Үкіметтік емес ұйымдардың халықты әлеуметтік қорғауға қосқан үлесі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
СУБЪЕКТІЛЕРІ
1.1 Халықты әлеуметтік қорғау мен үкіметтік емес ұйымдар
секторын зерттеудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Әлеуметтік қорғауды басқарушы субъектілердің
өзара әрекеттестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 ҮКІМЕТТІК ЕМЕС ҰЙЫМДАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ҚЫЗМЕТІ
2.1. Үкіметтік емес ұйымдардың құрылу ерекшеліктері,
даму динамикасы және ағымдағы күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.2ҚР.ның халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі
үкіметтік емес сектордың алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
1 ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
СУБЪЕКТІЛЕРІ
1.1 Халықты әлеуметтік қорғау мен үкіметтік емес ұйымдар
секторын зерттеудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Әлеуметтік қорғауды басқарушы субъектілердің
өзара әрекеттестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 ҮКІМЕТТІК ЕМЕС ҰЙЫМДАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ҚЫЗМЕТІ
2.1. Үкіметтік емес ұйымдардың құрылу ерекшеліктері,
даму динамикасы және ағымдағы күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.2ҚР.ның халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі
үкіметтік емес сектордың алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Қазақстанның тұрақты және ұзақ мерзімді экономикалық өсімге өту бойынша стратегиялық бағдары негізгі макроэкономикалық міндетті – республика халқының өмір сүру деңгейін жоғарылату мәселесін шешумен тығыз байланысты. Нарықтық қайта құрулар жағдайында халықты әлеуметтік қорғауды басқарудың отандық жүйесінің құрылуы мен қалыптасу ерекшеліктері, бұл үрдістің мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік жүйесінің негізгі салаларын қамтыған және әлеуметтік қайшылықтардың ушығуын негіздеген түбегейлі құлдырау құбылысымен бірге жүргендігі арқылы анықталады. Бұл кезеңнің өткір мәселесі халықтың негізгі бөлігінің өмір сапасы мен деңгейінің, нақты табысының айтарлықтай төмендеуі болды.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасында байқалған экономиканың тұрақтылығы мен экономикалық өсім тиімді әлеуметтік реформаларды жүргізудің алғышарттарын жасады. Осыған байланысты жақын болашақтағы мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі басымды міндеті «еңбек белсенділігін ынталандыратын, аз қамсыздандырылғандар мен еңбекке жарамсыздарды қолдауды қамтамасыз ететін, халықты әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру» болып табылады. Бұл міндетті шешу, халықты әлеуметтік қорғауды басқарудың әдістерін жетілдіру бойынша тұжырымдамалық және тәжірибелік бағыттарды анықтаудың, халықты әлеуметтік қорғаудың бүкіл жүйесін қайта қалыптастыру саласындағы мемлекет алдында тұрған жаңа міндеттерді ұғынудың қажеттілігін көздейді.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық реформаларының ағымдағы кезеңінің ерекшелігі, халықты әлеуметтік қорғауды басқарудың тиімді жүйесін қалыптастыруға әлеуметтік мәселелерді шешуде тек дәстүрлі бағыттарды қолдану арқылы ғана қол жетілуі мүмкін еместігін байқатады. Жинақталған тәжірибені ғана емес, сонымен қатар, нарықтық қатынастар жағдайындағы ұлттық экономиканың даму ерекшелігін де ескеріп отыратын, халықты әлеуметтік қорғау жүйесін басқаруды жетілдіруге бағытталған жаңа теориялық және тәжірибелік шешімдер қажет. Нарықтық қатынастардың құрылу және даму мәселелерінің ішінде халықты нарық дамуының жағымсыз салдарларынан және қоғамның әлеуметтік-экономикалық бөлінуінің әрі қарайғы тереңдеуінен қорғауға қабілетті, халықты әлеуметтік қорғаудың ұтымды жүйесін қалыптастыру маңызды болып табылады. Әлеуметтік қорғау – бұл ең алдымен мемлекеттің, сонымен қатар азаматтық қоғамның басқа да институттарының (ҮЕҰ) конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету және халықты минималды тіршілік ету қорымен қамту, сондай-ақ халықтың әлеуметтік тұрғыдан әлсіз бөліктерін қорғау және қолдау жөніндегі тиімді жүйе. Халықтың тек әлсіз бөліктерінің ғана емес, сонымен қатар бүкіл қоғамның әлеуметтік мәселелерін шешуде ҮЕҰ үлкен рөл атқарады. ҮЕҰ секторының дамуы экономиканың дамуы секілді аса маңызды. Өзінің мәні бойынша әр түрлі қоғамдық-мәнді мақсаттарды жүзеге асыруға арналған ҮЕҰ даму үстіндегі нарықтық экономиканың қазақстандық үлгісінде және бүтіндей социумда ерекше орынға ие. Қазақстандық қоғамды дамытуға арналған коммерциялық емес саланың мәнін жоғарылатуға деген талпыныс, оның қоғамды әлеуметтік қорғау жүйесіндегі орны мен рөлі туралы қалыптасып қалған дәстүрлі бағытты қайта бағалауды талап етеді.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасында байқалған экономиканың тұрақтылығы мен экономикалық өсім тиімді әлеуметтік реформаларды жүргізудің алғышарттарын жасады. Осыған байланысты жақын болашақтағы мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі басымды міндеті «еңбек белсенділігін ынталандыратын, аз қамсыздандырылғандар мен еңбекке жарамсыздарды қолдауды қамтамасыз ететін, халықты әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру» болып табылады. Бұл міндетті шешу, халықты әлеуметтік қорғауды басқарудың әдістерін жетілдіру бойынша тұжырымдамалық және тәжірибелік бағыттарды анықтаудың, халықты әлеуметтік қорғаудың бүкіл жүйесін қайта қалыптастыру саласындағы мемлекет алдында тұрған жаңа міндеттерді ұғынудың қажеттілігін көздейді.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық реформаларының ағымдағы кезеңінің ерекшелігі, халықты әлеуметтік қорғауды басқарудың тиімді жүйесін қалыптастыруға әлеуметтік мәселелерді шешуде тек дәстүрлі бағыттарды қолдану арқылы ғана қол жетілуі мүмкін еместігін байқатады. Жинақталған тәжірибені ғана емес, сонымен қатар, нарықтық қатынастар жағдайындағы ұлттық экономиканың даму ерекшелігін де ескеріп отыратын, халықты әлеуметтік қорғау жүйесін басқаруды жетілдіруге бағытталған жаңа теориялық және тәжірибелік шешімдер қажет. Нарықтық қатынастардың құрылу және даму мәселелерінің ішінде халықты нарық дамуының жағымсыз салдарларынан және қоғамның әлеуметтік-экономикалық бөлінуінің әрі қарайғы тереңдеуінен қорғауға қабілетті, халықты әлеуметтік қорғаудың ұтымды жүйесін қалыптастыру маңызды болып табылады. Әлеуметтік қорғау – бұл ең алдымен мемлекеттің, сонымен қатар азаматтық қоғамның басқа да институттарының (ҮЕҰ) конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету және халықты минималды тіршілік ету қорымен қамту, сондай-ақ халықтың әлеуметтік тұрғыдан әлсіз бөліктерін қорғау және қолдау жөніндегі тиімді жүйе. Халықтың тек әлсіз бөліктерінің ғана емес, сонымен қатар бүкіл қоғамның әлеуметтік мәселелерін шешуде ҮЕҰ үлкен рөл атқарады. ҮЕҰ секторының дамуы экономиканың дамуы секілді аса маңызды. Өзінің мәні бойынша әр түрлі қоғамдық-мәнді мақсаттарды жүзеге асыруға арналған ҮЕҰ даму үстіндегі нарықтық экономиканың қазақстандық үлгісінде және бүтіндей социумда ерекше орынға ие. Қазақстандық қоғамды дамытуға арналған коммерциялық емес саланың мәнін жоғарылатуға деген талпыныс, оның қоғамды әлеуметтік қорғау жүйесіндегі орны мен рөлі туралы қалыптасып қалған дәстүрлі бағытты қайта бағалауды талап етеді.
Кітаптар мен монографиялар:
1 Забровский Г.Е. История Социологии Москва, Гардирика, 2007.- 37с.
2 Конт О. Дух позитивной философии. Общий обзор позитивизма // Западно – европейская социология 19 века: Тексты. М., 1996.-128-129с.
3 Мэтьюз Д. Политика для народа. Граждане в поиске своего места в политике. М., 1995.
4 Уотс А. Психотерапия. Восток и Запад. М. 1997; Маслоу А.Мотивация и личность. СПб.2001.
5 Исаев А.А Вопросы социологии. СПб.,1906
6 Икингрин Е.Н., Неганов Ф.М. Социальная защита населения северных городов России: теория, методология, практика.- Уфа: Башкиркс. 2001.- 140с.
7 Савинов А.Н. Организация работы органов социального обеспечения. Москва, 2003.-92-97с.
8.Осипов Г.В. Социологическии- Энциклопедический словарь. 193с
9 Пантелеева Т.С. Червякова Г.А. Экономические основы социальной работы.- Москва.: ВЛАДОС, 2001.-32с.
10 Зарубежный опыт в сфере законодательного регулирования государственного финансирования социальных проектов НПО // Государственная поддержка неправительственных организаций: проблемы, опыт, перспективы. – Астана:. МКИ, 2002.-30-31, 46-48, 53с.
11 Организация: Особенности развития некомерческого сектора США. 2005.-16с.
12 См.; Человеческое развитие в Казахстане / Под ред. Мамырова Н.К., Акчуры Ф.-246с.
13 Примеры законодательного регулирования деятельности НПО в Европе см. В Приложении № 1.
14 Тілепов Б.А., Нүкенов А.Н., Қулжанова Г.К. Билік пен үшінші сектор арасындағы қарым-қатынас жүйесі.- Алматы, 2005.-3-14б.
15 Кропоткин П.А. Этика:избранные труды .-М.:Издательство политической литературы, 1991.-336с.
16 Как организовать выставку социальных проектов. Методическое пособие / Авторы: Чижевская Э.В., Мачнев Е.В., Громашева О.А. и др.-СПб:БОО «Центр РНО», 2003.-89с.
17 Королев С.А. Административно – командная система : генезис и эволюция // Квинтэссенция: философский альманах. -М.: Издательство политической литературы. 1990.-122с.
18 Щепанский Г. Элементарные понятия социологии. Словарь. –Москва: Политиздат, 1992.-232с.
19 НПО город Алматы / база данных Алматы, 2005-13, 27,35с.
20 Государственная поддержка неправительственных организаций : проблемы, опыт, перспективы.- Астана, 2007.- 30-31с.
Мерзімдік басылымдар:
21 Шоманов А.Ж., Морозов А.А. Потенциал институтов гражданского общества в обеспечении социальной стабильности в Казахстане // - АПАЛУТ!С.- 2003. - №5.- 37c.
22 Сансызбаева Х. Новые подходы к управлению системы социальной защиты населения // Саясат. - 2004. - №5. – 70с.
23 Аврорина Л.В. Россия: НКО как особый сегмент рынка социальных услуг // Сб. статей и материалов «Вклад негосударственных некоммерческих в решение социальных проблем России. Развитие социальных услуг» / Под ред. О.Б. Казакова. – М.: Институт «Открытое общество» и IREX, 2003. – С.15
24 Яковлева М. НПО в Казахстане: «халявщики» или партнеры? // Страна и мир. – 2004. - 4 июля.
25 Неправительственный сектор надеется участвовать в госзаказе // Панорама. - 2004. - 4 июня.
26 Как организовать выставку социальных проектов. Методическое пособие / Авторы: Чижевская Э.В., Мачнев Е.В., Громашева О.А. и др. - СПб: СПбБОО «Центр РНО», 2003. – с.89.
27 Неправительственный сектор Алматы. – Алматы: OST-XXI век, 2009. – С. 3-4.
28 Нукенов А. и.о. начальника отдела Департамента внутренней политики г. Алматы. Партнерские отношения власти и НПО: приоритеты и перспективы». // Мысль.- 2006.- С.19.
29 Шоманов А.Ж., Морозов А.А. Потенциал институтов гражданского общества, в обеспечении социальной стабильности в Казахстане // ANALITIK.- 2003. - №5
30 Казахстан—2030. Правительственный вестник, Алматы.-]1998.
31 Выступление президента Республики Казахстан Н. А. Назарбаева на втором Гражданском форуме, Астана, 12.09.2005. «Юрист».
32 Франц И.1990-2005: проблемы и перспективы развития неправительственного сектора в Республике Казахстан // Спектр разфития. Научно-популярный журнал.- 2006. № 1-2. – 79с.
Автореферат:
33 Ситкин А.Б. Социально-Экономические проблемы развития некоммерческих организации в период трансформации Российского общества // диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук:.УФА, 2005. - С.12-42.
34 Саханов. Н.Ш. Политологический анализ деятельности неправительственных организаций как института гражданского общества в Казахстане. Диссертация на соискание ученой степени кандидата политических наук: Алмата 2004
35 Отчет Программы развития ООН «Неправительственные организации Казахстана: вчера, сегодня, завтра». - Алматы: S-Принт, 2002. – С.14.
36 Доклад Комиссии социального развития. Резолюция 39/2, Е/2001/26. - Доклад Генерального секретаря ООН на 56 сессии Генеральной Ассамблеи ООН 14 августа 2001 г. – Цит. по: Человеческое развитие в Казахстане / Под ред. Н.К. Мамырова и Ф. Акчуры. - Алматы: Экономика, 2003. - С. 255-257.
Интернет сілтемелері:
37 http://www.inform.kz/
38 www.npo.kz
39 Назарбаев Н.А. Выступление на Гражданском форуме НПО. – Астана 15 октября 2004. – С. 2. // http://www.inform.kz/
40 Н.А. Назарбаев. Из выступления на 3-м заседании Государственной комиссии по разработке и конкретизации программы демократических реформ 6 июня 2006 г.
www.google/ kz
41 http://www.idc.nursat.kz/ На аналитический обзор, посвященный развитию некоммерческого сектора в Республике Казахстан
42 www.stat.kz.
1 Забровский Г.Е. История Социологии Москва, Гардирика, 2007.- 37с.
2 Конт О. Дух позитивной философии. Общий обзор позитивизма // Западно – европейская социология 19 века: Тексты. М., 1996.-128-129с.
3 Мэтьюз Д. Политика для народа. Граждане в поиске своего места в политике. М., 1995.
4 Уотс А. Психотерапия. Восток и Запад. М. 1997; Маслоу А.Мотивация и личность. СПб.2001.
5 Исаев А.А Вопросы социологии. СПб.,1906
6 Икингрин Е.Н., Неганов Ф.М. Социальная защита населения северных городов России: теория, методология, практика.- Уфа: Башкиркс. 2001.- 140с.
7 Савинов А.Н. Организация работы органов социального обеспечения. Москва, 2003.-92-97с.
8.Осипов Г.В. Социологическии- Энциклопедический словарь. 193с
9 Пантелеева Т.С. Червякова Г.А. Экономические основы социальной работы.- Москва.: ВЛАДОС, 2001.-32с.
10 Зарубежный опыт в сфере законодательного регулирования государственного финансирования социальных проектов НПО // Государственная поддержка неправительственных организаций: проблемы, опыт, перспективы. – Астана:. МКИ, 2002.-30-31, 46-48, 53с.
11 Организация: Особенности развития некомерческого сектора США. 2005.-16с.
12 См.; Человеческое развитие в Казахстане / Под ред. Мамырова Н.К., Акчуры Ф.-246с.
13 Примеры законодательного регулирования деятельности НПО в Европе см. В Приложении № 1.
14 Тілепов Б.А., Нүкенов А.Н., Қулжанова Г.К. Билік пен үшінші сектор арасындағы қарым-қатынас жүйесі.- Алматы, 2005.-3-14б.
15 Кропоткин П.А. Этика:избранные труды .-М.:Издательство политической литературы, 1991.-336с.
16 Как организовать выставку социальных проектов. Методическое пособие / Авторы: Чижевская Э.В., Мачнев Е.В., Громашева О.А. и др.-СПб:БОО «Центр РНО», 2003.-89с.
17 Королев С.А. Административно – командная система : генезис и эволюция // Квинтэссенция: философский альманах. -М.: Издательство политической литературы. 1990.-122с.
18 Щепанский Г. Элементарные понятия социологии. Словарь. –Москва: Политиздат, 1992.-232с.
19 НПО город Алматы / база данных Алматы, 2005-13, 27,35с.
20 Государственная поддержка неправительственных организаций : проблемы, опыт, перспективы.- Астана, 2007.- 30-31с.
Мерзімдік басылымдар:
21 Шоманов А.Ж., Морозов А.А. Потенциал институтов гражданского общества в обеспечении социальной стабильности в Казахстане // - АПАЛУТ!С.- 2003. - №5.- 37c.
22 Сансызбаева Х. Новые подходы к управлению системы социальной защиты населения // Саясат. - 2004. - №5. – 70с.
23 Аврорина Л.В. Россия: НКО как особый сегмент рынка социальных услуг // Сб. статей и материалов «Вклад негосударственных некоммерческих в решение социальных проблем России. Развитие социальных услуг» / Под ред. О.Б. Казакова. – М.: Институт «Открытое общество» и IREX, 2003. – С.15
24 Яковлева М. НПО в Казахстане: «халявщики» или партнеры? // Страна и мир. – 2004. - 4 июля.
25 Неправительственный сектор надеется участвовать в госзаказе // Панорама. - 2004. - 4 июня.
26 Как организовать выставку социальных проектов. Методическое пособие / Авторы: Чижевская Э.В., Мачнев Е.В., Громашева О.А. и др. - СПб: СПбБОО «Центр РНО», 2003. – с.89.
27 Неправительственный сектор Алматы. – Алматы: OST-XXI век, 2009. – С. 3-4.
28 Нукенов А. и.о. начальника отдела Департамента внутренней политики г. Алматы. Партнерские отношения власти и НПО: приоритеты и перспективы». // Мысль.- 2006.- С.19.
29 Шоманов А.Ж., Морозов А.А. Потенциал институтов гражданского общества, в обеспечении социальной стабильности в Казахстане // ANALITIK.- 2003. - №5
30 Казахстан—2030. Правительственный вестник, Алматы.-]1998.
31 Выступление президента Республики Казахстан Н. А. Назарбаева на втором Гражданском форуме, Астана, 12.09.2005. «Юрист».
32 Франц И.1990-2005: проблемы и перспективы развития неправительственного сектора в Республике Казахстан // Спектр разфития. Научно-популярный журнал.- 2006. № 1-2. – 79с.
Автореферат:
33 Ситкин А.Б. Социально-Экономические проблемы развития некоммерческих организации в период трансформации Российского общества // диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук:.УФА, 2005. - С.12-42.
34 Саханов. Н.Ш. Политологический анализ деятельности неправительственных организаций как института гражданского общества в Казахстане. Диссертация на соискание ученой степени кандидата политических наук: Алмата 2004
35 Отчет Программы развития ООН «Неправительственные организации Казахстана: вчера, сегодня, завтра». - Алматы: S-Принт, 2002. – С.14.
36 Доклад Комиссии социального развития. Резолюция 39/2, Е/2001/26. - Доклад Генерального секретаря ООН на 56 сессии Генеральной Ассамблеи ООН 14 августа 2001 г. – Цит. по: Человеческое развитие в Казахстане / Под ред. Н.К. Мамырова и Ф. Акчуры. - Алматы: Экономика, 2003. - С. 255-257.
Интернет сілтемелері:
37 http://www.inform.kz/
38 www.npo.kz
39 Назарбаев Н.А. Выступление на Гражданском форуме НПО. – Астана 15 октября 2004. – С. 2. // http://www.inform.kz/
40 Н.А. Назарбаев. Из выступления на 3-м заседании Государственной комиссии по разработке и конкретизации программы демократических реформ 6 июня 2006 г.
www.google/ kz
41 http://www.idc.nursat.kz/ На аналитический обзор, посвященный развитию некоммерческого сектора в Республике Казахстан
42 www.stat.kz.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
СУБЪЕКТІЛЕРІ
1.1 Халықты әлеуметтік қорғау мен үкіметтік емес ұйымдар
секторын зерттеудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Әлеуметтік қорғауды басқарушы субъектілердің
өзара
әрекеттестігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2 ҮКІМЕТТІК ЕМЕС ҰЙЫМДАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ҚЫЗМЕТІ
2.1. Үкіметтік емес ұйымдардың құрылу ерекшеліктері,
даму динамикасы және ағымдағы
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .36
2.2ҚР-ның халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі
үкіметтік емес сектордың алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..64
КІРІСПЕ
Қазақстанның тұрақты және ұзақ мерзімді экономикалық өсімге өту бойынша
стратегиялық бағдары негізгі макроэкономикалық міндетті – республика
халқының өмір сүру деңгейін жоғарылату мәселесін шешумен тығыз байланысты.
Нарықтық қайта құрулар жағдайында халықты әлеуметтік қорғауды басқарудың
отандық жүйесінің құрылуы мен қалыптасу ерекшеліктері, бұл үрдістің
мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік жүйесінің негізгі салаларын
қамтыған және әлеуметтік қайшылықтардың ушығуын негіздеген түбегейлі
құлдырау құбылысымен бірге жүргендігі арқылы анықталады. Бұл кезеңнің өткір
мәселесі халықтың негізгі бөлігінің өмір сапасы мен деңгейінің, нақты
табысының айтарлықтай төмендеуі болды.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасында байқалған экономиканың
тұрақтылығы мен экономикалық өсім тиімді әлеуметтік реформаларды жүргізудің
алғышарттарын жасады. Осыған байланысты жақын болашақтағы мемлекеттің
әлеуметтік саясатының негізгі басымды міндеті еңбек белсенділігін
ынталандыратын, аз қамсыздандырылғандар мен еңбекке жарамсыздарды қолдауды
қамтамасыз ететін, халықты әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру болып
табылады. Бұл міндетті шешу, халықты әлеуметтік қорғауды басқарудың
әдістерін жетілдіру бойынша тұжырымдамалық және тәжірибелік бағыттарды
анықтаудың, халықты әлеуметтік қорғаудың бүкіл жүйесін қайта қалыптастыру
саласындағы мемлекет алдында тұрған жаңа міндеттерді ұғынудың қажеттілігін
көздейді.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
реформаларының ағымдағы кезеңінің ерекшелігі, халықты әлеуметтік қорғауды
басқарудың тиімді жүйесін қалыптастыруға әлеуметтік мәселелерді шешуде тек
дәстүрлі бағыттарды қолдану арқылы ғана қол жетілуі мүмкін еместігін
байқатады. Жинақталған тәжірибені ғана емес, сонымен қатар, нарықтық
қатынастар жағдайындағы ұлттық экономиканың даму ерекшелігін де ескеріп
отыратын, халықты әлеуметтік қорғау жүйесін басқаруды жетілдіруге
бағытталған жаңа теориялық және тәжірибелік шешімдер қажет. Нарықтық
қатынастардың құрылу және даму мәселелерінің ішінде халықты нарық дамуының
жағымсыз салдарларынан және қоғамның әлеуметтік-экономикалық бөлінуінің әрі
қарайғы тереңдеуінен қорғауға қабілетті, халықты әлеуметтік қорғаудың
ұтымды жүйесін қалыптастыру маңызды болып табылады. Әлеуметтік қорғау – бұл
ең алдымен мемлекеттің, сонымен қатар азаматтық қоғамның басқа да
институттарының (ҮЕҰ) конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету және халықты
минималды тіршілік ету қорымен қамту, сондай-ақ халықтың әлеуметтік
тұрғыдан әлсіз бөліктерін қорғау және қолдау жөніндегі тиімді жүйе.
Халықтың тек әлсіз бөліктерінің ғана емес, сонымен қатар бүкіл қоғамның
әлеуметтік мәселелерін шешуде ҮЕҰ үлкен рөл атқарады. ҮЕҰ секторының дамуы
экономиканың дамуы секілді аса маңызды. Өзінің мәні бойынша әр түрлі
қоғамдық-мәнді мақсаттарды жүзеге асыруға арналған ҮЕҰ даму үстіндегі
нарықтық экономиканың қазақстандық үлгісінде және бүтіндей социумда ерекше
орынға ие. Қазақстандық қоғамды дамытуға арналған коммерциялық емес саланың
мәнін жоғарылатуға деген талпыныс, оның қоғамды әлеуметтік қорғау
жүйесіндегі орны мен рөлі туралы қалыптасып қалған дәстүрлі бағытты қайта
бағалауды талап етеді.
Жұмыстың өзектілігі, сонымен қатар коммерциялық емес әлеуметтік-
экономикалық қатынастар дамуының негізгі бағыттарын жалпы теориялық және
ғылыми-практикалық тұрғыдан қалыптастыру, қоғамдық өндірістің тиімділігін
көтеру жолдары мен құралдарын негіздеу, қазіргі қазақстандық қоғамның
тұрақты дамуын қамтамасыз ету, халықтың кең ауқымының әлеуметтік
қажеттіліктерін біршама толық қанағаттандыру қажеттілігінде жатыр.
Еліміздің тек экономикалық қана емес, сондай-ақ маңызды әлеуметтік-
мәдени мәселелерді шешуде қиындықтарға тап болғанын ескерген жөн. Көптеген
міндеттерді тиімді шешуге, әлеуметтік салаларға, соның ішінде білім беру
мен ғылымға қосымша қаржыларды тартуға, сонымен бірге ұлттық экономика
қорларын бөлуді оңтайландыруға қабілетті институттардың бірі коммерциялық
емес сектор болып табылады. Ол экономиканың үкіметтік емес немесе үшінші
секторы деп аталады (бірінші секторға мемлекеттік мекемелер, ал екінші
секторға кәсіпкерліктің бизнес-кәсіпорын саласы жатады). Осыған байланысты
коммерциялық емес шаруашылықты жүргізу мәселелерін зерттеу әлеуметтік
саланы қолдау, халықтың әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз ету, елдің ғылыми
және білім беру әлеуетін сақтау ісінде ерекше өзектілікке иеленеді.
Зерттеліп отырған тақырып тек мемлекеттік қана емес, сондай-ақ аймақтық
та мәнге ие. Түп негізінде үкіметтік, сондай-ақ коммерциялық емес ұйымдар
жоғарыдан келген бұйрық бойынша қалыптастырылса, онда өз миссиясын орындай
алмайды. Олардың мәндік қыры өз ынтасының ерікті табиғатында жатыр. Алайда,
Қазақстанның көптеген аймақтарының әлеуметтік-экономикалық және мәдени
тұрғыдан артта қалуы қоғам үшін аса мәнді экономиканың үшінші секторының
айқын көрініс табуын қиындатады. Демек үшінші сектордың мүмкіндіктері мен
алғы шарттарын және олардың қоғамның әлеуметтік мәселелерін шешудегі рөлін
зерттеу мәселесі алға шығады. Бұл Қазақстанның халықты әлеуметтік қорғау
саласындағы үкіметтік емес ұйымдардың ролін дипломдық жұмыс түрінде
зерттеуге арқау болды.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы барысындағы халықты әлеуметтік
тұрғыдан қорғау мәселесіндегі үкіметтік емес ұйымдар қызметінің теориялық
және практикалық мәні, оның өзектілігі және жеткілікті ғылыми
қарастырылмағандығы диплом жұмысының тақырыбын, мақсаттары мен міндеттерін
таңдауға негіз болды.
Тақырыптың қарастырылу дәрежесі. Әлеуметтік қорғау мен ҮЕҰ әлеуметтік
институттар ретінде осы мәселенің әртүрлі аспектілерін зерттейтін көптеген
мамандардың, әлеуметтанушылардың, экономистердің, саясаттанушылардың
зерттеу пәні болып табылады.
Мемлекеттік әлеуметтік саясат, халықты әлеуметтік қорғау жүйелерін
қалыптастырудың жеке қырлары, қоғамдық бірлестіктердің пайда болуы шетелдік
және отандық экономистер мен әлеуметтанушылардың еңбектерінде көрініс
тапты. Әлеуметтік-экономикалық дамудың алдыңғы кезеңдерінде халықты
әлеуметтік қорғаудың әр түрлі аспектілері, яғни жұмысбастылық, халықтың
өмір деңгейі, өмірдің сапасы, халықтың табыстары, әлеуметтік кепілдіктер,
зейнетақымен қамтамасыз ету, тұрғын үй, білім беру, денсаулық сақтау және
басқа да мәселелерге көптеген зерттеулерде жеткілікті түрде қаралған.
Батыс әлеуметтанушыларынан әлеуметтік қорғау мәселесін зерттеуге
О.Конт, Г.Спенсер, Ф.Тённис, Э.Дюркгейм, К.Маркс, П.Сорокин сияқты ғалымдар
мәнді үлес қосқан.
Әлеуметтік-экономикалық феномен ретіндегі экономиканың үшінші секторы
ұйымдарын, оның құрылу және қызмет ету ерекшеліктерін зерттеуге
Е.А.Абросимова, А.М.Бабич, Ф.М.Бородкин, А.Бодунген, А.Вербицкий,
И.Городецкая, Л.Демидова, Е.В.Егоров, М.Соболь, А.Сунгуров, Е.Сырямкина,
З.Терентьев, С.В.Шишкин, И.М.Шейман, Т.В.Юрьева, Л.И.Якобсон жұмыстары
арналған.
Әлеуметтік кепілдіктердің қалыптасу тәжірибесі, олардың жоспарлы
экономикалық жүйелерде жүзеге асуы И.С.Пастухов, Л.С.Ржаницына, Р.И.Хабиби
және басқа да ғалымдардың еңбектерінде кеңінен зерттелген.
Қазіргі таңда ресейлік зерттеушілердің еңбектерінде жүргізілу үстіндегі
реформаның әлеуметтік аспектілері көтерілуде. Бүгінгі күні халықты
әлеуметтік қорғаудың мазмұны және оның дамуының жеке аспектілері
қарастырылатын И.В.Бушмарин, Л.С.Блях-ман, Н.И.Гвоздева, Т.И.Заславская,
Р.К.Иванов, В.Г.Костаков, А.Э.Котляр, В.Ф.Майерд, В.Е.Маневич,
Э.Р.Саруханов, С.С.Шаталин және басқалардың еңбектері кеңінен әйгілі.
Отандық зерттеушілердің еңбектерінің ішінде әлеуметтік қорғау түрлері
мен үшінші секторды дамыту мәселелері Р.Б.Кырылданова, А.Жүнісова,
А.Д.Мусин, А.Б.Демеуова, Н.Р.Жотабаева, К.Н.Новикова, Л.Т.Қожамқұлова,
М.С.Садырова, М.С.Әженов, Н.Саханов іспетті зерттеушілердің еңбектерінде
қарастырылған.
Зерттеу жұмысының нысаны: Үкіметтік емес ұйымдар (әрі қарай ҮЕҰ).
Зерттеудің пәні: халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі ҮЕҰ-дың ролі.
Зерттеудің мақсаты: Үкіметтік емес ұйымдардың мемлекеттің халықтың
әлеуметтік тұрғыдан қорғалмаған бөлігін зерттеу саласында, ғылыми
негізделген әдіснамалық және теориялық жағдайды қалыптастыру және халықты
әлеуметтік қорғауды көтеруге бағытталған нақты ұсыныстардың оның
тиімділігін көтеру құралы ретінде халықты әлеуметтік қорғауға қосқан үлесін
анықтау.
Зерттеудің қойылған мақсатын жүзеге асыру келесі міндеттерді шешуді
талап етті:
1.нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындығы халықты әлеуметтік
қорғаудың мәнін ашу, отандық тәжірибе негізінде халықты әлеуметтік
қорғаудың қазіргі күйін талдауды жүргізу;
2халықты әлеуметтік қорғаудың мемлекеттік емес түрлерінің әлеуметтік
қамтудың мемлекеттік жүйесімен өзара әрекеттестігі мәселесін зерттеу;
3.үкіметтік емес сектордың мәнін және оған тән қырларды ашатын
тұжырымдамаларды талдау;
4.социумның коммерциялық емес секторының пайда болу, қызмет ету және
даму алғышарттарын анықтау, оның қазақстандық үлгісінің даму жағдайын ашу,
оңтайландыру жолдарын анықтау және оның ұйымдарын басқару;
5.үкіметтік емес ұйымдардың әлеуметтік қорғауды басқарудың басқа
субъектілерімен (мемлекеттік және бизнес) өзара әрекеттестігінің
ерекшелігін зерттеу;
6.Қазақстандағы үкіметтік емес сектордың ұйымдастырушылық және
институционалды дамуына талдау жүргізу;
7.Қазақстандағы үкіметтік емес сектордың әлсіз және күшті жақтарын,
мүмкіндіктерін, оның даму жолдарын талдау.
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негізіне классикалық батыс
әлеуметтанушыларының, шетелдік және қазақстандық ғалымдардың, ірі
үкіметтік емес ұйымдар өкілдерінің, ҚР президенті Н.Ә. Назарбаевтың
еңбектері алынды.
Ғылыми жаңалығы: Ұсынылып отырған жұмыста Қазақстан Республикасындағы
ҮЕҰ қызметін толық талдауға алғашқы талпыныстар жасалды.
1)Қазақстанның ҮЕҰ-ның әлеуметтік портреті және оған қатысты
мемлекеттік саясат талданған;
2)халықты әлеуметтік қорғау категориясының мазмұны мен мәні, осы
категорияны Қазақстан жағдайында пайдалану ерекшеліктері ашылған;
3)ҮЕҰ әлеуметтік қорғау жүйесі субъектілерінің бірі болып табылатындығы
жайлы жағдай негізделеді;
4)Қазақстан Республикасының халқын әлеуметтік қорғау ісіндегі
мемлекеттің, үкіметтік емес ұйымдардың және бизнестің өзара әрекеттестігі
зерттелген. Осы үрдістің жағымды және жағымсыз тұстары айқындалған;
5)ҮЕҰ-дың халықтың тұрмыс деңгейі төмен және әлеуметтік әлсіз
бөліктерімен жұмыс істеудегі әлеуметтік қорғаудың құрылымдары мен
механизмдеріне аналитикалық зерттеу жүргізілді;
6)жүргізілген эмпирикалық және нақты әлеуметтік зерттеулер негізінде ҚР
ҮЕҰ-ның халықты әлеуметтік қорғау саласындағы қызметін жақсарту бойынша
ұсыныстар берілген.
Бітіру жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Диплом
жұмысының көлемі 66 бетті құрайды.
1 ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ СУБЪЕКІЛЕРІ
1.1 ХАЛЫҚТЫ ӘЛУЕМЕТТІК ҚОРҒАУ МЕН ҮКІМЕТТІК ЕМЕС ҰЙЫМДАР СЕКТОРЫН
ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Халықты әлеуметтік қорғау мен үкіметтік емес ұйымдардың пайда болуына
алғышарт болатын болашақ қоғамның көптеген тұжырымдамалары ішінен автор
бірнешеуін бөліп, жіктеп және оларды қоғамдық, экономикалық және әлеуметтік-
саяси алғышарттардың қатарында қарастырғысы келеді.
Әлеуметтік қорғау категориясын қалыптастыруға әлеуметтанудың негізін
салушы О.Конттың үлкен үлес қосқандығы сөзсіз. Өзінің Позитивті саясат
атты еңбегінде (1840 – 1850 жж.) ол әлеуметтік саясат саласына көңіл бөледі
және оның өзгерісін шынайы қоғам қалыптастыруға көмектесетін жағымды
бағдарламаны жасауға тырысқан, бұл жерде нақты ел ғана емес, бүтіндей
адамзат туралы әңгіме қозғалады [[i]].
Ол қоғамды дағдарысты деп қабылдаған. О.Конттың әлеуметтік қорғау
саласындағы жұмыстары өте маңызды, себебі О.Конт қайырымдылық қызметінің
негізі болып табылатын альтруизм түсінігін енгізеді және оны белсенді түрде
пайдаланғандар арасындағы алғашқылардың бірі болды. Альтруизм – қоғам мен
индивидтің арасындағы келісім болып табылады. Альтруистік әлеуметтік
сезімдер таптарды бөлетін эгоизмге қарама-қарсы қойылады. Осы сезімдер
қоғамдық төзімділіктің бірігуіне және бекуіне әсер етеді. Позитивизмнің
өнегелі ілімінің және оған сәйкес позитивті әлеуметтік саясаттың мәнін
айшықтай отырып, О.Конт альтруизмді эгоизмнен жоғары, қоғамдық мүдделерді
жеке мүдделерден жоғары көтеру деп түсінеді.
Сонымен қатар, оның пролетариат рухани билікке сүйеу болуға
қабілетті, себебі қоғамның кез келген басқа тобына қарағанда, ол оларды
ағымдық жүйеге келтіре алмаса да, нақты да өнегелі бастауларды түсінуге
және әсіресе сезінуге табиғи түрде біршама бейімделген, - деген көзқарасы
бүгін де өзекті болып табылады.
Оның қайырымдылық әсері..., әрбір адам біршама барлығының көз алдында
өмір сүруі тиіс халық арасындағы теңсіздіктің (тек әлеуметтік қана емес,
сонымен қатар жеке де) маңызды сүйеуі болатындығы сөзсіз, бұл қоғамға әрбір
адамның іс-әрекетін шын мәнісінде бақылауға мүмкіндік береді [[ii]].
Біздің қазіргі қоғамымызда барлық рухани бастауларға, қайырымдылық
қауымдарға, акцияларға мұқтаждардың өздері белсенділік танытқан.
Сонымен қатар, әлеуметтік қорғау саласындағы әйгілі еңбектердің бірі
Г. Спенсерге тиесілі.
Ағылшындық әлеуметтанушы тарихи да, логикалық та талдаулар шеңберіндегі
қоғамның құрылыстарын қарастыруға үлкен зейін аударады (Әлеуметтану
негіздеріндегі тараулардың бірі қоғамдық құрылыс деп аталады). Қоғамдық
өсу мәселелерін қарастыра отырып, Спенсер өте ұсақ топтардан біршама
ірілерге, қарапайым топтардан күрделілерге, күрделі топтардан екі есе
күрделі топтарға және т.б. қайта шығумен байланысты қоғам құрылымының
біртіндеп күрделенуі туралы айтады.
Сондай-ақ, оның әлеуметтік институттар туралы ілімдері де маңызды,
себебі ҮЕҰ әлеуметтік институт болып табылады.
Ағылшындық әлеуметтанушы әлеуметтік институт деп адамдардың бірлескен
өмірінің өзіндік ұйымдасу тәсілі мен формасын түсінген, бірақ оның қатаң
ғылыми анықтамасын бермеген. Оның пікірі бойынша, әлеуметтік институттардың
жиынтығы қоғамның құрылымы мен ұйымдасуын құрайды. Ол қоғамда оның эволюция
шамасы бойынша, іс-әрекет мақсаты бүкіл әлеуметтік ағзаның қалыпты қызмет
етуін қамтамасыз етуден тұратын әлеуметтік институттардың көп болатындығын
дәлелдейді. Спенсердің пікірі бойынша, институттардың саны көбейгендіктен
және әрқайсысының құрылымы күрделенгендіктен әлеуметтану олардың өзара
қарым-қатынасының біртектілігін зерттеуі тиіс. Қоғамдық прогресс осы
процестің тиімділігіне тәуелді және қоғамдық ғылымдар бұл жағдайға қарамай
өте алмайды.
Әлеуметтанушының пікірі бойынша, әлеуметтік институттар қоғамдық қызмет
етудің тұрақтылығын қамтамасыз етуден басқа тағы да бір маңызды міндет
атқарады, яғни адамның әлеуметтік тіршілік иесіне айналуын қамтамасыз
етеді, оны ұжымдық сипатқа ие әлеуметтік іс-қимылға итермелейді, басқаша
айтқанда тұлғаның әлеуметтенуі үшін жағдай жасайды. Әлеуметтік институттың
бұл анықтамасы бүгінгі таңда да өзекті болып көрінетіндігін және оны
қазіргі әлеуметтанулық ғылымдардың кеңінен пайдаланатындығын айтпауға
болмайды.
Кәсіби институттар еңбекті қоғамдық бөлудің негізінде туындайды және
өндіріс пен оның формаларының эволюциясымен бірге белсенді дамиды. Спенсер
кәсіби институттарға гильдтерді, цехтарды, кәсіби одақтарды жатқызған.
Олардың басты функциясы бір ғана кәсіби қызметпен айналысатын адамдарды
жақындастыру, интеграциялау, қорғау болып табылады.
Әлеуметтік институттар туралы ілімді ағылшын әлеуметтанушысы қоғамды
жүйелі бейнелеу шеңберінде қалыптастырған. Барлық институттар біртұтас,
өзара байланысты бүтінді құрайды. Олардың әрқайсысы қандай да бір қоғамдық
қажеттілікті қанағаттандырады және басқа институттарды алмастырмайды. Қоғам
секілді институттар адамдардың мүдделері үшін ғана қызмет етеді.
Постиндустриалды қоғамға ескі типтегі қауымдастықтардың – отбасылардың,
ауылдардың, қауымдардың – жойылуы тән. Олардың орнына әлеуметтік
интеграцияның жаңа бірлігі – экономиканың жұмысшы бірлігі болып табылатын
интеллектуалды еңбектің маманданған жұмысшыларын біріктіретін ұйым пайда
болады. Алайда бұндай ұйым мен дәстүрлі қауымдастық арасында үлген
айырмашылық бар. Дәстүрлі қауымдастықтар адамдардың денсаулықтары мен жақсы
тұрмыс жағдайларын қамтамасыз етуге бағытталған маңызды қызметтерінің
бірқатарын, ол мейлі мемлекеттік агенттік, мейлі бизнес болсын ұйым ретінде
толығымен орындауға қабілетсіз. Мемлекеттің басты міндеті – ережелерді
қалыптастыру және оларды заңның күшімен енгізу. Бизнестің басты міндеті –
ақша табу. Барлық дерлік әлеуметтік мәселелер – шешілуімен дәстүрлік
қауымдастықтар айналысқан, алкоголизм, нашақорлық, қылмыс және т.б. олардың
компетенциясына жатпайды. Мемлекеттік агенттік немесе бизнес өздерінің
қызметкерлері үшін тұрғын үй, денсаулық сақтау, ақша төленетін демалыстар
бойынша белгілі бір әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыра алады, бірақ
әлеуметтік қызмет көрсетудің басқарушы агенттігі ретінде олар аса тиімсіз
болып шықты. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі АҚШ-тың тәжірибесі, КСРО-
ның, Ресей мен Қазақстанның тәжірибелері секілді, әр түрлі жеңілдіктер мен
әлеуметтік қызметтерге бөлінетін қаржылардың өсуі жағдайында қоғамның
денсаулығы жақсара түспегендігін және әлеуметтік мәселелер санының
қысқармағандығын көрсетті [3[iii]].
Сонымен қатар, дәстүрлік қауымдастық өз мүшелерінің рухани
қажеттіліктерін қанағаттандыруды бүтіндей әлеуметтік денсаулықпен
байланыстыра отырып, сол тұрғыда әрекет етті. А.Уотс пен А.Маслоудың
еңбектерінде көрсетілгеніндей, рухани қажеттіліктердің өтелмеуі мен
психикалық аурулардың өсуі арасында белгілі-бір байланыс бар [3].
Дәстүрлі қауымдастықтарда адамның рухани сұраныстарын қанағаттандырумен
діни институттар айналысқан. Алайда, білім берудің өсуімен және дәстүрлі
шіркеулердің қазіргі қоғамның рухани сұраныстарын қанағаттандыруға
қабілетсіздігімен байланысты діни сезімдер аяқ асты болуда.
Осы қанағаттанбау сезімі 60-70 жылдары батыстың көптеген елдерін,
әсіресе, АҚШ-ты қамтыған сексуалды төңкеріс бейнесінде, түстер
төңкерісінде, хиппи қозғалыстарында көрініс тапты. Біздің көзқарасымыз
бойынша, бұл қозғалыстардың кейіннен тоқтауы, олардың тұлғаға өз әлеуетін
ашуға және оны қазіргі қоғамға кірістіруге мүмкіндік беретін тәсілді
ұсынуға қабілетсіздігімен байланысты болды.
Бірақ, Батыстағы үкіметтік әрі коммерциялық емес ұйымдар санының күрт
өсуі кейінгі онжылдықта, тұлғаның терең рухани қажеттіліктері мен
әлеуметтік қызметі арасына көпір салу тәсілін үшінші сектордың ұсынуының
өзінше бір индикаторы болды. Көптеген үкіметтік әрі коммерциялық емес
ұйымдардың пайда болуы – постиндустриалды қоғамда әлеуметтік мәселелерді
шешумен кім айналысады, жаңа тұрғылықты халықтың рухани қажеттіліктерін кім
қанағаттандырады дегендей сұрақтарға өзінше бір жауап болды [[iv]].
Үшінші сектор ұйымдарының көп бөлігі әлеуметтік қызмет көрсетумен
айналысады және олар шіркеулер емес, бірақ олардың көбісі діни бағдарға ие,
өйткені олар табиғи трансформация нәтижесінде діни ұйымдар негізінде пайда
болған.
Батыстағы үшінші сектор ұйымдарының ерекшеліктері мыналар болып
табылады:
-олар адамның, әсіресе ақыл-ой еңбегімен айналысатын білімді жұмысшының
рухани қажеттіліктеріне бағытталады;
-өз мүшелерінің рухани қуатын урбанизацияға түскен қауымдастықтың
біршама өткір әлеуметтік міндеттерін шешуге бағыттайды;
-жауапты қатысу және қоғамға әсер ете алу мүмкіндіктері ретіндегі
азаматтық сезімін қалыптастырады.
Сөйтіп, үшінші сектор постиндустриалды қоғамның адамы үшін, ол өзі
жұмыс істейтін ұйымнан да, тұрғылықты жерінен де таба алмайтын, жойылып
бара жатқан дәстүрлі қауымдастықтың нақты баламасы болып келе жатыр.
Сонымен, үшінші сектордың тоқтаусыз өсуін постиндустриалды қоғам
ретіндегі жаңа типті қоғамға индустриалды қоғамның кірігуімен
байланыстырады. Постиндустриалды қоғам жаңа технологияларды қолданудың,
сапаны қадағалаудың, өндірістік процестер дәлдігінің, жеткізудің
тоқтаусыздығы мен дәл уақытында болуының, клиенттерге қызмет көрсетудің
арнайы жүйесіне ие болғандықтан, біршама экономикалық тиімді болып
табылады. Постиндустриалды қоғамның әлеуметтік басым тобы ақыл-ой еңбегімен
айналысатын жұмысшылар болып саналады. АҚШ-та жұмыс күшінің құрамында бұл
топ саны жағынан өнеркәсіп жұмысшыларынан асып түседі. Алайда, ақыл-ой
еңбегімен айналысатын жұмысшылар саны жағынан аз болып келетін жерде де
олар постиндустриалды қоғамның әлеуметтік профилі мен басқару сипатын
анықтайды.
Осының барлығы экономиканың нарықтық емес (мемлекеттік және
коммерциялық емес) секторларының практикалық қызметіне енуге жағдай
жасайды.
Үшінші сектор теориясының негізін салушылардың бірі ХІХ ғасырдың
соңында алғаш рет аралас экономика теориясын ұсынған неміс экономисі
А.Вагнер болып табылады. Ол бұл жерде үш секторды, яғни, мемлекеттік, жеке
және қайырымдылық секторларын бөліп көрсетеді.
Оның идеясы бойынша, қайырымдылық секторы экономиканың мемлекеттік және
жеке секторларының кемшіліктерін жою үшін қажет. Кейіннен А.Вагнердің
идеялары ХХ ғасырдың бас кезіндегі бірқатар отандық экономистердің
зерттеулеріне негіз болды. Әсіресе, олар ресейлік ғалым А.А.Исаевтың
еңбектерінде көрініс тапты [[v]].
КЕҰ-дың мәнін анықтаудың сервистік тұжырымдамасына сәйкес үшінші сектор
ұйымдарының негізгі мақсаты – халыққа (клиенттерге) қызмет көрсету.
Әлеуметтік қызмет көрсетудің мемлекеттік мекемелері өз қызметін
макроақпараттар негізінде құрайды және халықтың әр түрлі топтары мен,
жергілікті ерекшеліктерді ескере бермейді. Коммерциялық емес ұйымдар
біршама тиімді әрекет етеді, олар өз мәселелерін жақсы түсінетін
азаматтардың ерікті күш-жігеріне негізделген. Үшінші сектордың өзегі
қайырымдылық ұйымдары болып саналады. Сөйтіп, үшінші сектор ұйымдары
мемлекеттік құрылымдар орындайтын жұмысты біршама тиімді әрі халықтың
қажеттіліктеріне сәйкес тұрғыда атқарады.
Алайда, көптеген мысалдар егер үшінші сектор мемлекеттік реттеудің
объектісі болса, онда тірі адамзаттық бастамашылдықтың жоғалатындығын және
бюрократияның басым орын алатындығын көрсетеді.
Өздігінен дамуды, қорғауды және кез келген істі жүзеге асыруды
қамтамасыз ететін ұйымдар жиынтығы ретінде үшінші сектор тұжырымдамасы КЕҰ
қызметіндегі адамзат әлеуетін анықтау және дамытумен байланысты болатын
мағынаны ашады. Қызмет көрсету жұмысын бұндай ұйымдар әлеуметтік
белсенділік пен ерікті ынтаны дамыту бойынша жұмыс ретінде ұсынады.
Көрсетілетін қызметтердің кәсіби және тиімділі сапаларын сақтаумен қатар,
КЕҰ-дың мына бір басты ерекшелігі бөлініп шығады, ол – адамдарды жаңа
әлеуметтік әрекеттерге итермелеу және белсенді ету, өмірдің жаңа
тұлғааралық қатынастарын ашу. Үшінші сектор қызметінің осы мағынасы ұйымдар
көрсететін қызметтердің сипатына тәуелді емес.
Әлеуметтік қызмет тұжырымдамасында қоғамдық қозғалыстардың роліне
ерекше назар аударылады, олар үшінші сектордың өзегі ретінде қарастырылады.
Олардың миссиясы – ұжымдық әрекет арқылы әлеуметтік өзгерістер жасау. Өз
мәселелерін қоғамдық және саяси мәнді деңгейге шығара және оларды шешу
жолдарын ұсына отырып, қоғамдық ынта әлеуметтік саясаттың ерекше
зертханасына айналады. Осы саладағы барлық дерлік жетістіктер азаматтар
тобының кезіндегі жеке ынтасы болған және кейіннен мемлекеттік деңгейде
мойындалған. Мысалы, халықтың барлық топтарының, соның ішінде әйел адамдар
мен аз қамсыздандырылғандардың жоғары білім алу мүмкіндігін иеленуі,
бүгінгі таңда азаматтар үшін мемлекет қамтамасыз етуі тиіс құқық болып
табылады. Ғасырдың басында осы жолда қауымдастықтар әр түрлі қоғамдық
ассоциациялар күрескен. Қазыналық университеттерге қарағанда, қоғамдық және
жеке университеттерге әйел адамдар ер адамдармен теңдей қабылданған, әйел
адамдарға арналған курстар да университет бағдарламаларына енгізілді.
Қоғамдық және жеке университеттерде мұқтаж студенттерге көмек көрсетудің
көптеген қоғамдары, өзара көмек кассалары, ақысыз түскі ас бағдарламалары
және т.б. әрекет етті. Ендігі мысал бала тууды жоспарлау және аналық пен
балалық шақты қорғаумен байланысты. Өткен ғасырдың бас кезінде жүктілікті
болдырмайтын құралдар туралы кішігірім кітапшалар үшін полициялар із
кесетін болса, бүгін отбасыны жоспарлаудың мемлекеттік орталықтары көптеген
елдерде ашылған. Мемлекеттік медициналық мекемелерде жүкті әйелдерге мүлдем
дерлік көмек көрсетілмеді, ана мен баланы қорғау туралы заң болған жоқ.
Ресейдегі алғашқы балабақшаларды әйелдер ұйымы ашқан, ауруханалардағы
алғашқы бала туу бөлімшелерін ашу да төменнен болған ықылас нәтижесінде
іске асқан. Қазіргі әлеуметтік саясаттың ажырамас бөлігі – ана мен баланы
қорғау жөніндегі барлық мемлекеттік шаралар қоғамдық ұйымдардың белсенді іс-
әрекетінсіз пайда болмаған болар еді.
Сонымен бірге, КЕҰ баламалы құндылықтар, яки азаматтық және саяси
жауапкершілік, құқықтық тәртіп, т.б. ұсынатын ұйымдар ретінде
қарастырылатын тұжырымдамалар да бөлінеді. Бұл тұжырымдамада үшінші сектор
азаматтық қоғам институттарын қалыптастыру шеңберінде қарастырылады. Өзінің
арнайы мәселелерімен жұмыс жасау және тіпті өмірдің жеткілікті ауқымды да
баламалы кеңістігін қалыптастырудың өзі де жалпы азаматтық тәртіпті
білдірмеді және қалыптасқан қоғамдық және мемлекеттік құрылымдарға саяси
тұрғыда тиісуге мүмкіндік бермейді. Әрине, үшінші сектор қоғамдық ынта-
ықыластың қайнар көзі болып есептеледі, ал оның өзіндік ұйымдасуын
мемлекеттің тікелей араласуынан құқықтық институттар тиімді қорғайды,
алайда тағайындау бойынша тіршілік ету бір шартты орындауды білдіреді. Бұл
шарт, қоғамдық инициативалар өзін мемлекет құқықпен санаспай әрекет еткен
жағдайда саяси әсер ету мәселесінен шектемеуінен тұрады. Бұндай саяси
әсердің артында олардың халықтың кең ауқымын өз жағына тарта алу және
азаматтық қарсылықтар ұйымдастыра алу қабілеттері тұр. Зорлық-зомбылықсыз
қарсылық акцияларында немесе заңдарды қоғамдық сараптауда көрінетін әсер
етудің нақты формалары саяси мәдениеттің басым типіне тәуелді болып келеді.
Сонымен, бірінші тарауда КЕҰ-дың пайда болуын түсіндіретін негізгі
түсініктер мен теориялардың мазмұнына талдау жасалынды. Батыс және отандық
зерттеушілердің қоғамның экономикалық және әлеуметтік өмірінің жаңа
феномені ретіндегі үшінші сектордың мәнін ашуға тырысқан әр түрлі пікірлері
келтірілді. Әрбір тұжырымдаманың үлесін бағалай отырып, автор олардың
жағымсыз және жағымды тұстарын өзінше мазмұндайды.
Әр түрлі теорияларды талдау коммерциялық емес ұйымдардың нарықтық
экономикада оған бейімделе алмаулары халықтың сипаты бойынша
постматериалдық идеяларды, жобаларды, кәсіби мүдделерді жүзеге асыруға
қатысты өсіп келе жатқан қажеттіліктердің салдарынан пайда болатындығын
және қызмет ететіндігін көрсетеді. Нарықтық экономика әлеуметтік
бағыттылыққа ие болатын жерде әр түрлі қоғамдық бірлестіктер, мүдде бойынша
клубтар, экологиялық ұйымдар, қауымдастықтар, одақтар санының тұрақты өсуі
байқалады. Коммерциялық ұйымдар беделін алуға негізі болмаса да, олар пайда
табуға талпынбайды, өз миссиясын (материалдық емес құндылықпен қабылданған
идеялар) орындауға ұмтылады, сонымен қатар өз қызметі арқасында халықтың
әлеуметтік мәнге ие қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып, КЕҰ нарықтық
экономикада оның секторларының бірі ретінде қажеттікпен туындайды және
дамиды.
Бүтіндей алғанда қоғам аумағындағы кәсіпкерлік қызметтің жетістігі,
үшінші сектор КЕҰ-ның жетістігі секілді, жеке және қоғамдық мүдделердің
сәйкестігімен анықталады, ол сәйкестіктің арқасында, бір жағдайда
экономикалық, екіншісінде әлеуметтік тиімділікке қол жеткізіледі.
Экономиканың үшінші сектор ұйымдары ие қасиеттерге мыналарды жатқызуға
болады: (1) ұйымдастыру мен басқаруға бөлінетін мемлекеттік шығындарды
үнемдеу; (2) еңбекке өз еркімен келушілерді (волонтерлер) тартудың
арқасында болатын біршама төмен бағалар; (3) қоғамда пайда болатын
мәселелерге реакцияның иілгіштігі мен тездігі; (4) шешім қабылдау мен
жұмысты орындаудағы бюрократиялық сүріністердің болмауы; (5) жоғары
біліктілік, үлкен тәжірибе және персоналдың саналылығы; (6) көлденең
иерархия және шешім қабылдаудағы осыдан шығатын плюрализм.
Әлеуметтік қорғау түсінігі: мәні, құрылымы, механизмдері
Адамдардың физикалық өмірін сақтауларына, олардың әлеуметтік
қажеттіліктерін қанағаттандыруына әлеуметтік көмек көрсету адамзат дамуының
бастапқы кезеңінде-ақ болған және олар салттар, дәстүрлер және рәсімдердің
негізінде жүзеге асырылып отырған. Бұл адамдардың табиғаттың жағымсыз
жағдайларына және әлеуметтік ортаға бейімделулеріне, отбасы, ру мен
қауымдастық мәдениетінің біртұтастығы мен бүтіндігін сақтап қалуға
көмектескен. Өзара көмек және бір-біріне қол ұшын беру адамдардың бірлескен
өмірінің табиғи атрибуты болған.
Соңғы жылдары Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғау – халықтың басқа да
топтары секілді, әлеуметтік қорғау кешеніне мұқтаж болып отырған, еңбекке
қабілетті халықтың үлкен бөлігіне, еңбекке жарамсыздарға әлеуметтік көмек
көрсету тұрғысынан қарастырылуда. Бүгінгі таңда қорлық, тапшылық
жағдайында әлеуметтік қорғаудың дамуы туралы пікір тараған, бұл жерде, осы
ауыр саланың мемлекеттік қаржыға келіп тірелетіндігі жайлы айтылады.
Халықтың барлық топтарына арналған әлеуметтік қорғау механизмдерін
жетілдіру қажеттігі даусыз, алайда жасалып жатқан жұмыстың басым бөлігі осы
үдеріс шеңберіндегі қатынастардың ұйымдастырушылық және құқықтық құрылғысын
өзгерту ұстанымы тұрғысынан жүргізілуде. Ал, экономикалық құрамдас бөлік
тек біршама шыдайтындай болу үшін қанша ақша беру керек деген позициядан
ғана қарастырылуда. Бұндай ыңғай қате болып табылады, себебі халықты
әлеуметтік қорғау оның ұйымдастырушылық-экономикалық механизмінің мәнін
анықтайтын ұйымдастырушылық-құқықтық және әлеуметтік-экономикалық
аспектілер кешенін қамтиды. Осы механизмді жетілдірудің потенциалды негізгі
бағыттарын, құрылымы мен түрлерін анықтау қоғам дамуының қазіргі кезеңі
үшін аса өзекті теориялық және практикалық мәнге ие. Әр түрлі ғылыми
мектептер өкілдерінің әлеуметтік қорғау түсінігін анықтауға жасаған бір
қатар пайымдауларын қарастырайық [[vi]].
Әлеуметтік қорғаудың компоненттері
Қазақстан құрамына мүше ретінде енген Халықаралық еңбек ұйымы
әлеуметтік қорғау жүйесін мынадай шаралардың кешені ретінде анықтайды:
1)Тұрақты, ақы төленетін еңбек қызметін ынталандыру;
2)Негізгі әлеуметтік қауіптер туындаған жағдайда әлеуметтік сақтандыру
механизмдерінің көмегімен оны тоқтату және кіріс бөліктерінің орнын
толтыру;
3)Әлеуметтік сақтандыру жүйесінің мүшелері болып табылмайтын,
тұрғылықты халықтың әлсіз топтарына арналған әлеуметтік көмек механизмдерін
ұсыну;
4)Азаматтардың білім алу және медициналық көмек секілді, негізгі
құқықтар мен қызметке қол жеткізе алуы.
Әлеуметтік қорғаудың субъектілері – тұрғылықты халықты әлеуметтік
қорғаудың билік органдары (мемлекет), кәсіби одақтар, саяси және қоғамдық
бірлестіктер, соның ішінде қайырымдылық ұйымдары.
Сурет 1 Халықты әлеуметтік қорғауды басқарудың субъектілері
Әлеуметтік қорғаудың объектілері – адам, жергілікті халық, топтар,
әлеуметтік институттар және әлеуметтік сала мекемелері.
Бірінші кезекте әлеуметтік қорғауды қажет ететіндер мыналар:
1.Қарт азаматтар, әсіресе жалғыз бастылар мен жалғыз өмір сүретіндер,
соның ішінде жалғыз басты жұптар;
2.Ұлы Отан соғысының мүгедектері мен қаза болған әскери қызметкерлер
отбасылары ;
3.Мүгедектер (соның ішінде бала кезінен мүгедек болғандар) және мүгедек
балалар;
4.Интернационалист-жауынгерлер қатарында болған мүгедектер;
5.Чернобыль апаты мен басқа жерлердегі радиоактивті қоқыстардың
салдарынан жапа шеккен азаматтар;
6.Жұмыссыздар;
7.Босқындар мен көшіп-қонушылар;
8.Әкесінен де, шешесінен де айырылған жетім балалар;
9.Әлеуметтік жетім балалар;
10.Девиантты жүріс-тұрысты балалар;
11.Мүгедек және тұл жетімдер тұратын отбасылар;
12.Жеткілікті түрде қамтамасыз етілмеген отбасылар;
13.Көп балалы отбасылар;
14.Жалғыз басты аналар;
15.Мүмкіндіктері шектеулі адамдар [[vii]].
1. Әлеуметтік қорғау өмірлік қажетті жағдайларға қол жеткізудің белгілі
бір деңгейін және бір себептерден экономикалық белсенді бола алмайтын және
жеткілікті ақы төленетін еңбекке қатысу жолымен өзін кірістермен қамтамасыз
ете алмайтын азаматтардың жақсы жағдайының белгілі бір деңгейін
қамтамасыз етуге бағытталған [[viii]].
Әлеуметтік қорғаудың басты мақсаты нақты адамға күрделі өмірлік
жағдайда қажетті көмек көрсету және ең алдымен ол адамның конституциялық
құқықтарын қорғауды болжайды.
Әлемдік практикада азаматтық қоғам институттары ерекше бір мақсатты
ұстанады деп есептеу қабылданған. Мемлекеттің міндеті – ережелер
қалыптастыру және оларды заңның күшімен әрекетке енгізу. Бизнестің міндеті
– ақша табу. Әлеуметтік сектор ұйымдарының міндеті – азаматтардың аман-
саулығына жағдай жасау, көптеген әлеуметтік мәселелерді шешуге қатысу [21].
Әлеуметтік қатынастар жүйесінде, ең алдымен әлеуметтік саясатты
қалыптастыру мен іске асыруда мемлекетке маңызды роль берілген. Нарық
жағдайында әлеуметтік қорғаудың негізгі міндеттері құрамына әлеуметтік және
медициналық сақтандырудың әр түрлі формалары, сондай-ақ әлеуметтік көмек
көрсетудің саналуан түрлері енетін әлеуметтік кепілдік пен әлеуметтік
қорғау жүйелерін дамыту болып табылады.
Біршама тар мағынада әлеуметтік қорғау өмір деңгейіне қатысты
құқықтарды, яғни жұмысбастылық және еңбегі үшін марапатталу, демалыс, жасы
келгенде, ауырған жағдайда, жұмыссыздық не бағушысынан айырылған жағдайда,
балаларды тәрбиелеуде әлеуметтік қамтамасыз етілу, білім алу, денсаулығын
сақтау, мәдени өмірге араласу құқықтарын, тұрғын үй құқығын қамтамасыз
етеді [22].
Екі сектордың (бизнес пен мемлекеттік) әрқайсысы да тұрғындардың
әлеуметтік әлсіз бөліктеріне көмек көрсетуді көздейді.
Мемлекет мақсатының себептері төмендегідей:
1.Өзін өркениетті деп жариялаған мемлекет гуманизм идеясын басшылыққа
алады және барлығына ортақ адам құқығы Декларациясына сәйкес халықты
өмірдің лайықты деңгейімен қамтамасыз етуге міндетті;
2.Кез-келген мемлекет білікті жұмыс күштерін кеңейтілген түрде қайта
өндіруді көздейді;
3.Кедейлерге әлеуметтік-экономикалық көмек көрсету тұрғылықты халықтың
әр түрлі топтары мен бөліктерінің экономикалық күйін түзетеді, осылайша,
қоғамдағы әлеуметтік қысым төмендетіледі.
Бизнес пен әлеуметтік қорғау бір-бірімен тығыз өзара байланысты. Себебі
әлеуметтік қорғау нарық жүйесіне енген және жұмыс берушілер мен
бизнесмендердің қалыпты шаруашылық қызмет пен қоғамның тұрақтылығы үшін
қажетті төлемі болып табылады [[ix]].
Мемлекеттің қызметіндегі әлеуметтік қорғаудың негізгі компоненттері
мыналар:
-әлеуметтік кепілдіктер;
-зейнетақымен қамтамасыз ету;
-әлеуметтік сақтандыру;
-жеке ақысыз медициналық қызмет көрсету;
-орта білім беру;
-азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғау.
-қызметкерлерге көрсетілетін медициналық қызметті жартылай төлеу;
-қайрымдылық іс-әрекеті;
-әлеуметтік саясат.
ҮЕҰ қызметіндегі әлеуметтік қорғаудың негізгі компоненттері:
-әлеуметтік жұмыстарды орындау, соның ішінде әлеуметтік мәселелерді
шешуге қатысу, яғни мүгедектер, жетім балалар, жұмыссыздарды қайта оқыту
және т.б.;
-мемлекеттің әлеуметтік саясатты жүзеге асыруға көмектесу;
-мемлекеттік және жергілікті әлеуметтік бағдарламаларды қалыптастыруға
белсенді түрде қатысу;
-билік органдарының көмегімен, мемлекет шара қолданып үлгере алмай
жатқан салаларда (нашақорлық, баспанасыздық, түрмедегілердің жай-күйі)
инновациялық әлеуметтік бағдарламаларды қалыптастыру және енгізу;
-әлеуметтік бағдарламаларға корпоративті қаржылай көмек көрсету;
-қоғамды негізгі әлеуметтік мәселелерді шешуге тарту.
Әр түрлі әлеуметтік топтар мен категориялар деңгейінде жүзеге
асырылатын әлеуметтік қорғаудың механизмі қорғау мен көмек көрсетуді жүзеге
асырады: біріншіден, халықтың өмірлік қамтамасыз етілуінің негізгі
салаларының қызмет етуін қамти отырып, бүкіл халықты қорғайды және оларға
көмек көрсетеді; екіншіден, еңбек пен жұмысбастылық салаларындағы
азаматтардың құқықтарын жүзеге асыра отырып, экономикалық белсенді халықты
қорғайды және оларға көмек көрсетеді; үшіншіден, өзінің экономикалық
жағдайына байланысты өзін тұтынудың қажетті деңгейімен қамтамасыз ете
алмайтындарға қолдау және көмек көрсете отырып, халықтың әлеуметтік әлсіз
топтарын қорғайды және оларға көмек көрсетеді.
Әлеуметтік қорғау – бұл өз басындағы жағдайларға байланысты (кәрілік,
денсаулық жағдайы, бағушысынан немесе жұмысынан айырылу және басқа да заңды
негіздер) экономикалық белсенді бола алмайтын және жақсы ақы төленетін
еңбекке араласу жолымен өзін кіріспен қамтамасыз ете алмайтын азаматтардың
өмірлік қажетті жағдайларға қол жеткізулерінің белгілі-бір деңгейін және
олардың жақсы тұрмыс халінің белгілі-бір деңгейін қамтамасыз етуге
бағытталған жүйе.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің деңгейі, ең алдымен, елдің экономикалық
дамуына, сонымен қатар таңдалып алынған әлеуметтік-экономикалық модельге
тәуелді болып табылады.
Халықаралық тәжірибеге жасалған талдаудың негізінде, әлеуметтік
қорғаудың біршама тиімді және кешенді жүйелерінің құрамында әдетте
келесідей негізгі элементтердің болатындығы туралы қорытынды жасауға
болады:
1. мемлекеттік жәрдемақылар;
2. міндетті әлеуметтік сақтандырулар;
3. жинақтаушы зейнетақылық қамтамасыз етулер;
4. әлеуметтік көмек.
Мемлекеттік жәрдемақылар барлық азаматтарды әлеуметтік қорғау қажет
болатын жағдайлар басталған кезде белгілі-бір деңгейде кепілденген
төлемдермен қамтамасыз етуге арналған.
-Жұмысшылар мен жұмыспен қамтамасыз етушілердің жинаған қорларының
есебінен қаржыландырылатын міндетті әлеуметтік сақтандыру формальды сектор
жұмысшыларын қосымша қорғауға арналған, ол төлеушінің жарна деңгейіне
тәуелді болып келеді.
-Жинақтаушы зейнетақылық қамтамасыз етулер әрбір азаматтың зейнетақысын
жинақтау процесін реттеуге арналған.
-Әлеуметтік көмек бюджеттің есебінен азаматтардың жеке категорияларын
қосымша қорғауға арналған.
-Сонымен бірге, азаматтар әлеуметтік қауіп-қатер жағдайына өзін ерікті
түрде сақтандыруға құқылы.
-Осындай үйлестірілген жүйе салмақты да, персонификациялы да жүйелердің
артықшылықтарын сәйкестендіруге мүмкіндік береді.
Осылайша әлеуметтенген экономика адамның әлеуметтік-экономикалық
беделіне тәуелсіз, әрбір адамның еңбек және инновациялық әлеуетін қолдануға
мүмкіндік беретін, тиімді әлеуметтік қорғау жүйесінің болуын болжайды.
Халықты әлеуметтік қорғау келесідей тапсырмаларды шешуге кепілдік
беретін мемлекеттік органдардың көмегімен өзіндік қорғаныс ретінде жүзеге
асырылуы тиіс.
Біріншіден, мемлекет еңбек ету құқығына кепілдік беруі тиіс, оның ішіне
жұмыс орнын, қажетті қорларды және еңбек бойынша ақы алу кепілдіктері
кіреді. Сонымен қатар, мемлекет еңбектің әлеуметтік мүмкін жағдайларына,
оның ақысының минималды көлеміне кепілдік беруі тиіс, сондай-ақ ол
субъектілердің еңбек нарығындағы теңсіздігіне, кәсіпті, істің түрі мен
жұмыс орнын еркін таңдауға кепілдік беруі қажет.
Бұндай жүйе тек мемлекеттік органдар қызметін ғана емес, сонымен бірге,
жалданған жұмысшылар мен еңбек етуші акционерлердің мүдделерін қорғайтын
партиялар, еңбек ұжымдарының кәсіби одақтары мен қауымдастықтары секілді,
еңбек етушілердің өзіндік ұйымдарының дамыған жүйелерін де болжауы тиіс.
Екіншіден, мемлекет өз органдарының жүйесі арқылы жұмыс күні, жұмыс
аптасы тәртібін, еңбек тиімділігі жоғары болғанда еңбекке қабілеттілікті
ұзақ уақыт сақтаудың жақсы жағдайларын заңды әлеуметтік қорғау кепілдігін
беруі тиіс.
Үшіншіден, мемлекет демалуға арналған мекемелер мен инфрақұрылымдардың
қажетті жүйесін дамыту арқылы халықтың әлеуметтік қорғалу талаптарын ескере
отырып, әлеуметтік-мәдени саланың дамуына кепілдік беруі тиіс.
Төртіншіден, денсаулық сақтау, сауат ашу, білім алу, мәдениет және
зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін дамыту кепілдіктері.
Автордың пікірі бойынша, халықты әлеуметтік қорғауды ұйымдастырудың
ішінде екі әр түрлі, бірақ бір-бірін өзара толықтыратын әдістерді
біріктірудің негізі болуы мүмкін.
Олардың біріншісі аталған жағдайларды алудың мемлекеттік кепілденген
түрде теңдей берілуі.
Екінші әдіс өзі үшін және өзінің ұжымдастары үшін белгілі-бір саладағы
әлеуметтік қорғау жүйесін қалыптастырғысы келетін еңбек етушілердің немесе
азаматтардың басқа да категорияларының өзіндік ұйымдасуының негізіндегі
әлеуметтік сақтандыруды білдіреді. Бұндай жүйе, халықты әлеуметтік қорғау
жүйесімен қатар, экономикалық дамыған көптеген елдерге де тән.
1.2 ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫ БАСҚАРУШЫ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ӨЗАРА ӘРЕКЕТТЕСТІГІ
Қазіргі азаматтық қоғамның құрамына халық және олар құрайтын әр түрлі
әлеуметтік топтардан басқа, биліктің мемлекеттік органдары және сәйкес
ұйымдар, пайда алуды көздейтін сектор (коммерциялық сектор), сондай-ақ
мақсаты қоғамның әлеуметтік мәнді мәселелерін шешу болып табылатын сектор
(үкіметтік емес сектор) кіреді. Азаматтық қоғамның осы үш секторының
арасында қатаң шектердің жоқ екендігін атап өту қажет. Басқа жағынан,
кейбір зерттеушілер азаматтық қоғам деп, оларды саяси және экономикалық
қоғамдардан бөле отырып, қайырымдылық, этникалық, экологиялық, мәдени және
басқа да еркін қауымдастықтар секілді, қоғамдық, саяси емес ұйымдар
жиынтығын ғана түсінеді [34].
Барлық үш сектор да әлеуметтік қорғауды басқару субъектілері болып
табылады. Зерттеуіміздің объектісі үкіметтік емес ұйымдар болғандықтан, біз
өзара әрекеттестіктің екі түрін қарастырамыз, олар:
-ҮЕҰ мен Мемлекеттің өзара әрекеттестігі;
-ҮЕҰ мен Бизнестің өзара әрекеттестігі.
Сурет 2 Мемлекеттің азаматтық қоғамы
ҮЕҰ мен мемлекеттің өзара әрекетестігінің әлемдік тәжірибесі
ҮЕҰ мен мемлекеттің өзара әрекеттестігінің әлемдік тәжірибесі.
Қазіргі кезде көптеген дамушы елдер мен өтпелі кезеңдегі елдер
үкіметтік емес ұйымдармен әлеуметтік қызмет көрсетуге келісім-шарт жасауға
мүмкіндік
беретін заңды механизмдер қалыптастырды немесе қалыптастырып жатыр.
Мемлекеттің үкіметтік емес ұйымдарға әлеуметтік қызметтерді жүзеге
асыру құқықтарын беруге бағытталған заңдары Шығыс Еуропа елдерінде
(Словакия, Польша, Венгрия, Румыния, Болгария және т.б.) бар [[x]].
Салыстыру үшін: Бүкіл Ресейлік КЕҰ конференциясында (2000), Фандрейзинг
бойынша 8-ші Халықаралық конференцияда (2000), Азаматтық форумда (2001)
жасалған негізгі баяндамаларда, сонымен қатар Азаматтық инициативаларды
қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы баяндамасында бейнеленген, Ресейдегі
үшінші сектордың қазіргі күйін талдаудан, ресейлік ҮЕҰ-дың, ең бастысы,
халықтың біршама мұқтаж топтарының биотіршілік үшін күрес
қажеттіліктеріне негізделгендігі, өздерінің ролін тек қатаң әлеуметтік
мәселелерді (әлеуметтік қысымды төмендету, жаңа жұмыс орындарын
қалыптастыру, әлеуметтік қызметтерді өндіру және т.б.) шешуден ғана
көретіндігі, біршама қатаң әлеуметтік міндеттерді шешуге адамдарды тартудың
тек батыстық үлгілерін ғана қолданатындығы, өз даму жолын басқа әлеуметтік
институттармен, яғни мемлекетпен, бизнеспен, бұқаралық ақпарат құралдарымен
өзара әрекеттестік контекстінде қарастыратындықтары туралы қорытынды
жасауға болады [[xi]].
Азияның дамыған елдерінің ішінде ҮЕҰ Корея Республикасында біршама
маңызға ие, онда үкімет азаматтық қоғамның өсіп келе жатқан әсерін және
онымен бірлесіп жұмыс жасау қажеттігін саналы түрде түсінген. ҮЕҰ мен
үкімет мемлекеттік саясат мониторингі, басқаруды жетілдіру, кәсіпкерлерге
көмек, адам құқығы және т.б. сияқты бағыттарда нақты өзара іс-әрекет
жасайды. Бұл елде азаматтық қоғамның 20 000-ға жуық ұйымдары бар.
Сингапурда үкімет ҮЕҰ-ды номиналды жалдау ақысынсыз пайдалануда жоқ
ғимараттармен қамтамасыз етеді, жылжымайтын мүлік алуға көмектеседі, ҮЕҰ-ға
негізделген әлеуметтік кәсіпорындардың негізгі және операционалды
шығындарының 50%-ын жабады, ал Гонконгте ҮЕҰ табысының 70-80%-ы мемлекеттік
қаржыландырудан құралады.
Алайда, мемлекет пен ҮЕҰ-дың белсенді және тығыз бірлесіп жұмыс
жасауының жағымсыз мысалдары да бар. Мысалы, 2002 жылғы адам дамуы туралы
ҚР-дағы БҰҰДБ-ның есебінде былай деп атап көрсетілген, бірқатар елдерде
үкімет ҮЕҰ-дың әрекеттерін шектейді. Мысалы, Аргентинада, Эквадорда,
Жапонияда, Оңтүстік Кореяда және Тайванда олар егер министрлік сол ҮЕҰ-ның
жүзеге асыратын мақсаттары қоғамдық әл-ауқатты көтеруге көмектеседі деп
шешсе ғана тіркеле алады.
Әр түрлі елдердегі мемлекеттік ішкі саясаттың тиімділігін бағалау
тәжірибесінде белгілі бір статистикалық көрсеткіштер бар. Сонымен, әлемдік
тәжірибелерді талдай отырып, 2002 жылғы адамзаттың дамуы мәселелеріне
арналған Жаһанданған әлемде демократияны тереңдету атты Нью-Йоркте
жарияланған Баяндаманың авторлары былай деп жазады: Азаматтық қоғам
күйінің: а) кәсіби одақтардағы мүшелік; б) үкіметтік емес ұйымдардың саны
секілді көрсеткіштері басқару тиімділігінің объективті көрсеткіштері болып
табылады.
Бірінші көрсеткіш ауыл шаруашылықтық емес секторлардың жұмыс күшінің
жалпы санына пайызбен анықталады: Швецияда – 77%, Исландияда – 71%,
Финляндияда – 60%, Қытайда – 55%, Венгрияда – 52%, Словакияда – 52%.
Үкіметтік емес ұйымдардың ең көбі Францияда – 3551, ал олар Германияда –
3505, Құрама Патшалықта – 3388, Италияда – 3257, Нидерландияда – 3203,
Испанияда – 3116, АҚШ-та 2685, Жапонияда – 2122 ұйымды құрайды.
ТМД елдері бойынша олардың саны аз: Белоруссияда – 474, Ресей
Федерациясында – 1752, Қазақстанда – 274, Украинада – 890, Қырғызстанда –
130. Олардың саны Иранда, Эритреяда, Мальдив аралдарында өте аз [[xii]].
Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігінің әдістемелік құралында былай
делінген: ҮЕҰ-ды қаржыландыру көздері мәселесінде, қоғамдық ұйымдар
мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстың төлемі түрінде бюджеттік қаржылар
алатын, дамыған елдердің тәжірибесі бар, АҚШ-та 30, Германияда – 68,
Жапонияда – 39, Шығыс Еуропа елдерінде – 35 пайызға дейін. Бизнес-сектордан
ҮЕҰ АҚШ-та 19 пайыз, Германияда – 4, Шығыс Еуропа елдерінде – 30 пайызға
дейін қаржы алады. Қызмет көрсетуден (өз қаржылары) АҚШ-та – 51 пайыз,
Германияда – 28, Жапонияда – 60, Шығыс Еуропа елдерінде – 35 пайызға дейін
қаржы алады [20]
Кейбір материалдарда жауапкершілігі мол мемлекеттік қызметкерлер ҮЕҰ-
дың жергілікті және аймақтық қауымдастықтар мәселелерін шешудегі мәнін
түсінетін, оларға белгілі бір қолдау көрсетуге талпынатын, Армениядағы ҮЕҰ
мен мемлекеттің жергілікті, локалды деңгейдегі өзара қарым-қатынасының
жеткілікті оптимистік бағасы бейнеленген. Екінші жағынан, мысалы, ҮЕҰ-дың
Армения Парламентіне шыға алуын, Республика Үкіметінің жергілікті деңгейде
ҮЕҰ қызметіне көрсететін қаржылық қолдауын ескере отырып, аталған есеп
авторлары ҮЕҰ үшін тіркелу процедураларының заңды-нормативтік күрделенуі
фактілерімен, ҮЕҰ-секторына қатысты салық заңдарының жетілдірілмегендігіне,
биліктің жалпы мемлекеттік деңгейде ҮЕҰ қызметін қатал бақылауды қолға
алуға талпынысына және т.б. мазасыздық білдіреді.
Тұтасымен алғанда, әлемдік тәжірибені талдау, дамыған елдерде үшінші
сектор ұйымдарының экономикада, демократиялық ұстанымдарды сақтау мен
дамытуда, әлеуметтік қызметтер көрсетуде және саяси жүйелерді жетілдіруде
мәнді рөл атқаратындығын көрсетеді. ҮЕҰ қызметінің маңыздылығын, ҮЕҰ-ды тең
құқылы серіктес ретінде қарастыратын осы елдер үкіметтері мойындайды,
кейбір мемлекеттерде тіпті оларға өз қызметтерінің жартысын береді. Дамыған
елдердегі азаматтық қоғамның ұзақ тарихы бар, осыған сәйкес үкіметтік емес
ұйымдардың (ҮЕҰ) және олардың мемлекетпен өзара әрекеттестігінің даму
деңгейінің өзінің ерекше қырлары бар [[xiii]].
ҮЕҰ мен Мемлекеттің өзара әрекеттестігінің отандық тәжірибесі
Бұрынғы кеңестік елдерге келетін болсақ, онда бұл жерде тек ҮЕҰ
секторының дамуындағы ғана емес, сонымен қатар мемлекет пен қоғамның ҮЕҰ
миссиясын түсінудің өзінде, мемлекет пен үкіметтік емес ұйымдардың бірлесіп
жұмыс жасауында өзара қатынастарында бір мәнділіктің жоқтығы мен теңсіздігі
айқын көрінеді. Бұл бірқатар себептерге, оның ішінде демократиялық
институттар мен дәстүрлердің даму деңгейіне байланысты. ҮЕҰ секторын
дамытудың және оның мемлекетпен өзара әрекеттестігінің әлемдік тәжірибесі
Қазақстанда жеткілікті әрі жан-жақты зерттелуде және оларды тек ҮЕҰ
өздерінің өкілдері ғана емес, сондай-ақ мемлекеттік құрылымдар да
зерттейді. Бұл жерде Қазақстандағы ҮЕҰ дамуының өзіндік айрықша қырлары мен
ерекшеліктері бар. Біз оны екінші тарауда біршама жан-жақты қарастыратын
боламыз.
Кейбіреулер ҮЕҰ бұл демократияның кепілі деп есептейді, сонымен бірге
ҮЕҰ мемлекет енгізетін әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыру үшін қажет.
Бірнеше дамыған елдер ҮЕҰ адамдардың белгілі бір топтарының қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін қалыптастырылады. Ол тіпті мемлекетке бірқатар
мәселелерді шешуге көмектеседі, немесе бірнеше әлеуметтік мәселелерді шешу
жолдарын көрсетеді. ҮЕҰ мемлекеттің жалғасы және тіпті оның өкілдік фирмасы
да емес, бұл - өз еркімен адамдарға жақсы өмір сүруге көмектесетін тәуелсіз
объект. Үкіметтік емес ұйымдар немен айналысады және олар мемлекетке қандай
пайда алып келеді?
1)Олар ағартушылық, сонымен бірге үгіт-насихаттық жұмыстар жүргізеді;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
СУБЪЕКТІЛЕРІ
1.1 Халықты әлеуметтік қорғау мен үкіметтік емес ұйымдар
секторын зерттеудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Әлеуметтік қорғауды басқарушы субъектілердің
өзара
әрекеттестігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2 ҮКІМЕТТІК ЕМЕС ҰЙЫМДАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ҚЫЗМЕТІ
2.1. Үкіметтік емес ұйымдардың құрылу ерекшеліктері,
даму динамикасы және ағымдағы
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .36
2.2ҚР-ның халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі
үкіметтік емес сектордың алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..64
КІРІСПЕ
Қазақстанның тұрақты және ұзақ мерзімді экономикалық өсімге өту бойынша
стратегиялық бағдары негізгі макроэкономикалық міндетті – республика
халқының өмір сүру деңгейін жоғарылату мәселесін шешумен тығыз байланысты.
Нарықтық қайта құрулар жағдайында халықты әлеуметтік қорғауды басқарудың
отандық жүйесінің құрылуы мен қалыптасу ерекшеліктері, бұл үрдістің
мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік жүйесінің негізгі салаларын
қамтыған және әлеуметтік қайшылықтардың ушығуын негіздеген түбегейлі
құлдырау құбылысымен бірге жүргендігі арқылы анықталады. Бұл кезеңнің өткір
мәселесі халықтың негізгі бөлігінің өмір сапасы мен деңгейінің, нақты
табысының айтарлықтай төмендеуі болды.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасында байқалған экономиканың
тұрақтылығы мен экономикалық өсім тиімді әлеуметтік реформаларды жүргізудің
алғышарттарын жасады. Осыған байланысты жақын болашақтағы мемлекеттің
әлеуметтік саясатының негізгі басымды міндеті еңбек белсенділігін
ынталандыратын, аз қамсыздандырылғандар мен еңбекке жарамсыздарды қолдауды
қамтамасыз ететін, халықты әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру болып
табылады. Бұл міндетті шешу, халықты әлеуметтік қорғауды басқарудың
әдістерін жетілдіру бойынша тұжырымдамалық және тәжірибелік бағыттарды
анықтаудың, халықты әлеуметтік қорғаудың бүкіл жүйесін қайта қалыптастыру
саласындағы мемлекет алдында тұрған жаңа міндеттерді ұғынудың қажеттілігін
көздейді.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
реформаларының ағымдағы кезеңінің ерекшелігі, халықты әлеуметтік қорғауды
басқарудың тиімді жүйесін қалыптастыруға әлеуметтік мәселелерді шешуде тек
дәстүрлі бағыттарды қолдану арқылы ғана қол жетілуі мүмкін еместігін
байқатады. Жинақталған тәжірибені ғана емес, сонымен қатар, нарықтық
қатынастар жағдайындағы ұлттық экономиканың даму ерекшелігін де ескеріп
отыратын, халықты әлеуметтік қорғау жүйесін басқаруды жетілдіруге
бағытталған жаңа теориялық және тәжірибелік шешімдер қажет. Нарықтық
қатынастардың құрылу және даму мәселелерінің ішінде халықты нарық дамуының
жағымсыз салдарларынан және қоғамның әлеуметтік-экономикалық бөлінуінің әрі
қарайғы тереңдеуінен қорғауға қабілетті, халықты әлеуметтік қорғаудың
ұтымды жүйесін қалыптастыру маңызды болып табылады. Әлеуметтік қорғау – бұл
ең алдымен мемлекеттің, сонымен қатар азаматтық қоғамның басқа да
институттарының (ҮЕҰ) конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету және халықты
минималды тіршілік ету қорымен қамту, сондай-ақ халықтың әлеуметтік
тұрғыдан әлсіз бөліктерін қорғау және қолдау жөніндегі тиімді жүйе.
Халықтың тек әлсіз бөліктерінің ғана емес, сонымен қатар бүкіл қоғамның
әлеуметтік мәселелерін шешуде ҮЕҰ үлкен рөл атқарады. ҮЕҰ секторының дамуы
экономиканың дамуы секілді аса маңызды. Өзінің мәні бойынша әр түрлі
қоғамдық-мәнді мақсаттарды жүзеге асыруға арналған ҮЕҰ даму үстіндегі
нарықтық экономиканың қазақстандық үлгісінде және бүтіндей социумда ерекше
орынға ие. Қазақстандық қоғамды дамытуға арналған коммерциялық емес саланың
мәнін жоғарылатуға деген талпыныс, оның қоғамды әлеуметтік қорғау
жүйесіндегі орны мен рөлі туралы қалыптасып қалған дәстүрлі бағытты қайта
бағалауды талап етеді.
Жұмыстың өзектілігі, сонымен қатар коммерциялық емес әлеуметтік-
экономикалық қатынастар дамуының негізгі бағыттарын жалпы теориялық және
ғылыми-практикалық тұрғыдан қалыптастыру, қоғамдық өндірістің тиімділігін
көтеру жолдары мен құралдарын негіздеу, қазіргі қазақстандық қоғамның
тұрақты дамуын қамтамасыз ету, халықтың кең ауқымының әлеуметтік
қажеттіліктерін біршама толық қанағаттандыру қажеттілігінде жатыр.
Еліміздің тек экономикалық қана емес, сондай-ақ маңызды әлеуметтік-
мәдени мәселелерді шешуде қиындықтарға тап болғанын ескерген жөн. Көптеген
міндеттерді тиімді шешуге, әлеуметтік салаларға, соның ішінде білім беру
мен ғылымға қосымша қаржыларды тартуға, сонымен бірге ұлттық экономика
қорларын бөлуді оңтайландыруға қабілетті институттардың бірі коммерциялық
емес сектор болып табылады. Ол экономиканың үкіметтік емес немесе үшінші
секторы деп аталады (бірінші секторға мемлекеттік мекемелер, ал екінші
секторға кәсіпкерліктің бизнес-кәсіпорын саласы жатады). Осыған байланысты
коммерциялық емес шаруашылықты жүргізу мәселелерін зерттеу әлеуметтік
саланы қолдау, халықтың әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз ету, елдің ғылыми
және білім беру әлеуетін сақтау ісінде ерекше өзектілікке иеленеді.
Зерттеліп отырған тақырып тек мемлекеттік қана емес, сондай-ақ аймақтық
та мәнге ие. Түп негізінде үкіметтік, сондай-ақ коммерциялық емес ұйымдар
жоғарыдан келген бұйрық бойынша қалыптастырылса, онда өз миссиясын орындай
алмайды. Олардың мәндік қыры өз ынтасының ерікті табиғатында жатыр. Алайда,
Қазақстанның көптеген аймақтарының әлеуметтік-экономикалық және мәдени
тұрғыдан артта қалуы қоғам үшін аса мәнді экономиканың үшінші секторының
айқын көрініс табуын қиындатады. Демек үшінші сектордың мүмкіндіктері мен
алғы шарттарын және олардың қоғамның әлеуметтік мәселелерін шешудегі рөлін
зерттеу мәселесі алға шығады. Бұл Қазақстанның халықты әлеуметтік қорғау
саласындағы үкіметтік емес ұйымдардың ролін дипломдық жұмыс түрінде
зерттеуге арқау болды.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы барысындағы халықты әлеуметтік
тұрғыдан қорғау мәселесіндегі үкіметтік емес ұйымдар қызметінің теориялық
және практикалық мәні, оның өзектілігі және жеткілікті ғылыми
қарастырылмағандығы диплом жұмысының тақырыбын, мақсаттары мен міндеттерін
таңдауға негіз болды.
Тақырыптың қарастырылу дәрежесі. Әлеуметтік қорғау мен ҮЕҰ әлеуметтік
институттар ретінде осы мәселенің әртүрлі аспектілерін зерттейтін көптеген
мамандардың, әлеуметтанушылардың, экономистердің, саясаттанушылардың
зерттеу пәні болып табылады.
Мемлекеттік әлеуметтік саясат, халықты әлеуметтік қорғау жүйелерін
қалыптастырудың жеке қырлары, қоғамдық бірлестіктердің пайда болуы шетелдік
және отандық экономистер мен әлеуметтанушылардың еңбектерінде көрініс
тапты. Әлеуметтік-экономикалық дамудың алдыңғы кезеңдерінде халықты
әлеуметтік қорғаудың әр түрлі аспектілері, яғни жұмысбастылық, халықтың
өмір деңгейі, өмірдің сапасы, халықтың табыстары, әлеуметтік кепілдіктер,
зейнетақымен қамтамасыз ету, тұрғын үй, білім беру, денсаулық сақтау және
басқа да мәселелерге көптеген зерттеулерде жеткілікті түрде қаралған.
Батыс әлеуметтанушыларынан әлеуметтік қорғау мәселесін зерттеуге
О.Конт, Г.Спенсер, Ф.Тённис, Э.Дюркгейм, К.Маркс, П.Сорокин сияқты ғалымдар
мәнді үлес қосқан.
Әлеуметтік-экономикалық феномен ретіндегі экономиканың үшінші секторы
ұйымдарын, оның құрылу және қызмет ету ерекшеліктерін зерттеуге
Е.А.Абросимова, А.М.Бабич, Ф.М.Бородкин, А.Бодунген, А.Вербицкий,
И.Городецкая, Л.Демидова, Е.В.Егоров, М.Соболь, А.Сунгуров, Е.Сырямкина,
З.Терентьев, С.В.Шишкин, И.М.Шейман, Т.В.Юрьева, Л.И.Якобсон жұмыстары
арналған.
Әлеуметтік кепілдіктердің қалыптасу тәжірибесі, олардың жоспарлы
экономикалық жүйелерде жүзеге асуы И.С.Пастухов, Л.С.Ржаницына, Р.И.Хабиби
және басқа да ғалымдардың еңбектерінде кеңінен зерттелген.
Қазіргі таңда ресейлік зерттеушілердің еңбектерінде жүргізілу үстіндегі
реформаның әлеуметтік аспектілері көтерілуде. Бүгінгі күні халықты
әлеуметтік қорғаудың мазмұны және оның дамуының жеке аспектілері
қарастырылатын И.В.Бушмарин, Л.С.Блях-ман, Н.И.Гвоздева, Т.И.Заславская,
Р.К.Иванов, В.Г.Костаков, А.Э.Котляр, В.Ф.Майерд, В.Е.Маневич,
Э.Р.Саруханов, С.С.Шаталин және басқалардың еңбектері кеңінен әйгілі.
Отандық зерттеушілердің еңбектерінің ішінде әлеуметтік қорғау түрлері
мен үшінші секторды дамыту мәселелері Р.Б.Кырылданова, А.Жүнісова,
А.Д.Мусин, А.Б.Демеуова, Н.Р.Жотабаева, К.Н.Новикова, Л.Т.Қожамқұлова,
М.С.Садырова, М.С.Әженов, Н.Саханов іспетті зерттеушілердің еңбектерінде
қарастырылған.
Зерттеу жұмысының нысаны: Үкіметтік емес ұйымдар (әрі қарай ҮЕҰ).
Зерттеудің пәні: халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі ҮЕҰ-дың ролі.
Зерттеудің мақсаты: Үкіметтік емес ұйымдардың мемлекеттің халықтың
әлеуметтік тұрғыдан қорғалмаған бөлігін зерттеу саласында, ғылыми
негізделген әдіснамалық және теориялық жағдайды қалыптастыру және халықты
әлеуметтік қорғауды көтеруге бағытталған нақты ұсыныстардың оның
тиімділігін көтеру құралы ретінде халықты әлеуметтік қорғауға қосқан үлесін
анықтау.
Зерттеудің қойылған мақсатын жүзеге асыру келесі міндеттерді шешуді
талап етті:
1.нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындығы халықты әлеуметтік
қорғаудың мәнін ашу, отандық тәжірибе негізінде халықты әлеуметтік
қорғаудың қазіргі күйін талдауды жүргізу;
2халықты әлеуметтік қорғаудың мемлекеттік емес түрлерінің әлеуметтік
қамтудың мемлекеттік жүйесімен өзара әрекеттестігі мәселесін зерттеу;
3.үкіметтік емес сектордың мәнін және оған тән қырларды ашатын
тұжырымдамаларды талдау;
4.социумның коммерциялық емес секторының пайда болу, қызмет ету және
даму алғышарттарын анықтау, оның қазақстандық үлгісінің даму жағдайын ашу,
оңтайландыру жолдарын анықтау және оның ұйымдарын басқару;
5.үкіметтік емес ұйымдардың әлеуметтік қорғауды басқарудың басқа
субъектілерімен (мемлекеттік және бизнес) өзара әрекеттестігінің
ерекшелігін зерттеу;
6.Қазақстандағы үкіметтік емес сектордың ұйымдастырушылық және
институционалды дамуына талдау жүргізу;
7.Қазақстандағы үкіметтік емес сектордың әлсіз және күшті жақтарын,
мүмкіндіктерін, оның даму жолдарын талдау.
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негізіне классикалық батыс
әлеуметтанушыларының, шетелдік және қазақстандық ғалымдардың, ірі
үкіметтік емес ұйымдар өкілдерінің, ҚР президенті Н.Ә. Назарбаевтың
еңбектері алынды.
Ғылыми жаңалығы: Ұсынылып отырған жұмыста Қазақстан Республикасындағы
ҮЕҰ қызметін толық талдауға алғашқы талпыныстар жасалды.
1)Қазақстанның ҮЕҰ-ның әлеуметтік портреті және оған қатысты
мемлекеттік саясат талданған;
2)халықты әлеуметтік қорғау категориясының мазмұны мен мәні, осы
категорияны Қазақстан жағдайында пайдалану ерекшеліктері ашылған;
3)ҮЕҰ әлеуметтік қорғау жүйесі субъектілерінің бірі болып табылатындығы
жайлы жағдай негізделеді;
4)Қазақстан Республикасының халқын әлеуметтік қорғау ісіндегі
мемлекеттің, үкіметтік емес ұйымдардың және бизнестің өзара әрекеттестігі
зерттелген. Осы үрдістің жағымды және жағымсыз тұстары айқындалған;
5)ҮЕҰ-дың халықтың тұрмыс деңгейі төмен және әлеуметтік әлсіз
бөліктерімен жұмыс істеудегі әлеуметтік қорғаудың құрылымдары мен
механизмдеріне аналитикалық зерттеу жүргізілді;
6)жүргізілген эмпирикалық және нақты әлеуметтік зерттеулер негізінде ҚР
ҮЕҰ-ның халықты әлеуметтік қорғау саласындағы қызметін жақсарту бойынша
ұсыныстар берілген.
Бітіру жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Диплом
жұмысының көлемі 66 бетті құрайды.
1 ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ СУБЪЕКІЛЕРІ
1.1 ХАЛЫҚТЫ ӘЛУЕМЕТТІК ҚОРҒАУ МЕН ҮКІМЕТТІК ЕМЕС ҰЙЫМДАР СЕКТОРЫН
ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Халықты әлеуметтік қорғау мен үкіметтік емес ұйымдардың пайда болуына
алғышарт болатын болашақ қоғамның көптеген тұжырымдамалары ішінен автор
бірнешеуін бөліп, жіктеп және оларды қоғамдық, экономикалық және әлеуметтік-
саяси алғышарттардың қатарында қарастырғысы келеді.
Әлеуметтік қорғау категориясын қалыптастыруға әлеуметтанудың негізін
салушы О.Конттың үлкен үлес қосқандығы сөзсіз. Өзінің Позитивті саясат
атты еңбегінде (1840 – 1850 жж.) ол әлеуметтік саясат саласына көңіл бөледі
және оның өзгерісін шынайы қоғам қалыптастыруға көмектесетін жағымды
бағдарламаны жасауға тырысқан, бұл жерде нақты ел ғана емес, бүтіндей
адамзат туралы әңгіме қозғалады [[i]].
Ол қоғамды дағдарысты деп қабылдаған. О.Конттың әлеуметтік қорғау
саласындағы жұмыстары өте маңызды, себебі О.Конт қайырымдылық қызметінің
негізі болып табылатын альтруизм түсінігін енгізеді және оны белсенді түрде
пайдаланғандар арасындағы алғашқылардың бірі болды. Альтруизм – қоғам мен
индивидтің арасындағы келісім болып табылады. Альтруистік әлеуметтік
сезімдер таптарды бөлетін эгоизмге қарама-қарсы қойылады. Осы сезімдер
қоғамдық төзімділіктің бірігуіне және бекуіне әсер етеді. Позитивизмнің
өнегелі ілімінің және оған сәйкес позитивті әлеуметтік саясаттың мәнін
айшықтай отырып, О.Конт альтруизмді эгоизмнен жоғары, қоғамдық мүдделерді
жеке мүдделерден жоғары көтеру деп түсінеді.
Сонымен қатар, оның пролетариат рухани билікке сүйеу болуға
қабілетті, себебі қоғамның кез келген басқа тобына қарағанда, ол оларды
ағымдық жүйеге келтіре алмаса да, нақты да өнегелі бастауларды түсінуге
және әсіресе сезінуге табиғи түрде біршама бейімделген, - деген көзқарасы
бүгін де өзекті болып табылады.
Оның қайырымдылық әсері..., әрбір адам біршама барлығының көз алдында
өмір сүруі тиіс халық арасындағы теңсіздіктің (тек әлеуметтік қана емес,
сонымен қатар жеке де) маңызды сүйеуі болатындығы сөзсіз, бұл қоғамға әрбір
адамның іс-әрекетін шын мәнісінде бақылауға мүмкіндік береді [[ii]].
Біздің қазіргі қоғамымызда барлық рухани бастауларға, қайырымдылық
қауымдарға, акцияларға мұқтаждардың өздері белсенділік танытқан.
Сонымен қатар, әлеуметтік қорғау саласындағы әйгілі еңбектердің бірі
Г. Спенсерге тиесілі.
Ағылшындық әлеуметтанушы тарихи да, логикалық та талдаулар шеңберіндегі
қоғамның құрылыстарын қарастыруға үлкен зейін аударады (Әлеуметтану
негіздеріндегі тараулардың бірі қоғамдық құрылыс деп аталады). Қоғамдық
өсу мәселелерін қарастыра отырып, Спенсер өте ұсақ топтардан біршама
ірілерге, қарапайым топтардан күрделілерге, күрделі топтардан екі есе
күрделі топтарға және т.б. қайта шығумен байланысты қоғам құрылымының
біртіндеп күрделенуі туралы айтады.
Сондай-ақ, оның әлеуметтік институттар туралы ілімдері де маңызды,
себебі ҮЕҰ әлеуметтік институт болып табылады.
Ағылшындық әлеуметтанушы әлеуметтік институт деп адамдардың бірлескен
өмірінің өзіндік ұйымдасу тәсілі мен формасын түсінген, бірақ оның қатаң
ғылыми анықтамасын бермеген. Оның пікірі бойынша, әлеуметтік институттардың
жиынтығы қоғамның құрылымы мен ұйымдасуын құрайды. Ол қоғамда оның эволюция
шамасы бойынша, іс-әрекет мақсаты бүкіл әлеуметтік ағзаның қалыпты қызмет
етуін қамтамасыз етуден тұратын әлеуметтік институттардың көп болатындығын
дәлелдейді. Спенсердің пікірі бойынша, институттардың саны көбейгендіктен
және әрқайсысының құрылымы күрделенгендіктен әлеуметтану олардың өзара
қарым-қатынасының біртектілігін зерттеуі тиіс. Қоғамдық прогресс осы
процестің тиімділігіне тәуелді және қоғамдық ғылымдар бұл жағдайға қарамай
өте алмайды.
Әлеуметтанушының пікірі бойынша, әлеуметтік институттар қоғамдық қызмет
етудің тұрақтылығын қамтамасыз етуден басқа тағы да бір маңызды міндет
атқарады, яғни адамның әлеуметтік тіршілік иесіне айналуын қамтамасыз
етеді, оны ұжымдық сипатқа ие әлеуметтік іс-қимылға итермелейді, басқаша
айтқанда тұлғаның әлеуметтенуі үшін жағдай жасайды. Әлеуметтік институттың
бұл анықтамасы бүгінгі таңда да өзекті болып көрінетіндігін және оны
қазіргі әлеуметтанулық ғылымдардың кеңінен пайдаланатындығын айтпауға
болмайды.
Кәсіби институттар еңбекті қоғамдық бөлудің негізінде туындайды және
өндіріс пен оның формаларының эволюциясымен бірге белсенді дамиды. Спенсер
кәсіби институттарға гильдтерді, цехтарды, кәсіби одақтарды жатқызған.
Олардың басты функциясы бір ғана кәсіби қызметпен айналысатын адамдарды
жақындастыру, интеграциялау, қорғау болып табылады.
Әлеуметтік институттар туралы ілімді ағылшын әлеуметтанушысы қоғамды
жүйелі бейнелеу шеңберінде қалыптастырған. Барлық институттар біртұтас,
өзара байланысты бүтінді құрайды. Олардың әрқайсысы қандай да бір қоғамдық
қажеттілікті қанағаттандырады және басқа институттарды алмастырмайды. Қоғам
секілді институттар адамдардың мүдделері үшін ғана қызмет етеді.
Постиндустриалды қоғамға ескі типтегі қауымдастықтардың – отбасылардың,
ауылдардың, қауымдардың – жойылуы тән. Олардың орнына әлеуметтік
интеграцияның жаңа бірлігі – экономиканың жұмысшы бірлігі болып табылатын
интеллектуалды еңбектің маманданған жұмысшыларын біріктіретін ұйым пайда
болады. Алайда бұндай ұйым мен дәстүрлі қауымдастық арасында үлген
айырмашылық бар. Дәстүрлі қауымдастықтар адамдардың денсаулықтары мен жақсы
тұрмыс жағдайларын қамтамасыз етуге бағытталған маңызды қызметтерінің
бірқатарын, ол мейлі мемлекеттік агенттік, мейлі бизнес болсын ұйым ретінде
толығымен орындауға қабілетсіз. Мемлекеттің басты міндеті – ережелерді
қалыптастыру және оларды заңның күшімен енгізу. Бизнестің басты міндеті –
ақша табу. Барлық дерлік әлеуметтік мәселелер – шешілуімен дәстүрлік
қауымдастықтар айналысқан, алкоголизм, нашақорлық, қылмыс және т.б. олардың
компетенциясына жатпайды. Мемлекеттік агенттік немесе бизнес өздерінің
қызметкерлері үшін тұрғын үй, денсаулық сақтау, ақша төленетін демалыстар
бойынша белгілі бір әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыра алады, бірақ
әлеуметтік қызмет көрсетудің басқарушы агенттігі ретінде олар аса тиімсіз
болып шықты. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі АҚШ-тың тәжірибесі, КСРО-
ның, Ресей мен Қазақстанның тәжірибелері секілді, әр түрлі жеңілдіктер мен
әлеуметтік қызметтерге бөлінетін қаржылардың өсуі жағдайында қоғамның
денсаулығы жақсара түспегендігін және әлеуметтік мәселелер санының
қысқармағандығын көрсетті [3[iii]].
Сонымен қатар, дәстүрлік қауымдастық өз мүшелерінің рухани
қажеттіліктерін қанағаттандыруды бүтіндей әлеуметтік денсаулықпен
байланыстыра отырып, сол тұрғыда әрекет етті. А.Уотс пен А.Маслоудың
еңбектерінде көрсетілгеніндей, рухани қажеттіліктердің өтелмеуі мен
психикалық аурулардың өсуі арасында белгілі-бір байланыс бар [3].
Дәстүрлі қауымдастықтарда адамның рухани сұраныстарын қанағаттандырумен
діни институттар айналысқан. Алайда, білім берудің өсуімен және дәстүрлі
шіркеулердің қазіргі қоғамның рухани сұраныстарын қанағаттандыруға
қабілетсіздігімен байланысты діни сезімдер аяқ асты болуда.
Осы қанағаттанбау сезімі 60-70 жылдары батыстың көптеген елдерін,
әсіресе, АҚШ-ты қамтыған сексуалды төңкеріс бейнесінде, түстер
төңкерісінде, хиппи қозғалыстарында көрініс тапты. Біздің көзқарасымыз
бойынша, бұл қозғалыстардың кейіннен тоқтауы, олардың тұлғаға өз әлеуетін
ашуға және оны қазіргі қоғамға кірістіруге мүмкіндік беретін тәсілді
ұсынуға қабілетсіздігімен байланысты болды.
Бірақ, Батыстағы үкіметтік әрі коммерциялық емес ұйымдар санының күрт
өсуі кейінгі онжылдықта, тұлғаның терең рухани қажеттіліктері мен
әлеуметтік қызметі арасына көпір салу тәсілін үшінші сектордың ұсынуының
өзінше бір индикаторы болды. Көптеген үкіметтік әрі коммерциялық емес
ұйымдардың пайда болуы – постиндустриалды қоғамда әлеуметтік мәселелерді
шешумен кім айналысады, жаңа тұрғылықты халықтың рухани қажеттіліктерін кім
қанағаттандырады дегендей сұрақтарға өзінше бір жауап болды [[iv]].
Үшінші сектор ұйымдарының көп бөлігі әлеуметтік қызмет көрсетумен
айналысады және олар шіркеулер емес, бірақ олардың көбісі діни бағдарға ие,
өйткені олар табиғи трансформация нәтижесінде діни ұйымдар негізінде пайда
болған.
Батыстағы үшінші сектор ұйымдарының ерекшеліктері мыналар болып
табылады:
-олар адамның, әсіресе ақыл-ой еңбегімен айналысатын білімді жұмысшының
рухани қажеттіліктеріне бағытталады;
-өз мүшелерінің рухани қуатын урбанизацияға түскен қауымдастықтың
біршама өткір әлеуметтік міндеттерін шешуге бағыттайды;
-жауапты қатысу және қоғамға әсер ете алу мүмкіндіктері ретіндегі
азаматтық сезімін қалыптастырады.
Сөйтіп, үшінші сектор постиндустриалды қоғамның адамы үшін, ол өзі
жұмыс істейтін ұйымнан да, тұрғылықты жерінен де таба алмайтын, жойылып
бара жатқан дәстүрлі қауымдастықтың нақты баламасы болып келе жатыр.
Сонымен, үшінші сектордың тоқтаусыз өсуін постиндустриалды қоғам
ретіндегі жаңа типті қоғамға индустриалды қоғамның кірігуімен
байланыстырады. Постиндустриалды қоғам жаңа технологияларды қолданудың,
сапаны қадағалаудың, өндірістік процестер дәлдігінің, жеткізудің
тоқтаусыздығы мен дәл уақытында болуының, клиенттерге қызмет көрсетудің
арнайы жүйесіне ие болғандықтан, біршама экономикалық тиімді болып
табылады. Постиндустриалды қоғамның әлеуметтік басым тобы ақыл-ой еңбегімен
айналысатын жұмысшылар болып саналады. АҚШ-та жұмыс күшінің құрамында бұл
топ саны жағынан өнеркәсіп жұмысшыларынан асып түседі. Алайда, ақыл-ой
еңбегімен айналысатын жұмысшылар саны жағынан аз болып келетін жерде де
олар постиндустриалды қоғамның әлеуметтік профилі мен басқару сипатын
анықтайды.
Осының барлығы экономиканың нарықтық емес (мемлекеттік және
коммерциялық емес) секторларының практикалық қызметіне енуге жағдай
жасайды.
Үшінші сектор теориясының негізін салушылардың бірі ХІХ ғасырдың
соңында алғаш рет аралас экономика теориясын ұсынған неміс экономисі
А.Вагнер болып табылады. Ол бұл жерде үш секторды, яғни, мемлекеттік, жеке
және қайырымдылық секторларын бөліп көрсетеді.
Оның идеясы бойынша, қайырымдылық секторы экономиканың мемлекеттік және
жеке секторларының кемшіліктерін жою үшін қажет. Кейіннен А.Вагнердің
идеялары ХХ ғасырдың бас кезіндегі бірқатар отандық экономистердің
зерттеулеріне негіз болды. Әсіресе, олар ресейлік ғалым А.А.Исаевтың
еңбектерінде көрініс тапты [[v]].
КЕҰ-дың мәнін анықтаудың сервистік тұжырымдамасына сәйкес үшінші сектор
ұйымдарының негізгі мақсаты – халыққа (клиенттерге) қызмет көрсету.
Әлеуметтік қызмет көрсетудің мемлекеттік мекемелері өз қызметін
макроақпараттар негізінде құрайды және халықтың әр түрлі топтары мен,
жергілікті ерекшеліктерді ескере бермейді. Коммерциялық емес ұйымдар
біршама тиімді әрекет етеді, олар өз мәселелерін жақсы түсінетін
азаматтардың ерікті күш-жігеріне негізделген. Үшінші сектордың өзегі
қайырымдылық ұйымдары болып саналады. Сөйтіп, үшінші сектор ұйымдары
мемлекеттік құрылымдар орындайтын жұмысты біршама тиімді әрі халықтың
қажеттіліктеріне сәйкес тұрғыда атқарады.
Алайда, көптеген мысалдар егер үшінші сектор мемлекеттік реттеудің
объектісі болса, онда тірі адамзаттық бастамашылдықтың жоғалатындығын және
бюрократияның басым орын алатындығын көрсетеді.
Өздігінен дамуды, қорғауды және кез келген істі жүзеге асыруды
қамтамасыз ететін ұйымдар жиынтығы ретінде үшінші сектор тұжырымдамасы КЕҰ
қызметіндегі адамзат әлеуетін анықтау және дамытумен байланысты болатын
мағынаны ашады. Қызмет көрсету жұмысын бұндай ұйымдар әлеуметтік
белсенділік пен ерікті ынтаны дамыту бойынша жұмыс ретінде ұсынады.
Көрсетілетін қызметтердің кәсіби және тиімділі сапаларын сақтаумен қатар,
КЕҰ-дың мына бір басты ерекшелігі бөлініп шығады, ол – адамдарды жаңа
әлеуметтік әрекеттерге итермелеу және белсенді ету, өмірдің жаңа
тұлғааралық қатынастарын ашу. Үшінші сектор қызметінің осы мағынасы ұйымдар
көрсететін қызметтердің сипатына тәуелді емес.
Әлеуметтік қызмет тұжырымдамасында қоғамдық қозғалыстардың роліне
ерекше назар аударылады, олар үшінші сектордың өзегі ретінде қарастырылады.
Олардың миссиясы – ұжымдық әрекет арқылы әлеуметтік өзгерістер жасау. Өз
мәселелерін қоғамдық және саяси мәнді деңгейге шығара және оларды шешу
жолдарын ұсына отырып, қоғамдық ынта әлеуметтік саясаттың ерекше
зертханасына айналады. Осы саладағы барлық дерлік жетістіктер азаматтар
тобының кезіндегі жеке ынтасы болған және кейіннен мемлекеттік деңгейде
мойындалған. Мысалы, халықтың барлық топтарының, соның ішінде әйел адамдар
мен аз қамсыздандырылғандардың жоғары білім алу мүмкіндігін иеленуі,
бүгінгі таңда азаматтар үшін мемлекет қамтамасыз етуі тиіс құқық болып
табылады. Ғасырдың басында осы жолда қауымдастықтар әр түрлі қоғамдық
ассоциациялар күрескен. Қазыналық университеттерге қарағанда, қоғамдық және
жеке университеттерге әйел адамдар ер адамдармен теңдей қабылданған, әйел
адамдарға арналған курстар да университет бағдарламаларына енгізілді.
Қоғамдық және жеке университеттерде мұқтаж студенттерге көмек көрсетудің
көптеген қоғамдары, өзара көмек кассалары, ақысыз түскі ас бағдарламалары
және т.б. әрекет етті. Ендігі мысал бала тууды жоспарлау және аналық пен
балалық шақты қорғаумен байланысты. Өткен ғасырдың бас кезінде жүктілікті
болдырмайтын құралдар туралы кішігірім кітапшалар үшін полициялар із
кесетін болса, бүгін отбасыны жоспарлаудың мемлекеттік орталықтары көптеген
елдерде ашылған. Мемлекеттік медициналық мекемелерде жүкті әйелдерге мүлдем
дерлік көмек көрсетілмеді, ана мен баланы қорғау туралы заң болған жоқ.
Ресейдегі алғашқы балабақшаларды әйелдер ұйымы ашқан, ауруханалардағы
алғашқы бала туу бөлімшелерін ашу да төменнен болған ықылас нәтижесінде
іске асқан. Қазіргі әлеуметтік саясаттың ажырамас бөлігі – ана мен баланы
қорғау жөніндегі барлық мемлекеттік шаралар қоғамдық ұйымдардың белсенді іс-
әрекетінсіз пайда болмаған болар еді.
Сонымен бірге, КЕҰ баламалы құндылықтар, яки азаматтық және саяси
жауапкершілік, құқықтық тәртіп, т.б. ұсынатын ұйымдар ретінде
қарастырылатын тұжырымдамалар да бөлінеді. Бұл тұжырымдамада үшінші сектор
азаматтық қоғам институттарын қалыптастыру шеңберінде қарастырылады. Өзінің
арнайы мәселелерімен жұмыс жасау және тіпті өмірдің жеткілікті ауқымды да
баламалы кеңістігін қалыптастырудың өзі де жалпы азаматтық тәртіпті
білдірмеді және қалыптасқан қоғамдық және мемлекеттік құрылымдарға саяси
тұрғыда тиісуге мүмкіндік бермейді. Әрине, үшінші сектор қоғамдық ынта-
ықыластың қайнар көзі болып есептеледі, ал оның өзіндік ұйымдасуын
мемлекеттің тікелей араласуынан құқықтық институттар тиімді қорғайды,
алайда тағайындау бойынша тіршілік ету бір шартты орындауды білдіреді. Бұл
шарт, қоғамдық инициативалар өзін мемлекет құқықпен санаспай әрекет еткен
жағдайда саяси әсер ету мәселесінен шектемеуінен тұрады. Бұндай саяси
әсердің артында олардың халықтың кең ауқымын өз жағына тарта алу және
азаматтық қарсылықтар ұйымдастыра алу қабілеттері тұр. Зорлық-зомбылықсыз
қарсылық акцияларында немесе заңдарды қоғамдық сараптауда көрінетін әсер
етудің нақты формалары саяси мәдениеттің басым типіне тәуелді болып келеді.
Сонымен, бірінші тарауда КЕҰ-дың пайда болуын түсіндіретін негізгі
түсініктер мен теориялардың мазмұнына талдау жасалынды. Батыс және отандық
зерттеушілердің қоғамның экономикалық және әлеуметтік өмірінің жаңа
феномені ретіндегі үшінші сектордың мәнін ашуға тырысқан әр түрлі пікірлері
келтірілді. Әрбір тұжырымдаманың үлесін бағалай отырып, автор олардың
жағымсыз және жағымды тұстарын өзінше мазмұндайды.
Әр түрлі теорияларды талдау коммерциялық емес ұйымдардың нарықтық
экономикада оған бейімделе алмаулары халықтың сипаты бойынша
постматериалдық идеяларды, жобаларды, кәсіби мүдделерді жүзеге асыруға
қатысты өсіп келе жатқан қажеттіліктердің салдарынан пайда болатындығын
және қызмет ететіндігін көрсетеді. Нарықтық экономика әлеуметтік
бағыттылыққа ие болатын жерде әр түрлі қоғамдық бірлестіктер, мүдде бойынша
клубтар, экологиялық ұйымдар, қауымдастықтар, одақтар санының тұрақты өсуі
байқалады. Коммерциялық ұйымдар беделін алуға негізі болмаса да, олар пайда
табуға талпынбайды, өз миссиясын (материалдық емес құндылықпен қабылданған
идеялар) орындауға ұмтылады, сонымен қатар өз қызметі арқасында халықтың
әлеуметтік мәнге ие қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып, КЕҰ нарықтық
экономикада оның секторларының бірі ретінде қажеттікпен туындайды және
дамиды.
Бүтіндей алғанда қоғам аумағындағы кәсіпкерлік қызметтің жетістігі,
үшінші сектор КЕҰ-ның жетістігі секілді, жеке және қоғамдық мүдделердің
сәйкестігімен анықталады, ол сәйкестіктің арқасында, бір жағдайда
экономикалық, екіншісінде әлеуметтік тиімділікке қол жеткізіледі.
Экономиканың үшінші сектор ұйымдары ие қасиеттерге мыналарды жатқызуға
болады: (1) ұйымдастыру мен басқаруға бөлінетін мемлекеттік шығындарды
үнемдеу; (2) еңбекке өз еркімен келушілерді (волонтерлер) тартудың
арқасында болатын біршама төмен бағалар; (3) қоғамда пайда болатын
мәселелерге реакцияның иілгіштігі мен тездігі; (4) шешім қабылдау мен
жұмысты орындаудағы бюрократиялық сүріністердің болмауы; (5) жоғары
біліктілік, үлкен тәжірибе және персоналдың саналылығы; (6) көлденең
иерархия және шешім қабылдаудағы осыдан шығатын плюрализм.
Әлеуметтік қорғау түсінігі: мәні, құрылымы, механизмдері
Адамдардың физикалық өмірін сақтауларына, олардың әлеуметтік
қажеттіліктерін қанағаттандыруына әлеуметтік көмек көрсету адамзат дамуының
бастапқы кезеңінде-ақ болған және олар салттар, дәстүрлер және рәсімдердің
негізінде жүзеге асырылып отырған. Бұл адамдардың табиғаттың жағымсыз
жағдайларына және әлеуметтік ортаға бейімделулеріне, отбасы, ру мен
қауымдастық мәдениетінің біртұтастығы мен бүтіндігін сақтап қалуға
көмектескен. Өзара көмек және бір-біріне қол ұшын беру адамдардың бірлескен
өмірінің табиғи атрибуты болған.
Соңғы жылдары Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғау – халықтың басқа да
топтары секілді, әлеуметтік қорғау кешеніне мұқтаж болып отырған, еңбекке
қабілетті халықтың үлкен бөлігіне, еңбекке жарамсыздарға әлеуметтік көмек
көрсету тұрғысынан қарастырылуда. Бүгінгі таңда қорлық, тапшылық
жағдайында әлеуметтік қорғаудың дамуы туралы пікір тараған, бұл жерде, осы
ауыр саланың мемлекеттік қаржыға келіп тірелетіндігі жайлы айтылады.
Халықтың барлық топтарына арналған әлеуметтік қорғау механизмдерін
жетілдіру қажеттігі даусыз, алайда жасалып жатқан жұмыстың басым бөлігі осы
үдеріс шеңберіндегі қатынастардың ұйымдастырушылық және құқықтық құрылғысын
өзгерту ұстанымы тұрғысынан жүргізілуде. Ал, экономикалық құрамдас бөлік
тек біршама шыдайтындай болу үшін қанша ақша беру керек деген позициядан
ғана қарастырылуда. Бұндай ыңғай қате болып табылады, себебі халықты
әлеуметтік қорғау оның ұйымдастырушылық-экономикалық механизмінің мәнін
анықтайтын ұйымдастырушылық-құқықтық және әлеуметтік-экономикалық
аспектілер кешенін қамтиды. Осы механизмді жетілдірудің потенциалды негізгі
бағыттарын, құрылымы мен түрлерін анықтау қоғам дамуының қазіргі кезеңі
үшін аса өзекті теориялық және практикалық мәнге ие. Әр түрлі ғылыми
мектептер өкілдерінің әлеуметтік қорғау түсінігін анықтауға жасаған бір
қатар пайымдауларын қарастырайық [[vi]].
Әлеуметтік қорғаудың компоненттері
Қазақстан құрамына мүше ретінде енген Халықаралық еңбек ұйымы
әлеуметтік қорғау жүйесін мынадай шаралардың кешені ретінде анықтайды:
1)Тұрақты, ақы төленетін еңбек қызметін ынталандыру;
2)Негізгі әлеуметтік қауіптер туындаған жағдайда әлеуметтік сақтандыру
механизмдерінің көмегімен оны тоқтату және кіріс бөліктерінің орнын
толтыру;
3)Әлеуметтік сақтандыру жүйесінің мүшелері болып табылмайтын,
тұрғылықты халықтың әлсіз топтарына арналған әлеуметтік көмек механизмдерін
ұсыну;
4)Азаматтардың білім алу және медициналық көмек секілді, негізгі
құқықтар мен қызметке қол жеткізе алуы.
Әлеуметтік қорғаудың субъектілері – тұрғылықты халықты әлеуметтік
қорғаудың билік органдары (мемлекет), кәсіби одақтар, саяси және қоғамдық
бірлестіктер, соның ішінде қайырымдылық ұйымдары.
Сурет 1 Халықты әлеуметтік қорғауды басқарудың субъектілері
Әлеуметтік қорғаудың объектілері – адам, жергілікті халық, топтар,
әлеуметтік институттар және әлеуметтік сала мекемелері.
Бірінші кезекте әлеуметтік қорғауды қажет ететіндер мыналар:
1.Қарт азаматтар, әсіресе жалғыз бастылар мен жалғыз өмір сүретіндер,
соның ішінде жалғыз басты жұптар;
2.Ұлы Отан соғысының мүгедектері мен қаза болған әскери қызметкерлер
отбасылары ;
3.Мүгедектер (соның ішінде бала кезінен мүгедек болғандар) және мүгедек
балалар;
4.Интернационалист-жауынгерлер қатарында болған мүгедектер;
5.Чернобыль апаты мен басқа жерлердегі радиоактивті қоқыстардың
салдарынан жапа шеккен азаматтар;
6.Жұмыссыздар;
7.Босқындар мен көшіп-қонушылар;
8.Әкесінен де, шешесінен де айырылған жетім балалар;
9.Әлеуметтік жетім балалар;
10.Девиантты жүріс-тұрысты балалар;
11.Мүгедек және тұл жетімдер тұратын отбасылар;
12.Жеткілікті түрде қамтамасыз етілмеген отбасылар;
13.Көп балалы отбасылар;
14.Жалғыз басты аналар;
15.Мүмкіндіктері шектеулі адамдар [[vii]].
1. Әлеуметтік қорғау өмірлік қажетті жағдайларға қол жеткізудің белгілі
бір деңгейін және бір себептерден экономикалық белсенді бола алмайтын және
жеткілікті ақы төленетін еңбекке қатысу жолымен өзін кірістермен қамтамасыз
ете алмайтын азаматтардың жақсы жағдайының белгілі бір деңгейін
қамтамасыз етуге бағытталған [[viii]].
Әлеуметтік қорғаудың басты мақсаты нақты адамға күрделі өмірлік
жағдайда қажетті көмек көрсету және ең алдымен ол адамның конституциялық
құқықтарын қорғауды болжайды.
Әлемдік практикада азаматтық қоғам институттары ерекше бір мақсатты
ұстанады деп есептеу қабылданған. Мемлекеттің міндеті – ережелер
қалыптастыру және оларды заңның күшімен әрекетке енгізу. Бизнестің міндеті
– ақша табу. Әлеуметтік сектор ұйымдарының міндеті – азаматтардың аман-
саулығына жағдай жасау, көптеген әлеуметтік мәселелерді шешуге қатысу [21].
Әлеуметтік қатынастар жүйесінде, ең алдымен әлеуметтік саясатты
қалыптастыру мен іске асыруда мемлекетке маңызды роль берілген. Нарық
жағдайында әлеуметтік қорғаудың негізгі міндеттері құрамына әлеуметтік және
медициналық сақтандырудың әр түрлі формалары, сондай-ақ әлеуметтік көмек
көрсетудің саналуан түрлері енетін әлеуметтік кепілдік пен әлеуметтік
қорғау жүйелерін дамыту болып табылады.
Біршама тар мағынада әлеуметтік қорғау өмір деңгейіне қатысты
құқықтарды, яғни жұмысбастылық және еңбегі үшін марапатталу, демалыс, жасы
келгенде, ауырған жағдайда, жұмыссыздық не бағушысынан айырылған жағдайда,
балаларды тәрбиелеуде әлеуметтік қамтамасыз етілу, білім алу, денсаулығын
сақтау, мәдени өмірге араласу құқықтарын, тұрғын үй құқығын қамтамасыз
етеді [22].
Екі сектордың (бизнес пен мемлекеттік) әрқайсысы да тұрғындардың
әлеуметтік әлсіз бөліктеріне көмек көрсетуді көздейді.
Мемлекет мақсатының себептері төмендегідей:
1.Өзін өркениетті деп жариялаған мемлекет гуманизм идеясын басшылыққа
алады және барлығына ортақ адам құқығы Декларациясына сәйкес халықты
өмірдің лайықты деңгейімен қамтамасыз етуге міндетті;
2.Кез-келген мемлекет білікті жұмыс күштерін кеңейтілген түрде қайта
өндіруді көздейді;
3.Кедейлерге әлеуметтік-экономикалық көмек көрсету тұрғылықты халықтың
әр түрлі топтары мен бөліктерінің экономикалық күйін түзетеді, осылайша,
қоғамдағы әлеуметтік қысым төмендетіледі.
Бизнес пен әлеуметтік қорғау бір-бірімен тығыз өзара байланысты. Себебі
әлеуметтік қорғау нарық жүйесіне енген және жұмыс берушілер мен
бизнесмендердің қалыпты шаруашылық қызмет пен қоғамның тұрақтылығы үшін
қажетті төлемі болып табылады [[ix]].
Мемлекеттің қызметіндегі әлеуметтік қорғаудың негізгі компоненттері
мыналар:
-әлеуметтік кепілдіктер;
-зейнетақымен қамтамасыз ету;
-әлеуметтік сақтандыру;
-жеке ақысыз медициналық қызмет көрсету;
-орта білім беру;
-азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғау.
-қызметкерлерге көрсетілетін медициналық қызметті жартылай төлеу;
-қайрымдылық іс-әрекеті;
-әлеуметтік саясат.
ҮЕҰ қызметіндегі әлеуметтік қорғаудың негізгі компоненттері:
-әлеуметтік жұмыстарды орындау, соның ішінде әлеуметтік мәселелерді
шешуге қатысу, яғни мүгедектер, жетім балалар, жұмыссыздарды қайта оқыту
және т.б.;
-мемлекеттің әлеуметтік саясатты жүзеге асыруға көмектесу;
-мемлекеттік және жергілікті әлеуметтік бағдарламаларды қалыптастыруға
белсенді түрде қатысу;
-билік органдарының көмегімен, мемлекет шара қолданып үлгере алмай
жатқан салаларда (нашақорлық, баспанасыздық, түрмедегілердің жай-күйі)
инновациялық әлеуметтік бағдарламаларды қалыптастыру және енгізу;
-әлеуметтік бағдарламаларға корпоративті қаржылай көмек көрсету;
-қоғамды негізгі әлеуметтік мәселелерді шешуге тарту.
Әр түрлі әлеуметтік топтар мен категориялар деңгейінде жүзеге
асырылатын әлеуметтік қорғаудың механизмі қорғау мен көмек көрсетуді жүзеге
асырады: біріншіден, халықтың өмірлік қамтамасыз етілуінің негізгі
салаларының қызмет етуін қамти отырып, бүкіл халықты қорғайды және оларға
көмек көрсетеді; екіншіден, еңбек пен жұмысбастылық салаларындағы
азаматтардың құқықтарын жүзеге асыра отырып, экономикалық белсенді халықты
қорғайды және оларға көмек көрсетеді; үшіншіден, өзінің экономикалық
жағдайына байланысты өзін тұтынудың қажетті деңгейімен қамтамасыз ете
алмайтындарға қолдау және көмек көрсете отырып, халықтың әлеуметтік әлсіз
топтарын қорғайды және оларға көмек көрсетеді.
Әлеуметтік қорғау – бұл өз басындағы жағдайларға байланысты (кәрілік,
денсаулық жағдайы, бағушысынан немесе жұмысынан айырылу және басқа да заңды
негіздер) экономикалық белсенді бола алмайтын және жақсы ақы төленетін
еңбекке араласу жолымен өзін кіріспен қамтамасыз ете алмайтын азаматтардың
өмірлік қажетті жағдайларға қол жеткізулерінің белгілі-бір деңгейін және
олардың жақсы тұрмыс халінің белгілі-бір деңгейін қамтамасыз етуге
бағытталған жүйе.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің деңгейі, ең алдымен, елдің экономикалық
дамуына, сонымен қатар таңдалып алынған әлеуметтік-экономикалық модельге
тәуелді болып табылады.
Халықаралық тәжірибеге жасалған талдаудың негізінде, әлеуметтік
қорғаудың біршама тиімді және кешенді жүйелерінің құрамында әдетте
келесідей негізгі элементтердің болатындығы туралы қорытынды жасауға
болады:
1. мемлекеттік жәрдемақылар;
2. міндетті әлеуметтік сақтандырулар;
3. жинақтаушы зейнетақылық қамтамасыз етулер;
4. әлеуметтік көмек.
Мемлекеттік жәрдемақылар барлық азаматтарды әлеуметтік қорғау қажет
болатын жағдайлар басталған кезде белгілі-бір деңгейде кепілденген
төлемдермен қамтамасыз етуге арналған.
-Жұмысшылар мен жұмыспен қамтамасыз етушілердің жинаған қорларының
есебінен қаржыландырылатын міндетті әлеуметтік сақтандыру формальды сектор
жұмысшыларын қосымша қорғауға арналған, ол төлеушінің жарна деңгейіне
тәуелді болып келеді.
-Жинақтаушы зейнетақылық қамтамасыз етулер әрбір азаматтың зейнетақысын
жинақтау процесін реттеуге арналған.
-Әлеуметтік көмек бюджеттің есебінен азаматтардың жеке категорияларын
қосымша қорғауға арналған.
-Сонымен бірге, азаматтар әлеуметтік қауіп-қатер жағдайына өзін ерікті
түрде сақтандыруға құқылы.
-Осындай үйлестірілген жүйе салмақты да, персонификациялы да жүйелердің
артықшылықтарын сәйкестендіруге мүмкіндік береді.
Осылайша әлеуметтенген экономика адамның әлеуметтік-экономикалық
беделіне тәуелсіз, әрбір адамның еңбек және инновациялық әлеуетін қолдануға
мүмкіндік беретін, тиімді әлеуметтік қорғау жүйесінің болуын болжайды.
Халықты әлеуметтік қорғау келесідей тапсырмаларды шешуге кепілдік
беретін мемлекеттік органдардың көмегімен өзіндік қорғаныс ретінде жүзеге
асырылуы тиіс.
Біріншіден, мемлекет еңбек ету құқығына кепілдік беруі тиіс, оның ішіне
жұмыс орнын, қажетті қорларды және еңбек бойынша ақы алу кепілдіктері
кіреді. Сонымен қатар, мемлекет еңбектің әлеуметтік мүмкін жағдайларына,
оның ақысының минималды көлеміне кепілдік беруі тиіс, сондай-ақ ол
субъектілердің еңбек нарығындағы теңсіздігіне, кәсіпті, істің түрі мен
жұмыс орнын еркін таңдауға кепілдік беруі қажет.
Бұндай жүйе тек мемлекеттік органдар қызметін ғана емес, сонымен бірге,
жалданған жұмысшылар мен еңбек етуші акционерлердің мүдделерін қорғайтын
партиялар, еңбек ұжымдарының кәсіби одақтары мен қауымдастықтары секілді,
еңбек етушілердің өзіндік ұйымдарының дамыған жүйелерін де болжауы тиіс.
Екіншіден, мемлекет өз органдарының жүйесі арқылы жұмыс күні, жұмыс
аптасы тәртібін, еңбек тиімділігі жоғары болғанда еңбекке қабілеттілікті
ұзақ уақыт сақтаудың жақсы жағдайларын заңды әлеуметтік қорғау кепілдігін
беруі тиіс.
Үшіншіден, мемлекет демалуға арналған мекемелер мен инфрақұрылымдардың
қажетті жүйесін дамыту арқылы халықтың әлеуметтік қорғалу талаптарын ескере
отырып, әлеуметтік-мәдени саланың дамуына кепілдік беруі тиіс.
Төртіншіден, денсаулық сақтау, сауат ашу, білім алу, мәдениет және
зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін дамыту кепілдіктері.
Автордың пікірі бойынша, халықты әлеуметтік қорғауды ұйымдастырудың
ішінде екі әр түрлі, бірақ бір-бірін өзара толықтыратын әдістерді
біріктірудің негізі болуы мүмкін.
Олардың біріншісі аталған жағдайларды алудың мемлекеттік кепілденген
түрде теңдей берілуі.
Екінші әдіс өзі үшін және өзінің ұжымдастары үшін белгілі-бір саладағы
әлеуметтік қорғау жүйесін қалыптастырғысы келетін еңбек етушілердің немесе
азаматтардың басқа да категорияларының өзіндік ұйымдасуының негізіндегі
әлеуметтік сақтандыруды білдіреді. Бұндай жүйе, халықты әлеуметтік қорғау
жүйесімен қатар, экономикалық дамыған көптеген елдерге де тән.
1.2 ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫ БАСҚАРУШЫ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ӨЗАРА ӘРЕКЕТТЕСТІГІ
Қазіргі азаматтық қоғамның құрамына халық және олар құрайтын әр түрлі
әлеуметтік топтардан басқа, биліктің мемлекеттік органдары және сәйкес
ұйымдар, пайда алуды көздейтін сектор (коммерциялық сектор), сондай-ақ
мақсаты қоғамның әлеуметтік мәнді мәселелерін шешу болып табылатын сектор
(үкіметтік емес сектор) кіреді. Азаматтық қоғамның осы үш секторының
арасында қатаң шектердің жоқ екендігін атап өту қажет. Басқа жағынан,
кейбір зерттеушілер азаматтық қоғам деп, оларды саяси және экономикалық
қоғамдардан бөле отырып, қайырымдылық, этникалық, экологиялық, мәдени және
басқа да еркін қауымдастықтар секілді, қоғамдық, саяси емес ұйымдар
жиынтығын ғана түсінеді [34].
Барлық үш сектор да әлеуметтік қорғауды басқару субъектілері болып
табылады. Зерттеуіміздің объектісі үкіметтік емес ұйымдар болғандықтан, біз
өзара әрекеттестіктің екі түрін қарастырамыз, олар:
-ҮЕҰ мен Мемлекеттің өзара әрекеттестігі;
-ҮЕҰ мен Бизнестің өзара әрекеттестігі.
Сурет 2 Мемлекеттің азаматтық қоғамы
ҮЕҰ мен мемлекеттің өзара әрекетестігінің әлемдік тәжірибесі
ҮЕҰ мен мемлекеттің өзара әрекеттестігінің әлемдік тәжірибесі.
Қазіргі кезде көптеген дамушы елдер мен өтпелі кезеңдегі елдер
үкіметтік емес ұйымдармен әлеуметтік қызмет көрсетуге келісім-шарт жасауға
мүмкіндік
беретін заңды механизмдер қалыптастырды немесе қалыптастырып жатыр.
Мемлекеттің үкіметтік емес ұйымдарға әлеуметтік қызметтерді жүзеге
асыру құқықтарын беруге бағытталған заңдары Шығыс Еуропа елдерінде
(Словакия, Польша, Венгрия, Румыния, Болгария және т.б.) бар [[x]].
Салыстыру үшін: Бүкіл Ресейлік КЕҰ конференциясында (2000), Фандрейзинг
бойынша 8-ші Халықаралық конференцияда (2000), Азаматтық форумда (2001)
жасалған негізгі баяндамаларда, сонымен қатар Азаматтық инициативаларды
қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы баяндамасында бейнеленген, Ресейдегі
үшінші сектордың қазіргі күйін талдаудан, ресейлік ҮЕҰ-дың, ең бастысы,
халықтың біршама мұқтаж топтарының биотіршілік үшін күрес
қажеттіліктеріне негізделгендігі, өздерінің ролін тек қатаң әлеуметтік
мәселелерді (әлеуметтік қысымды төмендету, жаңа жұмыс орындарын
қалыптастыру, әлеуметтік қызметтерді өндіру және т.б.) шешуден ғана
көретіндігі, біршама қатаң әлеуметтік міндеттерді шешуге адамдарды тартудың
тек батыстық үлгілерін ғана қолданатындығы, өз даму жолын басқа әлеуметтік
институттармен, яғни мемлекетпен, бизнеспен, бұқаралық ақпарат құралдарымен
өзара әрекеттестік контекстінде қарастыратындықтары туралы қорытынды
жасауға болады [[xi]].
Азияның дамыған елдерінің ішінде ҮЕҰ Корея Республикасында біршама
маңызға ие, онда үкімет азаматтық қоғамның өсіп келе жатқан әсерін және
онымен бірлесіп жұмыс жасау қажеттігін саналы түрде түсінген. ҮЕҰ мен
үкімет мемлекеттік саясат мониторингі, басқаруды жетілдіру, кәсіпкерлерге
көмек, адам құқығы және т.б. сияқты бағыттарда нақты өзара іс-әрекет
жасайды. Бұл елде азаматтық қоғамның 20 000-ға жуық ұйымдары бар.
Сингапурда үкімет ҮЕҰ-ды номиналды жалдау ақысынсыз пайдалануда жоқ
ғимараттармен қамтамасыз етеді, жылжымайтын мүлік алуға көмектеседі, ҮЕҰ-ға
негізделген әлеуметтік кәсіпорындардың негізгі және операционалды
шығындарының 50%-ын жабады, ал Гонконгте ҮЕҰ табысының 70-80%-ы мемлекеттік
қаржыландырудан құралады.
Алайда, мемлекет пен ҮЕҰ-дың белсенді және тығыз бірлесіп жұмыс
жасауының жағымсыз мысалдары да бар. Мысалы, 2002 жылғы адам дамуы туралы
ҚР-дағы БҰҰДБ-ның есебінде былай деп атап көрсетілген, бірқатар елдерде
үкімет ҮЕҰ-дың әрекеттерін шектейді. Мысалы, Аргентинада, Эквадорда,
Жапонияда, Оңтүстік Кореяда және Тайванда олар егер министрлік сол ҮЕҰ-ның
жүзеге асыратын мақсаттары қоғамдық әл-ауқатты көтеруге көмектеседі деп
шешсе ғана тіркеле алады.
Әр түрлі елдердегі мемлекеттік ішкі саясаттың тиімділігін бағалау
тәжірибесінде белгілі бір статистикалық көрсеткіштер бар. Сонымен, әлемдік
тәжірибелерді талдай отырып, 2002 жылғы адамзаттың дамуы мәселелеріне
арналған Жаһанданған әлемде демократияны тереңдету атты Нью-Йоркте
жарияланған Баяндаманың авторлары былай деп жазады: Азаматтық қоғам
күйінің: а) кәсіби одақтардағы мүшелік; б) үкіметтік емес ұйымдардың саны
секілді көрсеткіштері басқару тиімділігінің объективті көрсеткіштері болып
табылады.
Бірінші көрсеткіш ауыл шаруашылықтық емес секторлардың жұмыс күшінің
жалпы санына пайызбен анықталады: Швецияда – 77%, Исландияда – 71%,
Финляндияда – 60%, Қытайда – 55%, Венгрияда – 52%, Словакияда – 52%.
Үкіметтік емес ұйымдардың ең көбі Францияда – 3551, ал олар Германияда –
3505, Құрама Патшалықта – 3388, Италияда – 3257, Нидерландияда – 3203,
Испанияда – 3116, АҚШ-та 2685, Жапонияда – 2122 ұйымды құрайды.
ТМД елдері бойынша олардың саны аз: Белоруссияда – 474, Ресей
Федерациясында – 1752, Қазақстанда – 274, Украинада – 890, Қырғызстанда –
130. Олардың саны Иранда, Эритреяда, Мальдив аралдарында өте аз [[xii]].
Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігінің әдістемелік құралында былай
делінген: ҮЕҰ-ды қаржыландыру көздері мәселесінде, қоғамдық ұйымдар
мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстың төлемі түрінде бюджеттік қаржылар
алатын, дамыған елдердің тәжірибесі бар, АҚШ-та 30, Германияда – 68,
Жапонияда – 39, Шығыс Еуропа елдерінде – 35 пайызға дейін. Бизнес-сектордан
ҮЕҰ АҚШ-та 19 пайыз, Германияда – 4, Шығыс Еуропа елдерінде – 30 пайызға
дейін қаржы алады. Қызмет көрсетуден (өз қаржылары) АҚШ-та – 51 пайыз,
Германияда – 28, Жапонияда – 60, Шығыс Еуропа елдерінде – 35 пайызға дейін
қаржы алады [20]
Кейбір материалдарда жауапкершілігі мол мемлекеттік қызметкерлер ҮЕҰ-
дың жергілікті және аймақтық қауымдастықтар мәселелерін шешудегі мәнін
түсінетін, оларға белгілі бір қолдау көрсетуге талпынатын, Армениядағы ҮЕҰ
мен мемлекеттің жергілікті, локалды деңгейдегі өзара қарым-қатынасының
жеткілікті оптимистік бағасы бейнеленген. Екінші жағынан, мысалы, ҮЕҰ-дың
Армения Парламентіне шыға алуын, Республика Үкіметінің жергілікті деңгейде
ҮЕҰ қызметіне көрсететін қаржылық қолдауын ескере отырып, аталған есеп
авторлары ҮЕҰ үшін тіркелу процедураларының заңды-нормативтік күрделенуі
фактілерімен, ҮЕҰ-секторына қатысты салық заңдарының жетілдірілмегендігіне,
биліктің жалпы мемлекеттік деңгейде ҮЕҰ қызметін қатал бақылауды қолға
алуға талпынысына және т.б. мазасыздық білдіреді.
Тұтасымен алғанда, әлемдік тәжірибені талдау, дамыған елдерде үшінші
сектор ұйымдарының экономикада, демократиялық ұстанымдарды сақтау мен
дамытуда, әлеуметтік қызметтер көрсетуде және саяси жүйелерді жетілдіруде
мәнді рөл атқаратындығын көрсетеді. ҮЕҰ қызметінің маңыздылығын, ҮЕҰ-ды тең
құқылы серіктес ретінде қарастыратын осы елдер үкіметтері мойындайды,
кейбір мемлекеттерде тіпті оларға өз қызметтерінің жартысын береді. Дамыған
елдердегі азаматтық қоғамның ұзақ тарихы бар, осыған сәйкес үкіметтік емес
ұйымдардың (ҮЕҰ) және олардың мемлекетпен өзара әрекеттестігінің даму
деңгейінің өзінің ерекше қырлары бар [[xiii]].
ҮЕҰ мен Мемлекеттің өзара әрекеттестігінің отандық тәжірибесі
Бұрынғы кеңестік елдерге келетін болсақ, онда бұл жерде тек ҮЕҰ
секторының дамуындағы ғана емес, сонымен қатар мемлекет пен қоғамның ҮЕҰ
миссиясын түсінудің өзінде, мемлекет пен үкіметтік емес ұйымдардың бірлесіп
жұмыс жасауында өзара қатынастарында бір мәнділіктің жоқтығы мен теңсіздігі
айқын көрінеді. Бұл бірқатар себептерге, оның ішінде демократиялық
институттар мен дәстүрлердің даму деңгейіне байланысты. ҮЕҰ секторын
дамытудың және оның мемлекетпен өзара әрекеттестігінің әлемдік тәжірибесі
Қазақстанда жеткілікті әрі жан-жақты зерттелуде және оларды тек ҮЕҰ
өздерінің өкілдері ғана емес, сондай-ақ мемлекеттік құрылымдар да
зерттейді. Бұл жерде Қазақстандағы ҮЕҰ дамуының өзіндік айрықша қырлары мен
ерекшеліктері бар. Біз оны екінші тарауда біршама жан-жақты қарастыратын
боламыз.
Кейбіреулер ҮЕҰ бұл демократияның кепілі деп есептейді, сонымен бірге
ҮЕҰ мемлекет енгізетін әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыру үшін қажет.
Бірнеше дамыған елдер ҮЕҰ адамдардың белгілі бір топтарының қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін қалыптастырылады. Ол тіпті мемлекетке бірқатар
мәселелерді шешуге көмектеседі, немесе бірнеше әлеуметтік мәселелерді шешу
жолдарын көрсетеді. ҮЕҰ мемлекеттің жалғасы және тіпті оның өкілдік фирмасы
да емес, бұл - өз еркімен адамдарға жақсы өмір сүруге көмектесетін тәуелсіз
объект. Үкіметтік емес ұйымдар немен айналысады және олар мемлекетке қандай
пайда алып келеді?
1)Олар ағартушылық, сонымен бірге үгіт-насихаттық жұмыстар жүргізеді;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz