Бердібек Соқпақбаев прозасы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4.8 бет
І . Б.Соқпақбаев шығармаларындағы
балалар психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9.32 бет
ІІ тарау. Қаламгердің өзіндік қолтаңбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33.56 бет
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57.59 бет
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60.61 бет
І . Б.Соқпақбаев шығармаларындағы
балалар психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9.32 бет
ІІ тарау. Қаламгердің өзіндік қолтаңбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33.56 бет
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57.59 бет
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60.61 бет
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жазушылык шеберлік мәселесі – әдебиеттану ғылымында қай уықытта да өте маңызды, теориялық мәні мол мәселе екені белгілі.
Ұлттық балалар әдебиетінің атасы деп А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Б.Майлин, С.Сейфуллин, Ж.Жабаев, І.Жансүгіров, С.Бегалин т.б. ақын-жазушыларды атасақ, одан кейінгі кезеңде жарыққа шыққан М.Әуезовтың «Бала Шоқан» әңгімесінің ізін ала қазақ әдебиетіндегі балалар тақырыбына жазылған шығармалар да, тақырыбы мен мазмұны жағынан ерекше мәнге ие бола бастады. Жетпісінші жылдардың басында қазақ әдебиетінде Ж.Дәуренбеков, Ж.Аяшев, Р.Қунақова, С.Бердіқұлов, С.Ерубаев, С.Елубай, Ә.Тарази, Б.Соқпақбаев, М.Қабанбаев, М.Гумеров сынды ақын-жазушылардың балалар тақырыбына жазылған шығармалары дүниеге келді.
Тамаша шығармалары арқылы балалардың көңілінен шығып, сол арқылы бірнеше буын өкілдерінен тұратын кішкене оқырмандардың құрметіне бөлену үлкен таланттылықты қажет етеді. Біздің қазақ балалар әдебиетінде осындай құрметке ие болғандардың ішіндегі шоқтығы биік, бірегей таланттардың бірі – Бердібек Соқпақбаев.
Шеберлік шексіз, оның ұшы-қиырын табу қиын. Суреткер күрделі де, маңызды мәселені көрнекті жазушы Б.Соқпақбаев шығармашылығы негізінде зерттеудің маңызы зор.
Диплом жұмысының өзектілігі. Б.Соқпақбаев – ұлттық әдебиетімізге соғыстан кейінгі жылдары келіп қосылған, өзіндік келбеті мен дара болмысы бар талантты жазушыларымыздың бірі. Бұл уақыт қазақ прозасының ерекше жемісті, өнімді тұстарының бірі болғандығы белгілі. Нақ осы кезеңде қазақ көркемсөзінің биігіне көтерілген Ә.Нүрпейісов, Т.Ахтанов, С.Шаймерденов, Б.Соқпақбаев, Н.Ғабдуллин т.б. бір топ қарымды қаламгерлер ұлттық прозаға жаңа тақырыптар мен идеялар, мінездер ғана алып келген жоқ, сонымен катар онын поэтикалык өрісін кеңейтті.
1945-1956 жылдары ұлттық әдебиетіміздің қоры балалар мен жас өспірімдерге арналған шығармалармен едәуір толықты. Бұл салада жазушылар С. Бегалин, Қ.Әбдіқадыров, С.Омаров, Б.Соқпақбаев, С.Бақбергенов, С.Сарғасқаев, М.Гумеров, С.Баязитов, Н.Сералин, Н.Ғабуллин т.б. жемісті еңбек өтті.
Балалар әдебиетінің негізін қалауда көп еңбек сіңірген жазушы Б.Соқпақбаев шығармалары 1950-жылдардың орта шеңінде жарық көре бастады. Сол кезден бері балалардың әр буыны оның шығармаларын зор ықыласпен оқып келеді. Жазушы әңгімелерінде балалардың күнделікті тұрмысын, жүріс-тұрысын көбірек сөз етеді, сол арқылы олардың іс-әрекет, мінез-құлықтарын суреттейді.
Ұлттық балалар әдебиетінің атасы деп А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Б.Майлин, С.Сейфуллин, Ж.Жабаев, І.Жансүгіров, С.Бегалин т.б. ақын-жазушыларды атасақ, одан кейінгі кезеңде жарыққа шыққан М.Әуезовтың «Бала Шоқан» әңгімесінің ізін ала қазақ әдебиетіндегі балалар тақырыбына жазылған шығармалар да, тақырыбы мен мазмұны жағынан ерекше мәнге ие бола бастады. Жетпісінші жылдардың басында қазақ әдебиетінде Ж.Дәуренбеков, Ж.Аяшев, Р.Қунақова, С.Бердіқұлов, С.Ерубаев, С.Елубай, Ә.Тарази, Б.Соқпақбаев, М.Қабанбаев, М.Гумеров сынды ақын-жазушылардың балалар тақырыбына жазылған шығармалары дүниеге келді.
Тамаша шығармалары арқылы балалардың көңілінен шығып, сол арқылы бірнеше буын өкілдерінен тұратын кішкене оқырмандардың құрметіне бөлену үлкен таланттылықты қажет етеді. Біздің қазақ балалар әдебиетінде осындай құрметке ие болғандардың ішіндегі шоқтығы биік, бірегей таланттардың бірі – Бердібек Соқпақбаев.
Шеберлік шексіз, оның ұшы-қиырын табу қиын. Суреткер күрделі де, маңызды мәселені көрнекті жазушы Б.Соқпақбаев шығармашылығы негізінде зерттеудің маңызы зор.
Диплом жұмысының өзектілігі. Б.Соқпақбаев – ұлттық әдебиетімізге соғыстан кейінгі жылдары келіп қосылған, өзіндік келбеті мен дара болмысы бар талантты жазушыларымыздың бірі. Бұл уақыт қазақ прозасының ерекше жемісті, өнімді тұстарының бірі болғандығы белгілі. Нақ осы кезеңде қазақ көркемсөзінің биігіне көтерілген Ә.Нүрпейісов, Т.Ахтанов, С.Шаймерденов, Б.Соқпақбаев, Н.Ғабдуллин т.б. бір топ қарымды қаламгерлер ұлттық прозаға жаңа тақырыптар мен идеялар, мінездер ғана алып келген жоқ, сонымен катар онын поэтикалык өрісін кеңейтті.
1945-1956 жылдары ұлттық әдебиетіміздің қоры балалар мен жас өспірімдерге арналған шығармалармен едәуір толықты. Бұл салада жазушылар С. Бегалин, Қ.Әбдіқадыров, С.Омаров, Б.Соқпақбаев, С.Бақбергенов, С.Сарғасқаев, М.Гумеров, С.Баязитов, Н.Сералин, Н.Ғабуллин т.б. жемісті еңбек өтті.
Балалар әдебиетінің негізін қалауда көп еңбек сіңірген жазушы Б.Соқпақбаев шығармалары 1950-жылдардың орта шеңінде жарық көре бастады. Сол кезден бері балалардың әр буыны оның шығармаларын зор ықыласпен оқып келеді. Жазушы әңгімелерінде балалардың күнделікті тұрмысын, жүріс-тұрысын көбірек сөз етеді, сол арқылы олардың іс-әрекет, мінез-құлықтарын суреттейді.
1. Нұрқатов А. Идея және образ .- Алматы: Жазушы, 1983.- 456б.
2. Әуезов М. Анкеетаға жауап // жұлдыз. 1991. №10.-129б.
3. Рахымжанов Т. Романның көркемдік әлемі.- Алматы: Рауан, 1997. -221б.
4. Әшімбаев С. Парасатқа құштарлық.- Алматы: Жазушы, 1985.-249б.
5. Мұқанов С. Өсу жолындамыз.- Алматы: Жазушы, 1960.-212б.
6. Жұмадлов Қ. Соңғы көштің арқауы.- Сөзстан. 5-кітап. Алматы:Жалын,1984.- 138б.
7. Ыбырайымов Б. Сырлы әлем.- Алматы: Жазушы, 1997.-224б.
8. Соқпақбаев Б. Менің атым Қожа.- Алматы: Жазушы, 1978.- 69б.
9. Иманжанов Ә. Балаларға арналған прозалық шығармалар жайында //әдебиет және искусство.-1953 №1,96 б.
10. Соқпақбаев Б. Менің атым Қожа.- Астана: Елорда, 1999.-
379б.
11. Қирабаев С. Балаларға арналған жинақ // Ленишіл жас.1951. 17 қаңтар
12. Русские писатели о литературном труде.- Л:1955.-с360.
13. Дүйсенов М. Әдебиеттегі мазмұн мен түр бірлігі.-Алматы: ҚМКӘБ, 1962.-211б.
14. Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау.- Алматы: Санат, 1996.-336б.
15. Суровцев Ю. Необходимость диалектики.- Москва:
16. Просвещение,1982.-535б.
17. Қабдолов З. Таңдамалы шығармалар.-Алматы:
18. Жазушы,1983.-456б.
19. Жетпісбаева А. Балалық шақтың айнасы // бастауыш мектеп. 1990.№2 38б.
20. Қаупынбайұлы Т. Бердібек биігі //Ауыл. 1994.-21-27қаңтар.
21. Майтанов Б. Қаһарманның рухани әлемі.- Алматы, Жазушы,1987.-232б.
22. Ахтанов Т. Бердібек биігі //Ауыл. 1994.-21-27қаңтар.
23. Атымов М. Қазақ романдарының поэтикасы.-Алматы, Ғылым.-1975.-331б.
24. Майтанов Б. Сөз сыны. Алматы: Ғылым.-2002.- 342б.
25. Рахымжанов Т. Романның көркемдік әлемі.-Алматы: Рауан, 1997.-221б.
26. Әзиев Ә. Қазақ повесі. – Алматы: Жазушы, 1969. – 224 б.
27. Мусрепов Г. Однажды – и на всю жизнь // Казахстанская правда. – 1972. – 22 март.
28. Ахметов З. Көркем сөздің зергері (Жазушы Ғабит Мүсіреповтің 75-жасқа толуына орай) // Октябрь туы. – 1977. – 26 март.
29. Қабдолов З. Ғабиттің тілі // Таңдамалы шығармалар: 2 т. – Алматы: Жазушы, 1983. – Т. 2. – 392-395 бб.
30. Бекбергенов М. Ғабит Мүсіреповтің прозасы. – Алматы: Рауан, 1990. – 151 б.
31. Мүсірепов Ғ. Өндіріс тақырыбындағы туынды жайында // ҚР ОММ. 1864 қор; 1 тізбе, 6 іс. – 639-парақ.
32. Ибраева А.Д. Ғ. Мүсіреповтің «Оянған өлке», «Жат қолында» роман-дилогиясының шығармашылық тарихы: Филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 2003. – 136 б.
33. Қабдолов З. Ой // Жебе: Әдеби толғаныстар мен талдаулар. – Алматы: Жазушы, 1977. – 59-94 бб.
34. Бочаров А.Г. Литература и время. – М.: Худ. лит, 1988. – 383 с.
35. Ордалиев С. Конфликт және характер.–Алматы: Жазушы, 1971.–183 б.
36. Храпченко М. Творческая индивидуальность писателя и развитие литера-туры. – М.: Сов. писатель, 1972. – 408 с.
37. Бердібаев Р. Роман және заман. – Алматы: Жазушы, 1967. – 280 б.
38. Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. Әдеби-сын еңбектер. – Алматы: Жазушы, 1970. – 538 б.
39. Дәстүр және жаңашылдық. –Алматы: Қазақ ССР-ның Ғылым баспасы, 1980.- 179б.
2. Әуезов М. Анкеетаға жауап // жұлдыз. 1991. №10.-129б.
3. Рахымжанов Т. Романның көркемдік әлемі.- Алматы: Рауан, 1997. -221б.
4. Әшімбаев С. Парасатқа құштарлық.- Алматы: Жазушы, 1985.-249б.
5. Мұқанов С. Өсу жолындамыз.- Алматы: Жазушы, 1960.-212б.
6. Жұмадлов Қ. Соңғы көштің арқауы.- Сөзстан. 5-кітап. Алматы:Жалын,1984.- 138б.
7. Ыбырайымов Б. Сырлы әлем.- Алматы: Жазушы, 1997.-224б.
8. Соқпақбаев Б. Менің атым Қожа.- Алматы: Жазушы, 1978.- 69б.
9. Иманжанов Ә. Балаларға арналған прозалық шығармалар жайында //әдебиет және искусство.-1953 №1,96 б.
10. Соқпақбаев Б. Менің атым Қожа.- Астана: Елорда, 1999.-
379б.
11. Қирабаев С. Балаларға арналған жинақ // Ленишіл жас.1951. 17 қаңтар
12. Русские писатели о литературном труде.- Л:1955.-с360.
13. Дүйсенов М. Әдебиеттегі мазмұн мен түр бірлігі.-Алматы: ҚМКӘБ, 1962.-211б.
14. Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау.- Алматы: Санат, 1996.-336б.
15. Суровцев Ю. Необходимость диалектики.- Москва:
16. Просвещение,1982.-535б.
17. Қабдолов З. Таңдамалы шығармалар.-Алматы:
18. Жазушы,1983.-456б.
19. Жетпісбаева А. Балалық шақтың айнасы // бастауыш мектеп. 1990.№2 38б.
20. Қаупынбайұлы Т. Бердібек биігі //Ауыл. 1994.-21-27қаңтар.
21. Майтанов Б. Қаһарманның рухани әлемі.- Алматы, Жазушы,1987.-232б.
22. Ахтанов Т. Бердібек биігі //Ауыл. 1994.-21-27қаңтар.
23. Атымов М. Қазақ романдарының поэтикасы.-Алматы, Ғылым.-1975.-331б.
24. Майтанов Б. Сөз сыны. Алматы: Ғылым.-2002.- 342б.
25. Рахымжанов Т. Романның көркемдік әлемі.-Алматы: Рауан, 1997.-221б.
26. Әзиев Ә. Қазақ повесі. – Алматы: Жазушы, 1969. – 224 б.
27. Мусрепов Г. Однажды – и на всю жизнь // Казахстанская правда. – 1972. – 22 март.
28. Ахметов З. Көркем сөздің зергері (Жазушы Ғабит Мүсіреповтің 75-жасқа толуына орай) // Октябрь туы. – 1977. – 26 март.
29. Қабдолов З. Ғабиттің тілі // Таңдамалы шығармалар: 2 т. – Алматы: Жазушы, 1983. – Т. 2. – 392-395 бб.
30. Бекбергенов М. Ғабит Мүсіреповтің прозасы. – Алматы: Рауан, 1990. – 151 б.
31. Мүсірепов Ғ. Өндіріс тақырыбындағы туынды жайында // ҚР ОММ. 1864 қор; 1 тізбе, 6 іс. – 639-парақ.
32. Ибраева А.Д. Ғ. Мүсіреповтің «Оянған өлке», «Жат қолында» роман-дилогиясының шығармашылық тарихы: Филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 2003. – 136 б.
33. Қабдолов З. Ой // Жебе: Әдеби толғаныстар мен талдаулар. – Алматы: Жазушы, 1977. – 59-94 бб.
34. Бочаров А.Г. Литература и время. – М.: Худ. лит, 1988. – 383 с.
35. Ордалиев С. Конфликт және характер.–Алматы: Жазушы, 1971.–183 б.
36. Храпченко М. Творческая индивидуальность писателя и развитие литера-туры. – М.: Сов. писатель, 1972. – 408 с.
37. Бердібаев Р. Роман және заман. – Алматы: Жазушы, 1967. – 280 б.
38. Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. Әдеби-сын еңбектер. – Алматы: Жазушы, 1970. – 538 б.
39. Дәстүр және жаңашылдық. –Алматы: Қазақ ССР-ның Ғылым баспасы, 1980.- 179б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Аладаназарова Қарлығаш
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
050117– Қазақ тілі мен әдебиеті, 4-курс
Алматы, 2012
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Бердібек Соқпақбаев прозасы
Орындаған
4 курс студенті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қ.З.Алданазарова
Ғылыми жетекшісі:
аға оқытушы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...Э.Сейсенбиева
Норма бақылаушы
ф.ғ.к., доцент
м.а ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... А.Көшекова
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Ф.ғ.д., проф.
м.а ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... С.Б.Ержанова
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...4-8 бет
І . Б.Соқпақбаев шығармаларындағы
балалар
психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9-32 бет
ІІ тарау. Қаламгердің өзіндік
қолтаңбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
-56 бет
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57-59 бет
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .60-61 бет
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жазушылык шеберлік мәселесі – әдебиеттану
ғылымында қай уықытта да өте маңызды, теориялық мәні мол мәселе екені
белгілі.
Ұлттық балалар әдебиетінің атасы деп А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин,
Б.Майлин, С.Сейфуллин, Ж.Жабаев, І.Жансүгіров, С.Бегалин т.б. ақын-
жазушыларды атасақ, одан кейінгі кезеңде жарыққа шыққан М.Әуезовтың Бала
Шоқан әңгімесінің ізін ала қазақ әдебиетіндегі балалар тақырыбына жазылған
шығармалар да, тақырыбы мен мазмұны жағынан ерекше мәнге ие бола бастады.
Жетпісінші жылдардың басында қазақ әдебиетінде Ж.Дәуренбеков, Ж.Аяшев,
Р.Қунақова, С.Бердіқұлов, С.Ерубаев, С.Елубай, Ә.Тарази, Б.Соқпақбаев,
М.Қабанбаев, М.Гумеров сынды ақын-жазушылардың балалар тақырыбына жазылған
шығармалары дүниеге келді.
Тамаша шығармалары арқылы балалардың көңілінен шығып, сол арқылы
бірнеше буын өкілдерінен тұратын кішкене оқырмандардың құрметіне бөлену
үлкен таланттылықты қажет етеді. Біздің қазақ балалар әдебиетінде осындай
құрметке ие болғандардың ішіндегі шоқтығы биік, бірегей таланттардың бірі
– Бердібек Соқпақбаев.
Шеберлік шексіз, оның ұшы-қиырын табу қиын. Суреткер күрделі де,
маңызды мәселені көрнекті жазушы Б.Соқпақбаев шығармашылығы негізінде
зерттеудің маңызы зор.
Диплом жұмысының өзектілігі. Б.Соқпақбаев – ұлттық әдебиетімізге
соғыстан кейінгі жылдары келіп қосылған, өзіндік келбеті мен дара болмысы
бар талантты жазушыларымыздың бірі. Бұл уақыт қазақ прозасының ерекше
жемісті, өнімді тұстарының бірі болғандығы белгілі. Нақ осы кезеңде қазақ
көркемсөзінің биігіне көтерілген Ә.Нүрпейісов, Т.Ахтанов, С.Шаймерденов,
Б.Соқпақбаев, Н.Ғабдуллин т.б. бір топ қарымды қаламгерлер ұлттық прозаға
жаңа тақырыптар мен идеялар, мінездер ғана алып келген жоқ, сонымен катар
онын поэтикалык өрісін кеңейтті.
1945-1956 жылдары ұлттық әдебиетіміздің қоры балалар мен жас
өспірімдерге арналған шығармалармен едәуір толықты. Бұл салада жазушылар С.
Бегалин, Қ.Әбдіқадыров, С.Омаров, Б.Соқпақбаев, С.Бақбергенов,
С.Сарғасқаев, М.Гумеров, С.Баязитов, Н.Сералин, Н.Ғабуллин т.б. жемісті
еңбек өтті.
Балалар әдебиетінің негізін қалауда көп еңбек сіңірген жазушы
Б.Соқпақбаев шығармалары 1950-жылдардың орта шеңінде жарық көре бастады.
Сол кезден бері балалардың әр буыны оның шығармаларын зор ықыласпен оқып
келеді. Жазушы әңгімелерінде балалардың күнделікті тұрмысын, жүріс-тұрысын
көбірек сөз етеді, сол арқылы олардың іс-әрекет, мінез-құлықтарын
суреттейді.
Қаламгер Б.Соқпақбаев әдебиетке әуел баста ақын ретінде келді.
Жазушының тұңғыш өлеңдер жинағы 1950 жылы "Бұлақ" деген атпен жарық көрді.
Жинақтағы тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетін өлең-тақпақтарда орнымен
ойнақы қозғалған тақырып, ой, өнегелік сөз бала ұғымына қона кетеді.
Тілінің жеңілдігі мен әуезділігі аса ықшам болып келуі балаларды
кызықтырады. Кезінде балғын оқырмандардың ықыласына бөленген бұл жинақ
қазақ балалар әдебиетінде өз орнымен ерекшеленеді. Бұл жинақ туралы халық
жазушысы М. Әлімбаев: Сол тұстағы балалар ақьндары қолынан шыққан
өлеңдерінің ең үздігі де, көрнектісі де, мәдениеттісі де Б.Соқпақбаев
жырлары екенін сол кітапша күдіксіз дәлелдеп берді деп бағалайды.
Шығармашылық жолын өлең жазудан бастағанмен қаламгердің суреткерлік
қарымы прозада танылды. Б.Соқпақбаев шеберлік мектебі саналатын әңгіме
жанрында да едәуір еңбектенді. Әңгіме жанрының белсенді жауынгер жанр
екендігі қашаннан аян. Ол өзінің нысанасына үнемі көкейтесті мәселені
алады. Қазақ әдебиетінде бұл жанр әсіресе, елуінші жылдардың екінші
жартысынан бастап жедел дамыды. Б.Соқпақбаевтың Бақыт жолы 1953 деп
аталатын тұңғыш әңгімелер жинағы дәл осы кезеңде жарық көрді.
Балалардың бал мінезін ішкі дүниесімен жақсы сезіне білген жазушы
Бердібек Соқпақбаев әрбір шығармасында өзі туып өскен Нарынқол таулы өңір
табиғатының жанды суреттерін оқырманға үлкен шеберлікпен жеткізе білген.
Б.Соқпақбаевтың әңгіме, повесть, романдары және пьесаларында балғын шаққа
батыл саяхаттар жасап, таңдандырып, тамсантып, бал дәурен әсерлерінің
қаймағын бұзбай, ақиқаттан алшақтамай, балаға тән қиялдап, өмірдің өз
болмысын тебірене толғайды. Оқысаң еріксіз езу тарттырып, кейде күрсінтіп
терең ойға жетелейді. Лезде кейіпкерлермен етене араласып, олар өзің күнде
көріп жүрген адамдардай Беркен, Қожа секілді кейіпкерлерімен жадыңда
жатталып қалады.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Жазушының әңгімелері туралы А.
Нұрқатов, С.Қирабаев және тағы басқа да көптеген ғалымдар құнды пікірлер
айтады. Мәселен, ғалым А.Нұрқатов жазушы шығармаларына мынадай пікірін
білдіреді: Бұрын балаларға арнап көптеген қызғылықты да тартымды
шығармалар жазған Б.Соқпақбаев көркем әңгіме тудыруға да ысылып
қалғандығын, кемелдену жолында келе жатқандығын танытады. Соңғы кезде ол
тақырып кеңдігіне ұмтылып жүр. Оның Бекен, Ортақ қуаныш, Нағашы
сияқты әңгімелері нәрлі идеясымен де, көркемдік құнарлығымен де назар
аудартады. Жазушы құйтырқы, шытырман оқиғалар іздеп жатпайды, карапайым
оқиғалардан да көңіл аударарлық, ой саларлық мағына бере біледі.
Б.Соқпақбаев өзіндік үнімен, суреткерлік қолтаңбасымен, соны ізденісімен
әдебиетімізде өз орнын иеленген каламгер. Жазушы каламынан түрлі жанрда
тамаша шығармалар туып, олар өз кезегінде қазақ әдебиетінің дамуына өз
үлесін қосты [1, 85 б.]. Қаламгердің рухани мұрасының көркемдік деңгейі,
жазушылық шеберлігі туралы біраз еңбектерде байыпты толғамдар айтылған.
Р.Бердібаевтың, С.Қирабаевтың, Т.Кәкішевтің, Х.Сүйіншіәлиевтің,
Ә.Дербісалиннің, Қ.Ергөбековтің, Б.Сарбалаевтың және тағы басқалардың
мақалаларын атап өткен орынды. Сондай-ақ, Ш.Ахметовтың Қзақ совет балалар
әдебиеті, С.Кирабаевтың Өрлеу жолында, Р.Нұрғалидің Сырлы сөз атты
монографиялық, оқулық еңбектерінде жалпы әдебиеттануымыздың профессионалдык
деңгейі мен даму жолына қатысты әңгіме болғанда Б.Соқпақбаевтың үлесі де
айтылып отырады. Ал, біздің диплом жұмысымызда Б.Соқпақбаев
шығармаларындағы балалар психологиясының бейнеленуі сөз болады.
Сонымен бірге мұнда жазушының өзіндік бір тың авторлық тұрғы ұстанғаны,
басқалар жүріп өткен жолды тағы да қайта шиырлағысы келмегендігі сезіледі
[1, 85 б.] деп жазды. Б.Соқпақбаев шығармаларындағы балалар психологиясының
қыр-сырын бала іс-әрекеті арқылы танытуы жазушылық шеберлігінің
қарымдылығын танытады. Бала психологиясын жан-жақты пайымдап, терең
сезіну, сол арқылы образдың жан сырын ашу – Б.Соқпақбаев
талантының, қабілет-қарымының ерекше бір көрінісі деуге болады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Әңгіме – өмір құбылыстарының жекелеген
көріністерін жасайтын шағын жанр болғандықтан, оның оқиғасы жинақы,
тартымды болуы талап етіледі. Б.Соқпақбаевтьң бұл әңгімелерінде шұбалаңқы
оқиға, жадағай үгіт жоқтың қасы, идеясы айқын, тілі де тартымды, сюжеті де
қызықты. Жазушы болмашы, шағын жайларды суреттей отырып, оқушыға келелі ой
айта алады және оны жас баланың ұғымына жеңіл, түсінікті етіп жеткізеді.
Әңгімелерінде, очерктерінде өміріміздің шынайы көріністері бар аталмыш
жинақ Б.Соқпақбаевтың балалар психологиясын терең меңгерген дарынды жазушы
болғандығын танытады. Көркем шығармадағы психологиялық талдау проблемасы –
әдебиеттер мен көркем сөз иелері үшін тылсым сыры, жұмбағы мен шиеленісті
көрнеуі көп мәселелердің бірі. Психологиялық иірімдерді аттап өтіп,
кейіпкердің жан-дүниесіне қатысты жағдайды қаперге де алмастан, толыққанды
көркем бейне жасау мүмкін емес. Өйткені, қандай да бір көркем шығарманың
болатын персоналдары кәдімгі өмірдегідей адам бойына тән тіршілік
атрибуттары арқылы өмір сүруі шарт. Ол да өмірдегідей ойланып толғанады,
тебіренеді, ашуланады, қуанады, күйзеледі, және ол өмір шындығына сыйымды
болуы шарт. Егер кейіпкер психологиясына қатысты тұстарды жазушы өмірде жоқ
қайдағы бір жағдаяттарды орынсыз шығармасына пайдаланса, онда көркемдік
шартқа нұқсан келері анық.
Көркем әдебиетте образ жасаудың негізгі шарттарының бірі – адам
психологиясын көркемдік деңгейде көрсете білу керек екендігі белгілі.
Психологиялық тартыстың және психологияның қатысынсыз адам бейнесі
жасалмайды. Ұлы жазушы М.Әуезовтің: ...Орыс жазушыларынан анық
сүйетінім: Толстой, Достоевский. Адам жанын соларша қойма ақтарғандай
ақтармаған соң, жазушылықтың мәні де жоқ. Прозаға психология араласпаса,
өзгенің бәрі сылдыр су, жабайының тақ-тақ жолы [2.12б.] деген пікірі бар.
Бұл көркемдік шарт – балалар әдебиетіндегі образ сомдау мәселесіне тікелей
қатысты екендігі сөзсіз. Жас адам қалыптасып келе жатқан тұлға. Оның өмірді
тану ұғымын кеңейту, тәжірибесін молайту барысындағы психологиялық даму
үрдісін осы бастан кешіретіні қисынды жағдай. Бұл жөнінде зерттеуші ғалым
Т.Рахымжанов: Проза туындысындағы психологиялық талдау – адам –
қаһарманның жан иірімдерін, дене қимылдарын күйініші мен сүйінішін,
қысқасы, жұмыр басты пендеге тән қасиеттерді ашып көрсететін көркемдеуші
құралдар болып табылады [3. 121 б.] деп ой түйген. Б.Соқпақбаев
шығармаларын талдау барысында жазушының жас жеткіншектердің психологиялық
қабілетін терең меңгергендігіне көз жеткіземіз.
Көрнекті орыс жазушысы Чехов қысқа жазудың, көлемі шағын әңгімелер
жазудың қиындығын сөз ете келіп, көлемі шағын әңгімелер арқылы
ұмытылмастай адам бейнесін жасау үшін жазушыға үлкен шеберліктің қажеттігін
айтқан. Б.Соқпақбаевтың аталған жанр үлгісіндегі шығармаларына зер салғанда
жазушы шеберлігі өзінше оқшауланатынын байқаймыз.
Сонымен қатар, Б.Соқпақбаев – талантты драматургтердің бірі. Оның
пьесалары бойынша қойылған Бозтөбеде бір қыз бар, Өлгендер кайтып
келмейді, т.б. пьесалары кезінде республиканың бірқатар театрларының
репертуарына енді. Тұтастай айтсақ, Б.Соқпақбаев каламынан қазақ әдебиетіне
аз мұра калған жоқ. Әсіресе, каламгердің суреткерлік колтаңбасын
айқындаған, жазушылық талабы мен талғамын танытқан озық туындылары – оның
"Жекпе-жек", "Менің атым Қожа", "Балалық шаққа саяхат", "Қайдасың, Гауһар?"
повестері мен Өлгендер кайтып келмейді романы. Осылардың ішінен жазушының
атын ерекше жайған шоқтығы биік шығармасы — "Менің атым Қожа" повесі болды.
Шығарма орыс, француз, украин, литван, латыш, молдован т.б. тілдерге
аударылған.
Жазушы шығармаларының кұндылығы ондағы көркем образдар галереясының
сапасымен айқындалатыны аз айтылып жүрген жоқ. Б.Соқпақбаевтың повестері
мен аталмыш романдары арқылы әдебиетімізге келген сотқарлау, қушыкештеу,
бірақ, жаны таза Қожа, табанды Мұрат, өтірікші, жылпос, фантазер Сұлтан,
сүйкімді Жанар, Садық, Аяжан, Нұрдәулет секілді қарасирақ балалар, Тоқмолда
директор, Байғұлақ, Майқанова, Еркін, Нұрәлі сияқты қызықты кейіпкерлердің
ұлттық әдеби бейне мен мінезді дамытуға сіңірген әсер-ықпалын жүйелі
зерттеу көп мәселенің басын ашатыны сөзсіз.
Әдебиет тарихынан белгілі дара дарын иесінің есімі талант таңбасындай
тұлғалы қаһармандарымен катар аталады. Мәселен, А. Фадеев творчествосын
еске түсірсек, алдымен Левинсон мен жас гвардияшыларды ауызға аламыз.
М.Шолохов шығармаларынан Кошевой, Давыдов, Мелехов, АТвардовский
поэзиясынан Теркин тұлғаларын тағы басқаларын атап айтуға болады. Сол
сиякты Н.Островскийдің Павел Корчагиніндей Б.Соқпақбаевтың Еркіні мен
Қожасы каламгер творчествосының алтын діңгегіндей. Шығарма оқырманына
танылғалы бері қазақ балаларының бірнеше буыны Қожамен бірге тыныстап, Қожа
болмысынан өзін іздеп, өз тағдырынан Қожа мінез-қылығын байқап өсіп келе
жатқан ұрпақтың мол екені куә. Еркіндер мен Қожалар қайталанбас образымен,
жарқын жүзімен ғана есте қалмайды, уақыт дауылын, еліміздің басынан кешкен
бел-белесті көз алдымызға елестетеді.
Б.Соқпақбаевты талант табиғаты жағынан өмір тәжірибесін өз
шығармашылығында молынан пайдаланатын жазушылар санатынан деп айтуымызға
болады. Оның басты себебі жазушы бастан кешірген мол өмірлік тәжірибе.
Қаламгердің балалық шағы Кеңес өкіметінің алғашқы қиын жылдары, ашаршыльқ,
жаппай коллективтендіру науқанында өтті. Жасөспірім шағы сталиндік зұлматқа
тап болса, бұғанасы қатпай жатып, соғыс басталды. Б.Соқпақбаевтың жазушылық
шеберлігінің көрінісі де - осы өмірдің өзімен біте қайнасуында жатса керек.
Қаламгер кейіпкерлерінің көбінің характерлері айқын, эстетикалық талғаммен
сұрыпталған типтік бейне дәрежесінен көрінуінің басты себебі де осында.
Сондықтан да оньң туындылары өміршең. Жазушы шығармаларының уақыт өткен
сайын жаңа қырымен, жаңа сырымен ашыла, кұлпыра тусуінің сыры да осында.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Б. Соқпақбаев шығармаларының
жалпы әдеби процестегі алатын орнын, қаламгердің идеялық-эстетикалық
ізденістерін салмақтай отырып, оның суреткерлік шеберлігін айқындау. Сондай-
ақ оның қазақ әдебиетінің дамуындағы үлесін салмақтау. Жас жеткіншектердің
психологиялық ой-өрісін қимыл іс-әрекет арқылы бейнелеудегі жазушылық
шеберлігін сараптау. Осы мақсатқа орай мынадай міндеттер қойылады:
-Жазушының прозалық шығармаларына бүгінгі күн тұрғасынан талдау жасай
отырып, оның әдеби процестегі маңызын көрсету;
- Бала психологиясын бейнелеудегі жазушылық шеберлікті айқындау;
- Кейіпкер тұлғасын даралаудағы мінез бен жағдай мәселесіне назар
аудару;
- Шығармадағы монолог, диалог, пейзаж, т.б. көркемдік тәсілдердің
қолданылу ерекшеліктерін айқындау;
- Өмірлік шындықты көркемдік шындыққа айналдырудағы жазушы
шеберлігін сраптау.
Жүмыстың құрылымы кіріспе, негізгі екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І . Б.Соқпақбаев шығармаларындағы балалар психологиясы
Соғыстан кейінгі қазақ әдебиетінің арнасы тың толқынмен кеңейе түсті.
Ә.Нұрпейісов, Т.Ахтанов, С.Шаймерденов, Б.Соқпақбаев, З.Кабдолов,
Н.Ғабдуллин, Ж.Молдағалиев тәрізді көрнекі ақын- жазушыларымыз әдебиетке
дәл осы кезеңде келді. Балалық, жастық шақтары ұлы отан соғысының сұрапыл
уақытына тап келген осы буын өкілдері жөнінде белгілі зерттеуші
С.Әшімбаев: Бұғаналары бекіп, кабырғалары катпастан қыруар қиыншылықты
бастан кешіріп, каршадайынан кағылездікке үйренген бұл ұрпақтың бойындағы
сезімталдық пен сергектікті, азаматтық пен аяушылық, кайсарлық пен
кайраттылықты сол сұрапыл уақыттың рухы калыптастырған-ау деген де ойға
қаласьң. Бұл ұрпақтың айтары да аз болмаса керек еді"[4,46 б.] дейді.
Жас қаламгерлер алдыңғы аға толқын М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов,
Ғ.Мустафиндердің жазушылық шеберліктерінен үйрене отырып, әдебиетімізге
жаңа шығармалар легін әкелді.
Бұл кездің осы 6ір шынайы шындығын үлкен жазушыларымыз да куана
кұптады. Соғыстан кейінгі әдебиетіміз дами түсті. Оның кадрларының қатары
жыл санап көбейе берді, шығармаларының сапасы арта берді деп жазды
академик-жазушы С.Мұқанов [5,12 б.].
Дәл осы жылдары қазақ прозасының басқа жанрлардың алдына суырылып шьғып,
жетекші салаға айналғанын көруге болады. Бұл кезеңде, яғни социалистік
державаның тас-талқан болатыны былайғы жұрт түгіл, жазушылардың да үш
ұйықтаса түсіне кірмеген "ғажап" заманда әлеуметтік орта калай өмір сүріп,
әрекет етсе, көркем проза да дәл солай өмір сүрді. Осы тұста
қаламгерлердің қандай көкейкесті тақырыптарды, өмірдің нендей өзекті
құбылыстарын бейнелеуді негізгі нысаналары етті дегенде, жеңіспен аяқталған
соғыс кезіндегі өмір шындьғын қилы-қилы қырынан керсетіп, тереңірек таныту
мәселесіне, соғыстан кейінгі еңбек майданындағы адамдар мен мамандар
әрекетінің әр алуан жақтарын шынайы суреттеуге көңіл бөлді деуге болады.
Сөйтіп, аталып отырған кезең туралы жинақы, жүйелі мағлұмат беретін, соны
көңілге тиянақты түрде ұялататын дәйекті дәлелдері бар шығармалар туғандығы
анық. Бұлардьң қатарында Бердібек Соқпақбаевтың өлмес туындылары да бар
еді. Б.Соқпақбаев Бақыт жолы атты жинағындағы әңгімелердің бірі Серуенге
шыққанда деп аталады. Автор Нұржан деген баланың жарамсыз қылығын
суреттеп, кейін содан баланың опық жегенін суреттейді. Бала қыста
құрбыларымен бірге шаңғы тебуге шығып, қайтарда жолшыбай кездескен шалдың
оппа қарға түсіп, кеткен шанасын шығаруға көмектеспейді. Содан жолда жалғыз
өзі адасып кетеді. Балалардың бойында ізгілік қасиеттерін тәрбиелеу
керектігі қаламгердің Парторг, Сылық, Қоғам жұмысы, Ұят күшті т.б.
әңгімелерінде елес береді.
Бердібек Соқпақбаев әңгімелері мен повестерінде балалардың бір қатар
есте қаларлықтай характерін жасаған жазушы. Балалар күні бүгінге дейін
сүйіп оқитын Менің атым Қожа повесінде ол өзінің бала психологиясының
білгір екенін көрсете білді. Жазушы сомдаған кез-келген кейіпкер өзіне тән
ерекшелігімен оқушы жадында сақталып қалады.
Бердібек Соқпақбаев – қазақ әдебиетінде өзіндік өрнегімен, шындықты
қарапайым әңгімелеу арқылы мөлдіретіп, көз алдыңа жайып салатын,
кейіпкерлерді даралау мен психологиялық бейнелеудің де өзгеше бір жолын
тапқан талантты жазушыларымыздың бірі. Жасынан өмір талқысын көп көрген
адамның өмірбаяндық деректері оның шығармаларына арқау болды. Ол сол
көргендері мен сезінген дүниесін 30-жылдардағы ауылдың ауыр тұрмысы, Ұлы
Отан соғысы мен одан кейінгі ауыр кезеңнің шындығына сәйкес жаңартып, ой
елегінен өткізіп, типтік орта шындығына лайық типтік бейнелер арқылы аша
білді. Бүгінде кез келген қазақтың қара баласына Соқпақбаевтың кім екенін
түсіндіріп жату артық болар, оның Менің атым Қожасы әрбір үйде Абаймен,
Мұхтармен бірге ұлттық қазына ретінде сақталуда десек қателпеспіз. Өйткені,
Соқпақбаевтың есімі көзі тірісінде-ақ әрбір бала жүрегінен мықтап орын
алған болатын.
Бердібек Соқпақбаев - Кеңес үкіметінің қылышынан қаны тамып тұрған
кездің өзінде тек өз жүрек қалауымен оқырмандарына жалғандықтан қашып
шынайы шындықты жеткізе білген жазушыларымыздың бірегейі.
1950-60 жылдардағы қазақ балалар прозасы сталиндік қатыгез дәуірді де,
одан кейінгі жылымықты да, хрущевтік солақай саясатты да бастан кешірген
еді. Кеңес халқымен бірге қазақ халқы да жеке басқа табынудың зардабын
көрді, компартияның жетекшілігімен пайдасы мен зияны әлі толық зерттелмеген
ірілі-ұсақты жобаларға да қатысты. Әрине, мұның бәрі елдің мәдени өмірінде
де көрініс тапты.
Балалардың көркем шығарманы түсініп, түйсінуі, эстетикалық ләззат алуы
олардың жас ерекшелігіне байланысты. Өміртанытушылық, тәрбиелік мәні де
олардың дүниетанымының өресіне тәуелді.
Балалар өмірін шынайы сүйіспеншілікпен бейнелейтін хикаялары мен
әңгімелерін жас та, қарт та, қазақ та, басқа да құмарта, қызыға оқиды десек
еш артық айтқандық емес. Бердібек Соқпақбаев кейіпкерлерін қолдан
жасамаған. Оның кейіпкерлері - өзі. Жазушы шығармаларын бірінші жақтан
жазады. Яғни, шығарманы бас кейіпкер әңгімелеп отырады. Менің атым Қожа,
Балалық шаққа саяхат, 16 жасар чемпион және тағы басқа шығармалары
жазушының тұтас өмірін көрсетпегенмен бөлшек-бөлшек тұстарын қызықтыра
өмірге әкелген болса, ал мына Өлгендер қайтып келмейді романы жазушы
жаратылысын тұтас тұлға етіп береді. Шығарманың ел ойынан шығатын шынайы
жүзі тек қана шындық жазудан тұрса ол сол шығарманың шырайлылығын берсе
керек. Осы тұрғыдан алғанда Бердібек ағамыз жоғарғы ойдың ортасынан ойып
тұрып өз орнын алып және сол қасиетімен халық есінде, қала берді әр ұрпақ
есінде мәңгі қалған адам.
Жазушының шығармаларын оқыған кез-келген бала өмірбаянымен де танысып
шығады. Бердібек Соқпақбаев балалар үшін жаралған жан болатын. Өзінің
шығармашылық жолын балаларға өлең жазудан бастаған ол кейін прозалық
шығармалары арқылы балалардың сүйікті жазушысына айналды. Сондай-ақ
балаларға арналған бірнеше сценарий, пьесалар жазды. Б.Соқпақбаевтың есімі
тек қазақ балаларына ғана емес, көптеген шет ел балаларына да жақсы
танылды. Оның кітаптары әлемнің 20 шақты елінің тіліне аударылса, Менің
атым Қожа повесі бойынша түсірілген киноны 28 елдің бүлдіршіндері
тамашалапты. Әрине, бұл біздің әдебиетіміз бен кино өнері үшін үлкен
жетістік болғаны даусыз.
Жазушының Жекпе-жек, Аяжан, Балалық шаққа саяхат, Өлгендер
қайтып келмейді повесть-романдарын, көптеген әңгімелерін оқымайтын қазақ
баласын табу өте қиын. Соқпақбаевтай қадірлі қаламгер шығармаларын оқып
өсті. Әлі де оқып келеді. Жазушының кез-келген шығармасын қолыңа алсаң, әрі
қарай қызықтырып, жетелей жөнелетін сияқты. Бердібек ата өзінің балалық
шағынан алған әсерлерін көпке дейін ұмыта алмай, сол ғажайып көңіл мен
көріністердің өзін оқырмандарына жеткізе білген жазушы. Жеткізіп қана
қоймай классик жазушыға, балалардың сүйікті жазушысына айналды.
Әрбір жазушы, егер ол шын суреткер болса, әдебиетке өзінің өмірбаянын,
өз тақырыбын ала келетіні белгілі. Жазушының қолтаңбасы, стилі,
концепциясы дегендер де осы тақырып ерекшелігінен туындайды [6,138б.].
Шынайы да шыншыл суреткер көркемдік әлемінің азаптарын бастан кешкен кезде
ғана, бір белестен екінші белеске сәтті көтеріле біледі. Демек, екінші
сөзбен айтқанда, болашақ шығарманың да жұлдызы жарық болады. Бердібектің
Балалық шаққа саяхат, Менің атым Қожа, Қайдасың, Гаухар! повестері
мен Өлгендер қайтып келмейді романы осындай биік талғамның, көркемдік
әлемінің сәтті туындысы болды. Бұл шығармаларда тек жазушы Бердібекке ғана
тән тапқырлық пен тиянақтылық, суреттеу құралдарының дәлдігі, кейіпкер
әрекетінің табиғилығы, сезім арпалысының сенімді суреттері мен мұндалап
тұр. Мен Б.Соқпақбаевтың шығармаларын Сэллинжер мен Беллге қарсы қоюдан
аулақпын. Менің айтпағым, Бердібек өз шығармаларына әдеби үлгілерден емес,
өмірдің өзінен келгендігі.
Б.Соқпақбаев – бірінші жақпен жазуды мықтап меңгерген жазушы. Мұның
өзі оқиғаға өмірде болған қилы-қилы құбылыстарға сенімділікті, жазушының
нақтылы оқиғаға тікелей қатысып танытады. Бердібектің мені қан-сөлі тамып
тұрған өмір, бәріміз тіршілік етіп жүрген жер бетіндегі үлкенді-кішілі
адамдардың әрекеті, болмаса қуаныш-күйініші боп көрінеді.
Б.Соқпақбаев шығармаларының тақырыптық көкжиегі, суреттеу аймағы зор,
көлемі кең. Жазушы прозасының тұтас тұлғасын ұстап тұрған бірнеше үлкен
тақырып бар. Олар: 1) балалар өмірі; 2) ұлы отан соғысы тұсындағы тылдағы
елдің тыныс-тіршілігі; 3) спорт; 4) махаббат пен достық, т.б. Жазушы бұл
тақырыптардьң қайсысын алса да жеріне жеткізе шыншылдықпен суреттей білді.
Әсіресе, балалар мен жасөспірімдер өмірі жазушы шығармаларының негізгі
өзегі десе де болғандай. Сондықтан да жазушының қай шығармасын алсақ та
олардың негізгі кейіпкерлері жеткіншектер болып келеді. Сонымен катар,
жазушы шығармалары ересектерге де ұнамды, әсерлі. Ал балаларға арналған
әдебиет сол балалармен катар үлкендер оқитын дәрежеге жеткенде ғана
қызықты, құнды әдебиет болса керек.
Адам өмірі маңызды, маңызсыз деген кезеңдерге бөлінбейді. Балалық
шақтың да, егделіктің де өз міндеті, қызығы мен қайшылығы бар. Балалар
өздеріне арналған шығармалардан өзі теңдес замандастарынан ой-өрісімен,
жетістік-кемшілігімен танысады. Үлкендер оқыса бала мінезінің қыр-сырын,
олардың өзіндік ерекшелігін, психологиясындағы өзгешеліктерді, тәрбиенің
мәнін терең түсінеді. Бала тәрбиесіне назар аударады. Сондықтан да
Б.Соқпақбаев өз еңбектерінде әдебиеттің тәрбиелік мәнін ескере отырып, өмір
тәжірибесін ешбір қоспасыз баяндайды. Міне, оның шығармасының әрі үлкенге,
әрі кішіге ұнайтынының сыры сол.
Көркем шығармадағы мінез бен жағдай арасындағы байланыс әдеби туындыны
талдап, тану үшін аса маңызды.
Балаларға тәрбие берудің негізгі бір саласы - дене тәрбиесі яғни спорт.
Ол жас ұрпақты ұйымшылдық, тәртіптілік, табандылық, төзімділік, тәрізді
ізгі қасиеттерге баулып, дене кұрылысымен бірге рухани байлығын өсіреді.
Жас буынға спортты насихаттауда көркем әдебиеттің орны ерекше. Әдебиеттің
осындай тәрбиелік маңызын ескеруден барып туындаған жазушының тырнақалды
туындысы 16 жасар чемпион повесі 1951 жылы жарық көрді. Ерінбей
еңбектенген адамның әрқашанда көздеген мақсатына жеткенін, арманына жету
үшін қиындыққа бүгілмеу керектігін автор Мұрат бейнесі арқылы көрсетеді.
Соқпақбаевтың есімі бұл шығармасына дейін оқушы жұртшылыққа Бұлақ атты
өлеңдер жинағымен таныс болатын.
Повестің ең бірінші атап айтуға тұрарлық ерекшелігі - оның тақырыбының
қазақ әдебиетінде мүлдем тың, жаңа болуында. Шығарма жазушының
әдебиетімізге өзінің соны тақырыбымен келгендігін жария еткен еді. Елуінші
жылдарға дейін әдебиетімізде спорт тақырыбы жеткілікті түрде сөз
болмағандығын ескерсек, жазушының спорт өнері тақырыбына алғашқылардың бірі
болып қалам тартып, көлемді шығарма жазуы айрықша атап өтуді қажет етеді.
Б.Соқпақбаевтың аталмыш туындысына дейін сол тұстағы спорт тақырыбына
жазылған көлемді шығармаға К.Әбдіқадірованың еліміздің атақты палуаны,
французша күрестің дүниежүзілік чемпионы Қажымұкан Мұңайтпасовтың өмірі мен
өсу жолын баяндайтын "Қажымұқан" повесін ғана жатқыза аламыз. Б.Соқпақбаев
аталмыш шығармасының алғашқы вариантын өндеп, қайта-қайта шыңдап, жетілдіре
түсті. "16 жасар чемпион" 1957 жылы "Чемпион" болып, 1962 жылы "Жекпе-жек"
деген атпен жарық көрді.
Бердібек Соқпақбаевтың балалар үшін танымдық мәні зор шығармаларының
бірі Жекпе-жек хикаясы. Жазушының бұл шығармасы да қазақ әдбиетіне келген
тың туынды. Өйткені, қазақ балалар әдебиетінде бұған дейін спорт тақырыбы
мұндай деңгейге көтерілген шығарма болған емес. Бұл шығарма бокс жайлы
жазылған. Ал бокс деген спорт түрі қара домалақ қазақ баласына өте жақын
десек артық айтқан болмас еді. Ауыл спортының, әсіресе бокстың дамуына
үлкен төңкеріс жасаған, құрыштай шыныққан саңлақтардың дүркіреп шығуына
соны серпіліс, ерекше серпін берген айтулы көркем дүние. Жасында әлжуаз
болып өскенмен, үзбей шынығу, ұдайы жаттығудың нәтижесінде спорт шыңына
шыққан Мұраттың бейнесі арқылы жазушы арман жолында қиындықтан қашпау
керектігін ұғындырады.
Шығарманың 1951 жылғы нұсқасының сыртқы кұрылымына назар аударсақ,
туынды "Аурушаң бала", Түсінбеймін, Тұңғыш табыс", "Керісу, келісу" т.б
сияқты тақырыпшалары бар 14 тараудан тұрады. Кейінгі нұсқаларында
тақырыпшалар алынып, повесть қысқа-қысқа 55 бөлімге бөлінген. Балаларға
арнап кең өрісті, керкемдігі жоғары, тәрбиелік мәні күшті, құнды шығармалар
берудегі жазушының алғашқы қадамы болғандықтан повестің алғашқы вариантында
жекелеген кейбір кемшіліктер де кездеседі.
Сөйтіп, балалар әдебиетінде елуінші жылдарға дейін көріне қоймаған жаңа
сипаттағы оқушы немесе спортшы бала образы Б.Соқпақбаевтың күрделі тартысқа
құрылған "Жекпе-жек" туындысында бейнеленді. Алайда елуінші-алпысыншы
жылдары қылаң берген осы бір игі нышан сол тұста бірден өрістеп кете қойған
жоқ. Бұл жайында балалар әдебиетін зерттеуші ғалым Б.Ыбырайымның: Бұның
басты себептері балалар жазушыларының болмысты бейнелеудегі жасқаншақтығы
(сол кездегі жалпы кеңес әдебиетінің әлсіздігі еді), көркемдік шеберлігінің
тым төмендігі, балалар жазушыларының ат төбеліндей аздығы мен
балалар прозасында калыптасқан көркемдік тәжірибенің олқылығына, әсіресе
жеке басқа табынушылық кезеңінің салт-санаға сіңіріп тастаған зиянды
кеселдеріне байланысты еді. Бұл тұстағы жетістіктер мен кемшіліктердің
негізгілері әдеби сында айтылған деп жазғаны шындық еді [7,227 б.].
Жас адамның мінез қалыптастыру процесін, азаматтык жетілу жолын
керсетуге арналған бұл повесте ауыл баласы Мұрат Батырбаевтың жалықпай,
қажымай, талмай, табандылықпен жаттығуының нәтижесінде бокстан әлем
чемпионы атағын алуы айтылады. Шығарманың бастапқы бөлімдерінде Мұрат -
сабақты жақсы оқитын, бірақ, спортпен, дене шынықтырумен айналыспайтын,
бесінші кластың оқу озаты, алақанына салып, аялап отырған Ұлжан мен
Батырбай қарттардың жалғыз тұяғы, көздерінің ағы мен қарасы. Оның денесі де
әлсіз, нәзік. Ауырып қалуы да оп-оңай. Баланың аурушаң, арық болып өсуіне
айыпты - оның қоруыш қарт ата-анасы. Он үш баладан көз алдарында қалқиып
жалғыз жүрген Мұратты олар қолдарынан байқаусызда түсіріп алса, жарылып
қалатын нәзік жұмыртқадай көреді, дүние жүзінің бар қауіп-қатері ылғи да
Мұратты торуылдап жүретіндей сезіледі оларға... [8,89 б.].
Бұл соғыстан кейінгі жылдар болатын. Майдандағылар елге оралған.
Солардың бірі - старшина Николай Трофимович Денисенко болатын. Ол
Қызылшекара жетіжылдық мектебіне денешынықтыру пәнінен мұғалім болып
орналасып, спорт жұмысын жандандырып жолға қояды. Мектепте спорт алаңы
жасалады; жеңіл атлетика, гимнастика және спорт ойындарының секциялары
кұрылып, дене тәрбиесі сабақтарының сапасы арта бастайды. Кейннен бокс
секциясын ұйымдастырады. Мектеп директорының наразылығына карамастан,
Николай Трофимович бұл секциялардың жұмысын шебер жүргізіп, өзі бастаған
істі дамыта береді. Николай Трофимовичтің үйретуімен талабы мол Мұрат
боксшылардың мектепте, аудандык, республикалық жарыстарына қатысады. Кейін
ол Париж қаласында өткен боксшылардың дүниежүзілік жарысында американдық
боксер Питер Сандересті ойсырата жеңіп, жеңіл салмақты жас боксшылардың
дүниежүзілік чемпионы болады.
Повестің негізгі оқиға желісі осындай. Шығарманың басты тұлғасы Мұрат
болғандықтан автор оның өсу жолына, өнерінің жетіліп, шынығуының суреттеуге
көп көңіл бөлген. Ол бірден чемпион болмайды. Окушының көз алдында,
кітаптың әр бөлімінде Мұрат өсіп, ширап отырады. Шығарма оқиғасының өзі
баланың көктемгі жаңбырдың астында қалып, ауруға шалдығатын
ситуациясынан сабақталған. Шекарашылар ойынын тамашалаймын деп балалардың
мазағына ұшырауы, кейіпкердің сана-сезіміне ерекше әсер етіп, оның кейінгі
іс-әрекетіне түрткі болады. Яғни, аталған ситуация кейіпкер әрекетінің
уәжіне айналған.
- Шіркін-ай, мен де осындай командир болсамшы! – деп дауыстап жіберді.
Мектеп директоры Тоқмолданың баласы едірең Садық Мұраттың жүзіне бажырая
қарады.
- Командир болмай қал! Сен үйкүшікті әуелі солдатқа да ала қоймас.
- Неге?
- Солдаттар әне, дәу-дәу, мықты. Ал сен болсаң түрің мынау, күнде ауырып
қаласың.
- Өскенде ауырмаймын, - деді Мұрат сөзден ұтылғысы келмей.
- Өспей қал! – деп, Садық Мұратты итеріп кеп жібергенде, бейқам отырған
ол еңіске қарай тыраң етіп құлап қалды [8.210].
- Мен сені ұшырып жіберем!-деді Мұрат тістеніп.
- Ұшырмай қал!
- Ұшырам дедім, ұшырам!
- Қане, ұшыр! [8.211] т.б. мысалдардағы командир болмай қал!, өспей қал!,
ұшырмай қал! деген тіркестерден өзге жазушылар мен басқа да көркем
әдебиеттерде жиі кездесе бермейтін қолданыстың үлгілерін байқауға болады.
Бұл автор тілінің байлығы мен стильдік құрылымының шеберлігіне байланысты
болса керек. Қаламгер шығармаларындағы өзіндік қолданыстардың ерекшелігін
талдай отырып, автор өз әңгімелерінде сығыр сөзін өте жиі пайдаланатынын
байқаймыз. Бұл атау сығыр құдай, мен сығыр деген түрінде жиі кездеседі.
Яғни, сығыр құдай деген тіркес қу құдай, ал сығыр деген сөз байшара
деген ұғымды беріп тұрса керек. Қаламгердің әңгімелеріндегі мәтін мазмұны
осыны аңғартады: -Ыдырыс, тағы да сен бе? Тұншықтырып өлтірдің ғой сығыр
құдай. Қақтамай, қоя тұршы. Жатар кезде жайсаң да кебеді ғой [8.53]. Танауы
делдиіп, көріңдер мені дегендей кеудесін алға тосып, қасындағы басқа
балалардан өрескел тұр. Әй, сығыр, өзімнің де оңатын қылығым жоқ [8.385]
т.б.
Мұрат повестің басында әлсіздігімен, нәзіктігімен оқушыға аянышты сезім
тудырса, бірте-бірте қайсарлығы мен кажырлылығы, орасан еңбексүйгіштігі,
ұқыптылығы мен патриоттығы сүйсіндіріп, дән риза етеді. Оның спорт өнеріне
жетілуі шындыққа сай, нанымды суреттелген. Дене шынықтырумен айналыспайтын,
оп-оцай ауырып кала беретін Мұрат жазғы демалысында пионер лагеріне барады
да, көп нәрсе үйреніп қайтады. Әртүрлі жаттығулар жасау дағдылы ісіне
айналады. Көп ұзамай мектепте Николай Трофимовичтің ұйымдастыруымен түрлі
спорт секциялары ашылады да, Мұрат сол секциялардың белсенді мүшесі болып
алады. Алғашқыда бокс секциясына катысуға кұштарлық, білдіреді. Бірақ,
Николай Трофимович оның жеңіл атлетикамен айналысуына кеңес беріп, бокс
секциясына кабылдамай тастайды. Бұл характер дамуындағы ішкі коллизия
жағдайына әкеліп соқтырады. Кейіпкердің бұндай жағдайда болуы оның өмірінің
немесе характерінің езгеруінің, іс-әрекетінің байланыс элементі болып
табылады. Бұдан жазушының образ жасауда мінез коллизиясы мен жағдайлардың
бірлігін тиімді пайдаланғанын көруге болады.
Мұраттың бокс секциясына қабылданбағанын естіген Садық оны одан бетер
қорлай туседі. Намыстанған бала енді бокспен өз бетінше айналыса бастайды.
Жазушының бейнелеген ситуациясы характердің жасырын, белгісіз қырларының
қалыптасуына мүмкіндік береді. Осы кезге дейін көрінбеген бала
характеріндегі табандылықты сыртқа шығарудың сәті енді түскен тәрізді.
Мұрат алға қойған мақсатына бірден жетпейді. Оның мақсаттылығын, алған
бағытына дәйектігін сипаттайтын бірталай сын кезеңі бар. Талдырмаш, нәзік
бала алғашқыда спорт ойындарынан болған әртүрлі жарыстарда ұтылып қалып
жүреді: қара күші басым Садықпен ұстасып, одан жығылады, жасөспірімдердің
спартакиадасына да қатысып жеңіліс табады. Автор Мұратты осындай күрестер
үстінде көрсетеді.
Бірақ, күнделікті жаттығу, шынығудың арқасында денесі шымырланып,
толыса бастайды. Садықпен тағы да койғыласып, өзінің осал еместігін
сезінеді. Мұратты сынап карамақшы болып, онымен бокстасып керген Николай
Трофимович те лыпып тұрған даяр боксшыға кездеседі. Ұстаз Мұраттың
мықтылығын: "тіпті осы күйінде алып барып разрядты боксшылардың жарысына
қосып жіберсе де әбден жарап жүр",— деп бағалайды. Жүйелі жаттығу ұзақ
жолынан өткен спортшы келбетін жазушы былай сипаттайы: Мұратқа қарағанда
Сандерес бойшаңдау екен. Бірақ оның есе Мұрат кеуделі шымыр. Спортпен
шұғылдана бастағалы бергі жылдың ішінде үзбей жаттығудың шынығудьң
арқасында ол осы дәрежеге жеткен. Колмен сылап өсіргендей сұлу да сергек
тұлғаға ие болған. Спорт Мұратты болаттан берік етіп шыңдап қайта жасаған
[8,189 б.]. Кейіпкер характері түрлі байланыстар қайшылықтар үстінде
толысып сомдалған. Әсіресе, шығарманың шарықтау шегіндегі әлемге әйгілі
спортшы американдық Сандересті қалай жеңгеінн автор әсерлі суреттеген. Ол
кезде оқырманның тағаты таусылып, толғаныс үстінде отырады. ...Кенет ол
садақ оғынша атылып кетті. Сандересті құлақ түптен соқты. Соққы барынша
жойқын еді. Және бірнеше соққыны көміп-көміп жіберді. Сандерестің көзі
бұлдырап, жер-дүние төңкеріліп бара жатқандай болды... Тағы бір жойқын
соққы иегінен кеп тигенде, Сандерес қалшиған қалпы тікесінен тік сұлқ тұрды
да калды. Содан шалқасынан барып кұлады... Рингтегі судья Мұраттың қолын
көтерді. Ду қошамет асқақтап кетті [8,191б.].
Жалпы, шығармадағы характер жағдайлармен өзара әрекеттестікте
бейнеленгенде ғана тұтастық сипатқа ие болатын болса, аталмыш туындыдағы
Мұрат мінезі түрлі психологиылық ситуацияларда қалыптасатынына көз
жеткіздік. Сондықтан да Жекпе-жек повесіндегі мінез бен жағдай
байланысыньң аталмыш типі айқын байқалады деп ой түюімізге болады.
Алдымен өз намысын, одан соң Отан намысын қорғай білген спортшы бала
образы повесте осылайша нанымды әрі шебер бейнеленген. Мұрат өзінің бойына
лайық балалық қылығымен, әрекеттерімен көрініп отырады. Автор оған үлкен
адамдарда болатын қасиеттерді, мінезді бермеген.
Прозалық шығармаларда образ жасаушы амал-тәсілдер кез- келген
жазушының стиліне орай түрліше қолданылады. Осы орайда Б.Соқпақбаев
стиліндегі кейіпкер сөзінің қолданылуы ерекше назар аударады. Кез-келген
диалог түрін түзуде жазушы шеберлікпен көзге түседі. Диалогқа неғұрлым
қысқа айтып жеткізу, тілдік амалдарды үнемдеу принципі тән болса, осы
қағиданы жазушы берік ұстанған 25,221. Оның стиліне тән қысқалық,
нақтылық, диалог түзу барысында да көрінеді, яғни, диалог кұрамындағы
репликалар қысқалыққа негізделеді.
Хас талант әрқашан адам мен заманды өзара тұтастықта ұстайды. Өйткені
адам мен коғам бір-бірімен өте тығыз байланысты ұғым. Адамдардың тыныс-
тіршігі қоғамды негіздесе, адам да қоғамсыз өмір сүре алмайтыны белгілі.
Осы тұрғыдан карағанда бұл шығармадағы осындай образдар қырқыншы-елуінші
жылдар ауқымыдағы дәуірді өзіне тән тынысымен, болмыс-келбетімен толық
суреттеуге септігін тигізгенін байқаймыз.
Бұл шығарманың кезінде көптеген жасөспірімдердің спортпен әсіресе,
бокспен айналысуына септігін тигізгені анық. Сонымен Жекпе-жек үлкенге
де, кішіге де тартымды, қызғылықты шығарма. Қырқыншы-елуінші жылдардағы
өмірдің кейбір түбірлі шындықтары, шыншыл, толыққанды адам бейнелерінің
көрсетілуі повестің құндылығын арттырады.
Жазушының екінші көлемді шығармасы - 1953 жылы Қазақтың Мемлекеттік
көркем әдебиет баспасынан жарық көрген Алыстағы ауылда деп аталатын
повесі.
Алыстағы ауылда повесінде Б.Соқпақбаев мектеп оқушыларының Ұлы Отан
соғысы жылдарындағы колхозға тигізген жәрдемін арқау етеді. Балалардың
жазғы демалыс кезінде шөп шауып, колхозға зор қолғабыс тигізуі, Болат,
Досан тәрізді икемсіз, кыңыр балалардың шаруаға бастығып, колхоз жұмысына
көмектесуі, жасөспірімдердің ұйымшылдығы, олардың арасындағы достық, Отанға
деген сүйіспеншілік тәрізді жайттар ұласа келіп, көз алдымызға алыстағы
ауылдың соғыстың қатал жылдарындағы шынайы суретін елестетеді. Автордың бұл
шығармасында Отан соғысының алғашқы жылдарында мектеп оқушыларының жазғы
демалыста колхозшыларға берген көмегін, патриоттық істерін көрсетуді мақсат
еткені белгілі. Алматыдағы әскери госпитальда бірге жатқанда танысқан
қазақ жігіті – Жұлдыздың колхозына келген украиндық партизан бала – Сережа
алыстағы қазақ ауылында туысқандық, достық сезімге бөленеді. Жаңа өмір
колхозындағы мінез-кұлық, ой-өрісі жағынан әртүрлі тіпті, жастары жағынан
да әр алуандас балалар жас партизан Сережаны қуанышпен ортаға алып,
қаумалап, ардақ тұтады. Жазушы шығарманың басты кейіпкері Сережамен қатар
Болат, Қожаш, Досан сияқты кейіпкерлердің де бейнесін толық қанды етіп
жасауға тырысады. Бұл шығармадағы кейіпкерлер жағынан әралуан,
әрқайсысыныңөзіндік бейнесі бар. Автор әр кейіпкеріне лайықты мінез тауып
бере алған және олардың характерлерін еңбек, әрекет үстінде ашып отырады.
Повестің басты кейіпкері - Сережа. Ол соғыс басталғанда партизандардың
арасында болып, фашистерге карсы соғысқан, талай қиыншылықты бастан
кешіріп, ыстық-суықта шыныққан, өмір тәжірибесі мол, ысылған бала. Оның бұл
қасиетін шығарманың бас жағында-ақ байқаймыз. Балаларды жұмысқа тарту
идеясын алқашқы ұсынатын да осы Сережа. Ауыл балаларын майдандағы жасаған
ерлігімен емес, шеп шабуды ұйымдастырудағы ікерлігімен, жеке басының үлгі-
өнегесімен үйіреді. Оның бойында еңбексүйгіштік, шыншылдык, турашылдық бар.
Балалардың іс-әрекеті көбінесе Сережаның араласуы, арқылы тынып отырады.
Ол тіпті істі әскердегіше бұйрықтан бастайды. Тілін алмаған Досанға егерде
майданда болса, мұндай бассыздығы үшін оның жазаланатынын айтып, майданды
есіне түсіріп отырады. Қысқарта айтканда Сережаның білмейтіні жоқ сұңғыла.
Кейіпкердің бойында ересек адамға тән мінез бар. Оның бойында жастық,
албырттыққа тән қасиеттер, іс-әрекеттер кездеспейді десек те болады. Автор
Сережаны повеске дайын калыптасқан күйінде енгізген. Мұның өзі характердің
тереңдеп ашылуына, шынайылығына біраз нұқсан келтірген. Бірақ, осы образдың
бір кезде кеңес оқушыларыньң үлгі алуына айтарлықтай ықпал еткені шындық.
Шығармадағы екінші бір кейіпкер - Сережаға мінезі қарама-қарсы
бейнеленген Досан. Досан қызбаығы мол, кыңыр, еңбек етуге ынтасыз бала. Ол
өзінен кішілерді қағып-соғып, өзін өзгелерден жоғары ұстайтын менмен.
Астына тәуір ат түссе болды, аты-жөні жоқ шаба береді. Оның осы қызбалығы
Сережаға ұнамай, екеуі шәлкем-шалыс келіп кала береді. Осындай орынсыз
қылығы үшін, Сережа оған шабан атты береді. Мұны қорлық санаған Досан
ашуланып, жұмыстан кетіп қалады. Оның түзеліп қайта оралуына себеп болған,
ағасыньң Совет Одағының батыры атағын алуы болады. Ағасының дәрежесін естіп
Досан ойға калады. Досан бұлай бірден өзгере салатын тұлға емес. Оның әлі
де талай қыңырлық көрсетері даусыз. Жазушы Досанның балалық қылықтарын,
жеңілтек мінезін оның іс-әрекеттері арқылы да, шебер жасалған штрихтармен
де нанымды етіп суреттейді.
Повестің Болат, Қожаш сияқты кейіпкерлерінің образдары да шынайы, тәуір
жасалған. Қожаш — он саусағынан өнері тамған, шаруаға ыңғайлы іскер бала.
Өз білгенін басқаларға үйретуден де тартынбайды. Қалада өскен, ауыл өмірін,
колхоз шаруашылығын жете білмейтін Болат сияқты баланы қамқорлығына алуы
бұған айқын мысал бола алады. Ал Болат болса білмегенін білуге тырысатын
талапты бала. Ауылға қаладан келген ол басқа балалармен бірге колхозға
жәрдемдеседі. Ауыл өміріне тосырқай қарамайды. Шаруашылық жайын
білмейтіндіктен басында біраз қиналған Болат, бірте-бірте барлығын үйреніп
алады. Алайда ол шаруаға олақтығынан бірден арыла карамайды. Образдьң өзге
лайық өсу, даму жолы бар. Оньң іс-әрекетінен аңқаулығы, шыншылдығы,
адалдығы анық байқалады.
Повесть кейіпкерлері өз мінездерімен, даралық сипаттарымен тек жақсы
жақтарынан көрінген. Шығармадағы кейіперлердің істеген істерінің бәрі
жақсы, бәрі сәтті. Бұл кейіпкерлер өз ортасына, ауылына, мектебіне
жазушының аталмыш повестен кейін жарық көрген шығармасындағы бас қаһарман –
Қожадан гөрі әлдеқайда пайдалы. Сөйте тұра, олар бізді сүйсіндірмейді,
тындырып жатқан ісімен еліктіре алмайды. Көкірегіңе қонбайды жүрекке
ұяламайды. Өйткені, олардың өмірі тым тегіс, тым жеңіл. Ал мұндай тымық
тіршілікте екінің бірі жақсы, екінің бірі батыр. Бұлардың колхозға
көрсеткен қолғабыстары екінін 6ірі істеуге тиіс азаматтық, адамдық парыз.
Ұлы Отан соғысы кезінде еңкейген қарттар мен есін жиған балаға дейін Отан
қорғауға қол ұштарын берді.
XX ғасырдың 50-60 жылдарындағы қазақ балалар әдебиетіне де
социализмнің өмірге келуіне байланысты өткір тартыстар мен драматизмдер
жоғалады деген пікірлердің әсері болмай қалған жоқ. Сондай-ақ аталған
кезеңде біздің прозамызда тартысты бейнелеуде көп уақытқа дейін бір схема
етек алып келді. Шығармадағы кейіпкердің бірі-тоңмойын, дөкір, яки ұнамсыз
қылығы бар, екіншісі – бүкіл ісі, мінезі өнегелі адам кейпінде бейнеленеді
де тартыс осы екеуінің арасында болады. Өнегелі кейіпкер ұнамсыз
кейіпкердің терістігін, жөнсіздігін бетіне басып жатады. Осы стандарт
қайталана береді. Міне, осы жағдайлар Б.Соқпақбаевтың аталмыш шығармасынан
да байқалады. Егер шығармада әр түрлі жағдайлардан өрбіген коллизия тартыс
тудыратын болса, повестің кемшілігінің себебін де тартыстьң әлсіздігінен
іздеуімізге болады. Повесте бас кейіпкерлер Сережа мен Досан арасындағы
түсінбеушіліктен басқа тартыс жоқ. Досан да жоғарыда айтып кеткеніміздей,
кателігін ағасының, еңбектес достарының көмегімен түсінеді. Ал, тартыс,
талас, іс-әрекет, қызу өмір, қызықты оқиға, тұжырымды жинақтылық ең алдымен
балаларға арналған шығармаларда болуы тиіс [9,96 б.].
Жалпы қай заман, қай дәуірде болмасын, тартыс өз өткірлігі мен қызуын
жоғалтпай, қай күнде де этникалық, әлеуметтік, тұрмысты аяларда көрініс
беріп отырады. Осыған сәйкес әдебиет те солай бейімделеді. Әлемдік
әдебиеттегі таңдаулы шығармалардың барлығы да терең тартысқа кұрылған.
Шығармада өрбитін тартыстың өткірлігі мен шынайылығы және оның нанымды
шешім табуы - шығарманың аса бағалы қасиеттерінің бірі [1,169б.] болса,
Б.Соқпақбаев кейінгі жарық көрген туындыларында тартысты шынайы қалпында
боямасыз суреттейді. Кейіпкердің өзара алыс-жұлыстығы ара салмағын дұрыс
аныктап алуы автордың өзі таңдап алған тақырыпты шынайы да көркем шешуіне
мүмкіндік береді.
Повестегі ересек адамдар жасөспірімдер еңбегін ұйымдастырып оларды
тәрбиелеп, баулып жүргенімен, өздерінің толыққанды бейнелері жасалмаған.
Мысалы, Сережаның әкесі Вороновтың ролі шығармада мүлде көрінбейді. Немесе
Рабиға, Катира т.б. кейіпкерлердің аттары аталғанмен, повестегі окиғаға
мүлде араласпайды. Дегенмен, жекелеген кейбір кемшіліктеріне қарамастан
Б.Соқпақбаевтьң бұл повесі елуінші жылдардағы қазақ балалар әдебиетінің
дамуына үлес қосқан, жазушының өзіндік калам тартысын байқатқан шығарма деп
санаймыз. Белгілі схемаға құрылып, тіл бояуы қанықпағанымен жазушының бұл
повесін сол кезеңдегі оқырмандарымыз ықыласпен кабылдаған, ұлттық әдеби
қорымыздағы шырайлы шығармалардың бірі болып саналуға әбден реті бар деп
нық сеніммен айта аламыз.
Кем-кетігі кенірек сөз туғызып, жұртшылык, талқысынан
өткеннен кейін арада талай жылдар сала автор өз шығармасына қайта
оралады. Алыстағы ауылда повесінің жөнделген нұсқасы "Қолғабыс"
деген атпен жарық көреді.
Жарияланған жаңа нұсқада кейбір кейіпкерлердің аттары өзгерген, Абыхан,
Кәмпеске тәрізді кейіпкерлер тыңнан қосылған. Алғашқы нұсқамен
салыстырғанда бас кейіпкерлер жан-жакты толысып, даралана түскендігін атап
айту қажет. Қаһармандар бастарынан кешетін оқиғалардағы жасанды әрекеттер
сылынып, оиғаға дамуының заңдылығы, характер логикасы катаң, сақталған, жып-
жинақы, тартымды шығарма болып шыққан. Ауылды тұңғьш рет көрген қала
баласының қоғамдық еңбекке араласуы, жаңа ортамен танысуы, сөйтіп өмір
тәжірибесінің молая түсуі әсерлі берілген.
Қорыта айтқанда, повестің жаңа нұсқасының жазылуы Б.Соқпақбаевтың өз
шығармасына айтылған ескертпелерге үлкен жауапкершілікпен қарағанын,
суреткерлік шеберлігін үнемі жетілдіріп отырған жазушы екендігін көрсетеді.
Тек бұл повесі ғана емес, жоғарыда сөз етіп кеткен Он алты жасар
чемпионынан бастап қаламгердің барлық шығармаларына әртүрлі өзгертулер,
өңдеулер жургізу арқылы туындыларының көркемдік дәрежесінің артуына
септігін тигізіп отырғанын байқаймыз.
Суреткер өз шығармасында не жайлы, қандай өмір шындығы жайлы ой
толғағанда да, басты шындықты адам образы арқылы ғана ашып береді 27,156
дейтін болсақ, шығармадағы Тоқмолда образы дәуір шындығынан хабар береді.
Соғыстан кейінгі жылдардағы мектептердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Аладаназарова Қарлығаш
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
050117– Қазақ тілі мен әдебиеті, 4-курс
Алматы, 2012
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Бердібек Соқпақбаев прозасы
Орындаған
4 курс студенті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қ.З.Алданазарова
Ғылыми жетекшісі:
аға оқытушы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...Э.Сейсенбиева
Норма бақылаушы
ф.ғ.к., доцент
м.а ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... А.Көшекова
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Ф.ғ.д., проф.
м.а ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... С.Б.Ержанова
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...4-8 бет
І . Б.Соқпақбаев шығармаларындағы
балалар
психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9-32 бет
ІІ тарау. Қаламгердің өзіндік
қолтаңбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
-56 бет
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57-59 бет
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .60-61 бет
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жазушылык шеберлік мәселесі – әдебиеттану
ғылымында қай уықытта да өте маңызды, теориялық мәні мол мәселе екені
белгілі.
Ұлттық балалар әдебиетінің атасы деп А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин,
Б.Майлин, С.Сейфуллин, Ж.Жабаев, І.Жансүгіров, С.Бегалин т.б. ақын-
жазушыларды атасақ, одан кейінгі кезеңде жарыққа шыққан М.Әуезовтың Бала
Шоқан әңгімесінің ізін ала қазақ әдебиетіндегі балалар тақырыбына жазылған
шығармалар да, тақырыбы мен мазмұны жағынан ерекше мәнге ие бола бастады.
Жетпісінші жылдардың басында қазақ әдебиетінде Ж.Дәуренбеков, Ж.Аяшев,
Р.Қунақова, С.Бердіқұлов, С.Ерубаев, С.Елубай, Ә.Тарази, Б.Соқпақбаев,
М.Қабанбаев, М.Гумеров сынды ақын-жазушылардың балалар тақырыбына жазылған
шығармалары дүниеге келді.
Тамаша шығармалары арқылы балалардың көңілінен шығып, сол арқылы
бірнеше буын өкілдерінен тұратын кішкене оқырмандардың құрметіне бөлену
үлкен таланттылықты қажет етеді. Біздің қазақ балалар әдебиетінде осындай
құрметке ие болғандардың ішіндегі шоқтығы биік, бірегей таланттардың бірі
– Бердібек Соқпақбаев.
Шеберлік шексіз, оның ұшы-қиырын табу қиын. Суреткер күрделі де,
маңызды мәселені көрнекті жазушы Б.Соқпақбаев шығармашылығы негізінде
зерттеудің маңызы зор.
Диплом жұмысының өзектілігі. Б.Соқпақбаев – ұлттық әдебиетімізге
соғыстан кейінгі жылдары келіп қосылған, өзіндік келбеті мен дара болмысы
бар талантты жазушыларымыздың бірі. Бұл уақыт қазақ прозасының ерекше
жемісті, өнімді тұстарының бірі болғандығы белгілі. Нақ осы кезеңде қазақ
көркемсөзінің биігіне көтерілген Ә.Нүрпейісов, Т.Ахтанов, С.Шаймерденов,
Б.Соқпақбаев, Н.Ғабдуллин т.б. бір топ қарымды қаламгерлер ұлттық прозаға
жаңа тақырыптар мен идеялар, мінездер ғана алып келген жоқ, сонымен катар
онын поэтикалык өрісін кеңейтті.
1945-1956 жылдары ұлттық әдебиетіміздің қоры балалар мен жас
өспірімдерге арналған шығармалармен едәуір толықты. Бұл салада жазушылар С.
Бегалин, Қ.Әбдіқадыров, С.Омаров, Б.Соқпақбаев, С.Бақбергенов,
С.Сарғасқаев, М.Гумеров, С.Баязитов, Н.Сералин, Н.Ғабуллин т.б. жемісті
еңбек өтті.
Балалар әдебиетінің негізін қалауда көп еңбек сіңірген жазушы
Б.Соқпақбаев шығармалары 1950-жылдардың орта шеңінде жарық көре бастады.
Сол кезден бері балалардың әр буыны оның шығармаларын зор ықыласпен оқып
келеді. Жазушы әңгімелерінде балалардың күнделікті тұрмысын, жүріс-тұрысын
көбірек сөз етеді, сол арқылы олардың іс-әрекет, мінез-құлықтарын
суреттейді.
Қаламгер Б.Соқпақбаев әдебиетке әуел баста ақын ретінде келді.
Жазушының тұңғыш өлеңдер жинағы 1950 жылы "Бұлақ" деген атпен жарық көрді.
Жинақтағы тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетін өлең-тақпақтарда орнымен
ойнақы қозғалған тақырып, ой, өнегелік сөз бала ұғымына қона кетеді.
Тілінің жеңілдігі мен әуезділігі аса ықшам болып келуі балаларды
кызықтырады. Кезінде балғын оқырмандардың ықыласына бөленген бұл жинақ
қазақ балалар әдебиетінде өз орнымен ерекшеленеді. Бұл жинақ туралы халық
жазушысы М. Әлімбаев: Сол тұстағы балалар ақьндары қолынан шыққан
өлеңдерінің ең үздігі де, көрнектісі де, мәдениеттісі де Б.Соқпақбаев
жырлары екенін сол кітапша күдіксіз дәлелдеп берді деп бағалайды.
Шығармашылық жолын өлең жазудан бастағанмен қаламгердің суреткерлік
қарымы прозада танылды. Б.Соқпақбаев шеберлік мектебі саналатын әңгіме
жанрында да едәуір еңбектенді. Әңгіме жанрының белсенді жауынгер жанр
екендігі қашаннан аян. Ол өзінің нысанасына үнемі көкейтесті мәселені
алады. Қазақ әдебиетінде бұл жанр әсіресе, елуінші жылдардың екінші
жартысынан бастап жедел дамыды. Б.Соқпақбаевтың Бақыт жолы 1953 деп
аталатын тұңғыш әңгімелер жинағы дәл осы кезеңде жарық көрді.
Балалардың бал мінезін ішкі дүниесімен жақсы сезіне білген жазушы
Бердібек Соқпақбаев әрбір шығармасында өзі туып өскен Нарынқол таулы өңір
табиғатының жанды суреттерін оқырманға үлкен шеберлікпен жеткізе білген.
Б.Соқпақбаевтың әңгіме, повесть, романдары және пьесаларында балғын шаққа
батыл саяхаттар жасап, таңдандырып, тамсантып, бал дәурен әсерлерінің
қаймағын бұзбай, ақиқаттан алшақтамай, балаға тән қиялдап, өмірдің өз
болмысын тебірене толғайды. Оқысаң еріксіз езу тарттырып, кейде күрсінтіп
терең ойға жетелейді. Лезде кейіпкерлермен етене араласып, олар өзің күнде
көріп жүрген адамдардай Беркен, Қожа секілді кейіпкерлерімен жадыңда
жатталып қалады.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Жазушының әңгімелері туралы А.
Нұрқатов, С.Қирабаев және тағы басқа да көптеген ғалымдар құнды пікірлер
айтады. Мәселен, ғалым А.Нұрқатов жазушы шығармаларына мынадай пікірін
білдіреді: Бұрын балаларға арнап көптеген қызғылықты да тартымды
шығармалар жазған Б.Соқпақбаев көркем әңгіме тудыруға да ысылып
қалғандығын, кемелдену жолында келе жатқандығын танытады. Соңғы кезде ол
тақырып кеңдігіне ұмтылып жүр. Оның Бекен, Ортақ қуаныш, Нағашы
сияқты әңгімелері нәрлі идеясымен де, көркемдік құнарлығымен де назар
аудартады. Жазушы құйтырқы, шытырман оқиғалар іздеп жатпайды, карапайым
оқиғалардан да көңіл аударарлық, ой саларлық мағына бере біледі.
Б.Соқпақбаев өзіндік үнімен, суреткерлік қолтаңбасымен, соны ізденісімен
әдебиетімізде өз орнын иеленген каламгер. Жазушы каламынан түрлі жанрда
тамаша шығармалар туып, олар өз кезегінде қазақ әдебиетінің дамуына өз
үлесін қосты [1, 85 б.]. Қаламгердің рухани мұрасының көркемдік деңгейі,
жазушылық шеберлігі туралы біраз еңбектерде байыпты толғамдар айтылған.
Р.Бердібаевтың, С.Қирабаевтың, Т.Кәкішевтің, Х.Сүйіншіәлиевтің,
Ә.Дербісалиннің, Қ.Ергөбековтің, Б.Сарбалаевтың және тағы басқалардың
мақалаларын атап өткен орынды. Сондай-ақ, Ш.Ахметовтың Қзақ совет балалар
әдебиеті, С.Кирабаевтың Өрлеу жолында, Р.Нұрғалидің Сырлы сөз атты
монографиялық, оқулық еңбектерінде жалпы әдебиеттануымыздың профессионалдык
деңгейі мен даму жолына қатысты әңгіме болғанда Б.Соқпақбаевтың үлесі де
айтылып отырады. Ал, біздің диплом жұмысымызда Б.Соқпақбаев
шығармаларындағы балалар психологиясының бейнеленуі сөз болады.
Сонымен бірге мұнда жазушының өзіндік бір тың авторлық тұрғы ұстанғаны,
басқалар жүріп өткен жолды тағы да қайта шиырлағысы келмегендігі сезіледі
[1, 85 б.] деп жазды. Б.Соқпақбаев шығармаларындағы балалар психологиясының
қыр-сырын бала іс-әрекеті арқылы танытуы жазушылық шеберлігінің
қарымдылығын танытады. Бала психологиясын жан-жақты пайымдап, терең
сезіну, сол арқылы образдың жан сырын ашу – Б.Соқпақбаев
талантының, қабілет-қарымының ерекше бір көрінісі деуге болады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Әңгіме – өмір құбылыстарының жекелеген
көріністерін жасайтын шағын жанр болғандықтан, оның оқиғасы жинақы,
тартымды болуы талап етіледі. Б.Соқпақбаевтьң бұл әңгімелерінде шұбалаңқы
оқиға, жадағай үгіт жоқтың қасы, идеясы айқын, тілі де тартымды, сюжеті де
қызықты. Жазушы болмашы, шағын жайларды суреттей отырып, оқушыға келелі ой
айта алады және оны жас баланың ұғымына жеңіл, түсінікті етіп жеткізеді.
Әңгімелерінде, очерктерінде өміріміздің шынайы көріністері бар аталмыш
жинақ Б.Соқпақбаевтың балалар психологиясын терең меңгерген дарынды жазушы
болғандығын танытады. Көркем шығармадағы психологиялық талдау проблемасы –
әдебиеттер мен көркем сөз иелері үшін тылсым сыры, жұмбағы мен шиеленісті
көрнеуі көп мәселелердің бірі. Психологиялық иірімдерді аттап өтіп,
кейіпкердің жан-дүниесіне қатысты жағдайды қаперге де алмастан, толыққанды
көркем бейне жасау мүмкін емес. Өйткені, қандай да бір көркем шығарманың
болатын персоналдары кәдімгі өмірдегідей адам бойына тән тіршілік
атрибуттары арқылы өмір сүруі шарт. Ол да өмірдегідей ойланып толғанады,
тебіренеді, ашуланады, қуанады, күйзеледі, және ол өмір шындығына сыйымды
болуы шарт. Егер кейіпкер психологиясына қатысты тұстарды жазушы өмірде жоқ
қайдағы бір жағдаяттарды орынсыз шығармасына пайдаланса, онда көркемдік
шартқа нұқсан келері анық.
Көркем әдебиетте образ жасаудың негізгі шарттарының бірі – адам
психологиясын көркемдік деңгейде көрсете білу керек екендігі белгілі.
Психологиялық тартыстың және психологияның қатысынсыз адам бейнесі
жасалмайды. Ұлы жазушы М.Әуезовтің: ...Орыс жазушыларынан анық
сүйетінім: Толстой, Достоевский. Адам жанын соларша қойма ақтарғандай
ақтармаған соң, жазушылықтың мәні де жоқ. Прозаға психология араласпаса,
өзгенің бәрі сылдыр су, жабайының тақ-тақ жолы [2.12б.] деген пікірі бар.
Бұл көркемдік шарт – балалар әдебиетіндегі образ сомдау мәселесіне тікелей
қатысты екендігі сөзсіз. Жас адам қалыптасып келе жатқан тұлға. Оның өмірді
тану ұғымын кеңейту, тәжірибесін молайту барысындағы психологиялық даму
үрдісін осы бастан кешіретіні қисынды жағдай. Бұл жөнінде зерттеуші ғалым
Т.Рахымжанов: Проза туындысындағы психологиялық талдау – адам –
қаһарманның жан иірімдерін, дене қимылдарын күйініші мен сүйінішін,
қысқасы, жұмыр басты пендеге тән қасиеттерді ашып көрсететін көркемдеуші
құралдар болып табылады [3. 121 б.] деп ой түйген. Б.Соқпақбаев
шығармаларын талдау барысында жазушының жас жеткіншектердің психологиялық
қабілетін терең меңгергендігіне көз жеткіземіз.
Көрнекті орыс жазушысы Чехов қысқа жазудың, көлемі шағын әңгімелер
жазудың қиындығын сөз ете келіп, көлемі шағын әңгімелер арқылы
ұмытылмастай адам бейнесін жасау үшін жазушыға үлкен шеберліктің қажеттігін
айтқан. Б.Соқпақбаевтың аталған жанр үлгісіндегі шығармаларына зер салғанда
жазушы шеберлігі өзінше оқшауланатынын байқаймыз.
Сонымен қатар, Б.Соқпақбаев – талантты драматургтердің бірі. Оның
пьесалары бойынша қойылған Бозтөбеде бір қыз бар, Өлгендер кайтып
келмейді, т.б. пьесалары кезінде республиканың бірқатар театрларының
репертуарына енді. Тұтастай айтсақ, Б.Соқпақбаев каламынан қазақ әдебиетіне
аз мұра калған жоқ. Әсіресе, каламгердің суреткерлік колтаңбасын
айқындаған, жазушылық талабы мен талғамын танытқан озық туындылары – оның
"Жекпе-жек", "Менің атым Қожа", "Балалық шаққа саяхат", "Қайдасың, Гауһар?"
повестері мен Өлгендер кайтып келмейді романы. Осылардың ішінен жазушының
атын ерекше жайған шоқтығы биік шығармасы — "Менің атым Қожа" повесі болды.
Шығарма орыс, француз, украин, литван, латыш, молдован т.б. тілдерге
аударылған.
Жазушы шығармаларының кұндылығы ондағы көркем образдар галереясының
сапасымен айқындалатыны аз айтылып жүрген жоқ. Б.Соқпақбаевтың повестері
мен аталмыш романдары арқылы әдебиетімізге келген сотқарлау, қушыкештеу,
бірақ, жаны таза Қожа, табанды Мұрат, өтірікші, жылпос, фантазер Сұлтан,
сүйкімді Жанар, Садық, Аяжан, Нұрдәулет секілді қарасирақ балалар, Тоқмолда
директор, Байғұлақ, Майқанова, Еркін, Нұрәлі сияқты қызықты кейіпкерлердің
ұлттық әдеби бейне мен мінезді дамытуға сіңірген әсер-ықпалын жүйелі
зерттеу көп мәселенің басын ашатыны сөзсіз.
Әдебиет тарихынан белгілі дара дарын иесінің есімі талант таңбасындай
тұлғалы қаһармандарымен катар аталады. Мәселен, А. Фадеев творчествосын
еске түсірсек, алдымен Левинсон мен жас гвардияшыларды ауызға аламыз.
М.Шолохов шығармаларынан Кошевой, Давыдов, Мелехов, АТвардовский
поэзиясынан Теркин тұлғаларын тағы басқаларын атап айтуға болады. Сол
сиякты Н.Островскийдің Павел Корчагиніндей Б.Соқпақбаевтың Еркіні мен
Қожасы каламгер творчествосының алтын діңгегіндей. Шығарма оқырманына
танылғалы бері қазақ балаларының бірнеше буыны Қожамен бірге тыныстап, Қожа
болмысынан өзін іздеп, өз тағдырынан Қожа мінез-қылығын байқап өсіп келе
жатқан ұрпақтың мол екені куә. Еркіндер мен Қожалар қайталанбас образымен,
жарқын жүзімен ғана есте қалмайды, уақыт дауылын, еліміздің басынан кешкен
бел-белесті көз алдымызға елестетеді.
Б.Соқпақбаевты талант табиғаты жағынан өмір тәжірибесін өз
шығармашылығында молынан пайдаланатын жазушылар санатынан деп айтуымызға
болады. Оның басты себебі жазушы бастан кешірген мол өмірлік тәжірибе.
Қаламгердің балалық шағы Кеңес өкіметінің алғашқы қиын жылдары, ашаршыльқ,
жаппай коллективтендіру науқанында өтті. Жасөспірім шағы сталиндік зұлматқа
тап болса, бұғанасы қатпай жатып, соғыс басталды. Б.Соқпақбаевтың жазушылық
шеберлігінің көрінісі де - осы өмірдің өзімен біте қайнасуында жатса керек.
Қаламгер кейіпкерлерінің көбінің характерлері айқын, эстетикалық талғаммен
сұрыпталған типтік бейне дәрежесінен көрінуінің басты себебі де осында.
Сондықтан да оньң туындылары өміршең. Жазушы шығармаларының уақыт өткен
сайын жаңа қырымен, жаңа сырымен ашыла, кұлпыра тусуінің сыры да осында.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Б. Соқпақбаев шығармаларының
жалпы әдеби процестегі алатын орнын, қаламгердің идеялық-эстетикалық
ізденістерін салмақтай отырып, оның суреткерлік шеберлігін айқындау. Сондай-
ақ оның қазақ әдебиетінің дамуындағы үлесін салмақтау. Жас жеткіншектердің
психологиялық ой-өрісін қимыл іс-әрекет арқылы бейнелеудегі жазушылық
шеберлігін сараптау. Осы мақсатқа орай мынадай міндеттер қойылады:
-Жазушының прозалық шығармаларына бүгінгі күн тұрғасынан талдау жасай
отырып, оның әдеби процестегі маңызын көрсету;
- Бала психологиясын бейнелеудегі жазушылық шеберлікті айқындау;
- Кейіпкер тұлғасын даралаудағы мінез бен жағдай мәселесіне назар
аудару;
- Шығармадағы монолог, диалог, пейзаж, т.б. көркемдік тәсілдердің
қолданылу ерекшеліктерін айқындау;
- Өмірлік шындықты көркемдік шындыққа айналдырудағы жазушы
шеберлігін сраптау.
Жүмыстың құрылымы кіріспе, негізгі екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І . Б.Соқпақбаев шығармаларындағы балалар психологиясы
Соғыстан кейінгі қазақ әдебиетінің арнасы тың толқынмен кеңейе түсті.
Ә.Нұрпейісов, Т.Ахтанов, С.Шаймерденов, Б.Соқпақбаев, З.Кабдолов,
Н.Ғабдуллин, Ж.Молдағалиев тәрізді көрнекі ақын- жазушыларымыз әдебиетке
дәл осы кезеңде келді. Балалық, жастық шақтары ұлы отан соғысының сұрапыл
уақытына тап келген осы буын өкілдері жөнінде белгілі зерттеуші
С.Әшімбаев: Бұғаналары бекіп, кабырғалары катпастан қыруар қиыншылықты
бастан кешіріп, каршадайынан кағылездікке үйренген бұл ұрпақтың бойындағы
сезімталдық пен сергектікті, азаматтық пен аяушылық, кайсарлық пен
кайраттылықты сол сұрапыл уақыттың рухы калыптастырған-ау деген де ойға
қаласьң. Бұл ұрпақтың айтары да аз болмаса керек еді"[4,46 б.] дейді.
Жас қаламгерлер алдыңғы аға толқын М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов,
Ғ.Мустафиндердің жазушылық шеберліктерінен үйрене отырып, әдебиетімізге
жаңа шығармалар легін әкелді.
Бұл кездің осы 6ір шынайы шындығын үлкен жазушыларымыз да куана
кұптады. Соғыстан кейінгі әдебиетіміз дами түсті. Оның кадрларының қатары
жыл санап көбейе берді, шығармаларының сапасы арта берді деп жазды
академик-жазушы С.Мұқанов [5,12 б.].
Дәл осы жылдары қазақ прозасының басқа жанрлардың алдына суырылып шьғып,
жетекші салаға айналғанын көруге болады. Бұл кезеңде, яғни социалистік
державаның тас-талқан болатыны былайғы жұрт түгіл, жазушылардың да үш
ұйықтаса түсіне кірмеген "ғажап" заманда әлеуметтік орта калай өмір сүріп,
әрекет етсе, көркем проза да дәл солай өмір сүрді. Осы тұста
қаламгерлердің қандай көкейкесті тақырыптарды, өмірдің нендей өзекті
құбылыстарын бейнелеуді негізгі нысаналары етті дегенде, жеңіспен аяқталған
соғыс кезіндегі өмір шындьғын қилы-қилы қырынан керсетіп, тереңірек таныту
мәселесіне, соғыстан кейінгі еңбек майданындағы адамдар мен мамандар
әрекетінің әр алуан жақтарын шынайы суреттеуге көңіл бөлді деуге болады.
Сөйтіп, аталып отырған кезең туралы жинақы, жүйелі мағлұмат беретін, соны
көңілге тиянақты түрде ұялататын дәйекті дәлелдері бар шығармалар туғандығы
анық. Бұлардьң қатарында Бердібек Соқпақбаевтың өлмес туындылары да бар
еді. Б.Соқпақбаев Бақыт жолы атты жинағындағы әңгімелердің бірі Серуенге
шыққанда деп аталады. Автор Нұржан деген баланың жарамсыз қылығын
суреттеп, кейін содан баланың опық жегенін суреттейді. Бала қыста
құрбыларымен бірге шаңғы тебуге шығып, қайтарда жолшыбай кездескен шалдың
оппа қарға түсіп, кеткен шанасын шығаруға көмектеспейді. Содан жолда жалғыз
өзі адасып кетеді. Балалардың бойында ізгілік қасиеттерін тәрбиелеу
керектігі қаламгердің Парторг, Сылық, Қоғам жұмысы, Ұят күшті т.б.
әңгімелерінде елес береді.
Бердібек Соқпақбаев әңгімелері мен повестерінде балалардың бір қатар
есте қаларлықтай характерін жасаған жазушы. Балалар күні бүгінге дейін
сүйіп оқитын Менің атым Қожа повесінде ол өзінің бала психологиясының
білгір екенін көрсете білді. Жазушы сомдаған кез-келген кейіпкер өзіне тән
ерекшелігімен оқушы жадында сақталып қалады.
Бердібек Соқпақбаев – қазақ әдебиетінде өзіндік өрнегімен, шындықты
қарапайым әңгімелеу арқылы мөлдіретіп, көз алдыңа жайып салатын,
кейіпкерлерді даралау мен психологиялық бейнелеудің де өзгеше бір жолын
тапқан талантты жазушыларымыздың бірі. Жасынан өмір талқысын көп көрген
адамның өмірбаяндық деректері оның шығармаларына арқау болды. Ол сол
көргендері мен сезінген дүниесін 30-жылдардағы ауылдың ауыр тұрмысы, Ұлы
Отан соғысы мен одан кейінгі ауыр кезеңнің шындығына сәйкес жаңартып, ой
елегінен өткізіп, типтік орта шындығына лайық типтік бейнелер арқылы аша
білді. Бүгінде кез келген қазақтың қара баласына Соқпақбаевтың кім екенін
түсіндіріп жату артық болар, оның Менің атым Қожасы әрбір үйде Абаймен,
Мұхтармен бірге ұлттық қазына ретінде сақталуда десек қателпеспіз. Өйткені,
Соқпақбаевтың есімі көзі тірісінде-ақ әрбір бала жүрегінен мықтап орын
алған болатын.
Бердібек Соқпақбаев - Кеңес үкіметінің қылышынан қаны тамып тұрған
кездің өзінде тек өз жүрек қалауымен оқырмандарына жалғандықтан қашып
шынайы шындықты жеткізе білген жазушыларымыздың бірегейі.
1950-60 жылдардағы қазақ балалар прозасы сталиндік қатыгез дәуірді де,
одан кейінгі жылымықты да, хрущевтік солақай саясатты да бастан кешірген
еді. Кеңес халқымен бірге қазақ халқы да жеке басқа табынудың зардабын
көрді, компартияның жетекшілігімен пайдасы мен зияны әлі толық зерттелмеген
ірілі-ұсақты жобаларға да қатысты. Әрине, мұның бәрі елдің мәдени өмірінде
де көрініс тапты.
Балалардың көркем шығарманы түсініп, түйсінуі, эстетикалық ләззат алуы
олардың жас ерекшелігіне байланысты. Өміртанытушылық, тәрбиелік мәні де
олардың дүниетанымының өресіне тәуелді.
Балалар өмірін шынайы сүйіспеншілікпен бейнелейтін хикаялары мен
әңгімелерін жас та, қарт та, қазақ та, басқа да құмарта, қызыға оқиды десек
еш артық айтқандық емес. Бердібек Соқпақбаев кейіпкерлерін қолдан
жасамаған. Оның кейіпкерлері - өзі. Жазушы шығармаларын бірінші жақтан
жазады. Яғни, шығарманы бас кейіпкер әңгімелеп отырады. Менің атым Қожа,
Балалық шаққа саяхат, 16 жасар чемпион және тағы басқа шығармалары
жазушының тұтас өмірін көрсетпегенмен бөлшек-бөлшек тұстарын қызықтыра
өмірге әкелген болса, ал мына Өлгендер қайтып келмейді романы жазушы
жаратылысын тұтас тұлға етіп береді. Шығарманың ел ойынан шығатын шынайы
жүзі тек қана шындық жазудан тұрса ол сол шығарманың шырайлылығын берсе
керек. Осы тұрғыдан алғанда Бердібек ағамыз жоғарғы ойдың ортасынан ойып
тұрып өз орнын алып және сол қасиетімен халық есінде, қала берді әр ұрпақ
есінде мәңгі қалған адам.
Жазушының шығармаларын оқыған кез-келген бала өмірбаянымен де танысып
шығады. Бердібек Соқпақбаев балалар үшін жаралған жан болатын. Өзінің
шығармашылық жолын балаларға өлең жазудан бастаған ол кейін прозалық
шығармалары арқылы балалардың сүйікті жазушысына айналды. Сондай-ақ
балаларға арналған бірнеше сценарий, пьесалар жазды. Б.Соқпақбаевтың есімі
тек қазақ балаларына ғана емес, көптеген шет ел балаларына да жақсы
танылды. Оның кітаптары әлемнің 20 шақты елінің тіліне аударылса, Менің
атым Қожа повесі бойынша түсірілген киноны 28 елдің бүлдіршіндері
тамашалапты. Әрине, бұл біздің әдебиетіміз бен кино өнері үшін үлкен
жетістік болғаны даусыз.
Жазушының Жекпе-жек, Аяжан, Балалық шаққа саяхат, Өлгендер
қайтып келмейді повесть-романдарын, көптеген әңгімелерін оқымайтын қазақ
баласын табу өте қиын. Соқпақбаевтай қадірлі қаламгер шығармаларын оқып
өсті. Әлі де оқып келеді. Жазушының кез-келген шығармасын қолыңа алсаң, әрі
қарай қызықтырып, жетелей жөнелетін сияқты. Бердібек ата өзінің балалық
шағынан алған әсерлерін көпке дейін ұмыта алмай, сол ғажайып көңіл мен
көріністердің өзін оқырмандарына жеткізе білген жазушы. Жеткізіп қана
қоймай классик жазушыға, балалардың сүйікті жазушысына айналды.
Әрбір жазушы, егер ол шын суреткер болса, әдебиетке өзінің өмірбаянын,
өз тақырыбын ала келетіні белгілі. Жазушының қолтаңбасы, стилі,
концепциясы дегендер де осы тақырып ерекшелігінен туындайды [6,138б.].
Шынайы да шыншыл суреткер көркемдік әлемінің азаптарын бастан кешкен кезде
ғана, бір белестен екінші белеске сәтті көтеріле біледі. Демек, екінші
сөзбен айтқанда, болашақ шығарманың да жұлдызы жарық болады. Бердібектің
Балалық шаққа саяхат, Менің атым Қожа, Қайдасың, Гаухар! повестері
мен Өлгендер қайтып келмейді романы осындай биік талғамның, көркемдік
әлемінің сәтті туындысы болды. Бұл шығармаларда тек жазушы Бердібекке ғана
тән тапқырлық пен тиянақтылық, суреттеу құралдарының дәлдігі, кейіпкер
әрекетінің табиғилығы, сезім арпалысының сенімді суреттері мен мұндалап
тұр. Мен Б.Соқпақбаевтың шығармаларын Сэллинжер мен Беллге қарсы қоюдан
аулақпын. Менің айтпағым, Бердібек өз шығармаларына әдеби үлгілерден емес,
өмірдің өзінен келгендігі.
Б.Соқпақбаев – бірінші жақпен жазуды мықтап меңгерген жазушы. Мұның
өзі оқиғаға өмірде болған қилы-қилы құбылыстарға сенімділікті, жазушының
нақтылы оқиғаға тікелей қатысып танытады. Бердібектің мені қан-сөлі тамып
тұрған өмір, бәріміз тіршілік етіп жүрген жер бетіндегі үлкенді-кішілі
адамдардың әрекеті, болмаса қуаныш-күйініші боп көрінеді.
Б.Соқпақбаев шығармаларының тақырыптық көкжиегі, суреттеу аймағы зор,
көлемі кең. Жазушы прозасының тұтас тұлғасын ұстап тұрған бірнеше үлкен
тақырып бар. Олар: 1) балалар өмірі; 2) ұлы отан соғысы тұсындағы тылдағы
елдің тыныс-тіршілігі; 3) спорт; 4) махаббат пен достық, т.б. Жазушы бұл
тақырыптардьң қайсысын алса да жеріне жеткізе шыншылдықпен суреттей білді.
Әсіресе, балалар мен жасөспірімдер өмірі жазушы шығармаларының негізгі
өзегі десе де болғандай. Сондықтан да жазушының қай шығармасын алсақ та
олардың негізгі кейіпкерлері жеткіншектер болып келеді. Сонымен катар,
жазушы шығармалары ересектерге де ұнамды, әсерлі. Ал балаларға арналған
әдебиет сол балалармен катар үлкендер оқитын дәрежеге жеткенде ғана
қызықты, құнды әдебиет болса керек.
Адам өмірі маңызды, маңызсыз деген кезеңдерге бөлінбейді. Балалық
шақтың да, егделіктің де өз міндеті, қызығы мен қайшылығы бар. Балалар
өздеріне арналған шығармалардан өзі теңдес замандастарынан ой-өрісімен,
жетістік-кемшілігімен танысады. Үлкендер оқыса бала мінезінің қыр-сырын,
олардың өзіндік ерекшелігін, психологиясындағы өзгешеліктерді, тәрбиенің
мәнін терең түсінеді. Бала тәрбиесіне назар аударады. Сондықтан да
Б.Соқпақбаев өз еңбектерінде әдебиеттің тәрбиелік мәнін ескере отырып, өмір
тәжірибесін ешбір қоспасыз баяндайды. Міне, оның шығармасының әрі үлкенге,
әрі кішіге ұнайтынының сыры сол.
Көркем шығармадағы мінез бен жағдай арасындағы байланыс әдеби туындыны
талдап, тану үшін аса маңызды.
Балаларға тәрбие берудің негізгі бір саласы - дене тәрбиесі яғни спорт.
Ол жас ұрпақты ұйымшылдық, тәртіптілік, табандылық, төзімділік, тәрізді
ізгі қасиеттерге баулып, дене кұрылысымен бірге рухани байлығын өсіреді.
Жас буынға спортты насихаттауда көркем әдебиеттің орны ерекше. Әдебиеттің
осындай тәрбиелік маңызын ескеруден барып туындаған жазушының тырнақалды
туындысы 16 жасар чемпион повесі 1951 жылы жарық көрді. Ерінбей
еңбектенген адамның әрқашанда көздеген мақсатына жеткенін, арманына жету
үшін қиындыққа бүгілмеу керектігін автор Мұрат бейнесі арқылы көрсетеді.
Соқпақбаевтың есімі бұл шығармасына дейін оқушы жұртшылыққа Бұлақ атты
өлеңдер жинағымен таныс болатын.
Повестің ең бірінші атап айтуға тұрарлық ерекшелігі - оның тақырыбының
қазақ әдебиетінде мүлдем тың, жаңа болуында. Шығарма жазушының
әдебиетімізге өзінің соны тақырыбымен келгендігін жария еткен еді. Елуінші
жылдарға дейін әдебиетімізде спорт тақырыбы жеткілікті түрде сөз
болмағандығын ескерсек, жазушының спорт өнері тақырыбына алғашқылардың бірі
болып қалам тартып, көлемді шығарма жазуы айрықша атап өтуді қажет етеді.
Б.Соқпақбаевтың аталмыш туындысына дейін сол тұстағы спорт тақырыбына
жазылған көлемді шығармаға К.Әбдіқадірованың еліміздің атақты палуаны,
французша күрестің дүниежүзілік чемпионы Қажымұкан Мұңайтпасовтың өмірі мен
өсу жолын баяндайтын "Қажымұқан" повесін ғана жатқыза аламыз. Б.Соқпақбаев
аталмыш шығармасының алғашқы вариантын өндеп, қайта-қайта шыңдап, жетілдіре
түсті. "16 жасар чемпион" 1957 жылы "Чемпион" болып, 1962 жылы "Жекпе-жек"
деген атпен жарық көрді.
Бердібек Соқпақбаевтың балалар үшін танымдық мәні зор шығармаларының
бірі Жекпе-жек хикаясы. Жазушының бұл шығармасы да қазақ әдбиетіне келген
тың туынды. Өйткені, қазақ балалар әдебиетінде бұған дейін спорт тақырыбы
мұндай деңгейге көтерілген шығарма болған емес. Бұл шығарма бокс жайлы
жазылған. Ал бокс деген спорт түрі қара домалақ қазақ баласына өте жақын
десек артық айтқан болмас еді. Ауыл спортының, әсіресе бокстың дамуына
үлкен төңкеріс жасаған, құрыштай шыныққан саңлақтардың дүркіреп шығуына
соны серпіліс, ерекше серпін берген айтулы көркем дүние. Жасында әлжуаз
болып өскенмен, үзбей шынығу, ұдайы жаттығудың нәтижесінде спорт шыңына
шыққан Мұраттың бейнесі арқылы жазушы арман жолында қиындықтан қашпау
керектігін ұғындырады.
Шығарманың 1951 жылғы нұсқасының сыртқы кұрылымына назар аударсақ,
туынды "Аурушаң бала", Түсінбеймін, Тұңғыш табыс", "Керісу, келісу" т.б
сияқты тақырыпшалары бар 14 тараудан тұрады. Кейінгі нұсқаларында
тақырыпшалар алынып, повесть қысқа-қысқа 55 бөлімге бөлінген. Балаларға
арнап кең өрісті, керкемдігі жоғары, тәрбиелік мәні күшті, құнды шығармалар
берудегі жазушының алғашқы қадамы болғандықтан повестің алғашқы вариантында
жекелеген кейбір кемшіліктер де кездеседі.
Сөйтіп, балалар әдебиетінде елуінші жылдарға дейін көріне қоймаған жаңа
сипаттағы оқушы немесе спортшы бала образы Б.Соқпақбаевтың күрделі тартысқа
құрылған "Жекпе-жек" туындысында бейнеленді. Алайда елуінші-алпысыншы
жылдары қылаң берген осы бір игі нышан сол тұста бірден өрістеп кете қойған
жоқ. Бұл жайында балалар әдебиетін зерттеуші ғалым Б.Ыбырайымның: Бұның
басты себептері балалар жазушыларының болмысты бейнелеудегі жасқаншақтығы
(сол кездегі жалпы кеңес әдебиетінің әлсіздігі еді), көркемдік шеберлігінің
тым төмендігі, балалар жазушыларының ат төбеліндей аздығы мен
балалар прозасында калыптасқан көркемдік тәжірибенің олқылығына, әсіресе
жеке басқа табынушылық кезеңінің салт-санаға сіңіріп тастаған зиянды
кеселдеріне байланысты еді. Бұл тұстағы жетістіктер мен кемшіліктердің
негізгілері әдеби сында айтылған деп жазғаны шындық еді [7,227 б.].
Жас адамның мінез қалыптастыру процесін, азаматтык жетілу жолын
керсетуге арналған бұл повесте ауыл баласы Мұрат Батырбаевтың жалықпай,
қажымай, талмай, табандылықпен жаттығуының нәтижесінде бокстан әлем
чемпионы атағын алуы айтылады. Шығарманың бастапқы бөлімдерінде Мұрат -
сабақты жақсы оқитын, бірақ, спортпен, дене шынықтырумен айналыспайтын,
бесінші кластың оқу озаты, алақанына салып, аялап отырған Ұлжан мен
Батырбай қарттардың жалғыз тұяғы, көздерінің ағы мен қарасы. Оның денесі де
әлсіз, нәзік. Ауырып қалуы да оп-оңай. Баланың аурушаң, арық болып өсуіне
айыпты - оның қоруыш қарт ата-анасы. Он үш баладан көз алдарында қалқиып
жалғыз жүрген Мұратты олар қолдарынан байқаусызда түсіріп алса, жарылып
қалатын нәзік жұмыртқадай көреді, дүние жүзінің бар қауіп-қатері ылғи да
Мұратты торуылдап жүретіндей сезіледі оларға... [8,89 б.].
Бұл соғыстан кейінгі жылдар болатын. Майдандағылар елге оралған.
Солардың бірі - старшина Николай Трофимович Денисенко болатын. Ол
Қызылшекара жетіжылдық мектебіне денешынықтыру пәнінен мұғалім болып
орналасып, спорт жұмысын жандандырып жолға қояды. Мектепте спорт алаңы
жасалады; жеңіл атлетика, гимнастика және спорт ойындарының секциялары
кұрылып, дене тәрбиесі сабақтарының сапасы арта бастайды. Кейннен бокс
секциясын ұйымдастырады. Мектеп директорының наразылығына карамастан,
Николай Трофимович бұл секциялардың жұмысын шебер жүргізіп, өзі бастаған
істі дамыта береді. Николай Трофимовичтің үйретуімен талабы мол Мұрат
боксшылардың мектепте, аудандык, республикалық жарыстарына қатысады. Кейін
ол Париж қаласында өткен боксшылардың дүниежүзілік жарысында американдық
боксер Питер Сандересті ойсырата жеңіп, жеңіл салмақты жас боксшылардың
дүниежүзілік чемпионы болады.
Повестің негізгі оқиға желісі осындай. Шығарманың басты тұлғасы Мұрат
болғандықтан автор оның өсу жолына, өнерінің жетіліп, шынығуының суреттеуге
көп көңіл бөлген. Ол бірден чемпион болмайды. Окушының көз алдында,
кітаптың әр бөлімінде Мұрат өсіп, ширап отырады. Шығарма оқиғасының өзі
баланың көктемгі жаңбырдың астында қалып, ауруға шалдығатын
ситуациясынан сабақталған. Шекарашылар ойынын тамашалаймын деп балалардың
мазағына ұшырауы, кейіпкердің сана-сезіміне ерекше әсер етіп, оның кейінгі
іс-әрекетіне түрткі болады. Яғни, аталған ситуация кейіпкер әрекетінің
уәжіне айналған.
- Шіркін-ай, мен де осындай командир болсамшы! – деп дауыстап жіберді.
Мектеп директоры Тоқмолданың баласы едірең Садық Мұраттың жүзіне бажырая
қарады.
- Командир болмай қал! Сен үйкүшікті әуелі солдатқа да ала қоймас.
- Неге?
- Солдаттар әне, дәу-дәу, мықты. Ал сен болсаң түрің мынау, күнде ауырып
қаласың.
- Өскенде ауырмаймын, - деді Мұрат сөзден ұтылғысы келмей.
- Өспей қал! – деп, Садық Мұратты итеріп кеп жібергенде, бейқам отырған
ол еңіске қарай тыраң етіп құлап қалды [8.210].
- Мен сені ұшырып жіберем!-деді Мұрат тістеніп.
- Ұшырмай қал!
- Ұшырам дедім, ұшырам!
- Қане, ұшыр! [8.211] т.б. мысалдардағы командир болмай қал!, өспей қал!,
ұшырмай қал! деген тіркестерден өзге жазушылар мен басқа да көркем
әдебиеттерде жиі кездесе бермейтін қолданыстың үлгілерін байқауға болады.
Бұл автор тілінің байлығы мен стильдік құрылымының шеберлігіне байланысты
болса керек. Қаламгер шығармаларындағы өзіндік қолданыстардың ерекшелігін
талдай отырып, автор өз әңгімелерінде сығыр сөзін өте жиі пайдаланатынын
байқаймыз. Бұл атау сығыр құдай, мен сығыр деген түрінде жиі кездеседі.
Яғни, сығыр құдай деген тіркес қу құдай, ал сығыр деген сөз байшара
деген ұғымды беріп тұрса керек. Қаламгердің әңгімелеріндегі мәтін мазмұны
осыны аңғартады: -Ыдырыс, тағы да сен бе? Тұншықтырып өлтірдің ғой сығыр
құдай. Қақтамай, қоя тұршы. Жатар кезде жайсаң да кебеді ғой [8.53]. Танауы
делдиіп, көріңдер мені дегендей кеудесін алға тосып, қасындағы басқа
балалардан өрескел тұр. Әй, сығыр, өзімнің де оңатын қылығым жоқ [8.385]
т.б.
Мұрат повестің басында әлсіздігімен, нәзіктігімен оқушыға аянышты сезім
тудырса, бірте-бірте қайсарлығы мен кажырлылығы, орасан еңбексүйгіштігі,
ұқыптылығы мен патриоттығы сүйсіндіріп, дән риза етеді. Оның спорт өнеріне
жетілуі шындыққа сай, нанымды суреттелген. Дене шынықтырумен айналыспайтын,
оп-оцай ауырып кала беретін Мұрат жазғы демалысында пионер лагеріне барады
да, көп нәрсе үйреніп қайтады. Әртүрлі жаттығулар жасау дағдылы ісіне
айналады. Көп ұзамай мектепте Николай Трофимовичтің ұйымдастыруымен түрлі
спорт секциялары ашылады да, Мұрат сол секциялардың белсенді мүшесі болып
алады. Алғашқыда бокс секциясына катысуға кұштарлық, білдіреді. Бірақ,
Николай Трофимович оның жеңіл атлетикамен айналысуына кеңес беріп, бокс
секциясына кабылдамай тастайды. Бұл характер дамуындағы ішкі коллизия
жағдайына әкеліп соқтырады. Кейіпкердің бұндай жағдайда болуы оның өмірінің
немесе характерінің езгеруінің, іс-әрекетінің байланыс элементі болып
табылады. Бұдан жазушының образ жасауда мінез коллизиясы мен жағдайлардың
бірлігін тиімді пайдаланғанын көруге болады.
Мұраттың бокс секциясына қабылданбағанын естіген Садық оны одан бетер
қорлай туседі. Намыстанған бала енді бокспен өз бетінше айналыса бастайды.
Жазушының бейнелеген ситуациясы характердің жасырын, белгісіз қырларының
қалыптасуына мүмкіндік береді. Осы кезге дейін көрінбеген бала
характеріндегі табандылықты сыртқа шығарудың сәті енді түскен тәрізді.
Мұрат алға қойған мақсатына бірден жетпейді. Оның мақсаттылығын, алған
бағытына дәйектігін сипаттайтын бірталай сын кезеңі бар. Талдырмаш, нәзік
бала алғашқыда спорт ойындарынан болған әртүрлі жарыстарда ұтылып қалып
жүреді: қара күші басым Садықпен ұстасып, одан жығылады, жасөспірімдердің
спартакиадасына да қатысып жеңіліс табады. Автор Мұратты осындай күрестер
үстінде көрсетеді.
Бірақ, күнделікті жаттығу, шынығудың арқасында денесі шымырланып,
толыса бастайды. Садықпен тағы да койғыласып, өзінің осал еместігін
сезінеді. Мұратты сынап карамақшы болып, онымен бокстасып керген Николай
Трофимович те лыпып тұрған даяр боксшыға кездеседі. Ұстаз Мұраттың
мықтылығын: "тіпті осы күйінде алып барып разрядты боксшылардың жарысына
қосып жіберсе де әбден жарап жүр",— деп бағалайды. Жүйелі жаттығу ұзақ
жолынан өткен спортшы келбетін жазушы былай сипаттайы: Мұратқа қарағанда
Сандерес бойшаңдау екен. Бірақ оның есе Мұрат кеуделі шымыр. Спортпен
шұғылдана бастағалы бергі жылдың ішінде үзбей жаттығудың шынығудьң
арқасында ол осы дәрежеге жеткен. Колмен сылап өсіргендей сұлу да сергек
тұлғаға ие болған. Спорт Мұратты болаттан берік етіп шыңдап қайта жасаған
[8,189 б.]. Кейіпкер характері түрлі байланыстар қайшылықтар үстінде
толысып сомдалған. Әсіресе, шығарманың шарықтау шегіндегі әлемге әйгілі
спортшы американдық Сандересті қалай жеңгеінн автор әсерлі суреттеген. Ол
кезде оқырманның тағаты таусылып, толғаныс үстінде отырады. ...Кенет ол
садақ оғынша атылып кетті. Сандересті құлақ түптен соқты. Соққы барынша
жойқын еді. Және бірнеше соққыны көміп-көміп жіберді. Сандерестің көзі
бұлдырап, жер-дүние төңкеріліп бара жатқандай болды... Тағы бір жойқын
соққы иегінен кеп тигенде, Сандерес қалшиған қалпы тікесінен тік сұлқ тұрды
да калды. Содан шалқасынан барып кұлады... Рингтегі судья Мұраттың қолын
көтерді. Ду қошамет асқақтап кетті [8,191б.].
Жалпы, шығармадағы характер жағдайлармен өзара әрекеттестікте
бейнеленгенде ғана тұтастық сипатқа ие болатын болса, аталмыш туындыдағы
Мұрат мінезі түрлі психологиылық ситуацияларда қалыптасатынына көз
жеткіздік. Сондықтан да Жекпе-жек повесіндегі мінез бен жағдай
байланысыньң аталмыш типі айқын байқалады деп ой түюімізге болады.
Алдымен өз намысын, одан соң Отан намысын қорғай білген спортшы бала
образы повесте осылайша нанымды әрі шебер бейнеленген. Мұрат өзінің бойына
лайық балалық қылығымен, әрекеттерімен көрініп отырады. Автор оған үлкен
адамдарда болатын қасиеттерді, мінезді бермеген.
Прозалық шығармаларда образ жасаушы амал-тәсілдер кез- келген
жазушының стиліне орай түрліше қолданылады. Осы орайда Б.Соқпақбаев
стиліндегі кейіпкер сөзінің қолданылуы ерекше назар аударады. Кез-келген
диалог түрін түзуде жазушы шеберлікпен көзге түседі. Диалогқа неғұрлым
қысқа айтып жеткізу, тілдік амалдарды үнемдеу принципі тән болса, осы
қағиданы жазушы берік ұстанған 25,221. Оның стиліне тән қысқалық,
нақтылық, диалог түзу барысында да көрінеді, яғни, диалог кұрамындағы
репликалар қысқалыққа негізделеді.
Хас талант әрқашан адам мен заманды өзара тұтастықта ұстайды. Өйткені
адам мен коғам бір-бірімен өте тығыз байланысты ұғым. Адамдардың тыныс-
тіршігі қоғамды негіздесе, адам да қоғамсыз өмір сүре алмайтыны белгілі.
Осы тұрғыдан карағанда бұл шығармадағы осындай образдар қырқыншы-елуінші
жылдар ауқымыдағы дәуірді өзіне тән тынысымен, болмыс-келбетімен толық
суреттеуге септігін тигізгенін байқаймыз.
Бұл шығарманың кезінде көптеген жасөспірімдердің спортпен әсіресе,
бокспен айналысуына септігін тигізгені анық. Сонымен Жекпе-жек үлкенге
де, кішіге де тартымды, қызғылықты шығарма. Қырқыншы-елуінші жылдардағы
өмірдің кейбір түбірлі шындықтары, шыншыл, толыққанды адам бейнелерінің
көрсетілуі повестің құндылығын арттырады.
Жазушының екінші көлемді шығармасы - 1953 жылы Қазақтың Мемлекеттік
көркем әдебиет баспасынан жарық көрген Алыстағы ауылда деп аталатын
повесі.
Алыстағы ауылда повесінде Б.Соқпақбаев мектеп оқушыларының Ұлы Отан
соғысы жылдарындағы колхозға тигізген жәрдемін арқау етеді. Балалардың
жазғы демалыс кезінде шөп шауып, колхозға зор қолғабыс тигізуі, Болат,
Досан тәрізді икемсіз, кыңыр балалардың шаруаға бастығып, колхоз жұмысына
көмектесуі, жасөспірімдердің ұйымшылдығы, олардың арасындағы достық, Отанға
деген сүйіспеншілік тәрізді жайттар ұласа келіп, көз алдымызға алыстағы
ауылдың соғыстың қатал жылдарындағы шынайы суретін елестетеді. Автордың бұл
шығармасында Отан соғысының алғашқы жылдарында мектеп оқушыларының жазғы
демалыста колхозшыларға берген көмегін, патриоттық істерін көрсетуді мақсат
еткені белгілі. Алматыдағы әскери госпитальда бірге жатқанда танысқан
қазақ жігіті – Жұлдыздың колхозына келген украиндық партизан бала – Сережа
алыстағы қазақ ауылында туысқандық, достық сезімге бөленеді. Жаңа өмір
колхозындағы мінез-кұлық, ой-өрісі жағынан әртүрлі тіпті, жастары жағынан
да әр алуандас балалар жас партизан Сережаны қуанышпен ортаға алып,
қаумалап, ардақ тұтады. Жазушы шығарманың басты кейіпкері Сережамен қатар
Болат, Қожаш, Досан сияқты кейіпкерлердің де бейнесін толық қанды етіп
жасауға тырысады. Бұл шығармадағы кейіпкерлер жағынан әралуан,
әрқайсысыныңөзіндік бейнесі бар. Автор әр кейіпкеріне лайықты мінез тауып
бере алған және олардың характерлерін еңбек, әрекет үстінде ашып отырады.
Повестің басты кейіпкері - Сережа. Ол соғыс басталғанда партизандардың
арасында болып, фашистерге карсы соғысқан, талай қиыншылықты бастан
кешіріп, ыстық-суықта шыныққан, өмір тәжірибесі мол, ысылған бала. Оның бұл
қасиетін шығарманың бас жағында-ақ байқаймыз. Балаларды жұмысқа тарту
идеясын алқашқы ұсынатын да осы Сережа. Ауыл балаларын майдандағы жасаған
ерлігімен емес, шеп шабуды ұйымдастырудағы ікерлігімен, жеке басының үлгі-
өнегесімен үйіреді. Оның бойында еңбексүйгіштік, шыншылдык, турашылдық бар.
Балалардың іс-әрекеті көбінесе Сережаның араласуы, арқылы тынып отырады.
Ол тіпті істі әскердегіше бұйрықтан бастайды. Тілін алмаған Досанға егерде
майданда болса, мұндай бассыздығы үшін оның жазаланатынын айтып, майданды
есіне түсіріп отырады. Қысқарта айтканда Сережаның білмейтіні жоқ сұңғыла.
Кейіпкердің бойында ересек адамға тән мінез бар. Оның бойында жастық,
албырттыққа тән қасиеттер, іс-әрекеттер кездеспейді десек те болады. Автор
Сережаны повеске дайын калыптасқан күйінде енгізген. Мұның өзі характердің
тереңдеп ашылуына, шынайылығына біраз нұқсан келтірген. Бірақ, осы образдың
бір кезде кеңес оқушыларыньң үлгі алуына айтарлықтай ықпал еткені шындық.
Шығармадағы екінші бір кейіпкер - Сережаға мінезі қарама-қарсы
бейнеленген Досан. Досан қызбаығы мол, кыңыр, еңбек етуге ынтасыз бала. Ол
өзінен кішілерді қағып-соғып, өзін өзгелерден жоғары ұстайтын менмен.
Астына тәуір ат түссе болды, аты-жөні жоқ шаба береді. Оның осы қызбалығы
Сережаға ұнамай, екеуі шәлкем-шалыс келіп кала береді. Осындай орынсыз
қылығы үшін, Сережа оған шабан атты береді. Мұны қорлық санаған Досан
ашуланып, жұмыстан кетіп қалады. Оның түзеліп қайта оралуына себеп болған,
ағасыньң Совет Одағының батыры атағын алуы болады. Ағасының дәрежесін естіп
Досан ойға калады. Досан бұлай бірден өзгере салатын тұлға емес. Оның әлі
де талай қыңырлық көрсетері даусыз. Жазушы Досанның балалық қылықтарын,
жеңілтек мінезін оның іс-әрекеттері арқылы да, шебер жасалған штрихтармен
де нанымды етіп суреттейді.
Повестің Болат, Қожаш сияқты кейіпкерлерінің образдары да шынайы, тәуір
жасалған. Қожаш — он саусағынан өнері тамған, шаруаға ыңғайлы іскер бала.
Өз білгенін басқаларға үйретуден де тартынбайды. Қалада өскен, ауыл өмірін,
колхоз шаруашылығын жете білмейтін Болат сияқты баланы қамқорлығына алуы
бұған айқын мысал бола алады. Ал Болат болса білмегенін білуге тырысатын
талапты бала. Ауылға қаладан келген ол басқа балалармен бірге колхозға
жәрдемдеседі. Ауыл өміріне тосырқай қарамайды. Шаруашылық жайын
білмейтіндіктен басында біраз қиналған Болат, бірте-бірте барлығын үйреніп
алады. Алайда ол шаруаға олақтығынан бірден арыла карамайды. Образдьң өзге
лайық өсу, даму жолы бар. Оньң іс-әрекетінен аңқаулығы, шыншылдығы,
адалдығы анық байқалады.
Повесть кейіпкерлері өз мінездерімен, даралық сипаттарымен тек жақсы
жақтарынан көрінген. Шығармадағы кейіперлердің істеген істерінің бәрі
жақсы, бәрі сәтті. Бұл кейіпкерлер өз ортасына, ауылына, мектебіне
жазушының аталмыш повестен кейін жарық көрген шығармасындағы бас қаһарман –
Қожадан гөрі әлдеқайда пайдалы. Сөйте тұра, олар бізді сүйсіндірмейді,
тындырып жатқан ісімен еліктіре алмайды. Көкірегіңе қонбайды жүрекке
ұяламайды. Өйткені, олардың өмірі тым тегіс, тым жеңіл. Ал мұндай тымық
тіршілікте екінің бірі жақсы, екінің бірі батыр. Бұлардың колхозға
көрсеткен қолғабыстары екінін 6ірі істеуге тиіс азаматтық, адамдық парыз.
Ұлы Отан соғысы кезінде еңкейген қарттар мен есін жиған балаға дейін Отан
қорғауға қол ұштарын берді.
XX ғасырдың 50-60 жылдарындағы қазақ балалар әдебиетіне де
социализмнің өмірге келуіне байланысты өткір тартыстар мен драматизмдер
жоғалады деген пікірлердің әсері болмай қалған жоқ. Сондай-ақ аталған
кезеңде біздің прозамызда тартысты бейнелеуде көп уақытқа дейін бір схема
етек алып келді. Шығармадағы кейіпкердің бірі-тоңмойын, дөкір, яки ұнамсыз
қылығы бар, екіншісі – бүкіл ісі, мінезі өнегелі адам кейпінде бейнеленеді
де тартыс осы екеуінің арасында болады. Өнегелі кейіпкер ұнамсыз
кейіпкердің терістігін, жөнсіздігін бетіне басып жатады. Осы стандарт
қайталана береді. Міне, осы жағдайлар Б.Соқпақбаевтың аталмыш шығармасынан
да байқалады. Егер шығармада әр түрлі жағдайлардан өрбіген коллизия тартыс
тудыратын болса, повестің кемшілігінің себебін де тартыстьң әлсіздігінен
іздеуімізге болады. Повесте бас кейіпкерлер Сережа мен Досан арасындағы
түсінбеушіліктен басқа тартыс жоқ. Досан да жоғарыда айтып кеткеніміздей,
кателігін ағасының, еңбектес достарының көмегімен түсінеді. Ал, тартыс,
талас, іс-әрекет, қызу өмір, қызықты оқиға, тұжырымды жинақтылық ең алдымен
балаларға арналған шығармаларда болуы тиіс [9,96 б.].
Жалпы қай заман, қай дәуірде болмасын, тартыс өз өткірлігі мен қызуын
жоғалтпай, қай күнде де этникалық, әлеуметтік, тұрмысты аяларда көрініс
беріп отырады. Осыған сәйкес әдебиет те солай бейімделеді. Әлемдік
әдебиеттегі таңдаулы шығармалардың барлығы да терең тартысқа кұрылған.
Шығармада өрбитін тартыстың өткірлігі мен шынайылығы және оның нанымды
шешім табуы - шығарманың аса бағалы қасиеттерінің бірі [1,169б.] болса,
Б.Соқпақбаев кейінгі жарық көрген туындыларында тартысты шынайы қалпында
боямасыз суреттейді. Кейіпкердің өзара алыс-жұлыстығы ара салмағын дұрыс
аныктап алуы автордың өзі таңдап алған тақырыпты шынайы да көркем шешуіне
мүмкіндік береді.
Повестегі ересек адамдар жасөспірімдер еңбегін ұйымдастырып оларды
тәрбиелеп, баулып жүргенімен, өздерінің толыққанды бейнелері жасалмаған.
Мысалы, Сережаның әкесі Вороновтың ролі шығармада мүлде көрінбейді. Немесе
Рабиға, Катира т.б. кейіпкерлердің аттары аталғанмен, повестегі окиғаға
мүлде араласпайды. Дегенмен, жекелеген кейбір кемшіліктеріне қарамастан
Б.Соқпақбаевтьң бұл повесі елуінші жылдардағы қазақ балалар әдебиетінің
дамуына үлес қосқан, жазушының өзіндік калам тартысын байқатқан шығарма деп
санаймыз. Белгілі схемаға құрылып, тіл бояуы қанықпағанымен жазушының бұл
повесін сол кезеңдегі оқырмандарымыз ықыласпен кабылдаған, ұлттық әдеби
қорымыздағы шырайлы шығармалардың бірі болып саналуға әбден реті бар деп
нық сеніммен айта аламыз.
Кем-кетігі кенірек сөз туғызып, жұртшылык, талқысынан
өткеннен кейін арада талай жылдар сала автор өз шығармасына қайта
оралады. Алыстағы ауылда повесінің жөнделген нұсқасы "Қолғабыс"
деген атпен жарық көреді.
Жарияланған жаңа нұсқада кейбір кейіпкерлердің аттары өзгерген, Абыхан,
Кәмпеске тәрізді кейіпкерлер тыңнан қосылған. Алғашқы нұсқамен
салыстырғанда бас кейіпкерлер жан-жакты толысып, даралана түскендігін атап
айту қажет. Қаһармандар бастарынан кешетін оқиғалардағы жасанды әрекеттер
сылынып, оиғаға дамуының заңдылығы, характер логикасы катаң, сақталған, жып-
жинақы, тартымды шығарма болып шыққан. Ауылды тұңғьш рет көрген қала
баласының қоғамдық еңбекке араласуы, жаңа ортамен танысуы, сөйтіп өмір
тәжірибесінің молая түсуі әсерлі берілген.
Қорыта айтқанда, повестің жаңа нұсқасының жазылуы Б.Соқпақбаевтың өз
шығармасына айтылған ескертпелерге үлкен жауапкершілікпен қарағанын,
суреткерлік шеберлігін үнемі жетілдіріп отырған жазушы екендігін көрсетеді.
Тек бұл повесі ғана емес, жоғарыда сөз етіп кеткен Он алты жасар
чемпионынан бастап қаламгердің барлық шығармаларына әртүрлі өзгертулер,
өңдеулер жургізу арқылы туындыларының көркемдік дәрежесінің артуына
септігін тигізіп отырғанын байқаймыз.
Суреткер өз шығармасында не жайлы, қандай өмір шындығы жайлы ой
толғағанда да, басты шындықты адам образы арқылы ғана ашып береді 27,156
дейтін болсақ, шығармадағы Тоқмолда образы дәуір шындығынан хабар береді.
Соғыстан кейінгі жылдардағы мектептердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz