Қаржылық құралдардың есебі жайлы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Қаржылық құралдардың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1. Қаржылық құралдардың есебі беруді жасау бойынша түгендеу және
басқа да дайындық жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Қаржылық құралдардың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
ІІ. Қаржылық құралдардың есебі беруді жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.1. Қаржылық.шаруашылық қызметі туралы есеп беру ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2. Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.3. Инвестициялық және қаржылық қызмет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
І Қаржылық құралдардың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1. Қаржылық құралдардың есебі беруді жасау бойынша түгендеу және
басқа да дайындық жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Қаржылық құралдардың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
ІІ. Қаржылық құралдардың есебі беруді жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.1. Қаржылық.шаруашылық қызметі туралы есеп беру ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2. Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.3. Инвестициялық және қаржылық қызмет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық - шаруашылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз. Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Қаржылық құралдардың есебі берудің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпататтарды беру болып табылады. Қаржылық құралдардың есебі берудің пайдаланушыларының қатарына потенциалды инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер, сондай – ақ мемлекеттік органдар, т.б. кіріді.
Қаржылық құралдардың есебі беру басқарушы органдардың жұмыс және субъектің ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарын бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық шешімдерді қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.
Есеп беру мәліметтен кәсіпорынның тиімділігін бағалау үшін, сондай-ақ шаруашылық қызметін талдау үшін сыртқы пайдаланушылар пайдаланады.
Осымен қоса, есеп беру кәсіпорынның шаруашылық қызметін жедел басқару үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты (бастапқы) база болып табылады.
Еспе беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің нәтижесін анық және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бір-бірімен қатаң түрде үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп берудің сабақтастығын (үйлесімділігін) сақтау, әдістемелік және басқа да ережелерді сақтау болып табылады.
Бұрмаланған есеп бергені үшін кәсіпорынның басшысы мен бас бухгалтері Қазақстан Республикасының әрекет етіп тұрған заңдарына сәйкес жауап береді.
Қаржылық құралдардың есебі берудің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпататтарды беру болып табылады. Қаржылық құралдардың есебі берудің пайдаланушыларының қатарына потенциалды инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер, сондай – ақ мемлекеттік органдар, т.б. кіріді.
Қаржылық құралдардың есебі беру басқарушы органдардың жұмыс және субъектің ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарын бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық шешімдерді қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.
Есеп беру мәліметтен кәсіпорынның тиімділігін бағалау үшін, сондай-ақ шаруашылық қызметін талдау үшін сыртқы пайдаланушылар пайдаланады.
Осымен қоса, есеп беру кәсіпорынның шаруашылық қызметін жедел басқару үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты (бастапқы) база болып табылады.
Еспе беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің нәтижесін анық және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бір-бірімен қатаң түрде үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп берудің сабақтастығын (үйлесімділігін) сақтау, әдістемелік және басқа да ережелерді сақтау болып табылады.
Бұрмаланған есеп бергені үшін кәсіпорынның басшысы мен бас бухгалтері Қазақстан Республикасының әрекет етіп тұрған заңдарына сәйкес жауап береді.
1. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Алматы, 2005 ж.
2. Бухгалтерлік және қаржылық есеп беру туралы заң Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы бойынша 24.06.04ж. № 298-11 қабылданған.
3. Закон РК «О бухгалтерском учете и финансовой отчетности» от 24 июня 2006 г. № 329-II.
4. Дюсенбаев К.Ш., Егембердиева А.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности. Алматы, Экономика, 2002 г.
5. Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый анализ. М.: ДИС, 2002.
6. Бараненкова С.А. Управленческий анализ. Москва. Финансы и статистика, 2007 г.
7. Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъек¬та; Учебн. пособие. - М.: Финансы и статистика, 2005 г.
8. Бирман Г., Шмидт С. Экономический анализ инвестиционных проектов. М.: Банки и биржи ИО «ЮНИТИ», 2002г.
9. “Библиотека бухгалтера и предпринимателя” №7, 2002 г.
10. Герстнер П. Анализ баланса: Пер- с нем./Под ред. Н.Г.Филимонова. М.: Экономическая жизнь, 2004г.
11. Грачев А.В., Анализ и управление финансовой устойчивостью предприятия. Москва, Изд. Финпресс, 2007 г.
12. Ефимова О.В., Финансовый анализ. Москва. Изд.Бухучет, 2007г.
13. Ержанов М.С. Теория и практика аудита. – Алматы: Гылым, 2006 г.
14. Ковалев В.В., Финансовый анализ, методы и процедуры. Москва, Финансы и статистика 2007 г.
15. Крейнина М.Н. "Финансовое состояние предприятия. Методы оценки" - М.: ИКЦ "Дис".2002 г.
16. Маркарьян Э.А., Герасименко Г.П. Финансовый анализ - М.: «ПРИОР», 2004 г.
17. «Налогоплательщик», Концептуальные основы подготовки и предоставления финансовой отчетности, 8/2004/ август - Ержанов М.С., Даулетбаков Г.
18. Радостовец В.К. Финансовый и управленческий учет на предприятии. - Алматы: НАК «Центраудит», 2006 г.
19. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии, 2005 г.
20. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Мн.: ООО “Новое знание”, 2005 г.
21. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Финансы предприятий. М.: ИНФРА-М, 2005 г.
2. Бухгалтерлік және қаржылық есеп беру туралы заң Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы бойынша 24.06.04ж. № 298-11 қабылданған.
3. Закон РК «О бухгалтерском учете и финансовой отчетности» от 24 июня 2006 г. № 329-II.
4. Дюсенбаев К.Ш., Егембердиева А.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности. Алматы, Экономика, 2002 г.
5. Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый анализ. М.: ДИС, 2002.
6. Бараненкова С.А. Управленческий анализ. Москва. Финансы и статистика, 2007 г.
7. Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъек¬та; Учебн. пособие. - М.: Финансы и статистика, 2005 г.
8. Бирман Г., Шмидт С. Экономический анализ инвестиционных проектов. М.: Банки и биржи ИО «ЮНИТИ», 2002г.
9. “Библиотека бухгалтера и предпринимателя” №7, 2002 г.
10. Герстнер П. Анализ баланса: Пер- с нем./Под ред. Н.Г.Филимонова. М.: Экономическая жизнь, 2004г.
11. Грачев А.В., Анализ и управление финансовой устойчивостью предприятия. Москва, Изд. Финпресс, 2007 г.
12. Ефимова О.В., Финансовый анализ. Москва. Изд.Бухучет, 2007г.
13. Ержанов М.С. Теория и практика аудита. – Алматы: Гылым, 2006 г.
14. Ковалев В.В., Финансовый анализ, методы и процедуры. Москва, Финансы и статистика 2007 г.
15. Крейнина М.Н. "Финансовое состояние предприятия. Методы оценки" - М.: ИКЦ "Дис".2002 г.
16. Маркарьян Э.А., Герасименко Г.П. Финансовый анализ - М.: «ПРИОР», 2004 г.
17. «Налогоплательщик», Концептуальные основы подготовки и предоставления финансовой отчетности, 8/2004/ август - Ержанов М.С., Даулетбаков Г.
18. Радостовец В.К. Финансовый и управленческий учет на предприятии. - Алматы: НАК «Центраудит», 2006 г.
19. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии, 2005 г.
20. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Мн.: ООО “Новое знание”, 2005 г.
21. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Финансы предприятий. М.: ИНФРА-М, 2005 г.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Қаржылық құралдардың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 4
1.1. Қаржылық құралдардың есебі беруді жасау бойынша түгендеу және
басқа да дайындық
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .4
1.2 Қаржылық құралдардың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.7
ІІ. Қаржылық құралдардың есебі беруді
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .20
2.1. Қаржылық-шаруашылық қызметі туралы есеп
беру ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2. Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.3. Инвестициялық және қаржылық
қызмет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 30
КІРІСПЕ
Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық - шаруашылық
қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз.
Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Қаржылық құралдардың есебі берудің мақсаты өз пайдаланушыларына
заңды тұлғаның қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы
ақпататтарды беру болып табылады. Қаржылық құралдардың есебі берудің
пайдаланушыларының қатарына потенциалды инвесторлар, кредиторлар,
жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер, сондай – ақ мемлекеттік
органдар, т.б. кіріді.
Қаржылық құралдардың есебі беру басқарушы органдардың жұмыс және
субъектің ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы
ағындарын бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық
шешімдерді қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.
Есеп беру мәліметтен кәсіпорынның тиімділігін бағалау үшін, сондай-ақ
шаруашылық қызметін талдау үшін сыртқы пайдаланушылар пайдаланады.
Осымен қоса, есеп беру кәсіпорынның шаруашылық қызметін жедел басқару
үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты
(бастапқы) база болып табылады.
Еспе беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің
нәтижесін анық және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бір-бірімен
қатаң түрде үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп берудің
сабақтастығын (үйлесімділігін) сақтау, әдістемелік және басқа да ережелерді
сақтау болып табылады.
Бұрмаланған есеп бергені үшін кәсіпорынның басшысы мен бас бухгалтері
Қазақстан Республикасының әрекет етіп тұрған заңдарына сәйкес жауап береді.
І Қаржылық құралдардың есебі
1.1. Қаржылық құралдардың есебі беруді жасау бойынша түгендеу және басқа
да дайындық жұмыстары
Бухгалтерлік есеп шаруашылық қаражаттарының құрамындағы және оларды
жабу көздеріндегі болған барлық өзгерістерді, шаруашылық процестерін және
олардың нәтижесін толық және дер кезінде көрсетуге арналған. Есеп мәліметі
қолда бар нақты шаруашылық қаражаттарына және олардың жабу көздеріне сәйкес
келуі тиіс, бірақ іс жүзінде есеп мәліметтері шын мәліметтермен үйлесе
бермейді, яғни олардың арасында алшақтық орын алуы мүмкін. Аталған алшақтық
табиғи азаюдың, тасымалдаудың, қайта сортталудың нәтижесінде, өлшегіш құрал-
жабдықтарының дұрыс көрсетпеуінен, операцияларды рәсімдеу кезінде
жіберілген қателіктерден, т.б. салдарынан болуы мүмкін.
Ал бұл жыл сайын нақты қолда бар құндылықтардың мәліметін есеп
мәліметтерімен салыстырып отыруды қажет етеді, және ол есеп айырысуды
дәлдеу (анықтау) үшін де қажет. Тексерудің мұндай түрін түгендеу (немесе
түгелдеу) деп атаймыз.
Түгендеу (немесе түгелдеу)-бұл бухгалтерлік есеп әдісінің басты
элементтерінің бірі, ол есеп айырысудың ақша қаражаттарының, аяқталмаған
өндірістің, тауарлы-материалдық құндылықтардың, материалдық емес
активтердің, негізгі құралдардың нақты қолда барын тексеруін және олардың
есп мәліметтерімен салыстыруын көздейді. Меншік түріне (нысанына), қызмет
түріне және жұмыс істеу тәртібіне қарамастан, оны барлық кәсіпорын
жүргізеді. Ол құжаттаудың міндетті қосымшасы болып табылады. Тек соның
көмегімен шаруашылықта болатын әрі жасалатын барлық шаруашылық құбылыстар
бухгалтерлік есепте көрініс табады. Ол өзінің қамту жағдайына қарап екіге
бөлінеді: толық және ішінара болып. Толық түгендеу әдетте, жылына бір рет
жылдық есеп берудің алдында жасалады, оның мақсаты кәсіпорынның барлық
активтері мен пассивтерін баланста дұрыс көрсету болып табылады. Мұндай
толық түгендеу бақылаушы органдардың талабы бойынша жасалуы мүмкін. Ішінара
түгендеу, тек қана түгенделетін объектілердің кейбір бөлігін ғана қамтуы
мүмкін, мысалға, кәсірорынның кассасындағы нақты ақша қаражаты,
кәсіпорындағы негізгі құралдардың саны т.б.
Түгендеу өз сипатына қарап жоспарлы және кезектен тыс жүргізілуі
мүмкін:
- жоспарлы – алдын ала белгіленген мерзімге, қойған мақсатына және
мүмкіндігіне сай етіп жүргізіледі;
- кезектен тыс – бұл кәсіпорын басшының тапсырмасы бойынша бақылаушы
органдардың талабы бойынша материалды жауыпты тұлғаның ауысқан
кезінде, табиғи апаттардан кейін жүргізіледі. Ол БЕС 24
“Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру” стандартына сай етіп жасалынады.
Онда оның кезектілігі түгендеуді жүргізудің мерзімі, түгендеу
комиссиясының құрамы және т.б. қағидалар қарастырылады.
Кәсіпорын басшысы түгендеу жұмыстарын жүргізу тәртібін белгілейді,
оның ішінде түгендеу комиссиясынің құрамын, есепті жылдағы түгендеу санын,
олардың күнін белгілейді.
Түгендеу жұмыстарын жүргізу үшін әрбір кәсіпорында тұрақты жұмыс
істеп тұратын комиссия болады және оның құрамын кәсіпорын басшысы
белгілейді.
Түгендеу комиссиясының істейтін жұмыстары сақтау органдарындағы және
өндірістегі мүлікті, сондай-ақ қаржы жөніндегі барлық міндеттерді тексеру;
кәсіпорынның бухгалтерлік қызметкерлерімен бірге түгендеу нәтижелерін
анықтауға және қайта сұрыптауға арналады; сондай-ақ шыққандарды табиғи кему
нормаларының шегінде есептен шығаруға; тауарлы-материалдық құндылықтарды
қабылдауды, сақтауды және бастауды, реттеуге, есепке алуды жақсарту және
оларыдң сақталуын бақылау мәселелірі жөнінде, сондай-ақ пайдаланылмайтын
мүлікті сату туралы ұсыныстар әзірлеуге; мүлікті сақтауын қамтамасыз ету
жөніндегі шараларды жүргізуге; екі түгендеу аралығындағы сақтау және қайта
өңдеу орындарындағы тауарлы-материалдық құндылықтарды түгендеуге, іріктеп
түгендеудің әдістемесі бойынша да бақылау жұмыстарын жүргізуге бағытталады.
Түгендеу комиссияларының мүмшелері кем шыққандары және талан-таражға
түскендерді, бүркемелеу мақсатымен мүліктің нақты қалдығы туралы немесе
артық шыққан тауарлар, материалдар және басқа да құндылықтар туралы жазбаға
білі тұра дұрыс емес деректерді енгізбегені үшін ҚР заңдарында белгіленген
тәртіп бойынша жауапкершілікке тартылады.
Мүліктің нақты қолда барын тексеруді бастағанға дейін түгендеу
комиссиясы кіріс-шығыс құжаттарының түгендеу кезіндегі соңғы тізімдерін
немесе материалдық құндылықтары мен ақшалай қаражаттарын есепке алады.
Түгендеу комиссиясының нәтижесі де тексеріледі, ол үшін ішінара
бақылау жұмыстары жүргізіледі, сол бақылау барысында комиссяның мүшелері де
қатыса алады және ол да актімен хатталады.
Екі түгендеу аралығындағы кезеңде құндылықтарды номенклатурасы
бойынша үлкен кәсіпорындардың сақтау және қайта өңдеу жұмыстары іріктеу
әдісімен тексеріледі.
Түгендеу нәтижесі бойынша салыстыру тәзімдемесі жасалынады, сосын
оның деректері бухгалтерлік есептері деректерімен салыстырып, олардың
арасындағы айырмашылықтары (ауытқулары) көрсетіледі. Түгендеу нәтижелерін
көрсету үшін ҚР-нің Мемлекеттік статистика комитеті бекіткен бірінші
реттегі толтыратын есеп құжаттарының мынадай үлгілері қолданылады.
Негізгі құралдардың түгендеу жазбасы жалға алған және күнделікті
жалға бергендерді қоса есептегендегі негізгі қорлардың нақты қолда барын
көрсету үшін қолданылады.
Түгендеу қағазы өндірісті ұйымдастыру ережелері бойынша материалдық
құндылақтарды бірден санап, жазбаға жазуға мүмкін болмаған жағдайларда
қолданылады. Бұл түгендеу қағазы саналған құндылықтармен бірге олардың
тұрған орындарында сақталады.
Түгендеу кезінде және басқа да тексерістердің көмегімен анықталған
мүліктің нақты қолда бары мен бухгалтерлік есептегі деректердің арсындағы
алшақтығы белгілеу тәртібі бойынша есептеледі. Сортталу нәтижесінде
анықталған кем шыққандар мен артықтардың өзара есеп айырысуы тек ерекшелік
ретінде ғана, сол тексеріліп отырған кезең үшін, тексерген комиссияның
жұмысын бағалау үшін және тауарлы-материалдық құндылықтардың сапасы мен
мөлшерін анықтау үшін қажет болуы мүмкін. Сорттаудың болғандағы жөнінде
материалдық жауапты адамдар түгедеу комиссиясына егжей-тегжейлі түсініктеме
берді. Сортталудың өзара есепке алынуы туралы ұсыныс тұрақты жұмыс істейтін
түгедеу комиссиясының қаруына беріледі және оның кәсіпорын басшысы
түбегейлі шешеді; ал ол ұсынылған барлық материалдарды зерттегеннен кейін,
есепке алу туралы тиісті шешімдер қабылданды. Сортталуы (пересортицасы)
бойынша олардың артық ие кем шығуын есепке (зачотқа) алғаннан кейін, жетпей
қалған құндылықтар жауапты адамдардың жауапкершілігіне жатқызылады. Егер де
сортталу кезінде нақты жауапты адамдар анықталмаса, онда оның сомасы кем
шыққан мүліктер ретінде қаралады да, кәсіпорынның зиянына жатқызылады.
Сортталу салдарынан анықталған құн айырмашылықтары материалдық жауапты
адамдардың кінәсінен болмаса, ол түгендеу комиссиясының хаттамаларында бұл
аталған айырмашылықтар жауапты адамның мойнына қойылмау себептерін ашып
көрсетеді. Есеп айырысудың барлық түрлерінің түгенделуінде өзіндік
ерекшеліктері болуы мүмкін. Бюджетпен, сатып алушымен, жабдықтаушымен, есеп
беретін адамдармен, қызметкерлермен, депоненттермен және басқа
дебиторлармен, кредиторлармен есеп айырысуды түгендеу есеп айырысу
шоттарында есептелген сомалардың мұқият негізделгеніне саяды. Есеп айырысу
инкассо тәртібімен жүргізілмейтін барлық сатып алушылардың және басқа
дебиторлардың мәліметтерінің дұрыстығын тексеру үшін кредиторлардың
берешегі туралы дербес шоттардың көшірмелері жазылады.
Еспе берер алдында үлкен дайындық жұмыстары жүргізіледі. Бухгалтерия
цехтардан, қоймалардан, есеп беретін адамдардан т.б. құжаттардың толық
түскенін (немесе түспегінін) тексеруді; ай ішіндегі немесе жыл ішіндегі
барлық шығындарды өндіріс шығындарына қосуды; негізгі құралдарды
амортизациясын, демалысқа төленетін резервін және басқа мақсаттарға
арналған резервті, материалдық емес активтердің тозуын толық есептеуді;
алдағы кезеңдердегі шығындарды есептен шығаруды; құндылықтардың барлық
шоттары мен топтарында есептік баға бойынша нақты өзіндік құнын, орташа КДШ
процентін не ауытқушылықтарын (+,-) есептеп шығаруды; жұмсалған
материалдардың нақты өзіндік құнын анықтап, оны өндірістік және басқа
шоттарға көшіріп жазуды тексеруі қажет.
1.2 Қаржылық құралдардың есебі
Барлық ұлттық және экономикалық жүйедегі бухгалтерлік есепке тән
объектілердің барлығы да бағаланады. Ұйымдар мен тағы басқа құрылымдар
меншігінің барлық активтердің түрлерін бағалау, сондай – ақ капитал мен
міндеттемелер қозғалысын тұра көрсету және бағалау үшін бағалаудың әртүрлі
әдістерін қолданады. Өз кезенінде тұра қолданылған бағалау әдісі
табыстарды, шығындарды және пайданы анықтауға тікелей әсер етеді.
Ұлттық және халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарының барлығы да
бір нүктеге- пайда түсіру мақсатына бағытталған. Алайда түскен пайданы
бағалау әр елде әр түрлі әдістермен іске асырылады. Пайданың мөлшерін
активтерді бағалау және бұлардың құнын есептеу бірнеше тәсілдер арқылы
анықталады.
Өнім өндіру процесін, айналыс сыртындағы активтерді сатып алу мен
құрау, тауарлар, жұмыстар және қызметтер сатудан түскен табыс, осының
барлығына жұмсалған шығындар құндық бағалау арқылы есепке алынады. Бағалау
процесінің негізділігіне және дәлдігіне байланысты қаржылық құралдардыңның
шындығы немесе тұнықтығы есептелініп шығарылады.
Активтерді, меншікті капитал және міндеттемелерді, қаржылық
құралдардыңның басқа да элементтерін бағалау ақшалай өлшеммен
өлшенетіндігін есте сақтаған жөн. Жоғарыда көрсетілген қаржылық құралдардың
есеп элементтерін бағалау мүмкіндігі, бұлардың базалық бастапқы құны дәлме
дәл қойылған жағдайда ғана дұрыс анықталып отырады. Біздер қаржылық
құралдардың есебіке тән барлық объектілер әр түрлі дәрежеде және әр түрлі
ауыстыруларға байланысты бағалаудың бірнеше әдістерін білеміз. Олар:
бастапқы, қалдық, ағымдағы немесе әділетті, нарықтық, келтірілген құн,сату
құны сияқты әдістер.
Бастапқы құн деп- тарихи немесе нақтылы өзіндік құнды айтамыз.
Активтердің немесе осы және басқа да есеп объектілерін бағалаудағы нақтылы
бағадағы өзіндік құнды бастапқы құн деп айтамыз. Нақтылы өзіндік құн
активтерді сатып алуға немесе бұларды ұйымдардың өз күшімен дайындауға
жұмсалған шығындар сомасының жиынтығынан тұрады.
Бастапқы құн негінен қаржылық құралдардың есеп элементтерін
бағалау үшін қолданылады.
Бастапқы құн объективті құн. Мұның өзі бірдей құқтағы
серіктестіктердің немесе бәсекеге қатысушы жақтардың өзара келіскен
әрекетінің негізінде туындайды. Сатушы жақ сатуға түскен объектіге жұмсаған
шығынының орнын толтырып, ең төмен сомада болсын әйтеуір пайда табуды
мақсат тұтады. Сатып алушы жақ сатып алған есеп объектілері алдағы кезеңде
табыс алуды қамтамассыз ететін бағадан жоғары бағаны қолданбауды мақсат
тұтады. Сондықтан есеп объектілерінің бастапқы құны сұраныс пен ұсыныстан
теңестірілген сату әрекеттері орындалған сәттегі ағымдағы нарықтық құнға
сәйкес келеді.
Активтерді бастапқы құнмен бағалу бұлардың ұйымдарға қандай жолдармен
түскендігіне байланысты болады. Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде активтерді
кіріске алу әдістері төмендегіше ажыратылады:
- ақшаға сатып алу;
- ұйымдардың өзінде дайындау;
- өсім малдарын негізгі табынға көшіру;
- жарғылық капиталға үлес қосу есебінен;
- сыйға тарту келісіміне сай ақша алмай беру;
Ақша бірлігінің сатып алу қасиеті өзгермейтін тұрақты жағдайда активтерді
сатып алудағы бастапқы құн- есеп ақпараттарын пайдаланушылар көзқарасы
тұрғысынан қарағанда балаудың ең сенімді әдісі болып табылады.
Бұл жерде айта кететін мәселе- ло ұйымдардың үздіксіздік қызмет
атқару принципіактивтер мен міндеттемелерді бағалаудың жалпы ережелерінің
туындауын қамтамассыз етіп отырады.
Ұйымдардың активтері жалпы ережеге байланысты екі рет бағаланады:
1)активтерді кіріске алған кезде;2)бұларды есептен шығарған кезде.
Осы айтылғандарға сәйкес ұйымдар меншігіндегі активтер сатылып алынған және
осы ұйым құрылған кездегі бұлардың тарихи құнымен, яғни бастапқыдағы сатып
алу немесе нақтылы өзіндік құнымен бағаланады.
Тарихи құн бухгалтерлік бағалаудың негізгі сипарында басқа бағалауларға
қарағанда сенімді дәрежені көрсетеді.
Бухгалтерлік есеп өрісіндегі өзіндік құн принципінің талабына сай
өзіндік құнды анықтау мейлінше объективтілікті, ал нарықтық құнмен бағалау
субъективтілікті көрсетеді.
Сондықтан объективтік тұрғыдағы нарықтық құн немесе нарықтық бағаны
қолдану активтерді сату процесінде жиі қолданылады.
Міндеттемелерді бағалаудың жалпы ережесі де үздіксіздік принципке
негізделген. Міндеттемелер көздері де активті қаражаттарға айырбасталған
кезде тарихи бағамен бағаланады. Айырбастау процесінде өолданылған тартхт
баға қатысушы жақтардың келісіміне сай белгіленеді. Мысалға, келісім шартта
көрсетілген тауарлы- материалды босалқыларды алған кезде алушы ұйым тауарлы-
материалды босалқылар құнын төлеу жөнінде құндылықтар қоюшы ұйым алдында
міндеттеме қабылдайды. Осы операцияның негізінде қабылданған міндеттеменнің
мөлшері алынған ТМҚ сомасымен бірдей дәрежеде болады.
Ұйымға түскен активтер мен міндеттемелердің сомасына сай тарихи құн
қалыптасады. Яғни сатып алудағы нақтылы өзіндік құн сомасы активтер мен
міндеттемелердің тарихи құнының бастапқы негізін құрайды.
Бастапқы құнмен бағалау әдісі көпшілік жағдайда басқа да бағалау
әдістерімен қисынды түрде ұштастырылып қолданылады. Мысалға, ұзақ мерзімді
сипаттағы активтер өз құнын амортизация есептеу арқылы төмендетіп отырады.
Амортизацияланған активтер бухгалтерлік баланста қалдық құнымен, яғри
бұлардың бастапқы құнынан есептелінген амортизациялық соманы шегергендегі
қалған сомамен көрсетіледі.
Қалпынакелтірілген құн. Активтер жұмсалған ақша қаражаты сомасы
немесе бұлардың эквивалентімен есепке алынып бағаланады. Бухгалтерлік есеп
тәжірибесінде негізгі құралдарды қайта бағалау нәтижесінде қалпына келтіру
құны қолданылып, пайдаланудағы негізгі құралдар қалпына келтіру құнымен
бағаланып көрсетіледі.
Әр жылдағы құнсыздану прцесінің пайда болуына байланысты негізгі
құралдардың басқыда көрсетілген құны едәуір төмендеп кетуі мүмкін.
Сондықтан негізгі құралдар әр кезеңде қайта бағаланып, бұлардың қайта
бағаланғандығы құнын қалпына келтіру құн деп аталынып, бухгалтерлік баласқа
жазылып отырады. Егер негізгі құралдар өздерінің бастапқыдағы өндіргіштік
қасиетін сақтаоған жағдайда, қалпына келтіру қолданылады.
Бухгалтерлік есеп ережесіне тән қайта бағалаланғандағы негізгі
құралдардың объектілерінің құнына қосымша қосылған сомалар ұйым
активтерінің құрамында көрсетіліп жазылады, ал негізгі құралдар
активтерінің бастапқы құны төмендетілген жағдайдағы сомалар шығындар
счетына жазылады. Міндеттемелерді бағалау бұларды қабылдап алу кезіндегі
уақытта жарияланған Қазақстан Ркһеспубликасы Ұлттық банкісінің валюталық
курсына сай бағаланады.
Сатудағы мүмкін болатын немесе сатудың құны. Қалыпты жағдайда және
қазіргі
уақытта активтерді сатудан түсетін түсімдер ақшалай өлшеммен немесе
бұлардың эквиваленттерінің сомасымен бағаланып, активтер құрамында
көрсетіледі. Сатудың құны терминін қолдану арқылы орын алған ұтымдылықтың
дәрежесін анықтауға да болады. Сатудың құнын анықтайтын сома материалды
объектілерді жоюдың мерзімі келген кезде анықталады. Басқаша айтқанда
активтерді мүмкіндігінше сатуда ұтымды бағамен сатқан кездегі түсетін
соманы айтуға болады. Сату нәтижесіндегі таза сату құн барлық сатуға
байланысты жұмсалған шығындарды бастапқы құн сомасынан шегергендегі қалған
сома- сатылған құн деп аталынады.
Нарықтық құн деп базарлы саудаға түскен активтерді сату нәтижесінде
алынған ақша қаражаттарының сомасын айтамыз. Бірқатар активтер мен
міндеттемелер нарықтық бағамен немесе тарихи бағаның ең төменгі дәрежесімен
және ағымдағы нарықтық бағамен балануы мүмкін. Нарықтық құн немсе осы
кездегі базарлы саудаға түскен физикалық және технологиялық бірдей
қасиеттегі ұқсас мүліктердің құны арнайы құжаттар рәсімдеу арқылы немесе
сараптаушы эксперттердің бағалануымен анықталып бекітіледі.
Әділеттік құн. Бұл терминмен ХҚЕС бір біріне тәуелді емес. Ол
бірінің қаржылық жағдайын бірі жақсы түсінетін танымал жақтардың әрекетке
түсуінің нәтижесінде қолданылады. Тұрақты рыног жағдайында әділеттілік
құнмен активтер сатып алған кезде қолдалынатын бағалаудың бұл түрін
нарықтық құнмен ауыстыруға болады.
Айта кететін мәселе : орыс тіліне аударылған оқулықтар мен оқу
құралдарына бағалаудың бұл түрі- анық немесе шын қойылған баға деп
аталынған. Қалай аталғанына қарамастан әділеттілік құнды қолдану арқылы
әрекетке түсішу жақтар ақша қаражаттарын немесе бұлардың эквиваленттерін
активтерге айналдырып, бағалап отыруына болады.
Әділеттілік құн тек қана ұйымдардың үздіксіздік принципі жағдайында
ғана қолданылады. Яғни ұйымдар банкротқа ұшырап, жойылмауы және өз
қызметінің көлемін қысқартпауы керек.
Активтердің әрқайсысын бағалау. Ең әуелі активтер ағымдағы және ұзақ
мерзімді болып екіге бөлінеді. Өтеушілігі жоғары активтерге ақшалар ,
нарықтық құнды қағаздар, депозиттер, алдағы кезең шығындары, төленбеген
счет- фактуралар, дайын өнімдер, аяқталмаған өндіріс, шикізаттар мен басқа
да материалды қаражаттар жатады. Есеп тәжірибесінде ұйымның ақшалары
валютаның ағымдағы құнымен бағаланады, нарықтық құнды қағаздар- бастапқы
құнымен немесе сату бағасынан төмен бағамен, депозиттер және алдағы кезең
шығындары- бастапқы құнымен, төленбеген счеттардағы сомалар күмәнді қағаз
резервін шегергеннен кейін қалған құнымен, дайын өнімдер мен аяқталмаған
өндіріс табиғи жағдайдан пайда болған, кем шыққан сомаларды шегергенннен
кейін қалған құн бойынша және ағымдағы нарықтық құнның төменгі дәрежесімен
бағаланады.
Өтеушілігі төмендеу активтерге ғимараттар, құрылғылар мен жабдықтар,
аспаптар, орнатылған жабдықтар, тасымалдау құралдары,т.б ұзақ мерзімді
активтер жатады. Өтеушілігі төмендеу
активтер бұларға есептелінген амортизациялық тозу сомасын шегергеннен кейін
қалған бастапқы құнымен бағаланады.
Біздер жоғарыда активтерге тән бірнеше типтік баптарды қарастырдық.
Ендігі жерде пассивтерге тән жекеленген баптарды бағалауға тоқталамыз.
Өз қызметі үшін ұйымдар қаржыландыру көздерін көбейтуді мақсат
тұтатыны белгілі. Қаржы көздері негізгі құралдар алуды , құрылыс салуды,
ұзақ мерзімді басқа активтер алу мүмкіндігін, сондай- ақ шикізаттар және
материалды құндылықтар мен басқа да ағымдағы активтер алу мүмкіндігін
қамтамасыз етуі керек. Біздер қаржы көздері, меншікті капитал, қзақ және
қысқа мерзімді міндеттемелерден тұратынын білеміз. Меншікті капитал деп –
осы ұйымға заңды және құқылы тұлғалардың салған ақшасын айтамыз. Меншікті
капитал үшін салынған ақша түптің түбінде акия ұстаушыларға дивиденд
түрінде қайтарылады.
Ал меншікті капитал – ұйымның алған жалпы міндеттемесінің белгілі бір
бөлігі болып есептелінеді. Ұзақ мерзімге есептелініп алынған міндеттемелер
қзақ мерзімділік болып танылған.
Қысқа мерзімді міндеттемелер есеп жүргізу ережесіне сәйкес бір жыл
ішінде жабылады. Бухгалтерлік баланста сырттан алынған міндеттемелердің
көлемі жеке көрсетеді. Ұйым қызметінің жақсы жағдайда өрістеуіне байланысты
бухгалтерлік баланс мәліметтері негізінде ұйымның нетто- активтер құнын
есепиеп шығаруға да болады.
Жоғарыда айтылғандарды құралдардыңлай келе, біздер үздіксіздік
принципіне тән активтер мен міндеттелерді бағалаудың негізгі әдісі-
тарихи құнмен бағалау екендігін, ал бағалаудың басқа да әдістері қосымша,
көмекші әдістер екендігін және бұл әдістер ұйымдардың қаржылық қызметі
жөнінідегі ақпараттарды анық алып пайдалануды қамтамасыз ететіндігін
түсіндік.
Нарықтық қатнастар мен әрекеттерге түсуші жақтардың сұранысын
қанағаттандыру мақсатында дайындалып ұсынылған есеп ақпараттары сапалы және
сенімді, анық және түсінікті, сондай- ақ талдау мен шешім қабылдауға
ыңғайлы дайындалған жағдайда қаржылық құралдардың есеп жүйесі тұнық болады.
Есептің тұнықтылығы жариялылық және жауапкершілік ұғымдарымен
толықтырылады.
Халықаралық қаржылық құралдардың есеп стандарттарында жариялық
ұғымы ақпараттарды жақсы қолдана білу мен бұларды ұсыну жөніндегі
әдіснамалық процеске, сондай- ақ ақпараттарды дер кезінде жариялау мен
тарату арқылы болжау стратегиясы жөнінде шешім қабылдау үшін қажет деп
танылған. Болжау стратегиясы өткен уақыттағы мәліметтер мен ақпараттарға
негізделген. Өткен уақытта нақтылы орын алған ақпараттарға сай алдағы
кезеңдер үшін сратегиялық болжау жасалынатындығын білген жөн. Жасалынған
стратегиялық болжау жөніндегі ақпараттар, пайдаланушыларға қажетті уақытта
және дер кезінде ұсынылатындығын да түсіну керек. Егер ақпараттар қажетті
уақытта және дер кезінде пайдаланушыларға ары қарай және алдағы кезеңдер
үшін шешім қабылдау мақсатында берілмесе, онда ақпараттар мағынасыз болады.
Жауапкершілік деп – құралдардың есеп дайындаушы тұлғалардың
жауапкершілігін айтамыз. Жауапкершілік нарыққа қатыысушы жақтардың және
үкімет органдарының сұранысына жауап беруі керек. Жауапкершілікке түскен
тұлғалар өз әрекеттеріне, орындалған фактілер мазмұнына және осы ұйымда
іске асырыланатын экономикалық саясаттың жақсы қалыптасуына, сондай- ақ
қабылданған шешімдердің нәтижелігіне жауапты болып табылады.
Жауапкершілік негізінен нарыққа қатысушы үш топқа атап айтқанда: 1)
қарыз алушылар мен қарыз берушілерге, 2) қаржы салымшы инвесторларға, 3)
мемлекеттік органдар және басқа да қаржы институттарының сұранысын
қанағаттандыруға бағытталған. Сыртқы пайдаланушылар сұранысы үшін
жасалынатын қаржылық құралдардың есеп мәліметтерін алдын ала ойланған
мақсатта бұрмалауға, өтірік есеп беруге, есеп ақпараттарын боямалауға
болмайды.
Жариялылық пен жауапкершілік қаржылық құралдардың есебі
құралдардыңсы жөніндегі ақпараттарды өзара байланыстырушы және бекітуші
категорияларға жатады. Өз кезегңнде жариялылық категориясы жауапкершілік
категориясының деңгейін, ал жаупкершілік категориясы қаржылық құралдардың
есептің тұнықтық категориясын сипаттайды. Өзара байланыстағы тұнықтық,
жариялылық және жауапкершілік категориялары жүргізілген есеп ақпараттарының
тәртібін анықтауға тікелей әсер етеді. Айтылған категориялардың барлығы да
жоғары дәрежеде шешім қабылдаудың сапасын және экономикалық тиімділіктің
деңгейін арттыруға, сондай- ақ бұлар инвестициялық саясат жағдайын
жақсартуға және қаржылық тәуекелшілікті басқаруға арналған.
Қаржылық құралдардың есеп жекелегн есеп объектілерінің түрлерін,
бұлардың экономикалық мазмұнына қарай ірілендірілген топтарға жинақтаудан
туындайтын ұйымның қаржылық жағдайын сипатттаушы көрсеткіштер жүйесінен
тұрады. Жинақталған есеп объектілері қаржылық құралдардың есептің
элементтерін құрайды.
Ұйымдардың қаржылық жағдайын өлшеп бағалаушы негізгі элементтерге
активтер, меншікті капитал және міндеттемелер жатады. Ұйымдардың
экономикалық тиімділігін сипаттаушы элементтерге таза пайда немесе шеккен
зиян, ал түскен таза пайданы өлшеу- алынған табыс пен жұмсалған шығындрады
салыстырып өлшеу арқылы жүргізіледі. Қаржылық құралдардың есеп дайындау
барысынрда осы жоғарыда айтлған элементтер есеп ақпараттарын
пайдаланушылардың экономикалық шешім қабылдауына ыңғайлы болуы үшін арнайы
үлгідегі бухгалтерлік балансқа сабақтастық жолдарымен орналасуы керек.
Қаржылық құралдардың есептің көптеген элементтерінің мазмұны
Қазақстандық тұжырымдамалық негізде қаралған. Ресми түрдегі осы
тұжырымдамалық құжатта қаржылық құралдардың есеп жөніндегі ұғым және оның
сипаты, сондай- ақ активтерді, пассивтерді, табыстар мен шығындарды,
меншікті капитал мен міндеттемелерді танудың мазмұны мен қасиеттері
берілген. Бұл тұжырымдамада қаржылық құралдардың есептің құрамдас
элементтері, капитал қалыптастыру және оның қозғалысы ақпараттарды танып
білудің критерийлері, бұлардың мақсаты мен құрылымы, сондай- ақ қаржылық
құралдардың есепиің негізгі элементтерін есеп тәжірибесінде қолдану
жөніндегі ұсыныстар қаралған.
Қазақстандық 30 қаржылық құралдардың тапсыру стандартына сай
қаржылық құралдардың есптің негізгі мақсаты:
- ұйымның қаржылық жағдайы;
- ұйымның қызметінің нәтижесі;
- ұйымның қаржылық жағдайының өзгерісі жөнінде анық және толық
ақпараттар даярлау боып анықталған.
Аталған стандарт халықаралық қаржылық құралдардың есеп
стандарттарына негізделіп, Қазақстан Республикасы 26 желтоқсан 1995 жылғы №
2732 Бухгалтерлік есеп қаржылық құралдардың жөніндегі заңына сәйкес
қаржылық құралдардың есеп үлгілерінің барлығын жасау үшін қолданылады.
30 Қаржылық құралдардың тапсыру стандарты төменде жүйеленген
негіздерден тұрады.
Қаржылық құралдардың есептің құрамы
І
І І І І І
Бухгалтерлік баланс
Бухгалтерлік баланс. Ұйымдар меншігіндегі активтер, меншікті капитал
және міндеттемелерді белгілі бір мерзімге қарай жинақтап көрсетуді
қамтамасыз етеді. Баланстық құралдардың немесе бухгалтерлік баланс ұйымның
қаржылық жағдайының бейнесі тұрғысында қаралуы да мүмкін.
Құралдардың есеп құрамындағы бухгалтерлік баланстың мәні өте жоғары.
Осы құжат арқылы ұйымның қаржылық жағдайы жөніндегі анық және бұрмаланбаған
көрсеткіштер жинақталып, мұның өзі пайдаланушылардың сұранысын
қанағаттандырады.
Баланс активтер, пассивтер және капитал қоғалысының есебін жүргізуші
синтетикалық счеттардың қалдығынан туындайды. Бухгалтерлік есептің
жекелеген счеттарынан ( бұлардың саны жүзге жуық) жинақталған ақпараттардың
барлығы пайдаланушылар үшін әрқашанда қажет бола бермейді. Сондықтан
бухгалтерлік баланс көрсеткіштерін оқып түсінудің жолдарын жеңілдету үшін
жекелеген счеттарды топтастыру әдісі қолданылған.
Топтастырудың нәтижесінде қаржы салымшы инвесторлар,
несиелендірушілер, қаржылық құралдардыңны басқа да пайдаланушылар
топтастырылған счеттардағы мәліметтерді өзара байланыстыра отырып, зерттеу
және бағалау шараларын белгілейді. Мұның үшін жалпы бағыттағы қаржылық
құралдардың есеп бухгалтерлік есеп счеттары бойынша топтастырылған
мәліметтер негізінде жасалынып, мұның өзін- жүйеленген қаржылық құралдардың
есеп деп те атауға болады. Баланс бухгалтерлік есеп жүргізудің әдістері мен
арнайы сабақтастық ережелерді (процедураларды) анық және дұрыс қолданған
жағдайда ғана сақталады.
Баластың атқаратын міндеттерінің негізгісі- есепті жыл ішіндегі
ұйымның қаржылық жағдайы жөніндегі өзгерістерді сипаттау болғандықтан,
бална екі бағаналы кестеден- жылдың басындағы және аяғындағы көрсеткіштерді
ажыратып тұрады. Есепті екі жылдың көрсеткіштері жазылған баланста осы
жылдың аяғындағы баланстың арнайы тараулары мен баптарына жазылған
көрсеткіштер келесі жылдың балансын жасау үшін жылдың басындағы
көрсеткіштер болып, баланс бағанасына жазылып отырады. Алайда баланстың
құрылымы және жекелеген баптардың құрамы өзгермейді.
Бухгалтерлік баланстың Қазақстандық типтік құрылымы және оның
тараулары мен баптары төмендегідей қалыптасқан:
Активтер Пассивтер
Қысқа мерзімді активтер Қысқа мерзімді
міндеттемелер
Ұзақ мерзімді активтер Ұзақ мерзімді
міндеттемелер
Капитал
Ұйымдар өз қызметін алғашқы кезеңнен бастап жүргізу үшін бұлардың
бастапқы капиталы болуы керек. Бастапқы капитал ұйым құрушы
құрылтайшылардың қосқан үлестік жарнасынан тұрады. Құрылтайшылардың қосқан
жарнасы – жарғылық капитал деп аталынады. Жарғылық капитал қалыптастыруға
салынған жарналар: материалды және материалды емес қаражаттардан тұрады.
Материалды және материалды емес қаражаттар ақшалай бірлікке
айландырылып бағаланады және бағаланған сомалар капитал түрінде
көрсетіліп, ұйым жарғысында жарияланады. Жарғылық капитал активтер
қалыптастырудың белгілі бір қаржылық көзін құрайды. Мұның мөлшері меншікті
капитал түрінде құрылтайшылық құжатқа жазылып жарияланады. Басқаша айтқанда
капитал жаңадан құрылған ұйымның өз құрылтайшыларының алдындағы берешегі
болып есептелінеді.
Қандай да болмасын ззаңды ұйымдар тек қана қоймай, бұлар қалыптасқан
активтер сомасымен шектеліп қана қоймай, бұлар сыртқы көздрден: банктерден
несие, басқалардан қарыз сомалар мен ссуда алуға толық құқылы. Сырт
көздерден алынған қаражаттарды – қатыстырылған ( келтірілген) қаржы көздері
деп атайды. Мұндай келтірілген көздер негізгі екі үлкен топқа: ұзақ және
ағымдағы міндеттемелерге бөлінеді. Бірінші топта ұйымдар меншігінде бір
жылдан артық мерзімде қолданылтын немесе пайдаланылатын, ал екінші топта
бір жыл ішінде ақшаға айналатын міндеттемелер сомасы көрсетіледі.
Әр түрлі көздерден алынған қаржылық қаражаттар екі үлкен топтан
тұрады: ұзақ мерзімді және ағымдағы активтерге салынады. Өндірістік
процесте бір жылдан, артық уақыт пайдаланылатын активтерді және ақшаға
айналатын активтерді ағымдағы активтер деп атайды.
Баланстың жекелеген тараулары мен баптары әртүрлі үлгіде орналасуы
мүмкін. Кейбір шетелдердің есеп тәжірибесінде баланстың тараулары
активтердің өтеушілік қабілетіне қарай төмендетілген дәрежеде, ал пассивтер
бұларды жабу (міндеттемелер ) уақытының жоғарылатылған дәрежесіне қарай
орналаласқан. Есеп жүргізудің әлемдік тәжірибесінде бухгалтерлік баланстың
екі үлгісі: көлденең және тігінен жасалынған үлгі қолданылады. Көлдеңен
жасалған үлгіде активтер баланстың сол жағында, пассивтер оң жағында
орналасқан. Тігінен жасалған үлгіде баластың тараулары мен баптары
белгіленген сабақтастықпен әуелі активтерді сипаттаушы баптарға, бұдан соң
пассивтерді сипаттаушы баптар бойынша орналасқан. АҚШ елінде баланстық
үлгінің көлденеңдігі мен тігінендігі, мұны қолданушы тұлғалардың тыңдауында
немесе есеп саясатында көрсетіледі.
Төменде Қазақстан Республикасы Қард\жы министрлігінде 22
желтоқсан № 427 бұйрығымен бекітіліп, 5 қаңтар 2006 жылы Қазақстан
Республикасы Әділет министрлігінде тіркелген, ресми құжат болып танылған
бухгалтерлік баланстың үлгісін ( № 1 үлгі ) беріп отырмыз.
200___жылдың_____на жасалған Бухгалтерлік баланс (1үлгі)
Ұйымның аталуы_____________________________ ______________
Ұйым қызметінің түрі_______________________________ ________
Ұйымдастыру – құқықтық нысан______________________________
Ұйымның заңды мекен-жайы_________________________ ________
мың тенге
Активтер Жолдардың Есепті Есепті
кодтары кезең кезең
соңында басында
І.Қысқа мерзімді активтер
Ақша қаражаттары және олардың 010
эквиваленттері
Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар 011
Берешектердің қысқа мерзімді қарыздары 012
Босалқылар 013
Ағымдағы салықтық активтер 014
Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер 015
Басқалай қысқа мерзімді активтер 016
Қысқа мерзімді активтерінің жиыны 100
ІІ.Ұзақ мерзімді активтер
Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар 020
Берешектердің ұзақ мерзімді қарыздары 021
Үлестік қатысу әдісімен есептелінетін 022
инв-р
Жылжымайтын мүліктегі инв-р 023
Негізгі құралдар 024
Биологиялық активтер 025
Барланған және бағаланған активтер 026
Материалдық емес активтер 027
Кейінге қалдырылған салықтық активтер 028
Ұзақ мерзімді басқалай активтер 029
Ұзақ мерзімді активтердің жиыны 200
Баланс (100жыл+200жыл)
Пассивтер Жолдардың Есептік Есептік
кодтары кезеңнің кезеңнің
соңында басында
ІІІ.Қысқа мерзімді міндеттемелер 030
Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер 031
Салықтар бойынша міндеттемелер 032
Міндетті және ерікті төленетін төлемдер 033
бойынша басқалай міндеттемелер
Алашақтардың қысқа мерзімді қарыздары 034
Бағалау қысқа мерзімді міндеттемелер 035
Қысқа мерзімді басқалай міндеттемелер 036 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Қаржылық құралдардың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 4
1.1. Қаржылық құралдардың есебі беруді жасау бойынша түгендеу және
басқа да дайындық
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .4
1.2 Қаржылық құралдардың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.7
ІІ. Қаржылық құралдардың есебі беруді
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .20
2.1. Қаржылық-шаруашылық қызметі туралы есеп
беру ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2. Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.3. Инвестициялық және қаржылық
қызмет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 30
КІРІСПЕ
Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық - шаруашылық
қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз.
Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Қаржылық құралдардың есебі берудің мақсаты өз пайдаланушыларына
заңды тұлғаның қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы
ақпататтарды беру болып табылады. Қаржылық құралдардың есебі берудің
пайдаланушыларының қатарына потенциалды инвесторлар, кредиторлар,
жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер, сондай – ақ мемлекеттік
органдар, т.б. кіріді.
Қаржылық құралдардың есебі беру басқарушы органдардың жұмыс және
субъектің ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы
ағындарын бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық
шешімдерді қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.
Есеп беру мәліметтен кәсіпорынның тиімділігін бағалау үшін, сондай-ақ
шаруашылық қызметін талдау үшін сыртқы пайдаланушылар пайдаланады.
Осымен қоса, есеп беру кәсіпорынның шаруашылық қызметін жедел басқару
үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты
(бастапқы) база болып табылады.
Еспе беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің
нәтижесін анық және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бір-бірімен
қатаң түрде үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп берудің
сабақтастығын (үйлесімділігін) сақтау, әдістемелік және басқа да ережелерді
сақтау болып табылады.
Бұрмаланған есеп бергені үшін кәсіпорынның басшысы мен бас бухгалтері
Қазақстан Республикасының әрекет етіп тұрған заңдарына сәйкес жауап береді.
І Қаржылық құралдардың есебі
1.1. Қаржылық құралдардың есебі беруді жасау бойынша түгендеу және басқа
да дайындық жұмыстары
Бухгалтерлік есеп шаруашылық қаражаттарының құрамындағы және оларды
жабу көздеріндегі болған барлық өзгерістерді, шаруашылық процестерін және
олардың нәтижесін толық және дер кезінде көрсетуге арналған. Есеп мәліметі
қолда бар нақты шаруашылық қаражаттарына және олардың жабу көздеріне сәйкес
келуі тиіс, бірақ іс жүзінде есеп мәліметтері шын мәліметтермен үйлесе
бермейді, яғни олардың арасында алшақтық орын алуы мүмкін. Аталған алшақтық
табиғи азаюдың, тасымалдаудың, қайта сортталудың нәтижесінде, өлшегіш құрал-
жабдықтарының дұрыс көрсетпеуінен, операцияларды рәсімдеу кезінде
жіберілген қателіктерден, т.б. салдарынан болуы мүмкін.
Ал бұл жыл сайын нақты қолда бар құндылықтардың мәліметін есеп
мәліметтерімен салыстырып отыруды қажет етеді, және ол есеп айырысуды
дәлдеу (анықтау) үшін де қажет. Тексерудің мұндай түрін түгендеу (немесе
түгелдеу) деп атаймыз.
Түгендеу (немесе түгелдеу)-бұл бухгалтерлік есеп әдісінің басты
элементтерінің бірі, ол есеп айырысудың ақша қаражаттарының, аяқталмаған
өндірістің, тауарлы-материалдық құндылықтардың, материалдық емес
активтердің, негізгі құралдардың нақты қолда барын тексеруін және олардың
есп мәліметтерімен салыстыруын көздейді. Меншік түріне (нысанына), қызмет
түріне және жұмыс істеу тәртібіне қарамастан, оны барлық кәсіпорын
жүргізеді. Ол құжаттаудың міндетті қосымшасы болып табылады. Тек соның
көмегімен шаруашылықта болатын әрі жасалатын барлық шаруашылық құбылыстар
бухгалтерлік есепте көрініс табады. Ол өзінің қамту жағдайына қарап екіге
бөлінеді: толық және ішінара болып. Толық түгендеу әдетте, жылына бір рет
жылдық есеп берудің алдында жасалады, оның мақсаты кәсіпорынның барлық
активтері мен пассивтерін баланста дұрыс көрсету болып табылады. Мұндай
толық түгендеу бақылаушы органдардың талабы бойынша жасалуы мүмкін. Ішінара
түгендеу, тек қана түгенделетін объектілердің кейбір бөлігін ғана қамтуы
мүмкін, мысалға, кәсірорынның кассасындағы нақты ақша қаражаты,
кәсіпорындағы негізгі құралдардың саны т.б.
Түгендеу өз сипатына қарап жоспарлы және кезектен тыс жүргізілуі
мүмкін:
- жоспарлы – алдын ала белгіленген мерзімге, қойған мақсатына және
мүмкіндігіне сай етіп жүргізіледі;
- кезектен тыс – бұл кәсіпорын басшының тапсырмасы бойынша бақылаушы
органдардың талабы бойынша материалды жауыпты тұлғаның ауысқан
кезінде, табиғи апаттардан кейін жүргізіледі. Ол БЕС 24
“Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру” стандартына сай етіп жасалынады.
Онда оның кезектілігі түгендеуді жүргізудің мерзімі, түгендеу
комиссиясының құрамы және т.б. қағидалар қарастырылады.
Кәсіпорын басшысы түгендеу жұмыстарын жүргізу тәртібін белгілейді,
оның ішінде түгендеу комиссиясынің құрамын, есепті жылдағы түгендеу санын,
олардың күнін белгілейді.
Түгендеу жұмыстарын жүргізу үшін әрбір кәсіпорында тұрақты жұмыс
істеп тұратын комиссия болады және оның құрамын кәсіпорын басшысы
белгілейді.
Түгендеу комиссиясының істейтін жұмыстары сақтау органдарындағы және
өндірістегі мүлікті, сондай-ақ қаржы жөніндегі барлық міндеттерді тексеру;
кәсіпорынның бухгалтерлік қызметкерлерімен бірге түгендеу нәтижелерін
анықтауға және қайта сұрыптауға арналады; сондай-ақ шыққандарды табиғи кему
нормаларының шегінде есептен шығаруға; тауарлы-материалдық құндылықтарды
қабылдауды, сақтауды және бастауды, реттеуге, есепке алуды жақсарту және
оларыдң сақталуын бақылау мәселелірі жөнінде, сондай-ақ пайдаланылмайтын
мүлікті сату туралы ұсыныстар әзірлеуге; мүлікті сақтауын қамтамасыз ету
жөніндегі шараларды жүргізуге; екі түгендеу аралығындағы сақтау және қайта
өңдеу орындарындағы тауарлы-материалдық құндылықтарды түгендеуге, іріктеп
түгендеудің әдістемесі бойынша да бақылау жұмыстарын жүргізуге бағытталады.
Түгендеу комиссияларының мүмшелері кем шыққандары және талан-таражға
түскендерді, бүркемелеу мақсатымен мүліктің нақты қалдығы туралы немесе
артық шыққан тауарлар, материалдар және басқа да құндылықтар туралы жазбаға
білі тұра дұрыс емес деректерді енгізбегені үшін ҚР заңдарында белгіленген
тәртіп бойынша жауапкершілікке тартылады.
Мүліктің нақты қолда барын тексеруді бастағанға дейін түгендеу
комиссиясы кіріс-шығыс құжаттарының түгендеу кезіндегі соңғы тізімдерін
немесе материалдық құндылықтары мен ақшалай қаражаттарын есепке алады.
Түгендеу комиссиясының нәтижесі де тексеріледі, ол үшін ішінара
бақылау жұмыстары жүргізіледі, сол бақылау барысында комиссяның мүшелері де
қатыса алады және ол да актімен хатталады.
Екі түгендеу аралығындағы кезеңде құндылықтарды номенклатурасы
бойынша үлкен кәсіпорындардың сақтау және қайта өңдеу жұмыстары іріктеу
әдісімен тексеріледі.
Түгендеу нәтижесі бойынша салыстыру тәзімдемесі жасалынады, сосын
оның деректері бухгалтерлік есептері деректерімен салыстырып, олардың
арасындағы айырмашылықтары (ауытқулары) көрсетіледі. Түгендеу нәтижелерін
көрсету үшін ҚР-нің Мемлекеттік статистика комитеті бекіткен бірінші
реттегі толтыратын есеп құжаттарының мынадай үлгілері қолданылады.
Негізгі құралдардың түгендеу жазбасы жалға алған және күнделікті
жалға бергендерді қоса есептегендегі негізгі қорлардың нақты қолда барын
көрсету үшін қолданылады.
Түгендеу қағазы өндірісті ұйымдастыру ережелері бойынша материалдық
құндылақтарды бірден санап, жазбаға жазуға мүмкін болмаған жағдайларда
қолданылады. Бұл түгендеу қағазы саналған құндылықтармен бірге олардың
тұрған орындарында сақталады.
Түгендеу кезінде және басқа да тексерістердің көмегімен анықталған
мүліктің нақты қолда бары мен бухгалтерлік есептегі деректердің арсындағы
алшақтығы белгілеу тәртібі бойынша есептеледі. Сортталу нәтижесінде
анықталған кем шыққандар мен артықтардың өзара есеп айырысуы тек ерекшелік
ретінде ғана, сол тексеріліп отырған кезең үшін, тексерген комиссияның
жұмысын бағалау үшін және тауарлы-материалдық құндылықтардың сапасы мен
мөлшерін анықтау үшін қажет болуы мүмкін. Сорттаудың болғандағы жөнінде
материалдық жауапты адамдар түгедеу комиссиясына егжей-тегжейлі түсініктеме
берді. Сортталудың өзара есепке алынуы туралы ұсыныс тұрақты жұмыс істейтін
түгедеу комиссиясының қаруына беріледі және оның кәсіпорын басшысы
түбегейлі шешеді; ал ол ұсынылған барлық материалдарды зерттегеннен кейін,
есепке алу туралы тиісті шешімдер қабылданды. Сортталуы (пересортицасы)
бойынша олардың артық ие кем шығуын есепке (зачотқа) алғаннан кейін, жетпей
қалған құндылықтар жауапты адамдардың жауапкершілігіне жатқызылады. Егер де
сортталу кезінде нақты жауапты адамдар анықталмаса, онда оның сомасы кем
шыққан мүліктер ретінде қаралады да, кәсіпорынның зиянына жатқызылады.
Сортталу салдарынан анықталған құн айырмашылықтары материалдық жауапты
адамдардың кінәсінен болмаса, ол түгендеу комиссиясының хаттамаларында бұл
аталған айырмашылықтар жауапты адамның мойнына қойылмау себептерін ашып
көрсетеді. Есеп айырысудың барлық түрлерінің түгенделуінде өзіндік
ерекшеліктері болуы мүмкін. Бюджетпен, сатып алушымен, жабдықтаушымен, есеп
беретін адамдармен, қызметкерлермен, депоненттермен және басқа
дебиторлармен, кредиторлармен есеп айырысуды түгендеу есеп айырысу
шоттарында есептелген сомалардың мұқият негізделгеніне саяды. Есеп айырысу
инкассо тәртібімен жүргізілмейтін барлық сатып алушылардың және басқа
дебиторлардың мәліметтерінің дұрыстығын тексеру үшін кредиторлардың
берешегі туралы дербес шоттардың көшірмелері жазылады.
Еспе берер алдында үлкен дайындық жұмыстары жүргізіледі. Бухгалтерия
цехтардан, қоймалардан, есеп беретін адамдардан т.б. құжаттардың толық
түскенін (немесе түспегінін) тексеруді; ай ішіндегі немесе жыл ішіндегі
барлық шығындарды өндіріс шығындарына қосуды; негізгі құралдарды
амортизациясын, демалысқа төленетін резервін және басқа мақсаттарға
арналған резервті, материалдық емес активтердің тозуын толық есептеуді;
алдағы кезеңдердегі шығындарды есептен шығаруды; құндылықтардың барлық
шоттары мен топтарында есептік баға бойынша нақты өзіндік құнын, орташа КДШ
процентін не ауытқушылықтарын (+,-) есептеп шығаруды; жұмсалған
материалдардың нақты өзіндік құнын анықтап, оны өндірістік және басқа
шоттарға көшіріп жазуды тексеруі қажет.
1.2 Қаржылық құралдардың есебі
Барлық ұлттық және экономикалық жүйедегі бухгалтерлік есепке тән
объектілердің барлығы да бағаланады. Ұйымдар мен тағы басқа құрылымдар
меншігінің барлық активтердің түрлерін бағалау, сондай – ақ капитал мен
міндеттемелер қозғалысын тұра көрсету және бағалау үшін бағалаудың әртүрлі
әдістерін қолданады. Өз кезенінде тұра қолданылған бағалау әдісі
табыстарды, шығындарды және пайданы анықтауға тікелей әсер етеді.
Ұлттық және халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарының барлығы да
бір нүктеге- пайда түсіру мақсатына бағытталған. Алайда түскен пайданы
бағалау әр елде әр түрлі әдістермен іске асырылады. Пайданың мөлшерін
активтерді бағалау және бұлардың құнын есептеу бірнеше тәсілдер арқылы
анықталады.
Өнім өндіру процесін, айналыс сыртындағы активтерді сатып алу мен
құрау, тауарлар, жұмыстар және қызметтер сатудан түскен табыс, осының
барлығына жұмсалған шығындар құндық бағалау арқылы есепке алынады. Бағалау
процесінің негізділігіне және дәлдігіне байланысты қаржылық құралдардыңның
шындығы немесе тұнықтығы есептелініп шығарылады.
Активтерді, меншікті капитал және міндеттемелерді, қаржылық
құралдардыңның басқа да элементтерін бағалау ақшалай өлшеммен
өлшенетіндігін есте сақтаған жөн. Жоғарыда көрсетілген қаржылық құралдардың
есеп элементтерін бағалау мүмкіндігі, бұлардың базалық бастапқы құны дәлме
дәл қойылған жағдайда ғана дұрыс анықталып отырады. Біздер қаржылық
құралдардың есебіке тән барлық объектілер әр түрлі дәрежеде және әр түрлі
ауыстыруларға байланысты бағалаудың бірнеше әдістерін білеміз. Олар:
бастапқы, қалдық, ағымдағы немесе әділетті, нарықтық, келтірілген құн,сату
құны сияқты әдістер.
Бастапқы құн деп- тарихи немесе нақтылы өзіндік құнды айтамыз.
Активтердің немесе осы және басқа да есеп объектілерін бағалаудағы нақтылы
бағадағы өзіндік құнды бастапқы құн деп айтамыз. Нақтылы өзіндік құн
активтерді сатып алуға немесе бұларды ұйымдардың өз күшімен дайындауға
жұмсалған шығындар сомасының жиынтығынан тұрады.
Бастапқы құн негінен қаржылық құралдардың есеп элементтерін
бағалау үшін қолданылады.
Бастапқы құн объективті құн. Мұның өзі бірдей құқтағы
серіктестіктердің немесе бәсекеге қатысушы жақтардың өзара келіскен
әрекетінің негізінде туындайды. Сатушы жақ сатуға түскен объектіге жұмсаған
шығынының орнын толтырып, ең төмен сомада болсын әйтеуір пайда табуды
мақсат тұтады. Сатып алушы жақ сатып алған есеп объектілері алдағы кезеңде
табыс алуды қамтамассыз ететін бағадан жоғары бағаны қолданбауды мақсат
тұтады. Сондықтан есеп объектілерінің бастапқы құны сұраныс пен ұсыныстан
теңестірілген сату әрекеттері орындалған сәттегі ағымдағы нарықтық құнға
сәйкес келеді.
Активтерді бастапқы құнмен бағалу бұлардың ұйымдарға қандай жолдармен
түскендігіне байланысты болады. Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде активтерді
кіріске алу әдістері төмендегіше ажыратылады:
- ақшаға сатып алу;
- ұйымдардың өзінде дайындау;
- өсім малдарын негізгі табынға көшіру;
- жарғылық капиталға үлес қосу есебінен;
- сыйға тарту келісіміне сай ақша алмай беру;
Ақша бірлігінің сатып алу қасиеті өзгермейтін тұрақты жағдайда активтерді
сатып алудағы бастапқы құн- есеп ақпараттарын пайдаланушылар көзқарасы
тұрғысынан қарағанда балаудың ең сенімді әдісі болып табылады.
Бұл жерде айта кететін мәселе- ло ұйымдардың үздіксіздік қызмет
атқару принципіактивтер мен міндеттемелерді бағалаудың жалпы ережелерінің
туындауын қамтамассыз етіп отырады.
Ұйымдардың активтері жалпы ережеге байланысты екі рет бағаланады:
1)активтерді кіріске алған кезде;2)бұларды есептен шығарған кезде.
Осы айтылғандарға сәйкес ұйымдар меншігіндегі активтер сатылып алынған және
осы ұйым құрылған кездегі бұлардың тарихи құнымен, яғни бастапқыдағы сатып
алу немесе нақтылы өзіндік құнымен бағаланады.
Тарихи құн бухгалтерлік бағалаудың негізгі сипарында басқа бағалауларға
қарағанда сенімді дәрежені көрсетеді.
Бухгалтерлік есеп өрісіндегі өзіндік құн принципінің талабына сай
өзіндік құнды анықтау мейлінше объективтілікті, ал нарықтық құнмен бағалау
субъективтілікті көрсетеді.
Сондықтан объективтік тұрғыдағы нарықтық құн немесе нарықтық бағаны
қолдану активтерді сату процесінде жиі қолданылады.
Міндеттемелерді бағалаудың жалпы ережесі де үздіксіздік принципке
негізделген. Міндеттемелер көздері де активті қаражаттарға айырбасталған
кезде тарихи бағамен бағаланады. Айырбастау процесінде өолданылған тартхт
баға қатысушы жақтардың келісіміне сай белгіленеді. Мысалға, келісім шартта
көрсетілген тауарлы- материалды босалқыларды алған кезде алушы ұйым тауарлы-
материалды босалқылар құнын төлеу жөнінде құндылықтар қоюшы ұйым алдында
міндеттеме қабылдайды. Осы операцияның негізінде қабылданған міндеттеменнің
мөлшері алынған ТМҚ сомасымен бірдей дәрежеде болады.
Ұйымға түскен активтер мен міндеттемелердің сомасына сай тарихи құн
қалыптасады. Яғни сатып алудағы нақтылы өзіндік құн сомасы активтер мен
міндеттемелердің тарихи құнының бастапқы негізін құрайды.
Бастапқы құнмен бағалау әдісі көпшілік жағдайда басқа да бағалау
әдістерімен қисынды түрде ұштастырылып қолданылады. Мысалға, ұзақ мерзімді
сипаттағы активтер өз құнын амортизация есептеу арқылы төмендетіп отырады.
Амортизацияланған активтер бухгалтерлік баланста қалдық құнымен, яғри
бұлардың бастапқы құнынан есептелінген амортизациялық соманы шегергендегі
қалған сомамен көрсетіледі.
Қалпынакелтірілген құн. Активтер жұмсалған ақша қаражаты сомасы
немесе бұлардың эквивалентімен есепке алынып бағаланады. Бухгалтерлік есеп
тәжірибесінде негізгі құралдарды қайта бағалау нәтижесінде қалпына келтіру
құны қолданылып, пайдаланудағы негізгі құралдар қалпына келтіру құнымен
бағаланып көрсетіледі.
Әр жылдағы құнсыздану прцесінің пайда болуына байланысты негізгі
құралдардың басқыда көрсетілген құны едәуір төмендеп кетуі мүмкін.
Сондықтан негізгі құралдар әр кезеңде қайта бағаланып, бұлардың қайта
бағаланғандығы құнын қалпына келтіру құн деп аталынып, бухгалтерлік баласқа
жазылып отырады. Егер негізгі құралдар өздерінің бастапқыдағы өндіргіштік
қасиетін сақтаоған жағдайда, қалпына келтіру қолданылады.
Бухгалтерлік есеп ережесіне тән қайта бағалаланғандағы негізгі
құралдардың объектілерінің құнына қосымша қосылған сомалар ұйым
активтерінің құрамында көрсетіліп жазылады, ал негізгі құралдар
активтерінің бастапқы құны төмендетілген жағдайдағы сомалар шығындар
счетына жазылады. Міндеттемелерді бағалау бұларды қабылдап алу кезіндегі
уақытта жарияланған Қазақстан Ркһеспубликасы Ұлттық банкісінің валюталық
курсына сай бағаланады.
Сатудағы мүмкін болатын немесе сатудың құны. Қалыпты жағдайда және
қазіргі
уақытта активтерді сатудан түсетін түсімдер ақшалай өлшеммен немесе
бұлардың эквиваленттерінің сомасымен бағаланып, активтер құрамында
көрсетіледі. Сатудың құны терминін қолдану арқылы орын алған ұтымдылықтың
дәрежесін анықтауға да болады. Сатудың құнын анықтайтын сома материалды
объектілерді жоюдың мерзімі келген кезде анықталады. Басқаша айтқанда
активтерді мүмкіндігінше сатуда ұтымды бағамен сатқан кездегі түсетін
соманы айтуға болады. Сату нәтижесіндегі таза сату құн барлық сатуға
байланысты жұмсалған шығындарды бастапқы құн сомасынан шегергендегі қалған
сома- сатылған құн деп аталынады.
Нарықтық құн деп базарлы саудаға түскен активтерді сату нәтижесінде
алынған ақша қаражаттарының сомасын айтамыз. Бірқатар активтер мен
міндеттемелер нарықтық бағамен немесе тарихи бағаның ең төменгі дәрежесімен
және ағымдағы нарықтық бағамен балануы мүмкін. Нарықтық құн немсе осы
кездегі базарлы саудаға түскен физикалық және технологиялық бірдей
қасиеттегі ұқсас мүліктердің құны арнайы құжаттар рәсімдеу арқылы немесе
сараптаушы эксперттердің бағалануымен анықталып бекітіледі.
Әділеттік құн. Бұл терминмен ХҚЕС бір біріне тәуелді емес. Ол
бірінің қаржылық жағдайын бірі жақсы түсінетін танымал жақтардың әрекетке
түсуінің нәтижесінде қолданылады. Тұрақты рыног жағдайында әділеттілік
құнмен активтер сатып алған кезде қолдалынатын бағалаудың бұл түрін
нарықтық құнмен ауыстыруға болады.
Айта кететін мәселе : орыс тіліне аударылған оқулықтар мен оқу
құралдарына бағалаудың бұл түрі- анық немесе шын қойылған баға деп
аталынған. Қалай аталғанына қарамастан әділеттілік құнды қолдану арқылы
әрекетке түсішу жақтар ақша қаражаттарын немесе бұлардың эквиваленттерін
активтерге айналдырып, бағалап отыруына болады.
Әділеттілік құн тек қана ұйымдардың үздіксіздік принципі жағдайында
ғана қолданылады. Яғни ұйымдар банкротқа ұшырап, жойылмауы және өз
қызметінің көлемін қысқартпауы керек.
Активтердің әрқайсысын бағалау. Ең әуелі активтер ағымдағы және ұзақ
мерзімді болып екіге бөлінеді. Өтеушілігі жоғары активтерге ақшалар ,
нарықтық құнды қағаздар, депозиттер, алдағы кезең шығындары, төленбеген
счет- фактуралар, дайын өнімдер, аяқталмаған өндіріс, шикізаттар мен басқа
да материалды қаражаттар жатады. Есеп тәжірибесінде ұйымның ақшалары
валютаның ағымдағы құнымен бағаланады, нарықтық құнды қағаздар- бастапқы
құнымен немесе сату бағасынан төмен бағамен, депозиттер және алдағы кезең
шығындары- бастапқы құнымен, төленбеген счеттардағы сомалар күмәнді қағаз
резервін шегергеннен кейін қалған құнымен, дайын өнімдер мен аяқталмаған
өндіріс табиғи жағдайдан пайда болған, кем шыққан сомаларды шегергенннен
кейін қалған құн бойынша және ағымдағы нарықтық құнның төменгі дәрежесімен
бағаланады.
Өтеушілігі төмендеу активтерге ғимараттар, құрылғылар мен жабдықтар,
аспаптар, орнатылған жабдықтар, тасымалдау құралдары,т.б ұзақ мерзімді
активтер жатады. Өтеушілігі төмендеу
активтер бұларға есептелінген амортизациялық тозу сомасын шегергеннен кейін
қалған бастапқы құнымен бағаланады.
Біздер жоғарыда активтерге тән бірнеше типтік баптарды қарастырдық.
Ендігі жерде пассивтерге тән жекеленген баптарды бағалауға тоқталамыз.
Өз қызметі үшін ұйымдар қаржыландыру көздерін көбейтуді мақсат
тұтатыны белгілі. Қаржы көздері негізгі құралдар алуды , құрылыс салуды,
ұзақ мерзімді басқа активтер алу мүмкіндігін, сондай- ақ шикізаттар және
материалды құндылықтар мен басқа да ағымдағы активтер алу мүмкіндігін
қамтамасыз етуі керек. Біздер қаржы көздері, меншікті капитал, қзақ және
қысқа мерзімді міндеттемелерден тұратынын білеміз. Меншікті капитал деп –
осы ұйымға заңды және құқылы тұлғалардың салған ақшасын айтамыз. Меншікті
капитал үшін салынған ақша түптің түбінде акия ұстаушыларға дивиденд
түрінде қайтарылады.
Ал меншікті капитал – ұйымның алған жалпы міндеттемесінің белгілі бір
бөлігі болып есептелінеді. Ұзақ мерзімге есептелініп алынған міндеттемелер
қзақ мерзімділік болып танылған.
Қысқа мерзімді міндеттемелер есеп жүргізу ережесіне сәйкес бір жыл
ішінде жабылады. Бухгалтерлік баланста сырттан алынған міндеттемелердің
көлемі жеке көрсетеді. Ұйым қызметінің жақсы жағдайда өрістеуіне байланысты
бухгалтерлік баланс мәліметтері негізінде ұйымның нетто- активтер құнын
есепиеп шығаруға да болады.
Жоғарыда айтылғандарды құралдардыңлай келе, біздер үздіксіздік
принципіне тән активтер мен міндеттелерді бағалаудың негізгі әдісі-
тарихи құнмен бағалау екендігін, ал бағалаудың басқа да әдістері қосымша,
көмекші әдістер екендігін және бұл әдістер ұйымдардың қаржылық қызметі
жөнінідегі ақпараттарды анық алып пайдалануды қамтамасыз ететіндігін
түсіндік.
Нарықтық қатнастар мен әрекеттерге түсуші жақтардың сұранысын
қанағаттандыру мақсатында дайындалып ұсынылған есеп ақпараттары сапалы және
сенімді, анық және түсінікті, сондай- ақ талдау мен шешім қабылдауға
ыңғайлы дайындалған жағдайда қаржылық құралдардың есеп жүйесі тұнық болады.
Есептің тұнықтылығы жариялылық және жауапкершілік ұғымдарымен
толықтырылады.
Халықаралық қаржылық құралдардың есеп стандарттарында жариялық
ұғымы ақпараттарды жақсы қолдана білу мен бұларды ұсыну жөніндегі
әдіснамалық процеске, сондай- ақ ақпараттарды дер кезінде жариялау мен
тарату арқылы болжау стратегиясы жөнінде шешім қабылдау үшін қажет деп
танылған. Болжау стратегиясы өткен уақыттағы мәліметтер мен ақпараттарға
негізделген. Өткен уақытта нақтылы орын алған ақпараттарға сай алдағы
кезеңдер үшін сратегиялық болжау жасалынатындығын білген жөн. Жасалынған
стратегиялық болжау жөніндегі ақпараттар, пайдаланушыларға қажетті уақытта
және дер кезінде ұсынылатындығын да түсіну керек. Егер ақпараттар қажетті
уақытта және дер кезінде пайдаланушыларға ары қарай және алдағы кезеңдер
үшін шешім қабылдау мақсатында берілмесе, онда ақпараттар мағынасыз болады.
Жауапкершілік деп – құралдардың есеп дайындаушы тұлғалардың
жауапкершілігін айтамыз. Жауапкершілік нарыққа қатыысушы жақтардың және
үкімет органдарының сұранысына жауап беруі керек. Жауапкершілікке түскен
тұлғалар өз әрекеттеріне, орындалған фактілер мазмұнына және осы ұйымда
іске асырыланатын экономикалық саясаттың жақсы қалыптасуына, сондай- ақ
қабылданған шешімдердің нәтижелігіне жауапты болып табылады.
Жауапкершілік негізінен нарыққа қатысушы үш топқа атап айтқанда: 1)
қарыз алушылар мен қарыз берушілерге, 2) қаржы салымшы инвесторларға, 3)
мемлекеттік органдар және басқа да қаржы институттарының сұранысын
қанағаттандыруға бағытталған. Сыртқы пайдаланушылар сұранысы үшін
жасалынатын қаржылық құралдардың есеп мәліметтерін алдын ала ойланған
мақсатта бұрмалауға, өтірік есеп беруге, есеп ақпараттарын боямалауға
болмайды.
Жариялылық пен жауапкершілік қаржылық құралдардың есебі
құралдардыңсы жөніндегі ақпараттарды өзара байланыстырушы және бекітуші
категорияларға жатады. Өз кезегңнде жариялылық категориясы жауапкершілік
категориясының деңгейін, ал жаупкершілік категориясы қаржылық құралдардың
есептің тұнықтық категориясын сипаттайды. Өзара байланыстағы тұнықтық,
жариялылық және жауапкершілік категориялары жүргізілген есеп ақпараттарының
тәртібін анықтауға тікелей әсер етеді. Айтылған категориялардың барлығы да
жоғары дәрежеде шешім қабылдаудың сапасын және экономикалық тиімділіктің
деңгейін арттыруға, сондай- ақ бұлар инвестициялық саясат жағдайын
жақсартуға және қаржылық тәуекелшілікті басқаруға арналған.
Қаржылық құралдардың есеп жекелегн есеп объектілерінің түрлерін,
бұлардың экономикалық мазмұнына қарай ірілендірілген топтарға жинақтаудан
туындайтын ұйымның қаржылық жағдайын сипатттаушы көрсеткіштер жүйесінен
тұрады. Жинақталған есеп объектілері қаржылық құралдардың есептің
элементтерін құрайды.
Ұйымдардың қаржылық жағдайын өлшеп бағалаушы негізгі элементтерге
активтер, меншікті капитал және міндеттемелер жатады. Ұйымдардың
экономикалық тиімділігін сипаттаушы элементтерге таза пайда немесе шеккен
зиян, ал түскен таза пайданы өлшеу- алынған табыс пен жұмсалған шығындрады
салыстырып өлшеу арқылы жүргізіледі. Қаржылық құралдардың есеп дайындау
барысынрда осы жоғарыда айтлған элементтер есеп ақпараттарын
пайдаланушылардың экономикалық шешім қабылдауына ыңғайлы болуы үшін арнайы
үлгідегі бухгалтерлік балансқа сабақтастық жолдарымен орналасуы керек.
Қаржылық құралдардың есептің көптеген элементтерінің мазмұны
Қазақстандық тұжырымдамалық негізде қаралған. Ресми түрдегі осы
тұжырымдамалық құжатта қаржылық құралдардың есеп жөніндегі ұғым және оның
сипаты, сондай- ақ активтерді, пассивтерді, табыстар мен шығындарды,
меншікті капитал мен міндеттемелерді танудың мазмұны мен қасиеттері
берілген. Бұл тұжырымдамада қаржылық құралдардың есептің құрамдас
элементтері, капитал қалыптастыру және оның қозғалысы ақпараттарды танып
білудің критерийлері, бұлардың мақсаты мен құрылымы, сондай- ақ қаржылық
құралдардың есепиің негізгі элементтерін есеп тәжірибесінде қолдану
жөніндегі ұсыныстар қаралған.
Қазақстандық 30 қаржылық құралдардың тапсыру стандартына сай
қаржылық құралдардың есптің негізгі мақсаты:
- ұйымның қаржылық жағдайы;
- ұйымның қызметінің нәтижесі;
- ұйымның қаржылық жағдайының өзгерісі жөнінде анық және толық
ақпараттар даярлау боып анықталған.
Аталған стандарт халықаралық қаржылық құралдардың есеп
стандарттарына негізделіп, Қазақстан Республикасы 26 желтоқсан 1995 жылғы №
2732 Бухгалтерлік есеп қаржылық құралдардың жөніндегі заңына сәйкес
қаржылық құралдардың есеп үлгілерінің барлығын жасау үшін қолданылады.
30 Қаржылық құралдардың тапсыру стандарты төменде жүйеленген
негіздерден тұрады.
Қаржылық құралдардың есептің құрамы
І
І І І І І
Бухгалтерлік баланс
Бухгалтерлік баланс. Ұйымдар меншігіндегі активтер, меншікті капитал
және міндеттемелерді белгілі бір мерзімге қарай жинақтап көрсетуді
қамтамасыз етеді. Баланстық құралдардың немесе бухгалтерлік баланс ұйымның
қаржылық жағдайының бейнесі тұрғысында қаралуы да мүмкін.
Құралдардың есеп құрамындағы бухгалтерлік баланстың мәні өте жоғары.
Осы құжат арқылы ұйымның қаржылық жағдайы жөніндегі анық және бұрмаланбаған
көрсеткіштер жинақталып, мұның өзі пайдаланушылардың сұранысын
қанағаттандырады.
Баланс активтер, пассивтер және капитал қоғалысының есебін жүргізуші
синтетикалық счеттардың қалдығынан туындайды. Бухгалтерлік есептің
жекелеген счеттарынан ( бұлардың саны жүзге жуық) жинақталған ақпараттардың
барлығы пайдаланушылар үшін әрқашанда қажет бола бермейді. Сондықтан
бухгалтерлік баланс көрсеткіштерін оқып түсінудің жолдарын жеңілдету үшін
жекелеген счеттарды топтастыру әдісі қолданылған.
Топтастырудың нәтижесінде қаржы салымшы инвесторлар,
несиелендірушілер, қаржылық құралдардыңны басқа да пайдаланушылар
топтастырылған счеттардағы мәліметтерді өзара байланыстыра отырып, зерттеу
және бағалау шараларын белгілейді. Мұның үшін жалпы бағыттағы қаржылық
құралдардың есеп бухгалтерлік есеп счеттары бойынша топтастырылған
мәліметтер негізінде жасалынып, мұның өзін- жүйеленген қаржылық құралдардың
есеп деп те атауға болады. Баланс бухгалтерлік есеп жүргізудің әдістері мен
арнайы сабақтастық ережелерді (процедураларды) анық және дұрыс қолданған
жағдайда ғана сақталады.
Баластың атқаратын міндеттерінің негізгісі- есепті жыл ішіндегі
ұйымның қаржылық жағдайы жөніндегі өзгерістерді сипаттау болғандықтан,
бална екі бағаналы кестеден- жылдың басындағы және аяғындағы көрсеткіштерді
ажыратып тұрады. Есепті екі жылдың көрсеткіштері жазылған баланста осы
жылдың аяғындағы баланстың арнайы тараулары мен баптарына жазылған
көрсеткіштер келесі жылдың балансын жасау үшін жылдың басындағы
көрсеткіштер болып, баланс бағанасына жазылып отырады. Алайда баланстың
құрылымы және жекелеген баптардың құрамы өзгермейді.
Бухгалтерлік баланстың Қазақстандық типтік құрылымы және оның
тараулары мен баптары төмендегідей қалыптасқан:
Активтер Пассивтер
Қысқа мерзімді активтер Қысқа мерзімді
міндеттемелер
Ұзақ мерзімді активтер Ұзақ мерзімді
міндеттемелер
Капитал
Ұйымдар өз қызметін алғашқы кезеңнен бастап жүргізу үшін бұлардың
бастапқы капиталы болуы керек. Бастапқы капитал ұйым құрушы
құрылтайшылардың қосқан үлестік жарнасынан тұрады. Құрылтайшылардың қосқан
жарнасы – жарғылық капитал деп аталынады. Жарғылық капитал қалыптастыруға
салынған жарналар: материалды және материалды емес қаражаттардан тұрады.
Материалды және материалды емес қаражаттар ақшалай бірлікке
айландырылып бағаланады және бағаланған сомалар капитал түрінде
көрсетіліп, ұйым жарғысында жарияланады. Жарғылық капитал активтер
қалыптастырудың белгілі бір қаржылық көзін құрайды. Мұның мөлшері меншікті
капитал түрінде құрылтайшылық құжатқа жазылып жарияланады. Басқаша айтқанда
капитал жаңадан құрылған ұйымның өз құрылтайшыларының алдындағы берешегі
болып есептелінеді.
Қандай да болмасын ззаңды ұйымдар тек қана қоймай, бұлар қалыптасқан
активтер сомасымен шектеліп қана қоймай, бұлар сыртқы көздрден: банктерден
несие, басқалардан қарыз сомалар мен ссуда алуға толық құқылы. Сырт
көздерден алынған қаражаттарды – қатыстырылған ( келтірілген) қаржы көздері
деп атайды. Мұндай келтірілген көздер негізгі екі үлкен топқа: ұзақ және
ағымдағы міндеттемелерге бөлінеді. Бірінші топта ұйымдар меншігінде бір
жылдан артық мерзімде қолданылтын немесе пайдаланылатын, ал екінші топта
бір жыл ішінде ақшаға айналатын міндеттемелер сомасы көрсетіледі.
Әр түрлі көздерден алынған қаржылық қаражаттар екі үлкен топтан
тұрады: ұзақ мерзімді және ағымдағы активтерге салынады. Өндірістік
процесте бір жылдан, артық уақыт пайдаланылатын активтерді және ақшаға
айналатын активтерді ағымдағы активтер деп атайды.
Баланстың жекелеген тараулары мен баптары әртүрлі үлгіде орналасуы
мүмкін. Кейбір шетелдердің есеп тәжірибесінде баланстың тараулары
активтердің өтеушілік қабілетіне қарай төмендетілген дәрежеде, ал пассивтер
бұларды жабу (міндеттемелер ) уақытының жоғарылатылған дәрежесіне қарай
орналаласқан. Есеп жүргізудің әлемдік тәжірибесінде бухгалтерлік баланстың
екі үлгісі: көлденең және тігінен жасалынған үлгі қолданылады. Көлдеңен
жасалған үлгіде активтер баланстың сол жағында, пассивтер оң жағында
орналасқан. Тігінен жасалған үлгіде баластың тараулары мен баптары
белгіленген сабақтастықпен әуелі активтерді сипаттаушы баптарға, бұдан соң
пассивтерді сипаттаушы баптар бойынша орналасқан. АҚШ елінде баланстық
үлгінің көлденеңдігі мен тігінендігі, мұны қолданушы тұлғалардың тыңдауында
немесе есеп саясатында көрсетіледі.
Төменде Қазақстан Республикасы Қард\жы министрлігінде 22
желтоқсан № 427 бұйрығымен бекітіліп, 5 қаңтар 2006 жылы Қазақстан
Республикасы Әділет министрлігінде тіркелген, ресми құжат болып танылған
бухгалтерлік баланстың үлгісін ( № 1 үлгі ) беріп отырмыз.
200___жылдың_____на жасалған Бухгалтерлік баланс (1үлгі)
Ұйымның аталуы_____________________________ ______________
Ұйым қызметінің түрі_______________________________ ________
Ұйымдастыру – құқықтық нысан______________________________
Ұйымның заңды мекен-жайы_________________________ ________
мың тенге
Активтер Жолдардың Есепті Есепті
кодтары кезең кезең
соңында басында
І.Қысқа мерзімді активтер
Ақша қаражаттары және олардың 010
эквиваленттері
Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар 011
Берешектердің қысқа мерзімді қарыздары 012
Босалқылар 013
Ағымдағы салықтық активтер 014
Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер 015
Басқалай қысқа мерзімді активтер 016
Қысқа мерзімді активтерінің жиыны 100
ІІ.Ұзақ мерзімді активтер
Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар 020
Берешектердің ұзақ мерзімді қарыздары 021
Үлестік қатысу әдісімен есептелінетін 022
инв-р
Жылжымайтын мүліктегі инв-р 023
Негізгі құралдар 024
Биологиялық активтер 025
Барланған және бағаланған активтер 026
Материалдық емес активтер 027
Кейінге қалдырылған салықтық активтер 028
Ұзақ мерзімді басқалай активтер 029
Ұзақ мерзімді активтердің жиыны 200
Баланс (100жыл+200жыл)
Пассивтер Жолдардың Есептік Есептік
кодтары кезеңнің кезеңнің
соңында басында
ІІІ.Қысқа мерзімді міндеттемелер 030
Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер 031
Салықтар бойынша міндеттемелер 032
Міндетті және ерікті төленетін төлемдер 033
бойынша басқалай міндеттемелер
Алашақтардың қысқа мерзімді қарыздары 034
Бағалау қысқа мерзімді міндеттемелер 035
Қысқа мерзімді басқалай міндеттемелер 036 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz