікті өзін-өзі басқару органдары ұлттық деңгейдегі конституциялық
белгілеуге ие емес;
• жергілікті билік күнделікті мәселелерді шешуде автономды;
• орталық билік органдары және жергілікті өзін-өзі басқару органдары
өзінің белгілі бір құзыреті бар, өзара тең екі билік деңгейін құрайды.
Үшінші топқа жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің солтүстік моделін
жатқызуға болады. Бұл модель бірнеше солтүстік мемлекеттерінде жүзеге
асады: Норвегияда, Швецияда, Данияда, Финляндияда, Исландияда және
Нидерландыда.
Солтүстікевропалық моделге жоғарыда айтылған мемлекеттерден басқа, Г.В.
барабашевтың ойынша, Ұлыбританияны да кіргізуге болады. Ондағы 1970-1980
жж. Ұлыбританияның орталық билігінің жүргізген муниципалдық реформалары
жергілікті билік органдарының еркіндігіне біраз шектеулер қоюға мәжбүр
болды, атап айтқанда салық салу мәселесі және тағы басқа саллалар бойынша.
Сонымен қатар, Ұлыбританияда Англия, Уэльс және Оңтүстік Ирландияның
муниципалдық өкілдік органдарының мүшелігіне кооптацияланатын олдермендер
институты бар. Олдермендер муниципалитеттердегі биліктің өкілдік
органдарының 13 бөлігін құрайды, олардың өкілеттік мерзімі сайланатын
кеңесшілердікінен екі есе көп болады [28].
Солтүстік мемлекеттердің жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің өз
арасында ерекшеліктері байқалады. Сонымен қатар, өзін-өзі басқарудың
маңызды ұқсастығы бар. Скандинавиялық юристік доктринасына сәйкес өзін-өзі
басқару мемлекеттік органдар жүйесіне бірнеше бағыт бойынша байланысты:
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарына мемлекет құзыретінің бір бөлігі
беріледі. Бұл мемлекеттерде коммуналар азаматтық қоғам құрлымы да, саяси
жүйенің бөлшегі де болып есептеледі. Өйткені олар бастапқы сайлау
учаскелерінің ролін атқарады, сонымен қатар, мемлекеттің әкімшілік-
территориялық бірлігі болып табылады. Бұл мемлекеттерде жергілікті
басқарудың екі жүйесі бар: мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару.
әдетте бұл жүйе өкіметтік ұсынысымен тағайындалған мемлекеттік қызметші
менеджерлермен басқарылады [29].
Нидерландының Конституциясында жергілікті органдар екіжақты роль
атқарады - өз территорияларын басқарады және орталық қкіметтің көмекшісі
болып табылад делінген [30].
Осы себептен Солтүстік мемлекеттерінің конституциялық тәжірибесінде
жергілікті өзін-өзі басқару органдары мемлекеттік билік органдарынан
бөлектенбеген. М.В. Исаеваның пікірінше, оған өткен ғасырдың ортасындағы
Германияның ықпалы әсер етті. Дәл сол кезде осы аумақта жергілікті өзін-өзі
басқару қалыптаса бастады [31]
Бірақ та ХХ ғасырдың жетпісінші жылдары Солтүстік Европа елдері
мемлекеттік билікті орталықсыздандыра бастауына байланысты, коммуналардың
құзіреті кеңейе түсті. Солтүстік мемлекеттердің кейбіреулерінде
коммуналарға өз өмірін ұйымдастыруда белгілі бір уақыт шегінде (4 жылға
дейін) үлкен бостандықтар беру эксперименті жүріп жатыр [32].
Жалпы, солтүстік моделге тән құбылыстар:
• жергілікті өзін-өзі басқару органдары конституциялық дәрежеге ие;
• жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуде үлкен құзыретке, автономияның
жоғары дәрежесіне ие болады және ол бұл құрылымдардың қаржылық
бостандығымен қамтамасыз етіледі. Жергілікті өзін-өзі басқарудың
коммуналдық меншігі, одан түсетін пайдасы, салықтары, оның үстіне
мемлекеттің мақсатты субсидиялары бар;
• жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жұмысы мемлекеттік билік
органдары тарапынан қадағаланып отырады.
Бұл мемлекеттерде жоғарыдан тағайындалатын шенеуніктер – муниципалдық
менеджерлер институты кең тараған.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құзыретінің кеңеюі мемлекеттік
аппаратты орталықсыздандыру нәтижесі болып табылады. Солтүстік модель
болашағы мол моделдер қатарына жатқызылады, өйткені жергілікті өзін-өзі
басқару органдарына үлкен экономикалық бостандық беру, бұл оны не оның
шешімдерін басқа әкімшілік органдарының не оның шешімдерінің формалды
дерективалар объектісі болуын тоқтатады [31].
Көптеген дамыған мемлекеттерде өзін-өзі басқарудың француздық және
англосаксондық моделдерінің элементтері кездесетін, өзін-өзі басқарудың
аралас моделі орын алуда.(Австрия, Германия, Жапония).
М. Голдсмит және Ф. Балдерсхейм сияқты зерттеушілір Европада жүзеге
асатын тек екі моделді қарастырады: ағылшындық және француздық.
Осылайша, европалық мемлекеттердегі жергілікті өзін-өзі басқарудың
моделдерін талдай келе, жергілікті өзін-өзі басқару органдары жергілікті
халықтың өзін-өзі басқару ұйымы, яғни мемлекеттік билік органы болып
табылмайды деген тұжырымға келуге болады. Олар азаматтық қоғамның маңызды
бөлігі және адамдардың бірігуінің табиғи түрі болып табылады, сонымен
қатар, демократиялық жүйе қалыптасуының басты факторы болады. Барлық
мемлекеттерде жаңа конституциялар қабылданған болаты: Грецияда – 1974 ж.,
Португалияда – 1976 ж., Испанияда – 1978 ж.. Азаматтық қоғам
институттарының қалыптасуына әсер еткен мемлекеттік билікті
орталықсыздандыру және аумақтар мен орталық арасында билік құзыреттерінің
қайта бөліну процесі.
Орталықсыздандыру саясатымен қатар әкімшілік-территориялық реформалар
жүргізіліп, оның негізі ретінде экономикалық аудандастырудың рационалдық
принципі алынды.
Жергілікті басқару органдары унитарлық мемлекетте болсын, федеративті
мемлекетте болсын, орталық заңшығарушы билік органы шығаратын заңмен
қадағаланып отырады. Бірақ, федерациялық мемлекеттерді Федерациялық
Конституциямен қатар федерация субъектілерінің құқықтық нормалары юолады.
Олар өз кезегінде негізгі бақылау және қадағалау функцияларын жүзеге
асырады.
Осылайша, федеративті мемлекеттерде жергілікті өзін-өзі басқару
орталықтың қадағалауымен федерация субъектілерінің қарауына беріледі.
Конституция тек жалпы жағдайларды ғана анықтайды. Бұл федерация
субъектілерінің мемлекеттің заңнамасы бойынша белгілі бір құқықтарға
иеленуі және өзінің конституциясы болуы арқылы жүзеге асады.
Конституциядағы баптардың көлемі критериін жергілікті өзін-өзі басқаруда
қолдану арқылы оның органдарының қызметін анықтай алмаймыз. Бұл жағдайда
әкімшілік-территориялық ұйымдасу түрімен тікелей байланысты жергілікті өзін-
өзі басқарудың құқықтық аясы критериін қолдану арқылы оның қызмет ету
шеңберін біршама анықтауға болады.
Осы жерде американдық профессор Д. Дж. Элейзердің федеративті құрылымның
барлық әкімшілік-территориялық ұйымдасушылықтың ата тегі деп қарастыруы
қызығушылық тудырады. Ол оны өзін-өзі басқару мен іскерлік басқару
жиынтығының конституциялық тетіктері арқылы билікке орталықсыздану
негізінде қатысу деп түсіндіреді.
Орталық пен жергілікті органдардың және мемлекеттің әкімшілік-
территориялық ұйымдасу түрінің қарым-қатынасы, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының мемлекет территориясында қаншалықты унификацияланғанымен
немесе біркелкілік деңгейімен анықталады. Осыған негізделе отырып
жергілікті өзін-өзі басқарудың унификацияланған және унификацияланбаған
деген екі моделін анықтауға болады.
Унификацияланған жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі түсінігін көптеген
авторлар қолданып, оған әр түрлі мағына береді. Унификация термині
жергілікті өзін-өзі басқару органдары мемлекеттің барлық территориясында
біркелкі және стандартталған деген мағынада қолданылады [4].
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының біркелкілік дәрежесі мемлекет
құрамына енетін территориялардың статусына тікелей байланысты, сондықтан
жергілікті унификацияланған және унификацияланбаған өзін-өзі басқару жүйесі
түсінігінің мағынасын анықтап алу қажеттігі туындайды.
Неміс жерлеріндегі коммуналдық жүйелер арасында да көптеген
айырмашылықтар бар. Германия федеративті мемлекет болып табылады да, оның
құрамына әкімшілік-территориялық бірліктер ретінде жерлер кіреді.
Коммуналар әкімшілік-территориялық бірліктердің төменгі деңгейі болып
табылады. Әдетте коммуналдық құқықтың барлық мәселелері жер құзыретіне
кіреді. Олар коммунаға сайлау өткізу тіртібін өздері шешеді, өздері
конституция қабылдайды, өздері жергілікті билік органдарының ішкі құрылымын
анықтайды. Сондықтан Германияда жерлер деңгейінде жергілікті өзін-өзі
басқару түрлері әр түрлі болады, өйткені кейбір жерлердің
конституцияларында айырмашылықтар бар.
Егер атқарушы билік бір адаммен атқарылса, онда ол тұлға, неміс дәстүріне
сай, бургомистр деп аталады. Франциямен шекаралас жерлерде – мэр, ал бұрын
ағылшындық аккупациялық зонасы болған территориялардағы коммуналарда –
директор. Егер атқарушы билік еоллегиялды жүзеге асса, онда ол магистрат
деп аталады. Әкімшілік басшылары әр жерлерде халықпен (оңтүстік-германдық
модель), биліктің өкілдік органы Коммуналдық Кеңеспен (солтүстік-германдық
және француздық модель) сайлануы және жоғарыдан үкіметпен тағайындалуы
(англосаксондық модель) мүмкін [33]. Осылайша, неміс жерлерінде жергілікті
өзін-өзі басқару әр түрлі формада жүзеге асырылады. Барлық унификациялау
талпыныстары, яғни Германияда жергілікті өзін-өзі басқарудың біркелкі
жүйесін жасау сәтсіздікпен аяқталып отырды.
Унификацияланбаған жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі бар елдердің
қатарына Испанияны қосуға болады. Оның Конституциясына (1978) сәйкес,
әкімшілік-территориялық ұйымдасу тұрғысынан алғанда, құрамында он жеті
автономиялық облыстары бар автономиялар мемлекеті болып табылады. Өз
кезегінде, автономдық облыстар провинцияларға бөлінеді. Испания
Конституциясының сегізінші Мемлекеттің территориялық құрылымы турлы
тармағының 137 бабында ...мемлекеттің территориялық құрылымы
муниципияларды, провинцияларды және құрылатын автономдық қоғамдардан
тұрады. Бұл құрылымдардың барлығы өз істерін жүргізуде автономияға ие
делінген.
Испанияда әр тірлі муниципалитеттер қалыптасқан:
• Арнайы режим муниципалитеттері – бұл ашық жиналыс арқылы басқарылатын,
тұрғындар саны шектеулі территориялардағы жергілікті өзін-өзі басқару
органдары;
• Ерекше құқықтық статусы бар муниципалитеттер (Мадрид, Барселона);
• Коммуналдық құрылымдар (манкомудадес, комунидадес девилья және тьерра,
астаналық зона) [34].
Франция, Италия, Бельгия, Швеция, Норвегия, Дания, Финляндия, Нидерланды
сияқты мемлекеттердегі жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін территория
көлеміне, халық санына, қалалық немесе ауылдық орналасуына қарамастан,
әкімшілік-территориялық коллективтерінің статусының және құзырет көлемінің
біркелкілігі негізінде унификацияланған деуге болады. Мысалы, Францияда
жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі және жалғыз бірлігі – коммуналар.
Олардың саны шамамен қырық мыңға жетеді.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құзыретінің көлемі және
өкілеттілігінің деңгейі негізінде немесе әкімшілік-территориялық бөлімдерге
байланысты, муниципалдық органдардың түрлері негізінде тағы бір типологияны
анықтауға болады. Барлық жергілікті өзін-өзі басқару жүйелері бір, екі, үш
сатылы болып бөлінеді. Бұл жүйелердің болуы мемлекеттің унитарлығына немесе
фидеративтігіне байланысты емес.
Дания, Норвегия, Швеция саияқты унитарлы мемлекеттерде жергілікті өзін-
өзі басқару органдарының екі деңгейлі құрылымы жүзеге асырылады: аймақ
деңгейі және коммуна деңгейі. Аймқтық коммуналардың аты сол мемлекеттердегі
аймақтардың атымен аталады. Норвегияда – фюльке, Данияда – амт, Швецияда –
лен. Бірінші және екінші деңгейлерде биліктің өкілдік органы болады. Олар
атқарушы биліктің коллегиялды органын тағайындайды [31]. Барлық солтүстік
елдердің ішінен бір деңгейлі жүйеге Финляндия жүйесін жатқызуға болады.
Ұлыбританияда қалыптасқан жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін көп
деңгейлі деп анықтауға болады.
Бірінші деңгедегі муниципалдық құрылым ретінде графстволар мен қала-
графстволар есептеледі. Олар өз территорияларында өздерінің құқықтық
статусына байланысты қызметтер атқарады. Бірінші деңгейдегі
муниципалитеттер халқының саны жағынан қалғандарынан басым болады, орташа
есеппен 500 мың адам.
Екінші деңгейдегі муниципалитеттер өзінің статусы бойынша графстволар мен
қала-графстволардан төмен тұратын қалалық және ауылдық округтер болып
табылады. Ондағы адамдар саны 15 мың адам, ал графстволық емес қалалар
муниципалитеттері 30 мың адамнан тұрады.
Үшінші деңгейге – әкімшілік-территориялық құрылымның ең төменгі бірлігі
– приходтарды жатқызуға болады. Олар бір немесе бірнеше елдімекендерді
қамтыйды да, халқының саны жағынан төмен болады [28].
Жергілікті өзін-өзі басқарудың төрт деңгейлі жүйесіне мысал ретінде
Германияда қалыптасқан жүйені айтуға болады. Бұл тізбектің бірліктері –
жерлер, округтер, уездер және қоғамдастықтар болып табылады.
Жоғарыдағы айтылғандарды қорыта келе жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының дамуы құзіретінің көлемі, саяси дәстүр мен әдет, әкімшілік-
территориялық құрылым сияқты факторларға байланысты болады. Солардың
ықпалымен өзін-өзі басқарудың құрылымдары және жалпы жүйесі қалыптасады.
Демек, жергілікті өзін-өзі басқаруды біреудің тапсырысымен, усыныстарымен
немесе белгілі бір үлгілерден тікелей көшіріп алу қыйынға соғады. Ол
қоғамда пісіп жетіліп, азаматтар тарапынан қажеттілік тудыруы қажет.
1.3 ТМД елдеріндегі жергілікті өзін-өзі басқарудың ерекшеліктері
Посткеңестік мемлекеттер мемлекеттік биліктің тым орталықтанғанымен,
мемлекеттік басқарудың қаттаң әдістерімен, жалпы азаматтық қоғам
институттары мен жергілікті өзін-өзі басқару институтарының әлсіз дамуымен
ерекшеленеді. Авторитаризмнен деммократиялық жүйеге өту көптеген
демократиялық өзгерулермен, саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдардың,
оппозициялық БАҚ-тардың және дағы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
құрылуымен қатар жүреді
Мынадай көзқарас кең тараған, мемлекеттік билікті орталықсыздандыру
және жергілікті автономия кеңестік дәуірдегі мемлекеттік институттардың
таратылып, тиімді нарықтық экономика мен демократиялық басқару жүйесінің
дамуына, шешім қабылдауда осы институттардың әкімшілік және қаржылық
автономдылығы мен адам құқықтарының сақталуына алып келеді.
1991 жылғы позитивті өзгерістерге қарамастан, ТМД елдерінің көбінде
жергілікті билік органдары әлі даму үстінде борлып отыр. Өйткені осы
аймақтағы мемлекеттер қатты орталықтанған мемлкетте өмір сүрген еді. Сол
себепті бұрынғы әкімшілік жүйенің қалдықтары мемлекеттік билікті
орталықсыздандыру процесіне қиындық туғызып отыр, ал процестің өзі
сенімсіздік ұялатуда.
Салыстырмалы талдау көрсеткендей, бүкіл аймақтың билік деңгейлерінде
демократиялық және демократиялық емес элементтер өмір сүруде. Көптеген
посткеңестік мемлекеттердің үкіметтері бұрынғы тәуелсіздікке дейінгі
құзыреттерді иеленеді.
Жүргізілген талдау посткеңестік мемлекеттердегі жергілікті өзін-өзі
басқару жүйесіндегі реформаларды түсінуге және оның баму моделдерін
анықтауға мүмкіндік береді.
Бірінші модель – жергілікті өзін-өзі басқару органдары жүйесінің
формалды орталықсыздануы. Ол әкімшілік орталықсыздандыруды, жергілікті және
аймақтық сұрақтарды шешуге заңды құқығы бар, атономды территориялдық
бірліктер арқылы жүзеге асыруға ұмтылады. Бұл моделге өзінің федеративті
территориялық құрылымымен Ресей жақын келеді.
Екінші модель. Бұл модельді екі тенденцияның (орталықсыздандыру және
орталықтандыру) комбинациясы ретінде қарастыруға болады. Бұл жерде биліктің
өкілдік органдары мен жергілікті атқарушы билык органдарының, бір жағынан,
мемлекеттік және облыстық органдарынан әкімшілік автономияға иеленіп,
екінші жағынан, мемлекеттің қарамағында болады. Мундай институционалдық
принциптерді Украинада, Грузия мен Арменияда кездестіруімізге болады.
Үшінші модель әкімшілік орталықтану қырларын иеленген. Оның негізгі
ерекшелігі жергілікті билік органдары мемлекеттік биліктің жергілікті
деңгейдегі функциясын уақытша атқаруға өкілеттелген. Өз кезегінді бұл
мемлекеттегі биліктің жоғарғы органына бағынышты құзыреттер иерархиясын
қалыптастырады. Мұндай вертикалды бағыну типі Беларусияда қалыптасқан ол
елдің конституциясының арнайы баптарымен жергілікті атқарушы билік
президентке бағынышты атқарушы билік жүйесіне біріктірілген. Осыған ұқсас
моделдер Тәжікстанда, Қырғызстанда, Өзбекстанда және Әзербайжанда
кездестіруге болады.
Жергілікті мемлекеттік басқарудың орталықтанған жүйесі.
Бірнеше мемлекеттер Белорусия, Тәжікстан, Өзбекстан және Әзербайжан ТМД
елдерінің ерекше тобын құрайды. Олардың ерекшелігі қоғамдық мәселелерді
шешуде орталық биліктің жауапкершілігі мен роліне көп көңіл бөлінеді.
Сондықтан ол жүйелер үкіметте болатын өзгерістерге тәуелді болады. Бұл
мемлекеттерде бұрынғы мемлекеттік басқару жүйесінің мұрасы әлі күнге дейін
күшті ықпал етуде. Бұл мемлекеттердің жергілікті мемлекеттік басқару
органдарына әлі де боса орталықтанған шешім қабылдау тән болып отыр.
Мысалы, Беларусияда мемлекеттік басқаруды реформалау жайлы істер
атқарылып, жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң қабылданды және
конституция территориалдық басқарудың 3 түрін анықтады – ауылдық, қалалық
және аудандық, облыстық. Олар барлық мәселелер бойынша өзін-өзі басқару
құқығына ие болады. Бірақ-та, кейінгі жылдары жергілікті билік органдарын
реформалар басқа бағытқа ауытқып, ондағы орталықтанған билік сол күйінде
қалып отыр. Жергілікті атқарушы билік басшылары тікелей орталық билікке
бағынады және өз істерінде мемлекеттік мүддені ескеруі тиіс болып отыр.
Жергілікті өкілдік органдар мемлекеттік болып жарияланды және
коммуналдық меншік мемлекеттік меншіктің бір бөлігі болып жарияланып,
барлық уақытта мемлекетпен тәркіленуі немесе қайтабөлінуі мумкіндігі
көбейді.
Қазақстанда жергілікті мемлекеттік билік орталықтанған күйінде қалып
отыр. Бұл жөнінде үкіметтік шенеуніктер айтуынша, өтпелі кезеңде барлық
мемлекеттік мәселелер биліктің орталық органдарының қарауында болуы тиіс.
Негізінде облыстық, аудандық және қалалық деңгейіндегі атқарушы билік
басшыларымен басқарылады, олар өз кезегінде Президентпен тағайындалады.
[26, 58-67 б.]. бұл жағдайда облыстық әкімшілік басқарушылары орталық
үкіметтің тағайындған адамы сияқты жұмыс істейді.
Ұқсас жағдай Қырғызстанда байқалады. Қырғызстанның Конституциясының 7
бабында мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары
арасындағы қызметтері нақты бөлінгенімен, орталық үкіметтің саясаткерлері
мемлекеттік биліктің жергілікті атқарушы органдарды құру және басқару
құқығын қамтамасыз етті. Нәтижесінде мемлекеттің қолында билік шоғырланып,
қауым атынан өз өкілеттілігін іске асыратын өкілдік органдар өз күшінен
айырылды.
Қырғызстан жүйесінің тағы бір ерекшелігі, жергілікті кеңес төрағалары
мемлекеттік әкімшілікті де басқарады.
Жергілікті мемлекетті басқарудың аралас түрі. Бұл категорияға ТМД
елдерінің көбісін жатқызуға болады. Атап айтқанда, бұл жергілікті
мемлекеттік басқару моделіне Украина жүйесі жақын келеді.
Конституция бойынша Украина унитарлық мемлекет болып табылады. 1996 жылы
июнде Украинаның жаңа Конституциясы қабылдданды, онда орталықсыздану
негіздері қаланған болатын. Бұл құжат бойынша ауылдық, қала ауданы деңгейде
ғана емес, сонымен қатар, екінші деңгейде де (облыстық, аудандық) өзін-өзі
басқару құқығы қарастырылған.
Ураина тәжірибесін аралас жүйелерді қарастырғанда өзекті, өйткені екі
бір-біріне байланысты жергілікті мемлекеттік басқару шарты бар: а)
мемлекеттік органдардан берілген құзыреттерді жүзеге асыруға кеткен
шығындарды мемлекеттік бюджеттен өтеу; б) мемлекеттік органдардан берілген
құзыреттерді жүзеге асыруда мемлекеттік әкімшіліктің бақылауында болуы.
Мемлекет бақылау жүргізген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Флософия және саясаттану факультеті
Саясаттану кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 6
1.1 Жергілікті өзін-өзі басқаруды зерттеудің концептуалдық
негіздері ... ... ... ...6
1.2 Европа елдеріндегі жергілікті өзін-өзі басқарудың
моделдері ... ... ... ... ... ...11
1.3 ТМД елдеріндегі жергілікті өзін-өзі басқарудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... 19
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ
ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...31
2.1 Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының қалыптасуының негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2 Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының институционализациялануының мәселелері
және
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
СІЛТЕМЕЛЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...54
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республиксындағы демократиялық
реформалар үрдісі қазіргі кезге сай қажеттіліктерді ескере отырып
жергілікті деңгейде мемлекеттік функцияларды жүзеге асыратын жаңа билік
институтын құру мәселесін тудырап отыр. Бұл жаңадан қалыптасып келе жатқан
жергілікті өзін-өзі басқару институты болып табылады. Ол өз кезегінде
қоғамның саяси тұрақтылығын қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар
елдегі әлеуметтік-экономикалық және саяси реформалардың нәтижелігін
бағалауға мүмкіндік береді.
Осыған орай жергілікті өзін-өзі басқару институтының қалыптасуын зерттеу
өзектілігінің бірнеше нігізі бар.
Біріншіден, бұрынғы орталықтанған жүйеден жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесіне өту объективті түрде негізделген, өйткені басқару аясының
субъектілері мен объектілерінің көптігі және көпқырлығы орталықтанған
мемлекеттің органдарына қажетті ақпарат ағынын тез, нәтижелі және сапалы
турде өңдеуге, жағдайдың барлық қырларын есепке алуға және дер кезінде
тиімді шешім қабылдауға мүмкіндік бермейді. Осыдан мемлекеттік биліктің
тиімділігі көп жағдайда аумақтық және жергілікті жүйелердің еркіндігімен
байланысты екенін көруге болады.
Бәрімізге белгілі, жергілікті өзін-өзі басқару саяси жүйе мен қоғамды
демократизациялау процесінің дамуының нәтижесі. Қазақстан Республикасының
президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан жедел экономикалық, әлеуметтік
және саяси жаңарулар үстінде атты жолдауында жергілікті өзін-өзі басқару
институтын жалпы ұлттық саяси реформалар аясында қалыптастыру қажеттігін
айтқан болатын [1].
Екіншіден, жергілікті өзін-өзі басқару демократиялық қоғамның негізгі
элементтерінің бірі, оған халықарылық саяси тәжірибе дәлел бола алады.
Қазіргі таңда Қазақстанға азаматтық қоғам және жергілікті өзін-өзі
басқару орын алған шетел мемлекеттерінің тәжірибесін зерттеу және оны
тәжірибеде рационалды турде қолдану өзекті мәселе болып табылады.
Үшіншіден, қазіргі кезде Қазақстанның мемлекеттік билігін
орталықсыздандыру процесі жағдайында мемлекеттік функциялардың бір бөлігін
жергілікті құрылымдарға беру үшін, жергілікті өзін-өзі басқарудың
түсінігін, мәнін, табиғатын, сонымен қатар, Қазақстанда жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының қалыптасу жолдарын зерттеу өте маңызды болып табылады.
Осылайша, зертту тақырыбының өзектілігі Қазақстан Республикасының
мемлекеттік және қоғамдық құрылымдарының демократиялық жаңарулары
жағдайында жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін теориялық және тәжірибелік
тұрғыдан талдау қажеттілігімен түсіндіріледі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі
теориялық-методологиялық жақтары ХІХ ғасырда тұжырымдалған. Олардың көбісі
қазіргі жергілікті өзін-өзі басқару және оның қоғамды басқару жүйесіндегі
орны жайлы ойлардың негізінде жатыр. Жұмыс барысында жергілікті өзін-өзі
басқару жайлы теориялардың негізін қалаушылардың бірі, батыс ғалымы А. де
Токвилдің [2] еңбектері қарастырылған.
Қазіргі саяси ғылымда жергілікті өзін-өзі басқарудың демократиялық
доктринасының қалыптасу және даму мәселелері кең өріс алуда. өзін-өзі
басқарудың теориялық-методологиялық негіздері Н.А. Емельянов [3], А.Г.
Гладышев [5], Т.Ю. Богданович [5], Ю.С. Васютин [6], Г.В. Марченко [7],
Л.В. Гильченко [8], С.В. Юрков [9] және А.В.Замотаев [10] еңбектерінде
зерттелген. Олар посткеңестік кеңістіктегі мемлекеттерде жергілікті өзін-
өзі басқару жүйелерінің қалыптасуының және дамуының қазіргі түсінігін
қалыптастырған.
Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерулердің спецификасына
байланысты жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің қалыптасу мәселелері
өзекті тақырыптардың бірі болып отыр. Оған О. Байгелді [11], А.М. Белиспаев
[12], М.М. Махмутова [13], Нукенов А. [14], А.А Таранова [15], А. Чеботарев
[16] және А.Ж. Шомановтың [17] өз еңбектерін жергілікті өзін-өзі басқаруды
реформалаудың әр түрлі аспектілеріне арнағаны дәлел бола алады.
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасының саяси жүйесінің
демократизациялануы барысындағы қалыптасып келе жатқан жергілікті өзін-өзі
басқару органдары болып табылады.
Зерттеу пәні Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының қалыптасу процесі.
Зерттеудің мақсаты Қазақстан Республикасының саяси жүйесін реформалау
контекстінде жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қалыптасуын талдау
болып табылады. Қойылған мақсатқа байланысты келесі міндеттер анықталады:
- жергілікті өзін-өзі басқаруды түсінудің теориялық-методологиялық
негіздерін талдау; оның негізгі принциптерін және құрылымдық
элементтерін анықтау;
- Европа және ТМД елдеріндегі жергілікті өзін-өзі басқарудың түрлерінің
ерекшеліктерін талдау;
- Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
қалыптасуының негізгі бағыттарын анықтау;
- Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қалыптасу
ерекшеліктерін көрсету.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыста Қазақстан Республикасының
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қалыптасуын негіздейтін теориялық
және практикалық жағдайлар қарастырылған. Мұнда қазақстандық қоғамды
демократиялау жағдайында жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің қалыптасуы
мен дамуының ғылыми-теориялық және ұйымдасушылық-тәжірибелік мәселелері
кешенді талданағн.
Жұмыстың деректемелік көзін ғылыми кітаптар, журналдар, оқулықтар және
ғалымдардың мақалалары құрайды. Шетелдердің және ТМД елдерінің заңнамалары
қарастырылған. Сонымен қатар, жергілікті өзін-өзі басқарудың Европалық
Хартиясы, Қазақстан Республикасының Конституциясы, басқада нормативтік-
құқықтық актілер, заңдар қолданылған.
Бітіру жұмысының тәжірибелік маңызы. Оның нәтижелері және қорытындылары
жергілікті өзін-өзі басқару органдарын қалыптастыруда пайдалануы мүмкін.
Сонымен қатар, бітіру жұмысының материалдары жергілікті өзін-өзі басқару
органдар жүйесінің дамуының негізгі бағыттарын анықтағанда қолдануы мүмкін.
Жұмыстың көлемі және құрылымы. Еңбектің алдына қойған мақсат-міндеттері
және зерттеу логикасы, бітіру жұмысының құрылымын анықтайды. Бітіру жұмысы
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, сілтемелер және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Бітіру жұмысының жалпы көлемі – 56 бет.
І ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жергілікті өзін-өзі басқаруды зерттеудің концептуалдық негіздері.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың теориялық негіздері ХІХ ғасырда қаланған
болатын. Ол кезде пайда болған теориялар жергілікті өзін-өзі басқару мен
мемлекет арасындағы өзара қарым-қатынасты жан-жақты көрсеткен, оның
көріністерін қазіргі кезде өзгертілген түрде кездестіруге болады.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру заң жүзінде жүзеге асады.
Оның қызмет ету аясы, құзіреті өзін-өзі басқару органдарымен таңдалмайды,
яғни мемлекет анықтайды.
Бұл мәселеге назарын аударғандардың біріншілерінің қатарында Францияның
мемлекеттік қайраткері А. де Токвиль тұр. Ол өзінің Демократия в Америке
атты танымал кітабында былай жазған: Бастауыш мектептердің ғылым үшін ролі
қандай болса, қоғамдастық институттарының да тәуелсіздікті орнату үшін ролі
сондай; олар халыққа бостандыққа деген жолды ашып береді, оны осы
бостандықты бейбіт түрде қолдануға үйретеді. Ұлттар қоғамдастық
институтысыз-ақ еркін үкімет құра алады, бірақ олар шынайы бостандық рухына
ие бола алмайды [2, 54 б.]. А. де Токвилдің пікірінше
орталықсыздандырылған басқару тек демократиялық болып қана көрініп қоймай,
сонымен қатар, орталықтанған басқарудан тиімдірек болып есептеледі. Оның
ойынша өзін-өзі басқаратын қоғам көптеген өзін-өзі реттейтін бірлестіктер
мен қоғамдастықтардың жиынтығы болып табылады. Ол өзін-өзі реттеушілікті
бірлестіктердің өз басқаруындағы негізгі принциптері болып табылатын және
басқа да бірлестіктермен қарым қатынас жасауда негіз болатын нормаларды өз
еркімен өзгерту қабілеттігімен теңестіреді.
А. де Токвиль бойынша бастауыш мектептердің ғылым үшін ролі қандай
болса, қалалық жиналыстардың бостандық үшін ролі сондай, олар адамдарды
бостандық деген не екеніне, оны қалай қолдану керектігін және онымен
рахаттануды үйретеді. Үкімет болса, сол халықтық бақыттың кепілі және
арбитр ретінде барлық мәселелерді шешудегі өз билігінің елесін ғана
жасайды. Оған тек шешім қабылдаудың, қиыншылықтарды бастан өткізудің барлық
ауыртпалықтарын өзіне алу ғана қалады. Осының салдарынан адамдар өзін-өзі
басқару қабілетінен айырылады [2, 62 б.]. Осылайша, А. де Токвилдің
пікірінше, өзін-өзі басқару тәжірибесі демократияның қажетті негізі болып
табылады.
Биліктің басты қайнар көзі, А де Токвилдің пікірінше, өкілдік органдары
бар мемлекет те емес, әдетте заңда көрсетілетін ұлт та, халықта емес, ол
басқалармен өзінің мызғымас құқықтары негізінде ерікті түрде бірігетін
индивидтер болып табылады. Дәл осындай жағдайда, осындай қарым-қатынаста
адамдарда шынайы азаматтық санасезім қалыптасып, олардың басқару тәрдібінің
ұжымдық авторлары және басқарушылары ретінде болып табылады. Азаматтық
санасезім феномені азаматтардың жауапкершілік сезімімен, өз мүддесі мен
өзгелердің мүддесін талдау және оларды келістіру қабілеттігімен байланысты
[2, 63 б.].
Осылайша, А. де Токвиль өзін-өзі басқаруға негізделген басқару жүйелерін
мемлекеттік автократияға балама ретінде қарастырған. Ол америкалық
демократияны талдай және жоғары бағалай отырып, былай деген өзін-өзі
басқару қажеттіліктерімен үйлесетін, құқықтық жүйе біртүрлілік пен асыра
реттеушілікке қарағанда, көбінесе алуантүрлілік пен кең ауқымдылыққа
негізделуі тиіс [2, 65 б.] Оның идеалы - өзіне лайықты қарым-қатынастары
бар көптеген бірлестіктер мен қоғамдастықтар жұмыс істеп, адамдардың өзін-
өзі басқару потенциялын өршітетін, өзара көмек принциптері негізінде
құрылған қоғам болып табылады. Демократиялық басқарудың американдық
тәжірибесінің маңыздылығының тағы бір себебі, оның қалыптасуы Жаңа
Англиядан көшіп келгендердің өзін-өзі басқаратын діни коммуналарынан
басталып, өзін-өзі басқаратын ауылдардың, қалалардың қалыптасуында, яғни
төменнен жоғары қарай дамыды. Демократиялық басқару республикалармен
теңестірілген жағдайда, даму жоғарыдан төменге қарай бағытталған кезде
адамдардың және жалпы қоғамның өзін-өзі басқаруға деген потенциялы
төмендейді. А. де Токвил, оның бәрін сараптау жаңа саяси ғылымның
міндеті деп есептеген [2, 57 б.].
Орталықсызданған мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігін қазіргі заман
ғылымының тұжырымдары дәлелдейді. Мысалы, Л. фон Берталанфидің жүйелердің
жалпы теориясы және Ж.Пиаженің эволюциялық теориясы. Ол бойынша, қай жүйені
– физикалық, биологиялық, әлеуметтік- алсақ та, барлығы да өзін-өзі
реттеуші болып табылады. өзін-өзі реттеушілік жүйенің өзін сақтап қалуына
және дамуына бағытталған іс-әрекеттір жиынтығы ретінде сипатталады. Жүйе
неғұрлым көпқырлы және динамикалық процеске түскен сайын, соғұрлым
өзгерістерге дер кезінде бейімделу үшін, тұрақтылығын сақтап қалу үшін
бостандыққа ие болуы тиіс. Бұл мәселені шешуде бір ғана тиімді шешім бар.
Ол жүйенің өмір шеңбері аясында подсистемалардың еркіндігін кеңейту.
Әлеметтік-саяси жүйелер үшін бұл жоғарыдан түсетін диктаттың әлсіреуін,
өзін-өзі басқарудың дамуын (бірінші кезекте аумақтық және жергілікті
деңгейлерде) білдіреді [18].
Ғалымдардың пікірінше жергілікті өзін-өзі басқарудың ең танымал
теорияларына еркін қоғамдастық теориясын, басқарудың қоғамдық-шаруашылық
теориясын, мемлекеттік теориясын жатқызуға болады.
Осы теориялармен жақынырақ танысайық.
1.Еркін қоғамдастық теориясының негізінде қоғамдастықтың өз істерін
өздері басқаруға деген табиғи және мызғымас құқықтары жатыр. Оның
өкілдерінің пікірі бойынша адам құқықтары мен бостандықтары қаншалықты
табиғи және мызғымас болса, қоғамдастықтың өз істерін өздері басқару құқығы
соншалықты болып табылады.
Бұл теорияға сәйкес жергілікті өзін-өзі басқару органдарын құруда мынадай
принциптерді ұстану қажет:
• жергілікті өзін-өзі басқару органдары – бұл мемлекеттік емес,
қоғамдастық органдары;
• жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қоғамдастық мүшелерімен
сайлануы;
• мемлекеттік органдардың қоғамдастықтың құзыретіне араласу құқығы жоқ.
Олар тек қоғамдастық өз құзыретінен шет шығып кетпеуін қадағалауы
тиіс;
• жергілікті өзін-өзі басқару - бұл мемлекеттік істерден айрықша
қоғамдастықтың өз істерін басқару.
Мемлекеттің қоғамдастық істеріне тікелей қол сұғуы оның құқықтарын
бұзумен теңестіріледі. Өзін-өзі басқару мәнін бұлай түсіну көптеген даулар
туғызуға септігін тигізді. Ең біріншіден, өзін-өзі басқару тек ауылдық және
қалалық қоғамдастықтарда мүмкін деп түсіну қате, өйткені одан да басқа
заңмен қорғалатын еркіндігі және сайланбалы басқарушылары бар, мемлекет
құрған әкімшілік бірліктері болады. Өзін-өзі басқару бірліктерінің
еркіндігін табиғи құқықтарға сүйене отырып мемлекеттің қысымынан сақтау
қиынға түседі.
2.Еркін қоғамдастықтар теориясының орнына, өкілдері өзін-өзі басқаруды
мемлекеттік басқаруға қарсы қоятын, жергілікті өзін-өзі басқарудың қоғамдық
теориясы келеді.
Жергілікті қоғамдастықты мемлекетке, сәйкесінше қоғамдастық мүдделерін
мемлекеттік мүддеге қарсы қоя отырып, басқарудың қоғамдық теориясының
өкілдері мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқаруды екі бөлек
басқару жүйесі ретінде қарастырған. Олардың әрқайсысы өзінің мәселелерімен
ғана айналысады. Өзін-өзі басқарудың мәнін олар сол жердегі халықтың
қажеттілігіне сай, жергілікті қоғамдастықтың өздері қойған міндеттерін
жүзеге асыруынан көрді. Осы орайда жергілікті өзін-өзі басқару органдары
жалпы мемлекеттік әкімшілік жүйеден бөлек қарастырылуы тиіс. Өйткені
жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі қыры болып мемлекеттік емес,
көбінесе шаруашылық жағы алға қойылатын. Жергілікті қоғамдастықтардың
өздерінің приоритеттері негізінде дамуға деген еркіндігіне ерекше көңіл
бөлінетін [19].
Қоғамдық теорияның кейбір өкілдері өзін-өзі басқару бірліктерін
компаниялармен, қайырымдық қорлармен және ғылыми бірлестіктермен
теңестіреді. Әрине, бұл үлкен қателік. Жоғарыда айтылған ұйымдардың қызмет
аясы өзін-өзі басқару органдарының қызмет аясынан басқа болады. Мысалға
жеке меншік бірлестіктердің болуы факультативтік тұрғыда, мемлекет
акционерлік компаниялардан, әр түрлі ұйымдардан олардың құрылуын және
белгілі бір қызмет істеуін міндет етпейді. Ал өзін-өзі басқару органдарына
ол міндетті түрде орындалуы тиіс жұмыстарды жүктейді. Қоғамдық теорияның
өкілдері жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мемлекеттік басқару ісіне
бөлек, өзіне ғана тиесілі құзыреттерінің тізімін жасағысы келген.
Осылайша, қоғамдық теория, бір жағынан, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарын жалпы мемлекеттік әкімшілік жүйеден бөлек қарастыру керек деген
түйін жасаса, екінші жағынан, мемлекеттік билік органдарынан толық
бөлектенуінің дұрыс еместігі туралы ойларға толы болды. Бұл теория өзін-өзі
басқаратын бірліктердің қызмет аясының мемлекеттік емес қырларын негіздей
отырып, өзін-өзі басқару органдарының мемлекетке шектен тыс бағынуына қарсы
күрес үшін тіреу іздеген адамдардың арасынан көптеген жақтастар таба білді.
Сонымен қатар, қоғамдық теория қоғамның либералдық топтары арасынан да
жақтастарға ие болды. Олардың ойынша жергілікті өзін-өзі басқарудың тек
қоғамдық маңызын мойындау, оны мемлекеттің билігінен босатады [20].
Осылайша, қоғамдық-шаруашылық теория қоғамдастықтың табиғи құқықтарын
емес, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызмет аясының мемлекеттік
емес, көбінесе шаруашылық табиғатын алдыңғы орынға қояды. Бұл теория
бойынша өзін-өзі басқару – бұл жергілікті шаруашылықтағы істерді басқару.
Қоғамдық теория жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік емес деген
тұжырымға сүйенеді. Ол жалпы ұлттық мүддеден тыс, тек жергілікті
қоғамдастық мүддесімен шектеледі. Осыған орай, жергілікті қоғамдастық
арнайы құқықтарға ие, оған мемлекеттің қол сұғуына жол берілмейді. Бұл
доктринаның кемшілігі жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекетке қарсы қоюы.
3.Жергілікті өзін-өзі басқарудың мемлекеттік теориясының жақтастары
жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекеттен тыс, еркін институт деген идеяға
қарсы шыға отырып, оны мемлекеттік басқаруды жергілікті деңгейде жүзеге
асыратын мемлекеттік билік құрылымдарының жалғасы деп түсінді.
Гегель, Лоренц Штейн, Рудольф Гнейст сияқты немістің философтары мен
құқықтанушылары жергілікті өзін-өзі басқарудың мемлекеттік теориясының
негізін қалаған болатын. Осы теорияға сүйенсек, өзін-өзі басқару – бұл
мемлекеттік басқаруды жергілікті деңгейде ұйымдастырудың бір түрі. Рудольф
Гнейст Англияның жергілікті істерді басқару тәжірибесінен көптеген мысалдар
келтіре отырып, қоғамдық тәртіпті сақтау, мемлекеттік және жергілікті
салықтарды жинау, байланыс жолдарын басқару деген сияқты қызметтерді
жергілікті өзін-өзі басқару органдары мемлекеттің тапсырысымен орындайтынын
көрсетті. Мемлекет жергілікті істерді қоғамдастыққа жүктейді, өйткені ол
мемлекеттік органдардан жергілікті өзін-өзі басқару органдары тиімді деп
есептейді. Тиісінше өзін-өзі басқару органдары жоқ жерде, оған тиесілі
құзыретті мемлекеттік органдар атқарады.
Неміс құқықтанушыларының өзін-өзі басқарудың мемлекеттік теориясы
бойынша, өзін-өзі басқару – төменгі деңгейде мемлекеттік басқаруды
ұйымдастыру түрі болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың құзыретін
мемлекет анықтайды және оның қайнар көзі мемлекет билік. Мемлекеттік теория
бойынша мемлекеттік басқарудың кейбір міндеттерін жергілікті қауымдастыққа
беру, мәселелерді төменгі деңгейде шешу тиімді болады [21].
Өзін-өзі басқарудың басшыларын бекіту ерекшелігін неміс ғалымдары оларды
сайлаудан және олардың ақысыз, құрметті орындар болуынан көрді. Өзін-өзі
басқаруды сайланбалы лауазымдар жүйесі деп тану ғылыми әдебиеттерде кеңінен
тарап, халықтың көп бөлігінің қолдауына ие болды. Жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының басшыларын сайлау олардың еркіндігін толық қамтамасыз
ете алмағандықтан, Р.Гнейст оған жетудің басқа жолдарын іздей бастайды.
Оның ойынша өзін-өзі басқарудың еркіндігіне ақысыз, құрметті лауазымдардың
болуы жағдай жасайды. Басқару қызметтерін ақысыз атқарып жүрген лауазым
иесі үкіметтен экономикалық тәуелсіздікте болады, сондықтан ол өз іс
әрекетінде еркіндікті иеленеді.
Жалпы, жергілікті өзін-өзі басқару теориясы өзін-өзі басқару
органдарының қоғамдық мүддеге де, мемлекеттік мүддеге де сай жұмыс істеу
керектігіне негізделетінін айта кеткен жөн.
Осы орайда, өзін-өзі басқару органдарының еркіндігі мен мемлекеттік
басқарудың міндеттерін орындауын қалай келістіруге болатындығы қызығушылық
тудырады. Бұл мәселені шешуде мемлекеттік теория өкілдерінің арасынан екі
көзқарасты көруге болады. Кейбір ғалымдар жергілікті өзін-өзі басқарудың
еркіндігінің критериін муниципалдық лауазымдарды бекіту механизмдерінен
көрсе, кейбіреулері өзін-өзі басқару органдары өкіметтік органдар емес,
жергілікті халық органдары, оған мемлекет өзінің міндеттерінің бір бөлігін
жүктейтіндігінен көреді.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды зерттеудің концептуалдық негіздері
жергілікті өзін-өзі басқарудың Европалық Хартиясында белгіленген. Европалық
Хартияға сәйкес, жергілікті өзін-өзі басқару әрбір демократиялық құрылымның
негіздерінің бірі болып табылады. Европалық Хартияның 3 бабына сәйкес,
жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік істердің басым бөлігін
регламенттеу және оны заң шеңберінде іс-әрекет ете отырып, өзінің
жауапкершілігімен, жергілікті халықтың мүддесіне сай басқару құқығы және
қабілеті деп түсініледі [22, 115-126 б.].
Осылайша, Европалық Хартия мемлекет пен қоғамды басқарудағы жергілікті
өзін-өзі басқарудың, жергілікті демократияның ролін көрсетіп отыр.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың, жергілікті демократияның дамуы қоғамдағы
тұрақтылықты, азаматтардың қоғамдастық мәселелерін шешуге қатысуын
қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезде жергілікті өзін-өзі басқаруды әр түрлі түсіндіретін екі
теорияны бөліп көрсетуге болады:
• муниципалды басқарудың дуализмі теориясы;
• әлеуметтік қызмет ету теориясы [23].
Муниципалды басқарудың дуализмі теориясы бойынша, басқарушылық
функцияларды атқарушы муниципалдық органдар жергілікті мүдделердің
шеңберінен шығып кетеді, сондықтан мемлекеттік әкімшіліктің құралы ретінде
жұмыс істеуі қажет.
Әлеуметтік қызмет ету теориясы негізгі бағытты муниципалитеттердің
халықты күтуін ұйымдастыруға бағыттайды.
Қазіргі кездегі ғалымдардың көпшілігі жергілікті өзін-өзі басқаруды
мемлекеттік басқарудың салыстырмалы түрде орталықсызданған түрі ретінде
қарастырады. Мысалы, Г.В.Барабашев мемлекеттік емес жергілікті өзін-өзі
басқару концепциясын батыстың ескірген жергілікті өзін-өзі басқару
концепциясының негізінде құрылған миф деп көрсетеді. Оның ойынша,
жергілікті өзін-өзі басқару – бұл мемлекеттік биліктің ерекше түрі [24].
Шетелде жалпы әкімшілік-территориялық бірліктерді анықтауда әр түрлі
атаулар қолданылады, оның ішінде төменгі деңгейдегі әкімшілік-территория
бірліктері де жоқ емес. Егер олар бір территория негізінде біріккен
азаматтардың тұрақты бірлестігі болса, ондай ұйым табиғи деген атқауға ие
болады.
1.2 Европа елдеріндегі жергілікті өзін-өзі басқарудың моделдері.
Қазіргі Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қалыптасу
жағдайында басқа елдердің, атап айтқанда, Европа елдерінің тәжірибесін
зерттеу алдыңғы орынға шығып отыр.
Европа елдеріндегі жергілікті өзін-өзі басқару органдарының моделдерін
келесі классификациялар негізінде қарастырайық: оларға берілген
өкілеттіліктің көлемі бойынша; саяси мәдениетінің деңгейі бойынша;
әкімшіілік-территориялық ұйымдасу түрі бойынша.
Европа елдерінің жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі жергілікті өзін-өзі
бсқарудың Европалық Хартиясында көрсетілген. Ол маңызды басқару
функцияларын, заңдарды жүзеге асыратын, сыртқы ортамен кері байланыс
принципі арқылы тығыз қарым-қатынасқа түсетін институттар мен адамдар
тобының жиынтығы ретінде анықталады.
Шетелде жалпы әкімшілік-территориялық бірліктерді анықтауда әр түрлі
атаулар қолданылады, оның ішінде төменгі деңгейдегі әкімшілік-территория
бірліктері де жоқ емес. Төменгі деңгейдегі әкімшілік-территориялық
бірліктердің статусын анықтауда европалық мемлекеттерде әр түрлі әдістерді
жүзеге асырады. Егер олар бір территория негізінде біріккен азаматтардың
тұрақты бірлестігі болса, ондай ұйым табиғи деген атауға ие болады [25].
Әрбір муниципалды бірліктің басында халықпен сайланатын немесе
сайлаушылар жиналысының органы тұрады. Яғни бұл территорияларды басқару
еркін, жасырын, тең, жалпы сайлау арқылы сайланған адамдардан тұратын
кеңестер немесе жиналыстар арқылы жүзеге асады. Муниципалитет сөзін неміс
тілінен аударғанда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіндегі сайланбалы орган
деген мағына береді.
Өкілдік орган сол жерге қатысты барлық мәселелерге қатысты шешім
қабылдауға құқылы: денсаулық сақтау, білімберу, құрылыс жүргізу, тәртіп
сақтау, әлеуметтік көмек, жолдарды жөндеу және т.б. Бірақ та өкілдік орган
тұрақты жұмыс істейтін болып табылмайды. сонеталар мен жиналыстар өзіне
есепті атқарушы органдарды басқара алады [22].
Европа мемлекеттерінде өзін-өзі басқарудың табиғи бірліктері ретінде
қалалар, ауылдар қалыптасқан. Кейбір европалық мемлекеттер жайлы мәліметтер
1-ші кестеде көрсетілген.
Өзін-өзі басқару органдарының дамуы құзыретінің көлемі, саяси дәстүр мен
әдет, әкімшілік-территориялық құрылым сияқты факторларға байланысты болады.
Солардың ықпалымен өзін-өзі басқарудың құрылымдары және жалпы жүйесі
қалыптасады. Демек, жергілікті өзін-өзі басқаруды біреудің тапсырысымен,
усыныстарымен немесе белгілі бір үлгілерден тікелей көшіріп алу қиынға
соғады. Ол қоғамда пісіп жетіліп, азаматтар тарапынан қажеттілік тудыруы
қажет.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың теориялық негіздері ХІХ ғасырда қаланған
болатын. Ол кезде пайда болған теориялар жергілікті өзін-өзі басқару мен
мемлекет арасындағы өзара қарым-қатынасты жан жақты көрсеткен, оның
көріністерін қазіргі кезде өзгертілген түрде кездестіруге болады.
1-ші кесте – Кейбір европалық мемлекеттердің әкімшілік-территориялық
құрылымы [22].
Мемлекет әкімшілік-территориялық бірлік Төменгі деңгей
Австрия 9 жер Общиналар
Бельгия 3 аумақ (Брюссель, Валлония, Коммуналар
Фландрия)
10 провинция
Ұлыбритания 4 тарихи облыс Англия, Шотландия, әкімшілік-территориялық
Уэльс, Солтүстік Ирландия органдардың төменгі
(Ольстер) графстволарға, қала бірліктері
графстволарға, округтерге бөлінедімуниципалитет, приход
атауларын иеленген
Германия 16 жер Коммуналар
Греция 51 ном Муниципалитеттер
Дания 14 амт Амткоммуналар, округтер
Испания 17 автономды облыс Муниципиялар
Италия 20 облыс Общиналар
Люксенбург 3 округ Коммуналар
Нидерланды 12 провинция Муниципалитеттер
Норвегия 19 фюльке (губерния) Фюлькескоммуналар,
округтер
Финляндия 6 лянь
Франция 96 департамент Коммуналар
Швеция 21 лен (губерния) Ленскоммуналар, округтер
Атқарушы функцияларға коллегиялды немесе біртұлғалық билік органы
таңдалады. Германияда – бұл бургомистр, мэр, төраға немесе магистрат;
Францияда – мэр; британиялық муниципалитеттердің ерекшелігі, муниципалдық
кеңестерінің заңшығарушы және атқарушы органдарының функцияларын атқаруы.
Егер территорияларды жоғарыдан лауазымды адамдар басқарса, онда ол
жасанды деген атқа ие [25]. Жасанды жолмен жасалған территориялық
бірліктер штаттар, кантондар, облыстар, аудандар және тағы басқалары.
Европа елдерінде өкілдік органдар спецификалық атқа ие болған,
мысалы:Германиядағы – Коммуналдық Кеңес, Португалиядағы – алькальд,
Норвегиядағы – фюлькстинг, Даниядағы – амтрод және тағы басқа.
Кейбіреулерінің аттары 2-ші кестеде көрсетілген.
2-ші кесте – Бірнеше Европа мемлекеттерінің жергілікті өзін-өзі
басқарудың өкілдік және атқарушы органдары.
Мемлекет Өкілдік орган Атқарушы орган
Австрия Қоғамдастық Кеңесі Бургомистр, магистрат
Бельгия Муниципалдық Кеңес Мэр, монархпен
тағайындалатын
Ұлыбритания Сайланбалы коллегия, өкілдік пен атқарушы
Муниципалдық Кеңес органдар бір
Германия Коммуналдық Кеңес Бургомистр, мэр, директор,
коллегиалдық орган –
магистрат
Дания Амтрод, округтік жиналыс Менеджер, коллегиалдық орган
Италия Муниципалдық Кеңес Мэр
Люксембург Коммуналдық Кеңес Бургомистрлер және
эшевендер (орынбасарлар)
коллегиясы
Нидерланды Муниципалдық Кеңес Бургомистр
Норвегия Фюлькстинг, округтік Менеджер, коллегиалдық орган
Португалия Муниципалдық ассамблея Хунта, президентті сайлайтын
Финляндия Менеджер
Франция Префект
Швеция Ленстинг, округтік жиналыс Менеджер, коллегиалдық орган
Өкілдік орган сол жерге қатысты барлық мәселелерге қатысты шешім
қабылдауға құқылы: денсаулық сақтау, білімберу, құрылыс жүргізу, тәртіп
сақтау, әлеуметтік көмек, жолдарды жөндеу және т.б. Бірақ та өкілдік орган
тұрақты жұмыс істейтін болып табылмайды. сонеталар мен жиналыстар өзіне
есепті атқарушы органдарды басқара алады [22].
Қазіргі кезде жергілікті өзін-өзі басқару органдарына берілген
өкілеттіліктің көлемі критериі бойынша оны үш негізгі топқа бөлуге болады:
континенталдық (француздық), англосаксондық (ағылшындық) және солтүстік.
Бірінші топқа жергілікті өзін-өзіт басқарудын континенталдық нмесе
француздық моделінің критериіне сәйкес кейбір Европа, Африка және Латын
Америка елдерін жатқызуға болады. Ол жергілікті өзін-өзі басқарудың
жергілікті коллегиялды органдарының сайлануы мен жоғадытан тағайындалатын
мемлекеттік билік өкілінің үйлесімділігіне негізделеді.
Француз моделіне тән қырлары:
• жергілікті өзін-өзі басқару олргандарының статусы ұлттық деңгейде
анықталған;
• жергілікті өзін-өзі басқару тек коллективті мәселелерді шешу ғана
емес, сонымен қатар қоғамдастықтың идентификациясы және өзін-өзі
басқаруы үшін құрылады;
• жергілікті өзін-өзі басқару органдары жоғарыдан орталық билік
өкілдерімен бақыланып отырады.
Таза күйінде бұл модель әдетте Белгия мен Францияға тиесілі. Кейбір
өзгерістермен Оңтүстік Европа елдеріне: Португалия, Испания, Италия,
Греция. Мысалы, Франция Конституциясының 72 бабында Өкімет Өкілдері
департементтердегі және территориялардағы заңдардың орындалуына, ұлттық
мүддеге, әкімшілік қадағалауға жауапты болады делінген. Бұл өз кезегінде
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының орталық биліке тәуелділігін
дәлелдейді [26]. Күмән туғызатыны, жоғарыда айтылған мемлекеттерді осы
топқа қосу, өйткені Бельгияның өзі үш қоғамдастықтан тұратын мемлекет:
Воллония, Фландрия және Брюссель. Ал олардың өз арасында принципиялдық
айырмашылықтары бар. Осылайша жергілікті өзін-өзі басқарудың моделдері
арасында бір мемлекет ішінде де мардымды айырмашылықтары болады. Сондықтан
әр түрлі жүйелерді бір моделге топтастыру тек салыстырмалы түрде мүмкін.
Әлемнің көпшілік мемлекеттеріне өзіне жергілікті жердегі тікелей
мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқаруды үйлестіретін континенталдық
модель кең тараған. Көрсетілген модель төменгі бөлшектері жоғарыдағыларға
бағынатын белгілі бір пирамиданы еске түсіреді. Кейбір территориялық
округтерде биліктің өкілдік органдары болмауы да мүмкін, мысалы, ол
Францияның округтері мен кантондарында орын алады [27].
Екінші топқа жергілікті өзін-өзі басқарудың автономдық түрі әрекет ететін
англосаксондық модель кіреді. Бұл модель АҚШ, Канада, Австралия, Европада
Ұлыбритания және Ирландия мемлекеттеріне таралған.
Бұл мемлекеттерде өкілдік органдар жоғарыдағы органдарға тікелей
бағыныштылықсыз, өздеріне берілген құзырет шеңберінде автономды түрде жұмыс
істейді. Сонымен қатар, бұл моделдерге орталық өкіметтің жергілікті жердегі
өкілінің жоқтығы тән. Өгілдік органдармен қатар лауазымды тұлғалар (мэрлер)
сайланады. Басым құзіретке шешім дайындауда және қабылдауда үлкен роль
атқаратын жергілікті өкілдік органдардың комиссиялары ие болады. Жергілікті
өзін-өзі басқаруды қадағалау жанама түрде ішкі істер министрлігі және сот
арқылы жүзеге асады. Жергілікті басқару органдары локалдық территориялды
мазмұнға ие, бірақ мемлекеттік басқару жүйесінің бір сатысы, мемлекеттік
механизмнің бөлшегі болып саналады.
Жалпы, англосаксондық моделдің қырлары қарама-қарсылығымен сипатталады:
• жергілікті өзін-өзі басқару органдары ұлттық деңгейдегі конституциялық
белгілеуге ие емес;
• жергілікті билік күнделікті мәселелерді шешуде автономды;
• орталық билік органдары және жергілікті өзін-өзі басқару органдары
өзінің белгілі бір құзыреті бар, өзара тең екі билік деңгейін құрайды.
Үшінші топқа жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің солтүстік моделін
жатқызуға болады. Бұл модель бірнеше солтүстік мемлекеттерінде жүзеге
асады: Норвегияда, Швецияда, Данияда, Финляндияда, Исландияда және
Нидерландыда.
Солтүстікевропалық моделге жоғарыда айтылған мемлекеттерден басқа, Г.В.
барабашевтың ойынша, Ұлыбританияны да кіргізуге болады. Ондағы 1970-1980
жж. Ұлыбританияның орталық билігінің жүргізген муниципалдық реформалары
жергілікті билік органдарының еркіндігіне біраз шектеулер қоюға мәжбүр
болды, атап айтқанда салық салу мәселесі және тағы басқа саллалар бойынша.
Сонымен қатар, Ұлыбританияда Англия, Уэльс және Оңтүстік Ирландияның
муниципалдық өкілдік органдарының мүшелігіне кооптацияланатын олдермендер
институты бар. Олдермендер муниципалитеттердегі биліктің өкілдік
органдарының 13 бөлігін құрайды, олардың өкілеттік мерзімі сайланатын
кеңесшілердікінен екі есе көп болады [28].
Солтүстік мемлекеттердің жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің өз
арасында ерекшеліктері байқалады. Сонымен қатар, өзін-өзі басқарудың
маңызды ұқсастығы бар. Скандинавиялық юристік доктринасына сәйкес өзін-өзі
басқару мемлекеттік органдар жүйесіне бірнеше бағыт бойынша байланысты:
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарына мемлекет құзыретінің бір бөлігі
беріледі. Бұл мемлекеттерде коммуналар азаматтық қоғам құрлымы да, саяси
жүйенің бөлшегі де болып есептеледі. Өйткені олар бастапқы сайлау
учаскелерінің ролін атқарады, сонымен қатар, мемлекеттің әкімшілік-
территориялық бірлігі болып табылады. Бұл мемлекеттерде жергілікті
басқарудың екі жүйесі бар: мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару.
әдетте бұл жүйе өкіметтік ұсынысымен тағайындалған мемлекеттік қызметші
менеджерлермен басқарылады [29].
Нидерландының Конституциясында жергілікті органдар екіжақты роль
атқарады - өз территорияларын басқарады және орталық қкіметтің көмекшісі
болып табылад делінген [30].
Осы себептен Солтүстік мемлекеттерінің конституциялық тәжірибесінде
жергілікті өзін-өзі басқару органдары мемлекеттік билік органдарынан
бөлектенбеген. М.В. Исаеваның пікірінше, оған өткен ғасырдың ортасындағы
Германияның ықпалы әсер етті. Дәл сол кезде осы аумақта жергілікті өзін-өзі
басқару қалыптаса бастады [31]
Бірақ та ХХ ғасырдың жетпісінші жылдары Солтүстік Европа елдері
мемлекеттік билікті орталықсыздандыра бастауына байланысты, коммуналардың
құзіреті кеңейе түсті. Солтүстік мемлекеттердің кейбіреулерінде
коммуналарға өз өмірін ұйымдастыруда белгілі бір уақыт шегінде (4 жылға
дейін) үлкен бостандықтар беру эксперименті жүріп жатыр [32].
Жалпы, солтүстік моделге тән құбылыстар:
• жергілікті өзін-өзі басқару органдары конституциялық дәрежеге ие;
• жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуде үлкен құзыретке, автономияның
жоғары дәрежесіне ие болады және ол бұл құрылымдардың қаржылық
бостандығымен қамтамасыз етіледі. Жергілікті өзін-өзі басқарудың
коммуналдық меншігі, одан түсетін пайдасы, салықтары, оның үстіне
мемлекеттің мақсатты субсидиялары бар;
• жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жұмысы мемлекеттік билік
органдары тарапынан қадағаланып отырады.
Бұл мемлекеттерде жоғарыдан тағайындалатын шенеуніктер – муниципалдық
менеджерлер институты кең тараған.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құзыретінің кеңеюі мемлекеттік
аппаратты орталықсыздандыру нәтижесі болып табылады. Солтүстік модель
болашағы мол моделдер қатарына жатқызылады, өйткені жергілікті өзін-өзі
басқару органдарына үлкен экономикалық бостандық беру, бұл оны не оның
шешімдерін басқа әкімшілік органдарының не оның шешімдерінің формалды
дерективалар объектісі болуын тоқтатады [31].
Көптеген дамыған мемлекеттерде өзін-өзі басқарудың француздық және
англосаксондық моделдерінің элементтері кездесетін, өзін-өзі басқарудың
аралас моделі орын алуда.(Австрия, Германия, Жапония).
М. Голдсмит және Ф. Балдерсхейм сияқты зерттеушілір Европада жүзеге
асатын тек екі моделді қарастырады: ағылшындық және француздық.
Осылайша, европалық мемлекеттердегі жергілікті өзін-өзі басқарудың
моделдерін талдай келе, жергілікті өзін-өзі басқару органдары жергілікті
халықтың өзін-өзі басқару ұйымы, яғни мемлекеттік билік органы болып
табылмайды деген тұжырымға келуге болады. Олар азаматтық қоғамның маңызды
бөлігі және адамдардың бірігуінің табиғи түрі болып табылады, сонымен
қатар, демократиялық жүйе қалыптасуының басты факторы болады. Барлық
мемлекеттерде жаңа конституциялар қабылданған болаты: Грецияда – 1974 ж.,
Португалияда – 1976 ж., Испанияда – 1978 ж.. Азаматтық қоғам
институттарының қалыптасуына әсер еткен мемлекеттік билікті
орталықсыздандыру және аумақтар мен орталық арасында билік құзыреттерінің
қайта бөліну процесі.
Орталықсыздандыру саясатымен қатар әкімшілік-территориялық реформалар
жүргізіліп, оның негізі ретінде экономикалық аудандастырудың рационалдық
принципі алынды.
Жергілікті басқару органдары унитарлық мемлекетте болсын, федеративті
мемлекетте болсын, орталық заңшығарушы билік органы шығаратын заңмен
қадағаланып отырады. Бірақ, федерациялық мемлекеттерді Федерациялық
Конституциямен қатар федерация субъектілерінің құқықтық нормалары юолады.
Олар өз кезегінде негізгі бақылау және қадағалау функцияларын жүзеге
асырады.
Осылайша, федеративті мемлекеттерде жергілікті өзін-өзі басқару
орталықтың қадағалауымен федерация субъектілерінің қарауына беріледі.
Конституция тек жалпы жағдайларды ғана анықтайды. Бұл федерация
субъектілерінің мемлекеттің заңнамасы бойынша белгілі бір құқықтарға
иеленуі және өзінің конституциясы болуы арқылы жүзеге асады.
Конституциядағы баптардың көлемі критериін жергілікті өзін-өзі басқаруда
қолдану арқылы оның органдарының қызметін анықтай алмаймыз. Бұл жағдайда
әкімшілік-территориялық ұйымдасу түрімен тікелей байланысты жергілікті өзін-
өзі басқарудың құқықтық аясы критериін қолдану арқылы оның қызмет ету
шеңберін біршама анықтауға болады.
Осы жерде американдық профессор Д. Дж. Элейзердің федеративті құрылымның
барлық әкімшілік-территориялық ұйымдасушылықтың ата тегі деп қарастыруы
қызығушылық тудырады. Ол оны өзін-өзі басқару мен іскерлік басқару
жиынтығының конституциялық тетіктері арқылы билікке орталықсыздану
негізінде қатысу деп түсіндіреді.
Орталық пен жергілікті органдардың және мемлекеттің әкімшілік-
территориялық ұйымдасу түрінің қарым-қатынасы, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының мемлекет территориясында қаншалықты унификацияланғанымен
немесе біркелкілік деңгейімен анықталады. Осыған негізделе отырып
жергілікті өзін-өзі басқарудың унификацияланған және унификацияланбаған
деген екі моделін анықтауға болады.
Унификацияланған жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі түсінігін көптеген
авторлар қолданып, оған әр түрлі мағына береді. Унификация термині
жергілікті өзін-өзі басқару органдары мемлекеттің барлық территориясында
біркелкі және стандартталған деген мағынада қолданылады [4].
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының біркелкілік дәрежесі мемлекет
құрамына енетін территориялардың статусына тікелей байланысты, сондықтан
жергілікті унификацияланған және унификацияланбаған өзін-өзі басқару жүйесі
түсінігінің мағынасын анықтап алу қажеттігі туындайды.
Неміс жерлеріндегі коммуналдық жүйелер арасында да көптеген
айырмашылықтар бар. Германия федеративті мемлекет болып табылады да, оның
құрамына әкімшілік-территориялық бірліктер ретінде жерлер кіреді.
Коммуналар әкімшілік-территориялық бірліктердің төменгі деңгейі болып
табылады. Әдетте коммуналдық құқықтың барлық мәселелері жер құзыретіне
кіреді. Олар коммунаға сайлау өткізу тіртібін өздері шешеді, өздері
конституция қабылдайды, өздері жергілікті билік органдарының ішкі құрылымын
анықтайды. Сондықтан Германияда жерлер деңгейінде жергілікті өзін-өзі
басқару түрлері әр түрлі болады, өйткені кейбір жерлердің
конституцияларында айырмашылықтар бар.
Егер атқарушы билік бір адаммен атқарылса, онда ол тұлға, неміс дәстүріне
сай, бургомистр деп аталады. Франциямен шекаралас жерлерде – мэр, ал бұрын
ағылшындық аккупациялық зонасы болған территориялардағы коммуналарда –
директор. Егер атқарушы билік еоллегиялды жүзеге асса, онда ол магистрат
деп аталады. Әкімшілік басшылары әр жерлерде халықпен (оңтүстік-германдық
модель), биліктің өкілдік органы Коммуналдық Кеңеспен (солтүстік-германдық
және француздық модель) сайлануы және жоғарыдан үкіметпен тағайындалуы
(англосаксондық модель) мүмкін [33]. Осылайша, неміс жерлерінде жергілікті
өзін-өзі басқару әр түрлі формада жүзеге асырылады. Барлық унификациялау
талпыныстары, яғни Германияда жергілікті өзін-өзі басқарудың біркелкі
жүйесін жасау сәтсіздікпен аяқталып отырды.
Унификацияланбаған жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі бар елдердің
қатарына Испанияны қосуға болады. Оның Конституциясына (1978) сәйкес,
әкімшілік-территориялық ұйымдасу тұрғысынан алғанда, құрамында он жеті
автономиялық облыстары бар автономиялар мемлекеті болып табылады. Өз
кезегінде, автономдық облыстар провинцияларға бөлінеді. Испания
Конституциясының сегізінші Мемлекеттің территориялық құрылымы турлы
тармағының 137 бабында ...мемлекеттің территориялық құрылымы
муниципияларды, провинцияларды және құрылатын автономдық қоғамдардан
тұрады. Бұл құрылымдардың барлығы өз істерін жүргізуде автономияға ие
делінген.
Испанияда әр тірлі муниципалитеттер қалыптасқан:
• Арнайы режим муниципалитеттері – бұл ашық жиналыс арқылы басқарылатын,
тұрғындар саны шектеулі территориялардағы жергілікті өзін-өзі басқару
органдары;
• Ерекше құқықтық статусы бар муниципалитеттер (Мадрид, Барселона);
• Коммуналдық құрылымдар (манкомудадес, комунидадес девилья және тьерра,
астаналық зона) [34].
Франция, Италия, Бельгия, Швеция, Норвегия, Дания, Финляндия, Нидерланды
сияқты мемлекеттердегі жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін территория
көлеміне, халық санына, қалалық немесе ауылдық орналасуына қарамастан,
әкімшілік-территориялық коллективтерінің статусының және құзырет көлемінің
біркелкілігі негізінде унификацияланған деуге болады. Мысалы, Францияда
жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі және жалғыз бірлігі – коммуналар.
Олардың саны шамамен қырық мыңға жетеді.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құзыретінің көлемі және
өкілеттілігінің деңгейі негізінде немесе әкімшілік-территориялық бөлімдерге
байланысты, муниципалдық органдардың түрлері негізінде тағы бір типологияны
анықтауға болады. Барлық жергілікті өзін-өзі басқару жүйелері бір, екі, үш
сатылы болып бөлінеді. Бұл жүйелердің болуы мемлекеттің унитарлығына немесе
фидеративтігіне байланысты емес.
Дания, Норвегия, Швеция саияқты унитарлы мемлекеттерде жергілікті өзін-
өзі басқару органдарының екі деңгейлі құрылымы жүзеге асырылады: аймақ
деңгейі және коммуна деңгейі. Аймқтық коммуналардың аты сол мемлекеттердегі
аймақтардың атымен аталады. Норвегияда – фюльке, Данияда – амт, Швецияда –
лен. Бірінші және екінші деңгейлерде биліктің өкілдік органы болады. Олар
атқарушы биліктің коллегиялды органын тағайындайды [31]. Барлық солтүстік
елдердің ішінен бір деңгейлі жүйеге Финляндия жүйесін жатқызуға болады.
Ұлыбританияда қалыптасқан жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін көп
деңгейлі деп анықтауға болады.
Бірінші деңгедегі муниципалдық құрылым ретінде графстволар мен қала-
графстволар есептеледі. Олар өз территорияларында өздерінің құқықтық
статусына байланысты қызметтер атқарады. Бірінші деңгейдегі
муниципалитеттер халқының саны жағынан қалғандарынан басым болады, орташа
есеппен 500 мың адам.
Екінші деңгейдегі муниципалитеттер өзінің статусы бойынша графстволар мен
қала-графстволардан төмен тұратын қалалық және ауылдық округтер болып
табылады. Ондағы адамдар саны 15 мың адам, ал графстволық емес қалалар
муниципалитеттері 30 мың адамнан тұрады.
Үшінші деңгейге – әкімшілік-территориялық құрылымның ең төменгі бірлігі
– приходтарды жатқызуға болады. Олар бір немесе бірнеше елдімекендерді
қамтыйды да, халқының саны жағынан төмен болады [28].
Жергілікті өзін-өзі басқарудың төрт деңгейлі жүйесіне мысал ретінде
Германияда қалыптасқан жүйені айтуға болады. Бұл тізбектің бірліктері –
жерлер, округтер, уездер және қоғамдастықтар болып табылады.
Жоғарыдағы айтылғандарды қорыта келе жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының дамуы құзіретінің көлемі, саяси дәстүр мен әдет, әкімшілік-
территориялық құрылым сияқты факторларға байланысты болады. Солардың
ықпалымен өзін-өзі басқарудың құрылымдары және жалпы жүйесі қалыптасады.
Демек, жергілікті өзін-өзі басқаруды біреудің тапсырысымен, усыныстарымен
немесе белгілі бір үлгілерден тікелей көшіріп алу қыйынға соғады. Ол
қоғамда пісіп жетіліп, азаматтар тарапынан қажеттілік тудыруы қажет.
1.3 ТМД елдеріндегі жергілікті өзін-өзі басқарудың ерекшеліктері
Посткеңестік мемлекеттер мемлекеттік биліктің тым орталықтанғанымен,
мемлекеттік басқарудың қаттаң әдістерімен, жалпы азаматтық қоғам
институттары мен жергілікті өзін-өзі басқару институтарының әлсіз дамуымен
ерекшеленеді. Авторитаризмнен деммократиялық жүйеге өту көптеген
демократиялық өзгерулермен, саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдардың,
оппозициялық БАҚ-тардың және дағы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
құрылуымен қатар жүреді
Мынадай көзқарас кең тараған, мемлекеттік билікті орталықсыздандыру
және жергілікті автономия кеңестік дәуірдегі мемлекеттік институттардың
таратылып, тиімді нарықтық экономика мен демократиялық басқару жүйесінің
дамуына, шешім қабылдауда осы институттардың әкімшілік және қаржылық
автономдылығы мен адам құқықтарының сақталуына алып келеді.
1991 жылғы позитивті өзгерістерге қарамастан, ТМД елдерінің көбінде
жергілікті билік органдары әлі даму үстінде борлып отыр. Өйткені осы
аймақтағы мемлекеттер қатты орталықтанған мемлкетте өмір сүрген еді. Сол
себепті бұрынғы әкімшілік жүйенің қалдықтары мемлекеттік билікті
орталықсыздандыру процесіне қиындық туғызып отыр, ал процестің өзі
сенімсіздік ұялатуда.
Салыстырмалы талдау көрсеткендей, бүкіл аймақтың билік деңгейлерінде
демократиялық және демократиялық емес элементтер өмір сүруде. Көптеген
посткеңестік мемлекеттердің үкіметтері бұрынғы тәуелсіздікке дейінгі
құзыреттерді иеленеді.
Жүргізілген талдау посткеңестік мемлекеттердегі жергілікті өзін-өзі
басқару жүйесіндегі реформаларды түсінуге және оның баму моделдерін
анықтауға мүмкіндік береді.
Бірінші модель – жергілікті өзін-өзі басқару органдары жүйесінің
формалды орталықсыздануы. Ол әкімшілік орталықсыздандыруды, жергілікті және
аймақтық сұрақтарды шешуге заңды құқығы бар, атономды территориялдық
бірліктер арқылы жүзеге асыруға ұмтылады. Бұл моделге өзінің федеративті
территориялық құрылымымен Ресей жақын келеді.
Екінші модель. Бұл модельді екі тенденцияның (орталықсыздандыру және
орталықтандыру) комбинациясы ретінде қарастыруға болады. Бұл жерде биліктің
өкілдік органдары мен жергілікті атқарушы билык органдарының, бір жағынан,
мемлекеттік және облыстық органдарынан әкімшілік автономияға иеленіп,
екінші жағынан, мемлекеттің қарамағында болады. Мундай институционалдық
принциптерді Украинада, Грузия мен Арменияда кездестіруімізге болады.
Үшінші модель әкімшілік орталықтану қырларын иеленген. Оның негізгі
ерекшелігі жергілікті билік органдары мемлекеттік биліктің жергілікті
деңгейдегі функциясын уақытша атқаруға өкілеттелген. Өз кезегінді бұл
мемлекеттегі биліктің жоғарғы органына бағынышты құзыреттер иерархиясын
қалыптастырады. Мұндай вертикалды бағыну типі Беларусияда қалыптасқан ол
елдің конституциясының арнайы баптарымен жергілікті атқарушы билік
президентке бағынышты атқарушы билік жүйесіне біріктірілген. Осыған ұқсас
моделдер Тәжікстанда, Қырғызстанда, Өзбекстанда және Әзербайжанда
кездестіруге болады.
Жергілікті мемлекеттік басқарудың орталықтанған жүйесі.
Бірнеше мемлекеттер Белорусия, Тәжікстан, Өзбекстан және Әзербайжан ТМД
елдерінің ерекше тобын құрайды. Олардың ерекшелігі қоғамдық мәселелерді
шешуде орталық биліктің жауапкершілігі мен роліне көп көңіл бөлінеді.
Сондықтан ол жүйелер үкіметте болатын өзгерістерге тәуелді болады. Бұл
мемлекеттерде бұрынғы мемлекеттік басқару жүйесінің мұрасы әлі күнге дейін
күшті ықпал етуде. Бұл мемлекеттердің жергілікті мемлекеттік басқару
органдарына әлі де боса орталықтанған шешім қабылдау тән болып отыр.
Мысалы, Беларусияда мемлекеттік басқаруды реформалау жайлы істер
атқарылып, жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң қабылданды және
конституция территориалдық басқарудың 3 түрін анықтады – ауылдық, қалалық
және аудандық, облыстық. Олар барлық мәселелер бойынша өзін-өзі басқару
құқығына ие болады. Бірақ-та, кейінгі жылдары жергілікті билік органдарын
реформалар басқа бағытқа ауытқып, ондағы орталықтанған билік сол күйінде
қалып отыр. Жергілікті атқарушы билік басшылары тікелей орталық билікке
бағынады және өз істерінде мемлекеттік мүддені ескеруі тиіс болып отыр.
Жергілікті өкілдік органдар мемлекеттік болып жарияланды және
коммуналдық меншік мемлекеттік меншіктің бір бөлігі болып жарияланып,
барлық уақытта мемлекетпен тәркіленуі немесе қайтабөлінуі мумкіндігі
көбейді.
Қазақстанда жергілікті мемлекеттік билік орталықтанған күйінде қалып
отыр. Бұл жөнінде үкіметтік шенеуніктер айтуынша, өтпелі кезеңде барлық
мемлекеттік мәселелер биліктің орталық органдарының қарауында болуы тиіс.
Негізінде облыстық, аудандық және қалалық деңгейіндегі атқарушы билік
басшыларымен басқарылады, олар өз кезегінде Президентпен тағайындалады.
[26, 58-67 б.]. бұл жағдайда облыстық әкімшілік басқарушылары орталық
үкіметтің тағайындған адамы сияқты жұмыс істейді.
Ұқсас жағдай Қырғызстанда байқалады. Қырғызстанның Конституциясының 7
бабында мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары
арасындағы қызметтері нақты бөлінгенімен, орталық үкіметтің саясаткерлері
мемлекеттік биліктің жергілікті атқарушы органдарды құру және басқару
құқығын қамтамасыз етті. Нәтижесінде мемлекеттің қолында билік шоғырланып,
қауым атынан өз өкілеттілігін іске асыратын өкілдік органдар өз күшінен
айырылды.
Қырғызстан жүйесінің тағы бір ерекшелігі, жергілікті кеңес төрағалары
мемлекеттік әкімшілікті де басқарады.
Жергілікті мемлекетті басқарудың аралас түрі. Бұл категорияға ТМД
елдерінің көбісін жатқызуға болады. Атап айтқанда, бұл жергілікті
мемлекеттік басқару моделіне Украина жүйесі жақын келеді.
Конституция бойынша Украина унитарлық мемлекет болып табылады. 1996 жылы
июнде Украинаның жаңа Конституциясы қабылдданды, онда орталықсыздану
негіздері қаланған болатын. Бұл құжат бойынша ауылдық, қала ауданы деңгейде
ғана емес, сонымен қатар, екінші деңгейде де (облыстық, аудандық) өзін-өзі
басқару құқығы қарастырылған.
Ураина тәжірибесін аралас жүйелерді қарастырғанда өзекті, өйткені екі
бір-біріне байланысты жергілікті мемлекеттік басқару шарты бар: а)
мемлекеттік органдардан берілген құзыреттерді жүзеге асыруға кеткен
шығындарды мемлекеттік бюджеттен өтеу; б) мемлекеттік органдардан берілген
құзыреттерді жүзеге асыруда мемлекеттік әкімшіліктің бақылауында болуы.
Мемлекет бақылау жүргізген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz