Мен білетін тарихи қалалар құпиясы

ОТЫРАР ТАРИХЫ
ОТЫРАР ЖӘНЕ ЖІБЕК ЖОЛЫ
ОТЫРАР ОРНЫНЫҢ ҚАЗЫЛУЫ

Отырар — арғы тарихы екі мың жылдан асатын қа-зақ халқының ең кене қалаларының бірі. Кешегі Кеңес Одағының отыз томдың үлкен энциклопедиясында: «Отырар орның отырықшы оғыздар біздің дәуірімізге дейінгі төртінші ғасырда иемденіп, кент, қорғандар сала бастаған»,— деп жазады, «Отырар шығыстағы ортағасырлық керуен жолын иемденіп қана қойған жоқ, көшпелі халықтың отырыңшы кәсіпке ауысуының айқыц куәсі, бұл жерді қазақ халқының ежелгі тегі мекен еткен. Отырар ойпатының қазіргі тарихшылар үшін алтын кембе болатыны да осыдан»,— деп жазады А. Н. Бернштам («Древний Отырар», Известия АН Каз ССР. 1951, вып. 3). Әуел баста Отырар цаласының орнында Фараб, немесе Бәрәб атты үлкен қоныс, кент болған. «Бәрәб» ежелгі түркі сөзі, «сулы қоныс» деген мағнаны білдіреді. Сулы қоныс болатын себебі — шаһар Арыс өзені мен Сырдария өзенінің қосылған тұсына, соның күреңсе- топырақты, кең алқапты, қалың тоғайлы иін қолтығына орын тепкен. «Бәрәб, немесе Фараб ңаласы бұл заманда араб халифатының ең күшті жауларына айналды, қолөнермек айналысқан халық саныньің көбейіп, күрт өсуіне бір жағынан үлкен керуен жолыиың, екінші жағынан батыс пен шығыстың кіндік ортасында, аса шұрайлы, құнарлы жерде жатқандығынан»,— деп жазды академик В. В. Бартольд (В. В. Бартольд, Сочинение, т. I. М., 1963, стр. 236). Отырар ойпатының өзінде ғана қырыңқа жуық қала, қала серіктері, кент, рабат, сағын, қорған, елді мекен, құрылыс орындары ұшырасады, Бұл баға жетпес тарихи құрылыстар кейінгі дәуірдегі су жүйелері мен егіншілік кәсіптен мүлдем жойылып біткен. Жойылмаған үлкен құрылыстар: Оқсыз, Көкмардан, Жауһар, Ақтөбе, Абыз-төбе, Мейрамқала секілділері бұл күнде құм көрпесін жамылып, қарауытқан тебешіктерге айналған. Еуроазия кеңістігінде мекен еткен халықтың тарихы заманда, бейне — көгілдір мұхит үстімен бірде батыстан шығысқа, енді келесі ғасырда шығыстан батысқа дамыпсыз жөңкілген түйе толқын секілді елестейді. Сол толқынның жолында тұрған үлкен қаласы Отырар. Көне кез шежіре қарт секілді, тағдыры соған ұқсайды. Есте жоқ ескі мезгілде түрік қағанатының ержүрек қолбасшысы Күлтегін: «Ертіс өзенін кеше жорттық... Алып кісілер бізге шабуыл жасады»,— деп, тасқа ойып жазып қалдырған. Бірнеше ғасырды араға салып, әйгілі Тоныкөк: «Інжу өзенін кеше, Тінесі ұлының мекені — Мәңгікөк тауынан асырып, Темір қақпаға дейін қудық»,— деп, тасқа тағы қолтаңба қалдырады. Мұндағы Інжу — Сырдарияның кене түрікше аты, Темір қақпа — Самарқан, әрісі ғұн тайпалары, берісі түрік қағанаты, сосынғы оғыз, сақ, қыпшақ ұлыстары — бәрі-бәрі бірімен бірі тамырлас — біздің бұрыңғы ата тегіміз болады.