ҚР-дағы бағалы қағаздар қатынастарының реттелуі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Бағалы қағаз және оның түрлеріне сипаттама
1.1 Бағалы қағаздардың тарихи мәні, түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2 ҚР.дағы бағалы қағаздар қатынастарының реттелуі
2.1 Бағалы қағаздарды шығару және олардың эмитенттері ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 ҚР.да бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Қосымша кестелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
1 Бағалы қағаз және оның түрлеріне сипаттама
1.1 Бағалы қағаздардың тарихи мәні, түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2 ҚР.дағы бағалы қағаздар қатынастарының реттелуі
2.1 Бағалы қағаздарды шығару және олардың эмитенттері ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 ҚР.да бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Қосымша кестелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Бағалы қағаздар нарығын құру және дамыту шаруашылықты бір орталықтан қаржыландырудың тиімсіз жүйесін және салааралық қайта бөлуді өзгертуге, нарықтық құрылымдардың инвестицияға деген сұраныстарын қанағаттандыруға және бұл нарыққа салааралық капиталдың қайта құйылуын реттеуші болуға, ірі кәсіпорындар мен банктер жұмысының барометрі болуға мүмкіндік береді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы экономиканы көтеруге мынадай шараларды іске асырғанда ғана ықпал етеді: тауар нарығын қалыптастыру, монополиялсыздандыру, шағын кәсіпорынды қолдау, ақша айналысын нығайту.
Тауарлар мен қор құндылықтарының биржалық саудасы таяу арадағы ресурстарды қорландыру жүйесінен және бір орталықтан капитал жұмсалымдарын үлестіруден тауарлар және қаржы тасқындарының нарықтық реттеу әдісіне өтуге мумкіндік жасайды. Акцияларды шығару мемлекеттік құрылымдары мемлекет иелігінен алудың ең басты құралдарының біріне және өнеркәсіпті жандандыру мен қайта құруда жеке және заңды тұлғалардың ақшалай табыстарын жұмылдырудың тиімді құралдарына айналуда. Сондықтан да бағалы қағаздар нарығына қатынасушылардың барлығының алдында бағалы қағаздармен техникасын игеру; биржалық істі регламенттеуді үйрену; мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлеу және жекешелендіруге байланысты іс тәжірибелерді игеру міндеттері тұрады.
Бағалы қағаздар нарығыныњ міндеті – бағалы қағаздарды сатушылар мен сатып алушылардың көңілінен шығатын бағада инвестицияға толық қаражат жұмсауды қамтамасыз ету болып табылады. Бұл міндеттерді шешу бағалы қағаздар нарығында қызмет етуші делдалдарын – брокерлер мен инвестициялық дилерлердің қатынасуынсыз мүмкін емес. Тек қана солар бағалы қағаздар нарығын қандай жағдайда да, қашан және қандай шартпен және қандай бағалы қағаздар шығаруы қажет екендігін біледі. Бұл жерде брокер бағалы қағаздарды сатушыларды сатып алушылармен кездестіріп, ол үшін комиссиондық ақша алса, ал инвестициялық дилер өз есебінен және өз атынан бағалы қағаздарды сатып ала отырып, кейіннен қайта сатады. Қайта сатудан түскен түсім оның пайдасын құрайды. Өз жұмысында брокерлік және дилерлік операцияларды жүзеге асырушы ірі инвестициялық компаниялар ішкі бағалы қағаздар нарығының басты тұлғалары болып саналады.
Қазақстан Республикасының заңында көрсетілетін бағалы қағаздар нарығының идеологиясы келесідей қағидалардан тұрады:
• әрбір потенциалды инвестор үшін бағалы қағаздарды эммиссиялаудың барлық түрлері бойынша толық және тура ақпараттардың болуы;
• бағалы қағаздар нарығының қатынасушыларының (инвестициялық фирмалардың, қор биржалары және тауар биржаларының қор бөлімдері, брокерлік фирмалар және т.б. біліктілігі.
Тауарлар мен қор құндылықтарының биржалық саудасы таяу арадағы ресурстарды қорландыру жүйесінен және бір орталықтан капитал жұмсалымдарын үлестіруден тауарлар және қаржы тасқындарының нарықтық реттеу әдісіне өтуге мумкіндік жасайды. Акцияларды шығару мемлекеттік құрылымдары мемлекет иелігінен алудың ең басты құралдарының біріне және өнеркәсіпті жандандыру мен қайта құруда жеке және заңды тұлғалардың ақшалай табыстарын жұмылдырудың тиімді құралдарына айналуда. Сондықтан да бағалы қағаздар нарығына қатынасушылардың барлығының алдында бағалы қағаздармен техникасын игеру; биржалық істі регламенттеуді үйрену; мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлеу және жекешелендіруге байланысты іс тәжірибелерді игеру міндеттері тұрады.
Бағалы қағаздар нарығыныњ міндеті – бағалы қағаздарды сатушылар мен сатып алушылардың көңілінен шығатын бағада инвестицияға толық қаражат жұмсауды қамтамасыз ету болып табылады. Бұл міндеттерді шешу бағалы қағаздар нарығында қызмет етуші делдалдарын – брокерлер мен инвестициялық дилерлердің қатынасуынсыз мүмкін емес. Тек қана солар бағалы қағаздар нарығын қандай жағдайда да, қашан және қандай шартпен және қандай бағалы қағаздар шығаруы қажет екендігін біледі. Бұл жерде брокер бағалы қағаздарды сатушыларды сатып алушылармен кездестіріп, ол үшін комиссиондық ақша алса, ал инвестициялық дилер өз есебінен және өз атынан бағалы қағаздарды сатып ала отырып, кейіннен қайта сатады. Қайта сатудан түскен түсім оның пайдасын құрайды. Өз жұмысында брокерлік және дилерлік операцияларды жүзеге асырушы ірі инвестициялық компаниялар ішкі бағалы қағаздар нарығының басты тұлғалары болып саналады.
Қазақстан Республикасының заңында көрсетілетін бағалы қағаздар нарығының идеологиясы келесідей қағидалардан тұрады:
• әрбір потенциалды инвестор үшін бағалы қағаздарды эммиссиялаудың барлық түрлері бойынша толық және тура ақпараттардың болуы;
• бағалы қағаздар нарығының қатынасушыларының (инвестициялық фирмалардың, қор биржалары және тауар биржаларының қор бөлімдері, брокерлік фирмалар және т.б. біліктілігі.
1. Қазақстан Республикасы Конституциясы
2. Қазақстан Республикасы Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясының 1997 жылғы 8 қазандағы № 161 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бағалы қағаздарға ұлттық бірдейлендіру нөмірлерін берудің тәртібі туралы ереже
3. Қазақстан Республикасы Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы Директораты 1999 жылғы 1 шілде № 359 қаулы
4. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар рыногын дамытудың мәселелері
5. Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы 1999 жылғы 27 мамыр № 658 қаулы
6. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. Ғ.Сапарғалиев 1995 ж.
7. Гражданская правовая ответственность за причинение вреда. Теория и практика. Белякова М.А. 1996 г.
8. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бағалы қағаздарға ұлттық бірдейлендіру нөмірлерін берудің тәртібі туралы ережеге толықтырулар енгізу туралы қаулы. ҚР Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясы директораты 1999 жылғы 18 наурыз № 260 Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде 1.04.1999 ж. тіркеу. Тіркеу № 723
9. «Эмитенттерге және қор биржасында айналысқа жіберілетін (жіберілген) олардың бағалы қағаздарына, сондай-ақ қор биржасының тізіміндегі жеке санаттарға қойылатын талаптар туралы». ҚР қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі басқармасының 2007 жылғы 30 наурыздағы № 73 Нормативтік құқықтық кесімдерді мемлекеттік тіркеудің тізіліміне № 4664 болып енгізілген қаулы
10. «Заң» газеті 2007 жыл 1 маусым № 82 (1111)
11.Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары.
Баян Кашенова Алматы 2000ж.
12.Макроэкономика.
Р. Дорнбуш, С. Фишер. Алматы 1997ж.
13.Экономикалық саясат
Д.Қабдиев. Қ.Оралтаев. Алматы 2002ж.
14.Экономикалық теория негіздері.
Осипова Г.М. Алматы 2002ж.
15.Ақша, несие, банктер.
Ғ.С.Сейтқасымов Алматы 2001ж
16.Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг: Введение в фонодовые операции.
С:Совмен, 1992 - 160с
17.Абдрахманова А.А. Рынок ценных бумаг в Казахстане . Алматы:
Институт мамематики Министерство Образования и науки РК. 2003 – 220с
18.Алексеева И.А. Ценные бумаги: Опыт Германии- Иркутск: Издательство
Иркутской государственной экономической академии 1994 г.
19.Адамбекова А.А. Рынок ценных бумаг в Казахстане (учебно-
методическое пособие) – Алматы: Институт математики Министерство
Образования и науки РК. 2003 – 220с
20.Балабанов В.С. Рынок ценных бумаг: Коммерческая азбука. /И.Е.Осокин,
А.И. Поволоцкий. – Москва: Финансы и статистика. 1994 - 128с
21.Балабанов И.Т. Финансовый менеджмент: Учебник – Москва Финансы и
статистика. 1994 - 224с
22.Биржевая деятельность: Учебник / Под. Ред. В.А. Галанова., А.И. Басова –
Москва: Финансы и статистика. 1996 - 240с
23.Биржевое дело: Учебник / Под. ред. В.А. Галанова., А.И. Басова –
Москва: Финансы и статистика. 2001 – 304с.
24.Бердникова Т.Б. Рынок ценных бумаг и биржевое дело: Учебное пособие
- М.: ИНФРА – М. 2002 – 270с. (Высшее образование)
25.П.Ю.Бороздин Ценные бумаги и фонодвый рынок – М.: 1994 – 260с. 26.И.М. Бункина Деньги, банки, валюта. Учебное пособие М.: «ДИС» 1994г. 27.Ефремов И.А. Операции коммерческих банков с ценными бумагами.
М.: Ист-Сервис 1995 – 441с. 28.Бункина Ж. Что наша жизнь – игра. // Литер №63 (762) от 2 апреля 2007г.
2. Қазақстан Республикасы Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясының 1997 жылғы 8 қазандағы № 161 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бағалы қағаздарға ұлттық бірдейлендіру нөмірлерін берудің тәртібі туралы ереже
3. Қазақстан Республикасы Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы Директораты 1999 жылғы 1 шілде № 359 қаулы
4. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар рыногын дамытудың мәселелері
5. Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы 1999 жылғы 27 мамыр № 658 қаулы
6. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. Ғ.Сапарғалиев 1995 ж.
7. Гражданская правовая ответственность за причинение вреда. Теория и практика. Белякова М.А. 1996 г.
8. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бағалы қағаздарға ұлттық бірдейлендіру нөмірлерін берудің тәртібі туралы ережеге толықтырулар енгізу туралы қаулы. ҚР Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясы директораты 1999 жылғы 18 наурыз № 260 Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде 1.04.1999 ж. тіркеу. Тіркеу № 723
9. «Эмитенттерге және қор биржасында айналысқа жіберілетін (жіберілген) олардың бағалы қағаздарына, сондай-ақ қор биржасының тізіміндегі жеке санаттарға қойылатын талаптар туралы». ҚР қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі басқармасының 2007 жылғы 30 наурыздағы № 73 Нормативтік құқықтық кесімдерді мемлекеттік тіркеудің тізіліміне № 4664 болып енгізілген қаулы
10. «Заң» газеті 2007 жыл 1 маусым № 82 (1111)
11.Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары.
Баян Кашенова Алматы 2000ж.
12.Макроэкономика.
Р. Дорнбуш, С. Фишер. Алматы 1997ж.
13.Экономикалық саясат
Д.Қабдиев. Қ.Оралтаев. Алматы 2002ж.
14.Экономикалық теория негіздері.
Осипова Г.М. Алматы 2002ж.
15.Ақша, несие, банктер.
Ғ.С.Сейтқасымов Алматы 2001ж
16.Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг: Введение в фонодовые операции.
С:Совмен, 1992 - 160с
17.Абдрахманова А.А. Рынок ценных бумаг в Казахстане . Алматы:
Институт мамематики Министерство Образования и науки РК. 2003 – 220с
18.Алексеева И.А. Ценные бумаги: Опыт Германии- Иркутск: Издательство
Иркутской государственной экономической академии 1994 г.
19.Адамбекова А.А. Рынок ценных бумаг в Казахстане (учебно-
методическое пособие) – Алматы: Институт математики Министерство
Образования и науки РК. 2003 – 220с
20.Балабанов В.С. Рынок ценных бумаг: Коммерческая азбука. /И.Е.Осокин,
А.И. Поволоцкий. – Москва: Финансы и статистика. 1994 - 128с
21.Балабанов И.Т. Финансовый менеджмент: Учебник – Москва Финансы и
статистика. 1994 - 224с
22.Биржевая деятельность: Учебник / Под. Ред. В.А. Галанова., А.И. Басова –
Москва: Финансы и статистика. 1996 - 240с
23.Биржевое дело: Учебник / Под. ред. В.А. Галанова., А.И. Басова –
Москва: Финансы и статистика. 2001 – 304с.
24.Бердникова Т.Б. Рынок ценных бумаг и биржевое дело: Учебное пособие
- М.: ИНФРА – М. 2002 – 270с. (Высшее образование)
25.П.Ю.Бороздин Ценные бумаги и фонодвый рынок – М.: 1994 – 260с. 26.И.М. Бункина Деньги, банки, валюта. Учебное пособие М.: «ДИС» 1994г. 27.Ефремов И.А. Операции коммерческих банков с ценными бумагами.
М.: Ист-Сервис 1995 – 441с. 28.Бункина Ж. Что наша жизнь – игра. // Литер №63 (762) от 2 апреля 2007г.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Бағалы қағаз және оның түрлеріне сипаттама
1.1 Бағалы қағаздардың тарихи мәні, түсінігі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Бағалы қағаздардың негізгі және туынды
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2 ҚР-дағы бағалы қағаздар қатынастарының реттелуі
2.1 Бағалы қағаздарды шығару және олардың
эмитенттері ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 ҚР-да бағалы қағаздар нарығының құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... 20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 38
Қосымша
кестелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 0
Кіріспе
Бағалы қағаздар нарығын құру және дамыту шаруашылықты бір
орталықтан қаржыландырудың тиімсіз жүйесін және салааралық қайта
бөлуді өзгертуге, нарықтық құрылымдардың инвестицияға деген
сұраныстарын қанағаттандыруға және бұл нарыққа салааралық капиталдың
қайта құйылуын реттеуші болуға, ірі кәсіпорындар мен банктер
жұмысының барометрі болуға мүмкіндік береді. Бағалы қағаздар
нарығының дамуы экономиканы көтеруге мынадай шараларды іске
асырғанда ғана ықпал етеді: тауар нарығын қалыптастыру,
монополиялсыздандыру, шағын кәсіпорынды қолдау, ақша айналысын нығайту.
Тауарлар мен қор құндылықтарының биржалық саудасы таяу
арадағы ресурстарды қорландыру жүйесінен және бір орталықтан капитал
жұмсалымдарын үлестіруден тауарлар және қаржы тасқындарының нарықтық
реттеу әдісіне өтуге мумкіндік жасайды. Акцияларды шығару
мемлекеттік құрылымдары мемлекет иелігінен алудың ең басты
құралдарының біріне және өнеркәсіпті жандандыру мен қайта құруда
жеке және заңды тұлғалардың ақшалай табыстарын жұмылдырудың тиімді
құралдарына айналуда. Сондықтан да бағалы қағаздар нарығына
қатынасушылардың барлығының алдында бағалы қағаздармен техникасын
игеру; биржалық істі регламенттеуді үйрену; мемлекеттік кәсіпорындарды
акционерлеу және жекешелендіруге байланысты іс тәжірибелерді игеру
міндеттері тұрады.
Бағалы қағаздар нарығыныњ міндеті – бағалы қағаздарды сатушылар
мен сатып алушылардың көңілінен шығатын бағада инвестицияға толық
қаражат жұмсауды қамтамасыз ету болып табылады. Бұл міндеттерді шешу
бағалы қағаздар нарығында қызмет етуші делдалдарын – брокерлер мен
инвестициялық дилерлердің қатынасуынсыз мүмкін емес. Тек қана солар
бағалы қағаздар нарығын қандай жағдайда да, қашан және қандай
шартпен және қандай бағалы қағаздар шығаруы қажет екендігін біледі.
Бұл жерде брокер бағалы қағаздарды сатушыларды сатып алушылармен
кездестіріп, ол үшін комиссиондық ақша алса, ал инвестициялық дилер өз
есебінен және өз атынан бағалы қағаздарды сатып ала отырып, кейіннен
қайта сатады. Қайта сатудан түскен түсім оның пайдасын құрайды. Өз
жұмысында брокерлік және дилерлік операцияларды жүзеге асырушы ірі
инвестициялық компаниялар ішкі бағалы қағаздар нарығының басты
тұлғалары болып саналады.
Қазақстан Республикасының заңында көрсетілетін бағалы қағаздар
нарығының идеологиясы келесідей қағидалардан тұрады:
• әрбір потенциалды инвестор үшін бағалы қағаздарды эммиссиялаудың барлық
түрлері бойынша толық және тура ақпараттардың болуы;
• бағалы қағаздар нарығының қатынасушыларының (инвестициялық
фирмалардың, қор биржалары және тауар биржаларының қор бөлімдері,
брокерлік фирмалар және т.б. біліктілігі.
Бұл аталған мекемелердің жұмысындағы кәсіби сапасы туралы қойылатын
талаптардың маңызы арта түседі. Инвестициялық қор ретінде құрылатын
кез келген заңды тұлғаның штабында бағалы қағаздармен жұмыс жасай
алатын маманның болуы міндетті. Ол алғашқы және қайталама бағалы
қағаздар нарығының дамуы туралы хабардар болуға тиіс. Қазақстанда
нарықты объективті түрде реттеу үшін мыналар қажет: Біріншіден, оның
мемлекеттік сектордың кәсіпорындарымен қатар, жеке кәсіпкерлерін және
қалыптасып келе жатқан шағын және орта бизнесті, сол сияқты
үкіметтің бюджетінің тапшылығын қаржыландыру үшін қажетті ресурстарды
іздестірумен тікелей байланысты болуы; Екіншіден, республика
азаматтарына бағалы қағаздар сатып алуға және сатуға мүмкіндік
беретін үкіметтің жекешелендіру стратегиясымен байланысты болуы;
Үшіншіден, ақша массасына ұлттық банк жағынан бақылау жасауда жаңа
жанама механизмдерді қалыптастыру үшін, мемлекет жағынан нарықты
реттеудегі біліктілік республикамыздағы нарыққа өтудегі жаңа көптеген
мәселелерді шешуге көмектеседі. Біздің экономикалық жағдайымызда
немесе әлемдік нарыққа енуіміздегі ең өзектісі, бұл әлемдегі бағалы
қағаздар нарығына байланысты жинақталған барлық құндылықтарды оқып
үйрену және хабарлау болып табылады. Қор нарығын мемлекеттік
реттеудің қажеттігін әлемдік тәжірибе көрсетіп берді. Ол әр елдегі
өзіндік ерекшеліктерге қарай ескерілетін жағдайларда, мемлекеттік
реттеудің формалары мен әдістерінің ортақ үлгісін жасайды.
Қазақстанда енді қалыптасқан қор нарығы әзірге жеткіліксіз жағдайда
реттелуде. Оған қол жеткізу үшін инвесторлардың мүддесін қорғайтын және
бағалы қағаздар нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ететін зањдылыќтарды
тез арада дайындау қажет. Бағалы қағаздар нарығына қатысты мемлекеттік
саясаттың негізін жасауда өзін-өзі реттеу қағидасына көңіл аударуға тиіс.
Осыған байланысты мемлекеттік саясат бұл сферадағы жеке кәсіпкерлікті
марапаттауға бағыттауы тиіс. Бағалы қағаздар айналысы сферасындағы жеке
бастаманы қолдауға байланысты шаралармен қатар, қор нарығы субъектілерінің
қызметіне мемлекеттік, әкімшілік және жанама бақылау қою шараларының
жүйесін жасау, сол сияқты экономикалық қор секторындағы нарықтық
ортаға толық мемлекеттік араласу жүйесін дайындау қажет. Экономикалық
бақылау шаралары мемлекеттік қызмет арқылы дербес нарық агенті ретінде
жүзеге асуы тиіс.
1 Бағалы қағаз және оның түрлеріне сипаттама
1.1 Бағалы қағаздардың тарихи мәні, түсінігі және түрлері
Бағалы қағаздар орта ғасырлардан бері қарай қолданыла бастады. Сол
кезеңде ұлы географиялық жаңалықтардың ашылуымен байланысты сауданың аясы
кеңіді, ал осы мүмкіндіктерді пайдаланып қалғысы келген кәсіпкерлердің
ірі капитал соммасына деген қажеттілігі туды. Оның үстіне теңізден
шалғай рынок пен шикізат көзін игерумен байланысты орын алатын шығындарды
жекелеген адамдар көтере алмайтын да еді. Нәтижесінде ағылшын, голландық
компаниялары акционерлік қоғамы Ост-Индия, Грудзон бұғазы
компанияларымен сауда жасаумен байланысты дүниеге келді. Міне осылар
бағалы қағаздарды бірінші шығарған ірі компаниялар болды. Олардың
акциялары күні бүгінге дейін Лондон мен Торонто биржаларында
сатылуда. XVI – XVII ғғ. Англиядағы акционерлік компаниялар капиталды
көп қажет ететін көмір өндірісін қаржыландыру үшін де ұйымдасқан
болатын. Сол кездегі Лондондық брокерлер келісімді тікелей көшеде немесе
кафелерде жасаған. Осыдан да болар “көше” рыногы деген атқа ие
болуы. Өнеркәсіп төңкерісінің басталуы, ірі
өңдеуші өнеркәсіп орындарының құрылуымен байланысты акцияны сату кең
өріс алды. Бұған жауап ретінде лондондық брокерлер 1779 жылы
королеваның меняльнигінің бір бөлігін жалға алды. Сөйтіп тұңғыш рет
лондондық қор биржасы дүниеге келді, “көше” рыногымен қатар ұйымдасқан
рынок тез даму алды. Ол өз кезінде өнеркәсіп пен сауданың дамуына ықпал
етті. Алғашқы американдық қор биржасы 1791 жылы Филадельфияда пайда болды,
ал 1792 жылы бұған пара пар бүгінде әлемге әйгілі Нью-Йорк қор биржасы
құрылды. Бүгінгі таңда дүние жүзінің 60-тан астам елінде шамамен 200
биржа бар. Солтүстік Америкада – 15 биржа, Еуропада – 100-ден астам,
Орталық және Оңтүстік Америкада – 20, қалғандары Африка, Азия және
Австралияда. Дамыған капиталистік елдерде кем дегенде бір-бірден биржа
бар. Биржалар жаңадан дамып келе жатқан индустриалды мемлекеттерде де
бар, сол сияқты Қытай мен Венгрияда бар. 31 биржа Халықаралық қор
биржаларының федерациясына кіреді. Бұл федерацияның мақсаты барлық
акционерлер үшін бірдей құқықпен қамтамасыз ету және бағалы қағаздар
рыногының құрылымын үйлестіріп отыру болып табылады. Бастапқыда биржалар
акция сатумен емес, үкімет пен темір жол компаниялары шығарған
облигацияларды сатумен шұғылданады. Олар болса ірі машина өндірісінің
инфрақұрылымын құруға қажетті қаражатқа мұқтаж болатын. Өткен ғасырдың
аяғынан бастап акционерлік меншіктің кеңінен дамуы биржаларды акциялар
сатуға мамандырды да облигациялармен жұмыс “көше” рыногына ауысты. XIX
ғасырдың 60-жылдары тағы да бір маңызды оқиға болды. Германияда ауыр
өнеркәсіпті дамытуға шығарылған бағалы қағаздармен делдалдық операцияларды
жүргізуді универсалды инвестициялық банктер өз қолдарына алды.
Ресейге брокерлік бизнес осы Германиядан келді (аз мөлшерде
Франциядан). Маклер, биржа, акция деген ұғымдар осындай финанс
инвестициясының тәжірибесімен бірге санаға енді. Сонымен бағалы қағаздар
нарығы дегеніміз не? Ол қаржы нарығының бір бөлігі екен. Қалған бөлігін
банк қарызы нарығы құрайды. Банк, шын мәнінде, коммерциялық банк болса
(мемлекеттік мекеме емес), қарызды бір жылдан астам уақытқа өте сирек
береді. Ал бағалы қағаздарды шығара отырып (облигациялар, акциялар) олардан
түсетін ақшаны ондаған жылдар бойы пайдалануы мүмкін. Қаржы нарығын
осылайша бөлу капиталдың айналмалы және негізгі болып бөлінуімен
байланысты. Бағалы қағаздар нарығы банктің несие жүйесін толықтырады,
өзара байланыста әрекет етеді. Мысалы, коммерциялық банктер бағалы қағаздар
нарығында аралық қызмет атқарушыларға жаңадан шығарылған бағалы қағаздарға
жазылу үшін қарыз береді, олар банктерге артық бағамен сату үшін бағалы
қағаздардың бір блогын береді.
Бағалы қағаздар нарығының маңызды бөлігі ақша нарығы болып
табылады, онда қысқа мерзімді (бір жылға дейін) қарыз міндеттемелері бар
казначейлік вексельдер айналыста болады. Ақша нарығы қолда бос
тұрған ақшаларды мемлекетке берудің икемді жолын қамтамасыз етеді,
сөйтіп корпорациялар мен жеке адамдардың уақытша бос ақшаларын табыс
табуға пайдалануға мүмкіндік жасайды. Онсыз толыққанды қаржы нарығының
орын алуы мүмкін емес. Барлық нарықтар сияқты, бағалы қағаздар нарығы да
сұраныс пен ұсынысқа, олардың бағасына тәуелді. Яғни бағалы қағаздар
нарығы сатып алу, сатумен байланысты экономикалық қатынастар жүйесін
құрайды. Нарықтың мөлшері қоғамдық еңбектің мамандануы дәрежесімен тікелей
байланысты. Бағалы қағаздар нарығы тікелей алғашқы және қайталама рыноктан
тұрады. Алғашқы рынокта мемлекеттік және муниципалды облигациялар, сол
сияқты акциялар мен облигациялар эмиссиясы жүзеге асырылады. Оны қаржылық
және қаржылық емес профильдегі әр қилы акционерлік компаниялар шығарады.
Алғашқы рынокта бағалы қағаздардың тікелей инвесторлары коммерциялық және
инвестициялық банктер, биржа фирмалары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы
қорлары, қаржылық емес корпорациялар және жеке адамдар. Олар биржа
фирмалармен инвестициялық банктер арқылы акциялар мен облигациялар сатып
алады. Бағалы қағаздардың қайталама нарығы эмитент бағалы қағаздарды
орталықтанған немесе орталықтанбаған сатып алу мен сатуды түсіндіреді.
Бағалы қағаздар – спецификалық тауар, барлық тауар сияқты тұтыну құны
мен бағасы бар. Бағалы қағаздардың тұтыну құнының мәні белгілі дәрежеде
табыс келтіреді, яғни процент (облигациялар бойынша) және дивиденд
(акциялар бойынша) төлегенде, сонымен қатар бағалы қағаздардың құн
курсының өсуі нәтижесінде келетін табыстар. Бағалы қағаздардың өздері
туралы айтатын болсақ, оның төрт түрі бар. Олар - акциялар, облигациялар,
вексельдер және олардан туындайтын қағаздар.
Акция мен облигациялардың инвестициялық сапасы бірдей емес,
яғни инвесторлар үшін тартылымдығы әр түрлі. Облигациялар, әдетте
акцияларға қарағанда жинақты сақталу кепілділігі молырақ. Әсіресе
мемлекеттік облигациялардың төлем қабілеті өте жоғары. Бағалы қағаздардың
басқа да түрлері бар. Мысалы, ордерлер қозғалмайтын мүліктерге қатысты
бағалы қағаздар, опциондар, фьючерлік келісімдер. Олар тәжірибелі
инвесторлар үшін де, алып сатарлар үшін де тартымды. Инвестицияның
сенімділігі мен табыс әкелу тұрақтылығы тұрғысынан ең сапалысы
мемлекеттік облигациялар, әсіресе казначейлік билеттер. Олардан кейін
жеке облигациялар және ірі компаниялардың “көп дауысты” акциялары.
Белгісіз, жаңадан ұйымдасқан фирмалар шығарған акциялар сапасы төмен
дәрежеге жатады. Осыған қарамастан АҚШ-та 120 миллион қызметкердің 47
миллионы акционерлер болып табылады. Осыншама адамды қамтитындай
акциялардың қандай тартымдылық күші бар? - Біріншіден, болашақта ескі
инвестициялардың еселеп өсуімен байланысты. Айталық, бір акцияны 100
долларға сатып алдыңыз делік, ал 10 жылдан кейін, егер кәсіпорын жақсы
жұмыс істейтін болса, ол акция 1000 доллар табыс әкеледі. Екіншідін,
акция ұстап отырушыларға дивиденд төленіп отырады. Үшіншіден, акцияны
ұстаушының дауыс беру құқы бар және кәсіпорын иесі ретінде басқадай
да құқықтары бар. Төртіншіден акцияларды сатып жіберу өте жеңіл.
Акционер – кәсіпорынның жеке меншік иесі, осы тұрғыдан оның бірқатар
құқы бар, ең алдымен дауыс беру құқы бар. Жылдық және төтенше
жиналыстарда акционерлер компаниялардың қызметіне бақылау жасайды. Олар
менеджерлер көмегімен бизнесті бағыттап, бақылап отыратын
директорларды сайлайды, олар төтенше маңызы бар мәселелер бойынша
шешімдерді бекітеді: атап айтқанда, корпорациямен қосылу, бизнес, сату
немесе жою, жарғыға түзетулер мен толықтырулар енгізу. Әдетте бір
акция бір дауысқа ие. Дауысқа иелігі жоқ акциялар да болады.
Олардың бірақ белгілі бір жеңілдіктері бар. Егер дауыс бермесе оның
қандай жеңілдік, ерекшелігі бар деген заңды сұрақ туындайды.
Жеңілдіктің бір түрі акция ұстаушыға жүйелі түрде белгіленген
мөлшерде дивиденд (облигациялар проценті сияқты) төленіп отырады. Ал
енді жеңілдік ерекшелігі, компанияны жабу кезінде осы акция
иегерінің бірінші кезекте мүліктерді сатудан түскен түсімнің бір
бөлігіне ие болу құқы бар. Бағалы қағаздардың қозғалысы мынадай үш
фазадан тұрады: аптаның үштен екісі, жаңадан бағалы қағаздарды
ойластыруға, шамамен осындай уақыт оны алғашқы орналастыруға кетеді, ал
осылардан кейін бағалы қағаздардың өзіндік айналымы басталады.
Қайталама рынок “көше” рыноктарымен биржалардан тұрады. Ол екі
түрлі қызмет атқарады: сатып алушыларды сатушылармен кездестіреді және
сұраныс пен ұсынысты теңестіре отырып бағаны тұрақтандыруға ықпал
етеді. Негізінен барлық облигациялар “көше” рыногының айналысында болады.
Бағалы қағаздарды сатып алуға деген тапсырманы (заказды) алысымен брокер
телефон арқылы өз әріптесін іздейді, өйткені ол кім сататынын жақсы
біледі. Кейбір жағдайда телефонмен әңгімеге ондаған брокерлер қатысады,
онда кішігірім “телефон” биржасы көрініс алады. Бағалы қағаздар нарығы
несие-қаржы жүйесінің бөлігі ретінде мемлекеттік бақылау мен реттеудің
қатаң объектісі болып табылады. Сонымен нарық болу үшін сұраныс пен ұсыныс
аралық қызмет атқарушы, реттеу және өзін өзі реттеу жүйесі болуы керек.
Бағалы қағаздарға деген сұраныс халықтың әлеуметтік-тұрмыс дәрежесімен
анықталады. Тұрмыс дәрежесі жоғары болған сайын, табыстың басым көпшілігі
жинақталады да, адамдар бағалы қағаздар сатып алуда мүдделілік көрсетеді.
Бағалы қағаздар ұсынысы, онда сұраныспен анықталады. Бағалы қағаздарға
сұраныстың дамуы қаржы жүйесін қайта құрумен тікелей байланысты. Бағалы
қағаздар нарығында қандайлық дәрежеде болмасын белсенділік күтер болсақ,
салық жүйесін жетілдіріп отыру да бүгінгі уақыт талабы, нарық
талғамы.
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Олар – меншік
қатынастары; шаруашылық субъектілерінің құрылуы мен оның қызмет көрсету
механизмі; олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары; қоғамның
барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне мүдделігінің дәрежесінде.
Қоғамдағы соңғы 6-7 жылда болған өзгерістер – Қазақстан
Республикасының нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет
алғандағы өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері. Нарық қатынастары
өркениетті елдерде ежелден дамып, соңғы 70 жылда социализм мен
капитализм деген екі жүйенің бәскексінде өзінің өміршеңдігін,
экономикалық және әлеуметтік тиімділігін дәлелдеді. Сол капитализм
экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын қолайлы үйлестіру арқылы
уақыт талабына сай әлеуметтік бейімделген нарықтық шаруашылық құра білді.
Қаржы несие институттары демократиялық негізде құрылған қазіргі нарық –
адамзат дамуының ең жоғары жетістігі. Одан әрі даму және өркендеу кезінде
оның институттары мен салалық құрылымдары, басқару әдістері мен қызмет
ететін субъектілері және т.с.с. нарыққа қатысушылары өзгеруі мүмкін. Бірақ
ол өзгерістер нарықтың түп негіздеріне әсер ете алмайтын жеке тұрғыдағы
өзгерістер.
Нарық – күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар
жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса,
екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы
нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың
өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм
несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым
көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде
міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасаған дәл осы міндеттемелері –
экономикалық механизмнің тұрақтылығының кепілі.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық-
құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі
ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен
шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем
айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің
инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі
қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни
оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық
ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды.
Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру
қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла
бастады.
90-шы жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей
шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және
оны одан әрі дамытудың басты құралы – бағалы қағаздар екені талассыз
ақиқат. Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да
меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншік
акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері – халықтың меншігіне
айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары
жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері
шоғырланып және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады.
Қазіргі өндірістің жалпы ұлттық өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін
арттыру бағалы қағаздар нарығының потенциалды қорларын пайдаланбай іске
асуы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру
және оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда.
Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің
Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру
процесін жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар
түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді
механизмдерінің бірі – акция шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Бағалы
қағаздар нарығының механизмі экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция
көздерін алуға мүмкіндік жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз
алуға мүмкіндік туғызса, ал облигация шығару ақша ресурстарын, оларды
банктерден алудан гөрі, тиімді жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет
бюджет кемшілігін толтыру мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай,
мемлекеттік бағалы қағаздар шығарумен шұғылданады.
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты
жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының
күрделі ұйымдық-экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты элементтерден
тұрады:
- эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздар шығаратын шаруашылық
субъектілері;
- инвесторлар, яғни уақытша бос ақша иелері – заңды және жеке
тұлғалар;
- бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер, дилерлер,
инвестициялық басқарушылар және т.б.
- инвестициялық компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы
қорлары және т.б. қорлар;
- қор биржалары, депозитарийлер, клирингтік және басқа да бағалы
қағаздарды тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және
реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар бар.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамуының
бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа,
тіпті ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар
нарығындағы операцияларды меңгеру міндеті пайда болғанын айқындайды. Бұл
өте терең экономикалық және құқықтық білімді, математикалық және
бағдарламалық жағынан қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап ететін
күрделі де қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы қағаздармен қызмет жасайтын
жоғары білімді мамандар дайындау – уақыт талабы. Әрине бұндай істе нақты
көмекті қазіргі батыс және отандық авторлардың ғылыми еңбектерін оқып,
үйренуден алуға болады. Сонымен бірге өткен тарихқа да оралу, оны білу -
алға басудың кепілі.
1.2 Жалған капиталдың мәні және акционерлік қоғамдар
Жалған капитал дегеніміз - қосымша құнның (табыстың) бір бөлігін
дивиденд немесе процент түрінде иемденуге құқық беретін бағалы қағаздар
иесінің меншік титулы. Бағалы қағаздар – акциялар, облигациялар, вексельдер
және басқа да түрлерде көрінетін капитал. Бағалы қағаздарды неліктен
жалған капитал деп атаған. Оған себеп болған:
Біріншіден, табыс көзі – тауар өндірісі. Ал бағалы қағаздардың пайда
болуы өндірістік (яғни қызмет атқаратын нақты) капиталмен тікелей
байланысты. Өнім өндірістен айналымға түсіп, табыс әкеледі. Ал бағалы
қағаздар өндірістен тыс тек айналымнан табыс әкеледі деген бұлдыр қиял
пайда болады. Оны мысал ретінде келтірген мына екі формуладан аңғару қиын
емес. Тауар айналымы (Т - А - Т) формуласындағы бірінші акт (Т - А) тауарды
сату басқа керекті тауарды сатып алу мақсатында жүргізіледі, яғни
қажеттілікті – керек тауарды сатып алу арқылы өтеу. Ал капиталдың айналымы
(А – Т – А*) формуласындағы мақсат – тауарды сатып алып қайта сату, яғни
процесс пайда табу мақсатында жүргізіледі. Бұнда А*= А+а, яғни а - қосымша
құн, өсім, немесе капитал. Ал капитал өздігінен өсетін құн, немесе қосымша
құн беретін құн.
Екіншіден, бағалы қағаздардың капитал болып есептелетін себебі
оларды сатуға болады. Бірақ олардың өз құны өте төмен, ал нарықтық
бағалары ирроцианалдық сипатта (өлшеусіз сандар) болады. Жалған капиталдың
бағасы капиталға сұраныс пен ұсыныстың арақатынасына және бағалы
қағаздарды сатудан түскен табыстың мөлшеріне байланысты анықталады.
Капиталға сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса және одан түскен
табыстың мөлшері де жоғары болса, онда жалған капиталдың бағасы оған тура
пропорционалды өседі. Керісінше, егер капиталды ұсыну сұраныстан жоғары
болса және банктік проценттің деңгейі де жоғары болса, онда жалған
капиталдың бағасы бұларға кері пропорционалды кемиді. Мысалы, бағалы
қағаздардан түсетін жылдық табыс 50$ делік, ал қарыз процентінің деңгейі
5% болған жағдайда бағалы қағаздардың бағасы 1000$ болады: (50х100%)
5=1000$
Демек, жалған капиталдың бағасы жиі өзгерістерге ұшырап тұратын
нарықтық құн.
Жалған капитал нақты (өндірістік) және несие капиталдарымен
байланысты болғанымен, олардың оқшауланып шыққан бөлігі, яғни олардың
бағалы қағаздардағы көрінісі ретінде айналыста жүреді. Оның нақты
капиталдан мынадай ерекшеліктері бар:
1) жалған капиталдың өз құны (өте аз) жоқ. Бірақ бағалы қағаздардың
кейбір түрлері нақты капиталдың орнында жүреді; 2) бағалы қағаздардың
айналысы қор биржасынан және несие жүйесінен басталады, ал нақты капитал
өндіріс аясына қызмет көрсетеді; 3) жалған капиталдың мөлшері (бағалы
қағаздардың сатылатын жиынтық бағасы, яғни бағалы қағаздардың курсы) бағалы
қағаздарды сатудан түскен табыстың капиталға айналуымен анықталады. Ал
өндірістегі нақты капиталдан түскен пайда сол нақты капиталдың өз
мөлшеріне байланысты болады.
Жалған капиталдың пайда болуын К.Маркс капитализация деп атады. Ал
капитализация – мүліктің немесе нақты капиталдың ақша капиталына айналуы
деген ұғым [51] 4) жалған капиталдың мөлшерінің өзгеруі нақты капитал
көлемінің өзгеруіне дәл келмейді.
Жалпы алғанда, жалған капитал нақты капиталға қарағанда шапшаң
өседі. Бұл жағдай акционерлік кәсіпорындардың тез дамуына, бағалы
қағаздардан түсетін дивиденд пен процент мөлшерінің айырмашылығына және
де бағалы қағаздардың көлемінің соңғы кездері тез ұлғайуына байланысты.
Сонымен бірге жалған несие капиталынан да айырмашылығы бар. Олар:
- Біріншіден, бағалы қағаздар несие капиталының қозғалысынан пайда
бола отырып, ол несие капиталынан бөлініп, бағалы қағаздар нарығында
дербес қозғалыс жасайды. Өйткені бағалы қағаздарды сатып алу
дегеніміз ақша капиталының бір бөлігін қарызға берумен бірдей. Ал
қарыз – несиелік құжат, немесе бағалы қағаздар түрінде айналыста
болады.
- Екіншіден, несие капиталынан түсетін табыс оның өзінің мөлшерімен
анықталса, ал жалған капиталдың мөлшері оның айналысынан түсетін
табысына байланысты болады. Ол табыс дивиденд немесе процент
түрінде түседі. Бағалы қағаздар өз қозғалыс заңдарына ие болып,
нақты капиталдың қозғалысына көбіне тәуелді болмайды.
Сонымен, бағалы қағаздар қарыз капиталын орналастыратын ортаның тек
біреуі ғана. Жалған капитал сан жағынан қарыз капиталынан көп және
айналыста бір-біріне дәл келмейді. Нақты капитал мен жалған капиталдың
мөлшері жағынан да біріне-бірі дәл келмеуі бағалы қағаздар нарығына тән
ерекшелік. Жалған капиталдың пайда болуы мен оның өсуі байлықтың бір жерге
шоғырлануына әсер етеді.
Акционерлік қоғамдар және олардың құрылтайшы пайдасы. Акционерлік
қоғам (бұдан әрі - қоғам) деп өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат
тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлғаны айтады. Ал акция – үлесті
немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз, яғни акция қоғам шығаратын және
олардың түрлері мен санаттарын (категорияларына) қарай акционердің
дивидендтер алуға, қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам таратылғаннан
кейін оның қалған мүліктерінің бір бөлігіне құқықтарынан куәландырады.
Қоғам өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауапты
болады. Акционер қоғамның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және өзіне
тиесілі акциялар құнының шегінде қоғамның қызметіне байланысты зияндарға
тәуекел етеді.
Экономикасы дамыған елдерде олар корпорациялар деп аталады.
Акционерлік қоғамдар жабық және ашық қоғам үлгісінде құрылады. Қоғамның
фирмалық атауы болады, онда қоғамның атауы, сондай-ақ, қоғамның үлгісіне
қарай ашық акционерлік қоғам немесе жабық акционерлік қоғам деген
сөздер немесе тиісінше ААҚ және ЖАҚ аббревиатурасы болуға тиіс. Қоғам
осындай фирмалық атауымен мемлекеттік тіркеуден өтеді.
Жабық акционерлік қоғамдардың акциялары өзінің құрылтайшылары мен
алдын ала айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылады. Жабық қоғам
акционерлердің саны жүзден аспауға тиіс және ол өзі шығаратын акцияларды
жабық әдіспен ғана орналастыруға хақылы.
Жабық қоғам акционерлерінің осы қоғамның басқа акционерлері сататын
акцияларды сатып алуға артықшылықты құқығы бар. Жабық қоғамның өз
акцияларын сатқысы келетін акционері оларды қоғамның басқа акционерлеріне,
ал олар бас тартқан жағдайда - қоғамның өзіне сатып алуға ұсынуға
міндетті. Сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығы акциялар
сатуға ұсынылған кезден бастап отыз күн бойы акционерлерде сақталады.
Бағалы қағаздардың жіктелуі. Қарыз міндеттемесінің анықтамасы бағалы
қағаздар анықтамасымен тығыз байланыста. Бағалы қағаздар деген екінші
нарықта белсенді түрде айналысқа түсетін қарыз міндеттемесі. Қарыз
міндеттемелерінің барлығының арнаулы бағалы қағаздар сияқты нысаны
(формасы) болмайды. Олардың көбісі келісім құжатында 1-2 бап ретінде
көрсетіледі. Бағалы қағаздардың көбі арнаулы тіркеуден өтеді. Тіркеу
инвесторларға бағалы қағаздар туралы дәл және маңызды мағлұмат алуға
көмектеседі. Сол арқылы инвестор (салым иесі) өз инвестициясының сапасын
дәл анықтауына мүмкіндік алады.
Бағалы қағаздар бірнеше түрлі болып жіктеледі: біріншіден, түсіретін
кірісіне; екіншіден, эмитенттің сипатына; үшіншіден, айналым мезгілі мен
айналым жеріне байланысты. (1-суретте)
1. Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып
екіге бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен
төленіп, ал қарыздардың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген
уақытта өтеу көзделеді. Үлесті бағалы қағаздар, немесе оны акция деп
атайды. Акция оны иемденушінің корпорацияның мүлігіндегі үлесін
көрсетеді және иемдеушіге шектеусіз уақыт бойы дивиденд түрінде кіріс
түсіреді. Ал бағалы қағаздардың басқа түрлері қарызды және үлесті
түрлерінен туындайды.
2. Бағалы қағаздар шығарушысы (эмитент) жөнінен де жіктеледі.
Олардың эмитенттері мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы
институттары және тағы басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін. Эмитенттеріне
байланысты үлесті және қарызды бағалы қағаздар төмендегідей түрге
бөлінеді:
- Қазыналық, немесе үкімет атынан Қаржы Министрлігі шығарған бағалы
қағаздар. Бұл қағаздар еңбір сенімді қағаздардың бірі. Себебі оның төлемін
(өтелуін) мемлекеттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз етеді. Бұл бағалы
қағаздардың көп тараған түрлері қазыналық вексельдер мен қазыналық
облигациялар. Мемлекеттік меншіктегі кәсіпорындары да көбіне облигация
түріндегі бағалы қағаздарды шығарады.
- Жергілікті әкімшіліктер мен олардың меншігіндегі кәсіпорын бағалы
қағаздары. Олардың төлемін қамтамасыз ететін жергілікті салықтар мен
нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.
- Қаржы институттары мен корпорациялардың, яғни ашық түрдегі
акционерлік қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы
қағаздары. Оларды өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы кәсіпорындарымен
қатар коммерциялық банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялары,
зейнетақы қорлары шығарады.
- Банктердің бағалы қағаздары – олар депозитік сертификаттар (салым
құжаты), чектер және бұдан да басқа банктің өзінің қарыз міндеттемелері.
- Кәсіпкерлердің бағалы қағаздары – олар коммерциялық вексельдер,
фьючерстік шарттар және басқа коммерциялық қағаздар.
3. Бағалы қағаздар қай жерде сатылады деген сұраққа жауап бойынша
да жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал
нарығындағы бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді.
Ал ақша нарығы қаржы нарығының бір бөлігі, онда қысқа мерзімді
бағалы қағаздар сатылып және сатып алынады. Оның айналу мерзімі 1 күннен
1 жыл аралығына созылады. Бұл нарыққа қазыналық вексельдер, депозиттік
сертификаттар және басқа коммерциялық қағаздар сатуға түседі. Оларды
шығарушылар әртүрлі жіктеу топтарына жатса да, олардың бәрі қарызды бағалы
қағаздарға жатады.
Капитал нарығына 1 жылдан астам уақытқа шығарылған бағалы қағаздар
түседі. Олар үлесті де, қарызды да бағалы қағаздар болуы мүмкін. Олардың
эмитенттері де әртүрлі: мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар,
қаржы институттары және тағы басқалар.
Айта кететін жәйт, бағалы қағаздардың кейбір түрі қысқа мерзімге
яғни 1 жылға дейін айналымда болса да капитал нарығында жүреді. Мысалы,
опцион.
2 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар қатынастарының реттелуі
2.1 Бағалы қағаздарды шығару және олардың эмитенттері
Бағалы қағаздар – ең алдымен мүлікті иемдеуге құқық беретін ақшалы
құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі.
Бағалы қағаздар толтырылуы немесе жазылуы жөнінен екі түрлі болуы мүмкін:
не заң жүзінде бекітілген жеке құжат түрі, не есепшотқа енгізілген жазу
түрі. Егер басқа адамға иемденуге берілсе бағалы қағаздардың екінші түрі
бойынша ерекше куәлік толтырылып беріледі. Оны иемдену құқын беретін
құжатты сертификат деп атайды.
Шығаруы жөнінен бағалы қағаздар нарықтық және нарықтан тыс болып та
екіге бөлінеді. Нарықтан тыс бағалы қағаздар әлеуметтік – нарықтық
қатынастардың дамуы негізінде пайда болған қағаздардың дамуы негізінде
пайда болған қағаздардың ерекше түрі. Оларға жинақ облигациялары, зейнетақы
қорларының облигациялары және с.с. жатады. Жинақ облигациялары негізінен
жеке тұлғалар арасында орналастырылады. Бұл бағалы қағаздар қазіргі кезде
АҚШ-та кең тараған. Зейнетақы қорларының облигациялары және жеке зейнетақы
облигациялары, оларға, мысалы, АҚШ-та біреуге жалданбай-ақ өзалдына қызмет
істейтін адамдардың ақшасына шығарылған облигациялар жатады. Ал депозиттік
облигациялар қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді болып үшке
бөлініп, тек жергілікті басқару органдарына ғана сатылады. Бұл ұйымдар
шамалы болса да табыс әкелетін, бірақ салық төлеуден босатылған өздерінің
облигацияларын шығаруы мүмкін.
Нарықтан тыс бағалы қағаздар әртүрлі қорларға немесе банктерге, оның
ішінде шател банктеріне және кәсіпорын, ұйымдарға салған капиталдан түскен
табысты иемденуге құқық береді. Бұл бағалы қағаздарды шығару шарты бойынша
иемденуші – заңды немесе жеке тұлғалар – оларды басқа иемденушіге беруге
құқығы жоқ. Сондықтан бұл қағаздар нарықта еркін айналымға түсе алмайды.
Сонымен қатар, нарықтан тыс бағалы қағаздарға (мысалы, АҚШ-та және
кейбір басқа елдерде тараған) басқа мемлекеттердің Орталық банктерінде
орналастыру үшіншығарылуы кең өрістеген облигациялар жатады. Соңгы кездерде
барлық дамыған елдерде нарықтан тыс бағалы қағаздарды шығаруды кеңейтужәне
олардың түрлері мен санын көбейту тенденциялары байқалуда.
Ал айналымға түсетін бағалы қағаздарды нарықтық бағалы қағаздар деп
атайды. Бағалы қағаздар айналысы деп оларды сатып алу – сатуды және заң
жүзінде олардың иемденушісін өзгерту әрекеттерін айтады. Бағалы қағаздарды
шығарып, оны айналымға түсірушіні эмитент деп атайды.
Бағалы қағаздарды шығарып, оларды бірінші иемденушілерге
(инвесторларға) сату мына түрде жүзеге асырылады (инвесторлар жеке және
заңды тұлға болуы мүмкін):
Біріншіден, қоғам құрып, олардың акцияларын құрылтайшылар арасында
орналастырғанда;
Екіншіден, қоғамның алғашқы жарғылық капиталының көлемін жаңадан
акция шығарып өсіргенде;
Үшіншіден, заңды тұлғалардың, яғни мемлекеттің, мемлекеттік
органдардың немесе жергілікті әкімшіліктердің облигация және басқа қаржы
міндеттемелерін шығару арқылы қарыз капиталын пайдаланғанда.
Сонымен, қоғам құрылғанда оның жарғылық капиталы құрылтайшылар
арасында толығынан үлестірілуі қажет. Қоғам құрылған кезде оның акцияларына
жазылуға болмайды.
Эмитент және сонымен қатар эмитенттің келісімімен бағалы қағаздарды
алғашқы иемденуші инвестициялық институттар әрбір бағалы қағаздарды сатып
алушыға сату тәртібін түсіндіретін эмиссия проспектісін алдын-ала шығару
тиіс. Оны ақпарат құралдарында жариялау міндетті.
Эмиссия проспектісінің бірінші тарауында эмитент туралы жалпы
деректер, яғни эмитенттің аты мен ұйымдастыру-құқықтық формасы және эмиссия
проспектісіндегі деректердің дұрыстығына жауапты адамның аты-жөні
көрсетіледі. Ал екінші тарауында инвестициялық мәлімдеме жарияланып, онда
инвестицияның маңызы және инвестициялық саясаттың бағыты немесе бағалы
қағаздар нарығындағы эмитенттің қысқаша жұмысы баяндалады. Үшінші тарауында
бағалы қағаздар шығару жөнінде мәліметтер жарияланады. Ол мәліметтер
арасында:
- кәсіпорын құрылған кездегі оның жарғылық капиталының мөлшері;
- шығарылатын бағалы қағаздардың түрі, оның номиналы, жазылу бағасы;
- акция сатуды бастау және аяқтау күндері;
- бір инвестор сатып алуға рұқсат етілген акция саны;
- бағалы қағаздарды сату түрі (қолма-қол ақшаға немесе қолма-қол
ақшасыз
есеп арқылы сату);
- кейбір инвесторларға сатып алуды шектеу;
- эмитенттің мекен жайы мен телефоны бар.
Эмиссия проспектісінің келесі тарауларында бұдан бұрынғы эмиссия
туралы, эмитенттің құрылтайшысы, басқарушылардың аты-жөні және олардың
қоғамының жарғылық капиталындағы үлесі, сонымен қатар басқарушылардың
қазіргі уақыттағы жұмыс лауазымы мен соңғы 5 жыл ішіндегі қызмет орны, оның
ішінде басқару органынан тыс жердегі қызметі туралы мәліметтер көрсетіледі.
Бұдан басқа, проспектіні тіркеу кезінде болған (егер ондай болса) эмитент
пен оның басшыларына сотқа берілген арыз және жазалау шаралары көрсетіліп,
қоғамның қаржылық жағдайы жөніндегі есеп пен қызмет нйтижесі баяндалады.
Ал қорытынды тарауларында бағалы қағаздарды сатып алу шарттары,
иемденушінің құқығы және сол сияқты инвесторларды қызықтыратын басқа да
хабарлар орын алады.
Қорыта айтқанда, эмиссия проспектісін шығару эмтиенттің
сенімділігін, инвесторлар мүддесінің қорғалуын, сайып келгенде, бағалы
қағаздар нарығы қызметін бақылауға көмектеседі.
Эмитент пен инвестиция институттары, яғни акцияларды алғашқы
иемденушілерге сатушылар акцияның бағасын барлық сатып алушыға бірдей
белгілеулері міндетті. Бұл жағдайда бір уақытта шығарылған акциялардың
бағасы бірдей болуы шарт.
Бағалы қағаздарды шығаруды мемлекет органдары қатаң бақылап отырады.
Оларды шығарушылардың барлығы Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі
жанындағы Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияда тіркеуден өтіп,
мемлекеттік тіркеу номерін алуы қажет.
Жекеменшіктендіру – бағалы қағаздар нарығын дамытудың негізі. Бағалы
қағаздар нарығы тек әдеттегі тауар – ақша қатынастар және меншік
қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жаңа нарық
қатынастарына сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру жүрді. Әсіресе Англияда
ол шапшаң қарқынмен өтті. Сондықтан жекеменшіктендірілген кәсіпорындардың
акция саны қанша көп болса да өркендеген нарық жағдайында оларды
орналастыру өте оңай. Ал тәуелсіз мемлекеттер достастығы (ТМД) елдердің
жайы өзгеше.
Бұл елдерде бағалы қағзадар нарығы жаңадан қалыптасып келе жатқан
жағдайда жекеменшіктентіру акцияландырумен тікелей байланысты. Себебі,
көптеген кәсіпорындар да, халық та осындай жаңа құбылыстар арқылы нарыққа
кең көлемде қатынасуға мүмкіндік алады. Жекеменшіктендіру бағалы
қағаздардың жаңа түрі – жекеменшіктентіру чектерін (купондарын) өмірге
келтіреді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздар, өз иесіне мемлекеттің иелігінен
алып, жекеменшіктендіірілген меншікті бір бөлігін қайтарымсыз пайдалануына
құқық береді.
Ірі және орта кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акционерлік
қоғам ретінде қайта құрудан басталады. Акционерлік қоғамның иесі –
акционерлер, олардың меншік құқы акция берумен куәландырылады.
Жекеменшіктендіру чектеріне кез келген жекеменшіктентірілген
кәсіпорынның акциясын сатып алуға болады. Ал жекеменшіктендірілген
кәсіпорын ұжымы мүшелері өз кәсіпорнының акциясын жеңілдікпен сатып алуға
құқы бар. Ондай сатып алуды да жекеменшіктентіру чегімен төлеуге болады.
Жекеменшіктендіру чегіне басқа акционерлік қоғамға айналған кәсіпорындардың
акциясын сатып алу аукциондарда жүргізіледі. Аукцион өтетіні туралы алдын
ала ақпарат құралдарында жарияланады. Сонымен бірге жекеменшіктендіру
чегіне арнаулы инвестициялық қорлардың да акциясын сатып алуға болады.
Ондай қорлар чектерді өздерінде көптеп шоғырландырып, оған басқа
акционерлік қоғамдардың акциясын сатып алушы сол қордың иемденушісінің
біреуі болып есептеледі. Қор оған өз пайдасының бір бөлігін төлейді.
Инвестициялық қорлар – жеке мекеме. Мемлекет инвестициялық қорларға салған
чектерге кепілдік бермейді.
Осы айтылғандардан басқа, жекеменшіктендіру чегін мұра етіп
қалдыруға, сыйлық ретінде беруге және сенімхатпен басқа адамға беруге де
болады. Біздің елімізде жекеменшіктендіру чегіне акция сату және меншік
жекеменшіктендіру 1994-1995 жылдары өтті. Ол кездерде көптеген
инвестициялық қорлар ашылып, халық ол қорларға чектерін тапсырғанымен
олардың орнына акция алғандары аз.
Қорыта айтқанда, жекеменшіктендіру бір жағынан бағалы қағаздардың
жаңа түрі – жекеменішіктендіру чегін нарыққа әкелсе, екінші жағынан
кәсіпорынның чегін нарыққа әкелсе, екінші жағынан кәсіпорынның жаңа
ұйымдастыру-құқықтық формасы – акционерлік қоғамдардың көптеп құрылуына
және олардың қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдай жаңа акциялар мен
облигацияларды эмиссиялаумен қатар, бағалы қағаздардың басқа түрлерін
шығаруға да себепші болады. Сонымен, кәсіпорындарды жекеменшіктендіру –
бағалы қағаздар нарығының қалыптасуындағы алғашқы кезең.
Бағалы қағаздар нарығы – қаржы нарығынң құрамдас бөлігі.
Қазақстан Республикасының жоспарлыэкономикадан түбегейлі жаңа, нарықтық
мемлекет реттейтін экономикаға өтуі елімізде қаржы нарығын және оның
қызметін қамтамасыз ететін институттардың құрылуын талап етеді. Бұл өте
күрделі және ауқымды мақсат. Көптеген жылдар бойы елімізде шын мәтінінде ия
қаржы нарығы, ия оның инфрақұрылымы, яғни жеке коммерциялық және
инвестициялық банктер, биржалар, сақтандыру қоғамдары болған жоқ. Қаржы
саласының барлығын мемлекет айрықша құқықпен (монопольно) өзіне қаратып,
барлық кіріс көздерін халықтың қажетін өтемейтін міндеттерге жұмсап
отырады. Оған дәлел мынадай мысал, ұлттық жалпы өнімнің заттай құрылымының
¾ бөлігі өндірістік құрал-жабдықтарды өндіруді ұлғайтуға болмаған. Елімізде
ұзаққа созылған тапшылық экономикасы қалысып, ол тек тұрмыстық игіліктің
өткір кемшілігін де тудырады. Сондықтан, шаруашылықты ұйымдастыру мен оны
басқаруды жаңа әдіспен жүргізу объективті қажеттілік еді.
Нарықтық экономика – адамзат өркениеттілігінің ең жоғарғы жетістігі
және өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді түрі екендігін дүниежүзі
мемлекеттетірінің көпшілігінің өркендеу тәжірибесі дәлелдеген ақиқат
шындық. Ал Қазақстан Республикасы үшіншаруашылықты жүргізудің жаңа
әдістеріне өту – тек ашықнарыққа өту ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік
экономикалық саясаттағы субъективизмнен (әділетсіздіктен) бас тарту.
Шаруашылықты нарық әдістерімен жүргізу қаржы нарығының мол
мүмкіндігін пайдалануды талап етеді. Қаржы нарығы – мемлекеттің бүкіл ақша
қорларының жиынтығы. Бұл қорлар экономиканың әртүрлі субъектілерінің
сұранысы мен ұсынысы әсерінен өзгеріп және үнемі қозғалыста болады. Қазіргі
кезде дүниежүзінде АҚШ-тың, Еуропа бірлестігі мен Жапонияның қаржы нарығы
ең үлкен қорларды иемденуде. Ал Қазақстан Республикасының нарықтық
экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өз өркендеуіне
жетеді деуге әзір ерте.
Жалпы қаржы нарығы біріне-бірі байланысты және біріне-бірі
толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан
тұрады:
Біріншіден, айналымдағы қолма-қол ақша нарығы және қолма-қол ақша
қызметін атқаратын қысқа мерзімді төлем құралдары (вексельдер, чектер және
с.с.) жатады. Қазақстан Республикасының қаржы нарығы қазіргі кезде
айналымдағы қағаз ақшаның құнсыздануынан инфляцияға ұшырауда. Егер жалпы
ұлттық өнім жылына 5%-ке, ал айналымдағы ақша – 6-7%-ке өссе, онда жалпы
ұлттық өнімді сату да оңайға түседі. Онда экономикада жағымды өзгерістерді
аңғаруға болады. Егер де жалпы ұлттық өнім жылына сол 5%-ке, ал айналымдағы
ақша 10-20%-ке және одан да көп өссе, онда қарқынды инфляция болып,
экономика құлдырап төмен кетеді. Қазіргі кезде біздің мемлекеттің
экономикасы дағдарыста.
Екіншіден, несие капиталының нарығы, яғни қысқа және ұзақ мерзімді
банктен несие нарығы. Коммерциялық банктер (олардың саны 71) қысқа мерзімді
несиені қайтарылуына көзі жеткенде ғана жоғары проценттік өсіммен береді.
Бұл несиені өзінің айналым қаржысы жоқ кәсіпорындар алуына мәжбүр. Негізгі
қорларды құруға және олардың жаңартуға проценттік өсімі өзгеріп, қайта
қаралып отыратын ұзақ мерзімді несие беріледі. Сондықтан, қаржы нарығының
бұл бөлігіне де дағдарыс тән;
Үшіншіден, бағалы қағаздардың нарығы. Бұл нарықтың кейбір белгілері
КСРО-да қазан революциясына дейін болғанымен, соның 70 жыл бойы оның
ешқандай өсу белгісі болған жоқ. Ал 90-шы далдардың басында ТМД елдерінде,
оның ішінде Қазақстанда басталған нарық қатынастары даму және одан әрі
жетілу үшін белгілі бір уақыт қажет. Себебі, нарық меншік қатынастарын және
мемлекет пен жергілікті басқару органдарының қаржы саясатын өзгертуден
басталады. Айта кету керек, нарық ең бірінші меншікті жекеменшіктендіру
және мемлекеттік кәсіпорындарды акцияландырудан басталады. Қазіргі кезде
егемен жас мемлекеттер бюджет тапшылығын толтыру мақсатында бұрынғы
үйренген әдіс – ақша белгілерін шығаруменшұғылданбай, оның орнына
мемлекеттік бағалы қағаздардың бірі – қысқа мерзімді мемлекеттік
вексельдерді (ГКО) шығарумен айналысуда. Жергілікті басқару органдары да
дәл осы жолды пайдалануда.
Бағалы қағаздар нарығы экономиканың кез-келген саласының өз қажетіне
ақша қорын алуына жол ашуда. Мысалы, акция шығарып осы қорды үнемі, яғни
кәсіпорын жабылғанша пайдалануға болады, ал облигацияны шығару несиені
банктен алудан тиімділеу жағдай жасайды. Бұл айтылғандар бағалы қағаздар
нарығын өрістеуге мүмкіндік береді. Қаржы нарығына мемлекеттік үстемдікті
жойған кезде, ол әкімшілік емес, тек экономикалық заңдардың әсерімен қызмет
жасайды. Егер қаржы нарығы жеке меншікке негізделсе, әрине оның әкімшілік
тәсілмен қызмет етуі мүмкін емес. Кәсіпорын мемлекеттік меншіктен
акционерлік меншікке өткенде бүкіл табыстың салық төлегеннен кейін қалғаны
өз меншігінде болады. Кәсіпорындар осы уақытша бос қаржысына коммерциялық
бактердің төлейтін проценттік мөлшері нарық деңгейіне сай келгенде ғана
есепшотта сақтайды. Сонымен, шаруашылықты экономикалық әдістермен жүргізу -
өндірістің өсуін қамтамасыз етіп, қаржы қорларының көбейіп, қоғамда
әлеуметтік оң өзгерістердің болуының кепілі.
Бағалы қағаздар нарығының қызметі және оның маңызы. Бағалы қағаздар
нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша тауарымен өзгешеленеді. Ол өзгеше
тауар – бағалы қағаздар. Олар біріншіден, меншік белгісі, екіншіден, қарыз
міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу құқы және табыс төлеу
міндеттемесі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл тауарды өз құны
аз болсада, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады. Бағалы қағаздардың
көрсетілген құны (номиналы) өте төмен болғанымен, мысалы, өндіріс
кәсіпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгілі-бір мөлшерін көрсетеді. Егер
бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынанжоғары болса, онда оның
бағасы көрсетілген құннан (номиналынан) жоғары болады (керісінше де болуы
мүмкін). Бұндай нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы, бағалы қағаздардың
жалған капитал екенін көрсетеді.
Жалған каитал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Бағалы қағаз және оның түрлеріне сипаттама
1.1 Бағалы қағаздардың тарихи мәні, түсінігі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Бағалы қағаздардың негізгі және туынды
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2 ҚР-дағы бағалы қағаздар қатынастарының реттелуі
2.1 Бағалы қағаздарды шығару және олардың
эмитенттері ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 ҚР-да бағалы қағаздар нарығының құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... 20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 38
Қосымша
кестелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 0
Кіріспе
Бағалы қағаздар нарығын құру және дамыту шаруашылықты бір
орталықтан қаржыландырудың тиімсіз жүйесін және салааралық қайта
бөлуді өзгертуге, нарықтық құрылымдардың инвестицияға деген
сұраныстарын қанағаттандыруға және бұл нарыққа салааралық капиталдың
қайта құйылуын реттеуші болуға, ірі кәсіпорындар мен банктер
жұмысының барометрі болуға мүмкіндік береді. Бағалы қағаздар
нарығының дамуы экономиканы көтеруге мынадай шараларды іске
асырғанда ғана ықпал етеді: тауар нарығын қалыптастыру,
монополиялсыздандыру, шағын кәсіпорынды қолдау, ақша айналысын нығайту.
Тауарлар мен қор құндылықтарының биржалық саудасы таяу
арадағы ресурстарды қорландыру жүйесінен және бір орталықтан капитал
жұмсалымдарын үлестіруден тауарлар және қаржы тасқындарының нарықтық
реттеу әдісіне өтуге мумкіндік жасайды. Акцияларды шығару
мемлекеттік құрылымдары мемлекет иелігінен алудың ең басты
құралдарының біріне және өнеркәсіпті жандандыру мен қайта құруда
жеке және заңды тұлғалардың ақшалай табыстарын жұмылдырудың тиімді
құралдарына айналуда. Сондықтан да бағалы қағаздар нарығына
қатынасушылардың барлығының алдында бағалы қағаздармен техникасын
игеру; биржалық істі регламенттеуді үйрену; мемлекеттік кәсіпорындарды
акционерлеу және жекешелендіруге байланысты іс тәжірибелерді игеру
міндеттері тұрады.
Бағалы қағаздар нарығыныњ міндеті – бағалы қағаздарды сатушылар
мен сатып алушылардың көңілінен шығатын бағада инвестицияға толық
қаражат жұмсауды қамтамасыз ету болып табылады. Бұл міндеттерді шешу
бағалы қағаздар нарығында қызмет етуші делдалдарын – брокерлер мен
инвестициялық дилерлердің қатынасуынсыз мүмкін емес. Тек қана солар
бағалы қағаздар нарығын қандай жағдайда да, қашан және қандай
шартпен және қандай бағалы қағаздар шығаруы қажет екендігін біледі.
Бұл жерде брокер бағалы қағаздарды сатушыларды сатып алушылармен
кездестіріп, ол үшін комиссиондық ақша алса, ал инвестициялық дилер өз
есебінен және өз атынан бағалы қағаздарды сатып ала отырып, кейіннен
қайта сатады. Қайта сатудан түскен түсім оның пайдасын құрайды. Өз
жұмысында брокерлік және дилерлік операцияларды жүзеге асырушы ірі
инвестициялық компаниялар ішкі бағалы қағаздар нарығының басты
тұлғалары болып саналады.
Қазақстан Республикасының заңында көрсетілетін бағалы қағаздар
нарығының идеологиясы келесідей қағидалардан тұрады:
• әрбір потенциалды инвестор үшін бағалы қағаздарды эммиссиялаудың барлық
түрлері бойынша толық және тура ақпараттардың болуы;
• бағалы қағаздар нарығының қатынасушыларының (инвестициялық
фирмалардың, қор биржалары және тауар биржаларының қор бөлімдері,
брокерлік фирмалар және т.б. біліктілігі.
Бұл аталған мекемелердің жұмысындағы кәсіби сапасы туралы қойылатын
талаптардың маңызы арта түседі. Инвестициялық қор ретінде құрылатын
кез келген заңды тұлғаның штабында бағалы қағаздармен жұмыс жасай
алатын маманның болуы міндетті. Ол алғашқы және қайталама бағалы
қағаздар нарығының дамуы туралы хабардар болуға тиіс. Қазақстанда
нарықты объективті түрде реттеу үшін мыналар қажет: Біріншіден, оның
мемлекеттік сектордың кәсіпорындарымен қатар, жеке кәсіпкерлерін және
қалыптасып келе жатқан шағын және орта бизнесті, сол сияқты
үкіметтің бюджетінің тапшылығын қаржыландыру үшін қажетті ресурстарды
іздестірумен тікелей байланысты болуы; Екіншіден, республика
азаматтарына бағалы қағаздар сатып алуға және сатуға мүмкіндік
беретін үкіметтің жекешелендіру стратегиясымен байланысты болуы;
Үшіншіден, ақша массасына ұлттық банк жағынан бақылау жасауда жаңа
жанама механизмдерді қалыптастыру үшін, мемлекет жағынан нарықты
реттеудегі біліктілік республикамыздағы нарыққа өтудегі жаңа көптеген
мәселелерді шешуге көмектеседі. Біздің экономикалық жағдайымызда
немесе әлемдік нарыққа енуіміздегі ең өзектісі, бұл әлемдегі бағалы
қағаздар нарығына байланысты жинақталған барлық құндылықтарды оқып
үйрену және хабарлау болып табылады. Қор нарығын мемлекеттік
реттеудің қажеттігін әлемдік тәжірибе көрсетіп берді. Ол әр елдегі
өзіндік ерекшеліктерге қарай ескерілетін жағдайларда, мемлекеттік
реттеудің формалары мен әдістерінің ортақ үлгісін жасайды.
Қазақстанда енді қалыптасқан қор нарығы әзірге жеткіліксіз жағдайда
реттелуде. Оған қол жеткізу үшін инвесторлардың мүддесін қорғайтын және
бағалы қағаздар нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ететін зањдылыќтарды
тез арада дайындау қажет. Бағалы қағаздар нарығына қатысты мемлекеттік
саясаттың негізін жасауда өзін-өзі реттеу қағидасына көңіл аударуға тиіс.
Осыған байланысты мемлекеттік саясат бұл сферадағы жеке кәсіпкерлікті
марапаттауға бағыттауы тиіс. Бағалы қағаздар айналысы сферасындағы жеке
бастаманы қолдауға байланысты шаралармен қатар, қор нарығы субъектілерінің
қызметіне мемлекеттік, әкімшілік және жанама бақылау қою шараларының
жүйесін жасау, сол сияқты экономикалық қор секторындағы нарықтық
ортаға толық мемлекеттік араласу жүйесін дайындау қажет. Экономикалық
бақылау шаралары мемлекеттік қызмет арқылы дербес нарық агенті ретінде
жүзеге асуы тиіс.
1 Бағалы қағаз және оның түрлеріне сипаттама
1.1 Бағалы қағаздардың тарихи мәні, түсінігі және түрлері
Бағалы қағаздар орта ғасырлардан бері қарай қолданыла бастады. Сол
кезеңде ұлы географиялық жаңалықтардың ашылуымен байланысты сауданың аясы
кеңіді, ал осы мүмкіндіктерді пайдаланып қалғысы келген кәсіпкерлердің
ірі капитал соммасына деген қажеттілігі туды. Оның үстіне теңізден
шалғай рынок пен шикізат көзін игерумен байланысты орын алатын шығындарды
жекелеген адамдар көтере алмайтын да еді. Нәтижесінде ағылшын, голландық
компаниялары акционерлік қоғамы Ост-Индия, Грудзон бұғазы
компанияларымен сауда жасаумен байланысты дүниеге келді. Міне осылар
бағалы қағаздарды бірінші шығарған ірі компаниялар болды. Олардың
акциялары күні бүгінге дейін Лондон мен Торонто биржаларында
сатылуда. XVI – XVII ғғ. Англиядағы акционерлік компаниялар капиталды
көп қажет ететін көмір өндірісін қаржыландыру үшін де ұйымдасқан
болатын. Сол кездегі Лондондық брокерлер келісімді тікелей көшеде немесе
кафелерде жасаған. Осыдан да болар “көше” рыногы деген атқа ие
болуы. Өнеркәсіп төңкерісінің басталуы, ірі
өңдеуші өнеркәсіп орындарының құрылуымен байланысты акцияны сату кең
өріс алды. Бұған жауап ретінде лондондық брокерлер 1779 жылы
королеваның меняльнигінің бір бөлігін жалға алды. Сөйтіп тұңғыш рет
лондондық қор биржасы дүниеге келді, “көше” рыногымен қатар ұйымдасқан
рынок тез даму алды. Ол өз кезінде өнеркәсіп пен сауданың дамуына ықпал
етті. Алғашқы американдық қор биржасы 1791 жылы Филадельфияда пайда болды,
ал 1792 жылы бұған пара пар бүгінде әлемге әйгілі Нью-Йорк қор биржасы
құрылды. Бүгінгі таңда дүние жүзінің 60-тан астам елінде шамамен 200
биржа бар. Солтүстік Америкада – 15 биржа, Еуропада – 100-ден астам,
Орталық және Оңтүстік Америкада – 20, қалғандары Африка, Азия және
Австралияда. Дамыған капиталистік елдерде кем дегенде бір-бірден биржа
бар. Биржалар жаңадан дамып келе жатқан индустриалды мемлекеттерде де
бар, сол сияқты Қытай мен Венгрияда бар. 31 биржа Халықаралық қор
биржаларының федерациясына кіреді. Бұл федерацияның мақсаты барлық
акционерлер үшін бірдей құқықпен қамтамасыз ету және бағалы қағаздар
рыногының құрылымын үйлестіріп отыру болып табылады. Бастапқыда биржалар
акция сатумен емес, үкімет пен темір жол компаниялары шығарған
облигацияларды сатумен шұғылданады. Олар болса ірі машина өндірісінің
инфрақұрылымын құруға қажетті қаражатқа мұқтаж болатын. Өткен ғасырдың
аяғынан бастап акционерлік меншіктің кеңінен дамуы биржаларды акциялар
сатуға мамандырды да облигациялармен жұмыс “көше” рыногына ауысты. XIX
ғасырдың 60-жылдары тағы да бір маңызды оқиға болды. Германияда ауыр
өнеркәсіпті дамытуға шығарылған бағалы қағаздармен делдалдық операцияларды
жүргізуді универсалды инвестициялық банктер өз қолдарына алды.
Ресейге брокерлік бизнес осы Германиядан келді (аз мөлшерде
Франциядан). Маклер, биржа, акция деген ұғымдар осындай финанс
инвестициясының тәжірибесімен бірге санаға енді. Сонымен бағалы қағаздар
нарығы дегеніміз не? Ол қаржы нарығының бір бөлігі екен. Қалған бөлігін
банк қарызы нарығы құрайды. Банк, шын мәнінде, коммерциялық банк болса
(мемлекеттік мекеме емес), қарызды бір жылдан астам уақытқа өте сирек
береді. Ал бағалы қағаздарды шығара отырып (облигациялар, акциялар) олардан
түсетін ақшаны ондаған жылдар бойы пайдалануы мүмкін. Қаржы нарығын
осылайша бөлу капиталдың айналмалы және негізгі болып бөлінуімен
байланысты. Бағалы қағаздар нарығы банктің несие жүйесін толықтырады,
өзара байланыста әрекет етеді. Мысалы, коммерциялық банктер бағалы қағаздар
нарығында аралық қызмет атқарушыларға жаңадан шығарылған бағалы қағаздарға
жазылу үшін қарыз береді, олар банктерге артық бағамен сату үшін бағалы
қағаздардың бір блогын береді.
Бағалы қағаздар нарығының маңызды бөлігі ақша нарығы болып
табылады, онда қысқа мерзімді (бір жылға дейін) қарыз міндеттемелері бар
казначейлік вексельдер айналыста болады. Ақша нарығы қолда бос
тұрған ақшаларды мемлекетке берудің икемді жолын қамтамасыз етеді,
сөйтіп корпорациялар мен жеке адамдардың уақытша бос ақшаларын табыс
табуға пайдалануға мүмкіндік жасайды. Онсыз толыққанды қаржы нарығының
орын алуы мүмкін емес. Барлық нарықтар сияқты, бағалы қағаздар нарығы да
сұраныс пен ұсынысқа, олардың бағасына тәуелді. Яғни бағалы қағаздар
нарығы сатып алу, сатумен байланысты экономикалық қатынастар жүйесін
құрайды. Нарықтың мөлшері қоғамдық еңбектің мамандануы дәрежесімен тікелей
байланысты. Бағалы қағаздар нарығы тікелей алғашқы және қайталама рыноктан
тұрады. Алғашқы рынокта мемлекеттік және муниципалды облигациялар, сол
сияқты акциялар мен облигациялар эмиссиясы жүзеге асырылады. Оны қаржылық
және қаржылық емес профильдегі әр қилы акционерлік компаниялар шығарады.
Алғашқы рынокта бағалы қағаздардың тікелей инвесторлары коммерциялық және
инвестициялық банктер, биржа фирмалары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы
қорлары, қаржылық емес корпорациялар және жеке адамдар. Олар биржа
фирмалармен инвестициялық банктер арқылы акциялар мен облигациялар сатып
алады. Бағалы қағаздардың қайталама нарығы эмитент бағалы қағаздарды
орталықтанған немесе орталықтанбаған сатып алу мен сатуды түсіндіреді.
Бағалы қағаздар – спецификалық тауар, барлық тауар сияқты тұтыну құны
мен бағасы бар. Бағалы қағаздардың тұтыну құнының мәні белгілі дәрежеде
табыс келтіреді, яғни процент (облигациялар бойынша) және дивиденд
(акциялар бойынша) төлегенде, сонымен қатар бағалы қағаздардың құн
курсының өсуі нәтижесінде келетін табыстар. Бағалы қағаздардың өздері
туралы айтатын болсақ, оның төрт түрі бар. Олар - акциялар, облигациялар,
вексельдер және олардан туындайтын қағаздар.
Акция мен облигациялардың инвестициялық сапасы бірдей емес,
яғни инвесторлар үшін тартылымдығы әр түрлі. Облигациялар, әдетте
акцияларға қарағанда жинақты сақталу кепілділігі молырақ. Әсіресе
мемлекеттік облигациялардың төлем қабілеті өте жоғары. Бағалы қағаздардың
басқа да түрлері бар. Мысалы, ордерлер қозғалмайтын мүліктерге қатысты
бағалы қағаздар, опциондар, фьючерлік келісімдер. Олар тәжірибелі
инвесторлар үшін де, алып сатарлар үшін де тартымды. Инвестицияның
сенімділігі мен табыс әкелу тұрақтылығы тұрғысынан ең сапалысы
мемлекеттік облигациялар, әсіресе казначейлік билеттер. Олардан кейін
жеке облигациялар және ірі компаниялардың “көп дауысты” акциялары.
Белгісіз, жаңадан ұйымдасқан фирмалар шығарған акциялар сапасы төмен
дәрежеге жатады. Осыған қарамастан АҚШ-та 120 миллион қызметкердің 47
миллионы акционерлер болып табылады. Осыншама адамды қамтитындай
акциялардың қандай тартымдылық күші бар? - Біріншіден, болашақта ескі
инвестициялардың еселеп өсуімен байланысты. Айталық, бір акцияны 100
долларға сатып алдыңыз делік, ал 10 жылдан кейін, егер кәсіпорын жақсы
жұмыс істейтін болса, ол акция 1000 доллар табыс әкеледі. Екіншідін,
акция ұстап отырушыларға дивиденд төленіп отырады. Үшіншіден, акцияны
ұстаушының дауыс беру құқы бар және кәсіпорын иесі ретінде басқадай
да құқықтары бар. Төртіншіден акцияларды сатып жіберу өте жеңіл.
Акционер – кәсіпорынның жеке меншік иесі, осы тұрғыдан оның бірқатар
құқы бар, ең алдымен дауыс беру құқы бар. Жылдық және төтенше
жиналыстарда акционерлер компаниялардың қызметіне бақылау жасайды. Олар
менеджерлер көмегімен бизнесті бағыттап, бақылап отыратын
директорларды сайлайды, олар төтенше маңызы бар мәселелер бойынша
шешімдерді бекітеді: атап айтқанда, корпорациямен қосылу, бизнес, сату
немесе жою, жарғыға түзетулер мен толықтырулар енгізу. Әдетте бір
акция бір дауысқа ие. Дауысқа иелігі жоқ акциялар да болады.
Олардың бірақ белгілі бір жеңілдіктері бар. Егер дауыс бермесе оның
қандай жеңілдік, ерекшелігі бар деген заңды сұрақ туындайды.
Жеңілдіктің бір түрі акция ұстаушыға жүйелі түрде белгіленген
мөлшерде дивиденд (облигациялар проценті сияқты) төленіп отырады. Ал
енді жеңілдік ерекшелігі, компанияны жабу кезінде осы акция
иегерінің бірінші кезекте мүліктерді сатудан түскен түсімнің бір
бөлігіне ие болу құқы бар. Бағалы қағаздардың қозғалысы мынадай үш
фазадан тұрады: аптаның үштен екісі, жаңадан бағалы қағаздарды
ойластыруға, шамамен осындай уақыт оны алғашқы орналастыруға кетеді, ал
осылардан кейін бағалы қағаздардың өзіндік айналымы басталады.
Қайталама рынок “көше” рыноктарымен биржалардан тұрады. Ол екі
түрлі қызмет атқарады: сатып алушыларды сатушылармен кездестіреді және
сұраныс пен ұсынысты теңестіре отырып бағаны тұрақтандыруға ықпал
етеді. Негізінен барлық облигациялар “көше” рыногының айналысында болады.
Бағалы қағаздарды сатып алуға деген тапсырманы (заказды) алысымен брокер
телефон арқылы өз әріптесін іздейді, өйткені ол кім сататынын жақсы
біледі. Кейбір жағдайда телефонмен әңгімеге ондаған брокерлер қатысады,
онда кішігірім “телефон” биржасы көрініс алады. Бағалы қағаздар нарығы
несие-қаржы жүйесінің бөлігі ретінде мемлекеттік бақылау мен реттеудің
қатаң объектісі болып табылады. Сонымен нарық болу үшін сұраныс пен ұсыныс
аралық қызмет атқарушы, реттеу және өзін өзі реттеу жүйесі болуы керек.
Бағалы қағаздарға деген сұраныс халықтың әлеуметтік-тұрмыс дәрежесімен
анықталады. Тұрмыс дәрежесі жоғары болған сайын, табыстың басым көпшілігі
жинақталады да, адамдар бағалы қағаздар сатып алуда мүдделілік көрсетеді.
Бағалы қағаздар ұсынысы, онда сұраныспен анықталады. Бағалы қағаздарға
сұраныстың дамуы қаржы жүйесін қайта құрумен тікелей байланысты. Бағалы
қағаздар нарығында қандайлық дәрежеде болмасын белсенділік күтер болсақ,
салық жүйесін жетілдіріп отыру да бүгінгі уақыт талабы, нарық
талғамы.
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Олар – меншік
қатынастары; шаруашылық субъектілерінің құрылуы мен оның қызмет көрсету
механизмі; олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары; қоғамның
барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне мүдделігінің дәрежесінде.
Қоғамдағы соңғы 6-7 жылда болған өзгерістер – Қазақстан
Республикасының нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет
алғандағы өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері. Нарық қатынастары
өркениетті елдерде ежелден дамып, соңғы 70 жылда социализм мен
капитализм деген екі жүйенің бәскексінде өзінің өміршеңдігін,
экономикалық және әлеуметтік тиімділігін дәлелдеді. Сол капитализм
экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын қолайлы үйлестіру арқылы
уақыт талабына сай әлеуметтік бейімделген нарықтық шаруашылық құра білді.
Қаржы несие институттары демократиялық негізде құрылған қазіргі нарық –
адамзат дамуының ең жоғары жетістігі. Одан әрі даму және өркендеу кезінде
оның институттары мен салалық құрылымдары, басқару әдістері мен қызмет
ететін субъектілері және т.с.с. нарыққа қатысушылары өзгеруі мүмкін. Бірақ
ол өзгерістер нарықтың түп негіздеріне әсер ете алмайтын жеке тұрғыдағы
өзгерістер.
Нарық – күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар
жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса,
екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы
нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың
өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм
несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым
көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде
міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасаған дәл осы міндеттемелері –
экономикалық механизмнің тұрақтылығының кепілі.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық-
құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі
ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен
шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем
айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің
инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі
қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни
оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық
ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды.
Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру
қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла
бастады.
90-шы жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей
шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және
оны одан әрі дамытудың басты құралы – бағалы қағаздар екені талассыз
ақиқат. Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да
меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншік
акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері – халықтың меншігіне
айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары
жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері
шоғырланып және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады.
Қазіргі өндірістің жалпы ұлттық өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін
арттыру бағалы қағаздар нарығының потенциалды қорларын пайдаланбай іске
асуы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру
және оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда.
Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің
Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру
процесін жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар
түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді
механизмдерінің бірі – акция шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Бағалы
қағаздар нарығының механизмі экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция
көздерін алуға мүмкіндік жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз
алуға мүмкіндік туғызса, ал облигация шығару ақша ресурстарын, оларды
банктерден алудан гөрі, тиімді жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет
бюджет кемшілігін толтыру мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай,
мемлекеттік бағалы қағаздар шығарумен шұғылданады.
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты
жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының
күрделі ұйымдық-экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты элементтерден
тұрады:
- эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздар шығаратын шаруашылық
субъектілері;
- инвесторлар, яғни уақытша бос ақша иелері – заңды және жеке
тұлғалар;
- бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер, дилерлер,
инвестициялық басқарушылар және т.б.
- инвестициялық компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы
қорлары және т.б. қорлар;
- қор биржалары, депозитарийлер, клирингтік және басқа да бағалы
қағаздарды тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және
реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар бар.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамуының
бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа,
тіпті ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар
нарығындағы операцияларды меңгеру міндеті пайда болғанын айқындайды. Бұл
өте терең экономикалық және құқықтық білімді, математикалық және
бағдарламалық жағынан қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап ететін
күрделі де қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы қағаздармен қызмет жасайтын
жоғары білімді мамандар дайындау – уақыт талабы. Әрине бұндай істе нақты
көмекті қазіргі батыс және отандық авторлардың ғылыми еңбектерін оқып,
үйренуден алуға болады. Сонымен бірге өткен тарихқа да оралу, оны білу -
алға басудың кепілі.
1.2 Жалған капиталдың мәні және акционерлік қоғамдар
Жалған капитал дегеніміз - қосымша құнның (табыстың) бір бөлігін
дивиденд немесе процент түрінде иемденуге құқық беретін бағалы қағаздар
иесінің меншік титулы. Бағалы қағаздар – акциялар, облигациялар, вексельдер
және басқа да түрлерде көрінетін капитал. Бағалы қағаздарды неліктен
жалған капитал деп атаған. Оған себеп болған:
Біріншіден, табыс көзі – тауар өндірісі. Ал бағалы қағаздардың пайда
болуы өндірістік (яғни қызмет атқаратын нақты) капиталмен тікелей
байланысты. Өнім өндірістен айналымға түсіп, табыс әкеледі. Ал бағалы
қағаздар өндірістен тыс тек айналымнан табыс әкеледі деген бұлдыр қиял
пайда болады. Оны мысал ретінде келтірген мына екі формуладан аңғару қиын
емес. Тауар айналымы (Т - А - Т) формуласындағы бірінші акт (Т - А) тауарды
сату басқа керекті тауарды сатып алу мақсатында жүргізіледі, яғни
қажеттілікті – керек тауарды сатып алу арқылы өтеу. Ал капиталдың айналымы
(А – Т – А*) формуласындағы мақсат – тауарды сатып алып қайта сату, яғни
процесс пайда табу мақсатында жүргізіледі. Бұнда А*= А+а, яғни а - қосымша
құн, өсім, немесе капитал. Ал капитал өздігінен өсетін құн, немесе қосымша
құн беретін құн.
Екіншіден, бағалы қағаздардың капитал болып есептелетін себебі
оларды сатуға болады. Бірақ олардың өз құны өте төмен, ал нарықтық
бағалары ирроцианалдық сипатта (өлшеусіз сандар) болады. Жалған капиталдың
бағасы капиталға сұраныс пен ұсыныстың арақатынасына және бағалы
қағаздарды сатудан түскен табыстың мөлшеріне байланысты анықталады.
Капиталға сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса және одан түскен
табыстың мөлшері де жоғары болса, онда жалған капиталдың бағасы оған тура
пропорционалды өседі. Керісінше, егер капиталды ұсыну сұраныстан жоғары
болса және банктік проценттің деңгейі де жоғары болса, онда жалған
капиталдың бағасы бұларға кері пропорционалды кемиді. Мысалы, бағалы
қағаздардан түсетін жылдық табыс 50$ делік, ал қарыз процентінің деңгейі
5% болған жағдайда бағалы қағаздардың бағасы 1000$ болады: (50х100%)
5=1000$
Демек, жалған капиталдың бағасы жиі өзгерістерге ұшырап тұратын
нарықтық құн.
Жалған капитал нақты (өндірістік) және несие капиталдарымен
байланысты болғанымен, олардың оқшауланып шыққан бөлігі, яғни олардың
бағалы қағаздардағы көрінісі ретінде айналыста жүреді. Оның нақты
капиталдан мынадай ерекшеліктері бар:
1) жалған капиталдың өз құны (өте аз) жоқ. Бірақ бағалы қағаздардың
кейбір түрлері нақты капиталдың орнында жүреді; 2) бағалы қағаздардың
айналысы қор биржасынан және несие жүйесінен басталады, ал нақты капитал
өндіріс аясына қызмет көрсетеді; 3) жалған капиталдың мөлшері (бағалы
қағаздардың сатылатын жиынтық бағасы, яғни бағалы қағаздардың курсы) бағалы
қағаздарды сатудан түскен табыстың капиталға айналуымен анықталады. Ал
өндірістегі нақты капиталдан түскен пайда сол нақты капиталдың өз
мөлшеріне байланысты болады.
Жалған капиталдың пайда болуын К.Маркс капитализация деп атады. Ал
капитализация – мүліктің немесе нақты капиталдың ақша капиталына айналуы
деген ұғым [51] 4) жалған капиталдың мөлшерінің өзгеруі нақты капитал
көлемінің өзгеруіне дәл келмейді.
Жалпы алғанда, жалған капитал нақты капиталға қарағанда шапшаң
өседі. Бұл жағдай акционерлік кәсіпорындардың тез дамуына, бағалы
қағаздардан түсетін дивиденд пен процент мөлшерінің айырмашылығына және
де бағалы қағаздардың көлемінің соңғы кездері тез ұлғайуына байланысты.
Сонымен бірге жалған несие капиталынан да айырмашылығы бар. Олар:
- Біріншіден, бағалы қағаздар несие капиталының қозғалысынан пайда
бола отырып, ол несие капиталынан бөлініп, бағалы қағаздар нарығында
дербес қозғалыс жасайды. Өйткені бағалы қағаздарды сатып алу
дегеніміз ақша капиталының бір бөлігін қарызға берумен бірдей. Ал
қарыз – несиелік құжат, немесе бағалы қағаздар түрінде айналыста
болады.
- Екіншіден, несие капиталынан түсетін табыс оның өзінің мөлшерімен
анықталса, ал жалған капиталдың мөлшері оның айналысынан түсетін
табысына байланысты болады. Ол табыс дивиденд немесе процент
түрінде түседі. Бағалы қағаздар өз қозғалыс заңдарына ие болып,
нақты капиталдың қозғалысына көбіне тәуелді болмайды.
Сонымен, бағалы қағаздар қарыз капиталын орналастыратын ортаның тек
біреуі ғана. Жалған капитал сан жағынан қарыз капиталынан көп және
айналыста бір-біріне дәл келмейді. Нақты капитал мен жалған капиталдың
мөлшері жағынан да біріне-бірі дәл келмеуі бағалы қағаздар нарығына тән
ерекшелік. Жалған капиталдың пайда болуы мен оның өсуі байлықтың бір жерге
шоғырлануына әсер етеді.
Акционерлік қоғамдар және олардың құрылтайшы пайдасы. Акционерлік
қоғам (бұдан әрі - қоғам) деп өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат
тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлғаны айтады. Ал акция – үлесті
немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз, яғни акция қоғам шығаратын және
олардың түрлері мен санаттарын (категорияларына) қарай акционердің
дивидендтер алуға, қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам таратылғаннан
кейін оның қалған мүліктерінің бір бөлігіне құқықтарынан куәландырады.
Қоғам өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауапты
болады. Акционер қоғамның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және өзіне
тиесілі акциялар құнының шегінде қоғамның қызметіне байланысты зияндарға
тәуекел етеді.
Экономикасы дамыған елдерде олар корпорациялар деп аталады.
Акционерлік қоғамдар жабық және ашық қоғам үлгісінде құрылады. Қоғамның
фирмалық атауы болады, онда қоғамның атауы, сондай-ақ, қоғамның үлгісіне
қарай ашық акционерлік қоғам немесе жабық акционерлік қоғам деген
сөздер немесе тиісінше ААҚ және ЖАҚ аббревиатурасы болуға тиіс. Қоғам
осындай фирмалық атауымен мемлекеттік тіркеуден өтеді.
Жабық акционерлік қоғамдардың акциялары өзінің құрылтайшылары мен
алдын ала айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылады. Жабық қоғам
акционерлердің саны жүзден аспауға тиіс және ол өзі шығаратын акцияларды
жабық әдіспен ғана орналастыруға хақылы.
Жабық қоғам акционерлерінің осы қоғамның басқа акционерлері сататын
акцияларды сатып алуға артықшылықты құқығы бар. Жабық қоғамның өз
акцияларын сатқысы келетін акционері оларды қоғамның басқа акционерлеріне,
ал олар бас тартқан жағдайда - қоғамның өзіне сатып алуға ұсынуға
міндетті. Сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығы акциялар
сатуға ұсынылған кезден бастап отыз күн бойы акционерлерде сақталады.
Бағалы қағаздардың жіктелуі. Қарыз міндеттемесінің анықтамасы бағалы
қағаздар анықтамасымен тығыз байланыста. Бағалы қағаздар деген екінші
нарықта белсенді түрде айналысқа түсетін қарыз міндеттемесі. Қарыз
міндеттемелерінің барлығының арнаулы бағалы қағаздар сияқты нысаны
(формасы) болмайды. Олардың көбісі келісім құжатында 1-2 бап ретінде
көрсетіледі. Бағалы қағаздардың көбі арнаулы тіркеуден өтеді. Тіркеу
инвесторларға бағалы қағаздар туралы дәл және маңызды мағлұмат алуға
көмектеседі. Сол арқылы инвестор (салым иесі) өз инвестициясының сапасын
дәл анықтауына мүмкіндік алады.
Бағалы қағаздар бірнеше түрлі болып жіктеледі: біріншіден, түсіретін
кірісіне; екіншіден, эмитенттің сипатына; үшіншіден, айналым мезгілі мен
айналым жеріне байланысты. (1-суретте)
1. Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып
екіге бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен
төленіп, ал қарыздардың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген
уақытта өтеу көзделеді. Үлесті бағалы қағаздар, немесе оны акция деп
атайды. Акция оны иемденушінің корпорацияның мүлігіндегі үлесін
көрсетеді және иемдеушіге шектеусіз уақыт бойы дивиденд түрінде кіріс
түсіреді. Ал бағалы қағаздардың басқа түрлері қарызды және үлесті
түрлерінен туындайды.
2. Бағалы қағаздар шығарушысы (эмитент) жөнінен де жіктеледі.
Олардың эмитенттері мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы
институттары және тағы басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін. Эмитенттеріне
байланысты үлесті және қарызды бағалы қағаздар төмендегідей түрге
бөлінеді:
- Қазыналық, немесе үкімет атынан Қаржы Министрлігі шығарған бағалы
қағаздар. Бұл қағаздар еңбір сенімді қағаздардың бірі. Себебі оның төлемін
(өтелуін) мемлекеттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз етеді. Бұл бағалы
қағаздардың көп тараған түрлері қазыналық вексельдер мен қазыналық
облигациялар. Мемлекеттік меншіктегі кәсіпорындары да көбіне облигация
түріндегі бағалы қағаздарды шығарады.
- Жергілікті әкімшіліктер мен олардың меншігіндегі кәсіпорын бағалы
қағаздары. Олардың төлемін қамтамасыз ететін жергілікті салықтар мен
нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.
- Қаржы институттары мен корпорациялардың, яғни ашық түрдегі
акционерлік қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы
қағаздары. Оларды өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы кәсіпорындарымен
қатар коммерциялық банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялары,
зейнетақы қорлары шығарады.
- Банктердің бағалы қағаздары – олар депозитік сертификаттар (салым
құжаты), чектер және бұдан да басқа банктің өзінің қарыз міндеттемелері.
- Кәсіпкерлердің бағалы қағаздары – олар коммерциялық вексельдер,
фьючерстік шарттар және басқа коммерциялық қағаздар.
3. Бағалы қағаздар қай жерде сатылады деген сұраққа жауап бойынша
да жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал
нарығындағы бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді.
Ал ақша нарығы қаржы нарығының бір бөлігі, онда қысқа мерзімді
бағалы қағаздар сатылып және сатып алынады. Оның айналу мерзімі 1 күннен
1 жыл аралығына созылады. Бұл нарыққа қазыналық вексельдер, депозиттік
сертификаттар және басқа коммерциялық қағаздар сатуға түседі. Оларды
шығарушылар әртүрлі жіктеу топтарына жатса да, олардың бәрі қарызды бағалы
қағаздарға жатады.
Капитал нарығына 1 жылдан астам уақытқа шығарылған бағалы қағаздар
түседі. Олар үлесті де, қарызды да бағалы қағаздар болуы мүмкін. Олардың
эмитенттері де әртүрлі: мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар,
қаржы институттары және тағы басқалар.
Айта кететін жәйт, бағалы қағаздардың кейбір түрі қысқа мерзімге
яғни 1 жылға дейін айналымда болса да капитал нарығында жүреді. Мысалы,
опцион.
2 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар қатынастарының реттелуі
2.1 Бағалы қағаздарды шығару және олардың эмитенттері
Бағалы қағаздар – ең алдымен мүлікті иемдеуге құқық беретін ақшалы
құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі.
Бағалы қағаздар толтырылуы немесе жазылуы жөнінен екі түрлі болуы мүмкін:
не заң жүзінде бекітілген жеке құжат түрі, не есепшотқа енгізілген жазу
түрі. Егер басқа адамға иемденуге берілсе бағалы қағаздардың екінші түрі
бойынша ерекше куәлік толтырылып беріледі. Оны иемдену құқын беретін
құжатты сертификат деп атайды.
Шығаруы жөнінен бағалы қағаздар нарықтық және нарықтан тыс болып та
екіге бөлінеді. Нарықтан тыс бағалы қағаздар әлеуметтік – нарықтық
қатынастардың дамуы негізінде пайда болған қағаздардың дамуы негізінде
пайда болған қағаздардың ерекше түрі. Оларға жинақ облигациялары, зейнетақы
қорларының облигациялары және с.с. жатады. Жинақ облигациялары негізінен
жеке тұлғалар арасында орналастырылады. Бұл бағалы қағаздар қазіргі кезде
АҚШ-та кең тараған. Зейнетақы қорларының облигациялары және жеке зейнетақы
облигациялары, оларға, мысалы, АҚШ-та біреуге жалданбай-ақ өзалдына қызмет
істейтін адамдардың ақшасына шығарылған облигациялар жатады. Ал депозиттік
облигациялар қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді болып үшке
бөлініп, тек жергілікті басқару органдарына ғана сатылады. Бұл ұйымдар
шамалы болса да табыс әкелетін, бірақ салық төлеуден босатылған өздерінің
облигацияларын шығаруы мүмкін.
Нарықтан тыс бағалы қағаздар әртүрлі қорларға немесе банктерге, оның
ішінде шател банктеріне және кәсіпорын, ұйымдарға салған капиталдан түскен
табысты иемденуге құқық береді. Бұл бағалы қағаздарды шығару шарты бойынша
иемденуші – заңды немесе жеке тұлғалар – оларды басқа иемденушіге беруге
құқығы жоқ. Сондықтан бұл қағаздар нарықта еркін айналымға түсе алмайды.
Сонымен қатар, нарықтан тыс бағалы қағаздарға (мысалы, АҚШ-та және
кейбір басқа елдерде тараған) басқа мемлекеттердің Орталық банктерінде
орналастыру үшіншығарылуы кең өрістеген облигациялар жатады. Соңгы кездерде
барлық дамыған елдерде нарықтан тыс бағалы қағаздарды шығаруды кеңейтужәне
олардың түрлері мен санын көбейту тенденциялары байқалуда.
Ал айналымға түсетін бағалы қағаздарды нарықтық бағалы қағаздар деп
атайды. Бағалы қағаздар айналысы деп оларды сатып алу – сатуды және заң
жүзінде олардың иемденушісін өзгерту әрекеттерін айтады. Бағалы қағаздарды
шығарып, оны айналымға түсірушіні эмитент деп атайды.
Бағалы қағаздарды шығарып, оларды бірінші иемденушілерге
(инвесторларға) сату мына түрде жүзеге асырылады (инвесторлар жеке және
заңды тұлға болуы мүмкін):
Біріншіден, қоғам құрып, олардың акцияларын құрылтайшылар арасында
орналастырғанда;
Екіншіден, қоғамның алғашқы жарғылық капиталының көлемін жаңадан
акция шығарып өсіргенде;
Үшіншіден, заңды тұлғалардың, яғни мемлекеттің, мемлекеттік
органдардың немесе жергілікті әкімшіліктердің облигация және басқа қаржы
міндеттемелерін шығару арқылы қарыз капиталын пайдаланғанда.
Сонымен, қоғам құрылғанда оның жарғылық капиталы құрылтайшылар
арасында толығынан үлестірілуі қажет. Қоғам құрылған кезде оның акцияларына
жазылуға болмайды.
Эмитент және сонымен қатар эмитенттің келісімімен бағалы қағаздарды
алғашқы иемденуші инвестициялық институттар әрбір бағалы қағаздарды сатып
алушыға сату тәртібін түсіндіретін эмиссия проспектісін алдын-ала шығару
тиіс. Оны ақпарат құралдарында жариялау міндетті.
Эмиссия проспектісінің бірінші тарауында эмитент туралы жалпы
деректер, яғни эмитенттің аты мен ұйымдастыру-құқықтық формасы және эмиссия
проспектісіндегі деректердің дұрыстығына жауапты адамның аты-жөні
көрсетіледі. Ал екінші тарауында инвестициялық мәлімдеме жарияланып, онда
инвестицияның маңызы және инвестициялық саясаттың бағыты немесе бағалы
қағаздар нарығындағы эмитенттің қысқаша жұмысы баяндалады. Үшінші тарауында
бағалы қағаздар шығару жөнінде мәліметтер жарияланады. Ол мәліметтер
арасында:
- кәсіпорын құрылған кездегі оның жарғылық капиталының мөлшері;
- шығарылатын бағалы қағаздардың түрі, оның номиналы, жазылу бағасы;
- акция сатуды бастау және аяқтау күндері;
- бір инвестор сатып алуға рұқсат етілген акция саны;
- бағалы қағаздарды сату түрі (қолма-қол ақшаға немесе қолма-қол
ақшасыз
есеп арқылы сату);
- кейбір инвесторларға сатып алуды шектеу;
- эмитенттің мекен жайы мен телефоны бар.
Эмиссия проспектісінің келесі тарауларында бұдан бұрынғы эмиссия
туралы, эмитенттің құрылтайшысы, басқарушылардың аты-жөні және олардың
қоғамының жарғылық капиталындағы үлесі, сонымен қатар басқарушылардың
қазіргі уақыттағы жұмыс лауазымы мен соңғы 5 жыл ішіндегі қызмет орны, оның
ішінде басқару органынан тыс жердегі қызметі туралы мәліметтер көрсетіледі.
Бұдан басқа, проспектіні тіркеу кезінде болған (егер ондай болса) эмитент
пен оның басшыларына сотқа берілген арыз және жазалау шаралары көрсетіліп,
қоғамның қаржылық жағдайы жөніндегі есеп пен қызмет нйтижесі баяндалады.
Ал қорытынды тарауларында бағалы қағаздарды сатып алу шарттары,
иемденушінің құқығы және сол сияқты инвесторларды қызықтыратын басқа да
хабарлар орын алады.
Қорыта айтқанда, эмиссия проспектісін шығару эмтиенттің
сенімділігін, инвесторлар мүддесінің қорғалуын, сайып келгенде, бағалы
қағаздар нарығы қызметін бақылауға көмектеседі.
Эмитент пен инвестиция институттары, яғни акцияларды алғашқы
иемденушілерге сатушылар акцияның бағасын барлық сатып алушыға бірдей
белгілеулері міндетті. Бұл жағдайда бір уақытта шығарылған акциялардың
бағасы бірдей болуы шарт.
Бағалы қағаздарды шығаруды мемлекет органдары қатаң бақылап отырады.
Оларды шығарушылардың барлығы Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі
жанындағы Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияда тіркеуден өтіп,
мемлекеттік тіркеу номерін алуы қажет.
Жекеменшіктендіру – бағалы қағаздар нарығын дамытудың негізі. Бағалы
қағаздар нарығы тек әдеттегі тауар – ақша қатынастар және меншік
қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жаңа нарық
қатынастарына сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру жүрді. Әсіресе Англияда
ол шапшаң қарқынмен өтті. Сондықтан жекеменшіктендірілген кәсіпорындардың
акция саны қанша көп болса да өркендеген нарық жағдайында оларды
орналастыру өте оңай. Ал тәуелсіз мемлекеттер достастығы (ТМД) елдердің
жайы өзгеше.
Бұл елдерде бағалы қағзадар нарығы жаңадан қалыптасып келе жатқан
жағдайда жекеменшіктентіру акцияландырумен тікелей байланысты. Себебі,
көптеген кәсіпорындар да, халық та осындай жаңа құбылыстар арқылы нарыққа
кең көлемде қатынасуға мүмкіндік алады. Жекеменшіктендіру бағалы
қағаздардың жаңа түрі – жекеменшіктентіру чектерін (купондарын) өмірге
келтіреді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздар, өз иесіне мемлекеттің иелігінен
алып, жекеменшіктендіірілген меншікті бір бөлігін қайтарымсыз пайдалануына
құқық береді.
Ірі және орта кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акционерлік
қоғам ретінде қайта құрудан басталады. Акционерлік қоғамның иесі –
акционерлер, олардың меншік құқы акция берумен куәландырылады.
Жекеменшіктендіру чектеріне кез келген жекеменшіктентірілген
кәсіпорынның акциясын сатып алуға болады. Ал жекеменшіктендірілген
кәсіпорын ұжымы мүшелері өз кәсіпорнының акциясын жеңілдікпен сатып алуға
құқы бар. Ондай сатып алуды да жекеменшіктентіру чегімен төлеуге болады.
Жекеменшіктендіру чегіне басқа акционерлік қоғамға айналған кәсіпорындардың
акциясын сатып алу аукциондарда жүргізіледі. Аукцион өтетіні туралы алдын
ала ақпарат құралдарында жарияланады. Сонымен бірге жекеменшіктендіру
чегіне арнаулы инвестициялық қорлардың да акциясын сатып алуға болады.
Ондай қорлар чектерді өздерінде көптеп шоғырландырып, оған басқа
акционерлік қоғамдардың акциясын сатып алушы сол қордың иемденушісінің
біреуі болып есептеледі. Қор оған өз пайдасының бір бөлігін төлейді.
Инвестициялық қорлар – жеке мекеме. Мемлекет инвестициялық қорларға салған
чектерге кепілдік бермейді.
Осы айтылғандардан басқа, жекеменшіктендіру чегін мұра етіп
қалдыруға, сыйлық ретінде беруге және сенімхатпен басқа адамға беруге де
болады. Біздің елімізде жекеменшіктендіру чегіне акция сату және меншік
жекеменшіктендіру 1994-1995 жылдары өтті. Ол кездерде көптеген
инвестициялық қорлар ашылып, халық ол қорларға чектерін тапсырғанымен
олардың орнына акция алғандары аз.
Қорыта айтқанда, жекеменшіктендіру бір жағынан бағалы қағаздардың
жаңа түрі – жекеменішіктендіру чегін нарыққа әкелсе, екінші жағынан
кәсіпорынның чегін нарыққа әкелсе, екінші жағынан кәсіпорынның жаңа
ұйымдастыру-құқықтық формасы – акционерлік қоғамдардың көптеп құрылуына
және олардың қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдай жаңа акциялар мен
облигацияларды эмиссиялаумен қатар, бағалы қағаздардың басқа түрлерін
шығаруға да себепші болады. Сонымен, кәсіпорындарды жекеменшіктендіру –
бағалы қағаздар нарығының қалыптасуындағы алғашқы кезең.
Бағалы қағаздар нарығы – қаржы нарығынң құрамдас бөлігі.
Қазақстан Республикасының жоспарлыэкономикадан түбегейлі жаңа, нарықтық
мемлекет реттейтін экономикаға өтуі елімізде қаржы нарығын және оның
қызметін қамтамасыз ететін институттардың құрылуын талап етеді. Бұл өте
күрделі және ауқымды мақсат. Көптеген жылдар бойы елімізде шын мәтінінде ия
қаржы нарығы, ия оның инфрақұрылымы, яғни жеке коммерциялық және
инвестициялық банктер, биржалар, сақтандыру қоғамдары болған жоқ. Қаржы
саласының барлығын мемлекет айрықша құқықпен (монопольно) өзіне қаратып,
барлық кіріс көздерін халықтың қажетін өтемейтін міндеттерге жұмсап
отырады. Оған дәлел мынадай мысал, ұлттық жалпы өнімнің заттай құрылымының
¾ бөлігі өндірістік құрал-жабдықтарды өндіруді ұлғайтуға болмаған. Елімізде
ұзаққа созылған тапшылық экономикасы қалысып, ол тек тұрмыстық игіліктің
өткір кемшілігін де тудырады. Сондықтан, шаруашылықты ұйымдастыру мен оны
басқаруды жаңа әдіспен жүргізу объективті қажеттілік еді.
Нарықтық экономика – адамзат өркениеттілігінің ең жоғарғы жетістігі
және өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді түрі екендігін дүниежүзі
мемлекеттетірінің көпшілігінің өркендеу тәжірибесі дәлелдеген ақиқат
шындық. Ал Қазақстан Республикасы үшіншаруашылықты жүргізудің жаңа
әдістеріне өту – тек ашықнарыққа өту ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік
экономикалық саясаттағы субъективизмнен (әділетсіздіктен) бас тарту.
Шаруашылықты нарық әдістерімен жүргізу қаржы нарығының мол
мүмкіндігін пайдалануды талап етеді. Қаржы нарығы – мемлекеттің бүкіл ақша
қорларының жиынтығы. Бұл қорлар экономиканың әртүрлі субъектілерінің
сұранысы мен ұсынысы әсерінен өзгеріп және үнемі қозғалыста болады. Қазіргі
кезде дүниежүзінде АҚШ-тың, Еуропа бірлестігі мен Жапонияның қаржы нарығы
ең үлкен қорларды иемденуде. Ал Қазақстан Республикасының нарықтық
экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өз өркендеуіне
жетеді деуге әзір ерте.
Жалпы қаржы нарығы біріне-бірі байланысты және біріне-бірі
толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан
тұрады:
Біріншіден, айналымдағы қолма-қол ақша нарығы және қолма-қол ақша
қызметін атқаратын қысқа мерзімді төлем құралдары (вексельдер, чектер және
с.с.) жатады. Қазақстан Республикасының қаржы нарығы қазіргі кезде
айналымдағы қағаз ақшаның құнсыздануынан инфляцияға ұшырауда. Егер жалпы
ұлттық өнім жылына 5%-ке, ал айналымдағы ақша – 6-7%-ке өссе, онда жалпы
ұлттық өнімді сату да оңайға түседі. Онда экономикада жағымды өзгерістерді
аңғаруға болады. Егер де жалпы ұлттық өнім жылына сол 5%-ке, ал айналымдағы
ақша 10-20%-ке және одан да көп өссе, онда қарқынды инфляция болып,
экономика құлдырап төмен кетеді. Қазіргі кезде біздің мемлекеттің
экономикасы дағдарыста.
Екіншіден, несие капиталының нарығы, яғни қысқа және ұзақ мерзімді
банктен несие нарығы. Коммерциялық банктер (олардың саны 71) қысқа мерзімді
несиені қайтарылуына көзі жеткенде ғана жоғары проценттік өсіммен береді.
Бұл несиені өзінің айналым қаржысы жоқ кәсіпорындар алуына мәжбүр. Негізгі
қорларды құруға және олардың жаңартуға проценттік өсімі өзгеріп, қайта
қаралып отыратын ұзақ мерзімді несие беріледі. Сондықтан, қаржы нарығының
бұл бөлігіне де дағдарыс тән;
Үшіншіден, бағалы қағаздардың нарығы. Бұл нарықтың кейбір белгілері
КСРО-да қазан революциясына дейін болғанымен, соның 70 жыл бойы оның
ешқандай өсу белгісі болған жоқ. Ал 90-шы далдардың басында ТМД елдерінде,
оның ішінде Қазақстанда басталған нарық қатынастары даму және одан әрі
жетілу үшін белгілі бір уақыт қажет. Себебі, нарық меншік қатынастарын және
мемлекет пен жергілікті басқару органдарының қаржы саясатын өзгертуден
басталады. Айта кету керек, нарық ең бірінші меншікті жекеменшіктендіру
және мемлекеттік кәсіпорындарды акцияландырудан басталады. Қазіргі кезде
егемен жас мемлекеттер бюджет тапшылығын толтыру мақсатында бұрынғы
үйренген әдіс – ақша белгілерін шығаруменшұғылданбай, оның орнына
мемлекеттік бағалы қағаздардың бірі – қысқа мерзімді мемлекеттік
вексельдерді (ГКО) шығарумен айналысуда. Жергілікті басқару органдары да
дәл осы жолды пайдалануда.
Бағалы қағаздар нарығы экономиканың кез-келген саласының өз қажетіне
ақша қорын алуына жол ашуда. Мысалы, акция шығарып осы қорды үнемі, яғни
кәсіпорын жабылғанша пайдалануға болады, ал облигацияны шығару несиені
банктен алудан тиімділеу жағдай жасайды. Бұл айтылғандар бағалы қағаздар
нарығын өрістеуге мүмкіндік береді. Қаржы нарығына мемлекеттік үстемдікті
жойған кезде, ол әкімшілік емес, тек экономикалық заңдардың әсерімен қызмет
жасайды. Егер қаржы нарығы жеке меншікке негізделсе, әрине оның әкімшілік
тәсілмен қызмет етуі мүмкін емес. Кәсіпорын мемлекеттік меншіктен
акционерлік меншікке өткенде бүкіл табыстың салық төлегеннен кейін қалғаны
өз меншігінде болады. Кәсіпорындар осы уақытша бос қаржысына коммерциялық
бактердің төлейтін проценттік мөлшері нарық деңгейіне сай келгенде ғана
есепшотта сақтайды. Сонымен, шаруашылықты экономикалық әдістермен жүргізу -
өндірістің өсуін қамтамасыз етіп, қаржы қорларының көбейіп, қоғамда
әлеуметтік оң өзгерістердің болуының кепілі.
Бағалы қағаздар нарығының қызметі және оның маңызы. Бағалы қағаздар
нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша тауарымен өзгешеленеді. Ол өзгеше
тауар – бағалы қағаздар. Олар біріншіден, меншік белгісі, екіншіден, қарыз
міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу құқы және табыс төлеу
міндеттемесі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл тауарды өз құны
аз болсада, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады. Бағалы қағаздардың
көрсетілген құны (номиналы) өте төмен болғанымен, мысалы, өндіріс
кәсіпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгілі-бір мөлшерін көрсетеді. Егер
бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынанжоғары болса, онда оның
бағасы көрсетілген құннан (номиналынан) жоғары болады (керісінше де болуы
мүмкін). Бұндай нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы, бағалы қағаздардың
жалған капитал екенін көрсетеді.
Жалған каитал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz