Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысуды жетілдіру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
1.тарау. ТАРАУ. «БУРУНДАЙ.АВИА» АҚ.НЫҢ ТЕХНИКАЛЫҚ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1. «Бурундай Авиа» АҚ.ның есеп саясаты
1.2. Техникалық.экономикалық көрсеткіштерін талдау
1.3. «Бурундай Авиа» АҚ.ның бухгалтерлік есебінің жалпы сипаттамасы
2.тарау. ЖАБДЫҚТАУШЫЛАРМЕН ЖӘНЕ МЕРДІГЕРЛЕРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДА ОЛАРДЫ ЕСЕПКЕ АЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1. Ғалымдар мен практиктердің еңбектеріндегі жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебін жетілдіру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ..4
2.2. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың мәні және қолма.қолсыз есептесу нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
3 .тарау. ЖАБДЫҚТАУШЫЛАРМЕН ЖӘНЕ МЕРДІГЕРЛЕРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ТӘРТІБІ
3.1. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуды есепке алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
3.2.Есептеу мен басқа да кредиторлық қарыздармен есептесулердің есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3.3. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуды құжаттық ресімдеудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
3.4. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуды 1С бағдарламасымен жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.тарау. ТАРАУ. «БУРУНДАЙ.АВИА» АҚ.НЫҢ ТЕХНИКАЛЫҚ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1. «Бурундай Авиа» АҚ.ның есеп саясаты
1.2. Техникалық.экономикалық көрсеткіштерін талдау
1.3. «Бурундай Авиа» АҚ.ның бухгалтерлік есебінің жалпы сипаттамасы
2.тарау. ЖАБДЫҚТАУШЫЛАРМЕН ЖӘНЕ МЕРДІГЕРЛЕРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДА ОЛАРДЫ ЕСЕПКЕ АЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1. Ғалымдар мен практиктердің еңбектеріндегі жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебін жетілдіру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ..4
2.2. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың мәні және қолма.қолсыз есептесу нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
3 .тарау. ЖАБДЫҚТАУШЫЛАРМЕН ЖӘНЕ МЕРДІГЕРЛЕРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ТӘРТІБІ
3.1. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуды есепке алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
3.2.Есептеу мен басқа да кредиторлық қарыздармен есептесулердің есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3.3. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуды құжаттық ресімдеудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
3.4. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуды 1С бағдарламасымен жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қаржылық есептің халықаралық стандарттарының еңгізілуіне байланысты қазіргі шаруашылық жағдайында бухгалтерлік есеп басқару шешімдерін қабылдауда маңызды орын алады. Қоғамдар мен ұйымдар өздерінің шаруашылық қызметі барысында меншікі капиталдармен қатар басқа тартылған капиталдарды да қолданады. Сол тартылған капиталдың бірі болып қоғамның жабдықтаушылар мен мердігерлердің алдындағы берешек қарыздары саналады Қазіргі кезде, жабдықтаушылар мен мердігерлер, сатып алушылармен тапсырыс берушілермен есептесуге ерекше көңіл бөлінеді. Бұл жағдай ұнемі шаруашылық құралдардың айналымы мен түрлі есептеулердің үзіліссіз жанарып тұруына ықпал етеді. Кең таралған есептеудің бір түрі болып жабдықтаушылармен шикізат, материалдар, тауарлар және де т.б. құнды заттар үшін есеп айырысу табылады.
Кез келген қоғам үзіліссіз және ырғақты жұмыс істеп тұруы үшін оны уақтылы керекті материалдармен жабдықтап отырудың маңызы зор болып табылады. Ұйымды материалдық қорлармен жабдықтау эканомикалық және әлеументтік дамыту жоспарларына сәйкес жүргізіледі. Қоғам өнім өндіруші ұйымдармен, сондай-ақ делдалдық ұйымдармен өзіне керекті материалдық қорлармен және техника мен қамтамасыз ету жөнінде келісімшартқа отырады.
Ендігі жерде тұрған мәселе, ол қоғамың қызмет көлемін үлғайтып, ал экономикалық - өндірістік қатынастарда болатын партнерлар санын көбейту, сөйтіп ішкі нарықта өз қызметтеріне сұранысты ұлғайтып, ұзақ шаруашылық қызмет атқару болып табылады.
Қоғамдар жабдықтаушы немесе мердігерлермен келісім-шартқа отырарда қоғамдарда кемшіліктер, келіспеушілік болмас ұшін, алдымен оны зерттеп танысып алу керек. Сонан кейін түсініспеушілік болмас үшін сол қоғаммен келісім-шартқа отыру керек. Жабдықтаушылар мен мердігерлермен уақытылы және дұрыс есеп айырысу өте маңызды. Егер қоғамдар жабдықтаушылар мен мердігерлермен дер кезінде есеп айырыспаса, онда келісім-шарт бойынша өсімақы төлеу міндеті жүктеледі, осыдан келе, қоғамның шығындарының ұлғаюына әкеліп соқтырады да, қоғамның беделін түсіруде көрініс табады. Жоғарыда айтылғанның бәрі дипломдық жұмыстың өзектілігін дәлелдейді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты– жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың теориялық негіздері мен тәжірибелік аспектілерін зерттеу. Осы қойылған мақсатқа сәйкес дипломдық жұмыста келесі мәселелер қарасытылады:
- Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу операциялардың
мәнін ашу;
- Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысудың құқықтық реттеуін зерттеу;
- жабдықтаушылармен есеп айырсуда құжаттардың ресімделуін қарастыру;
- Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырсудың жетілду жолдарын іздестіру.
Кез келген қоғам үзіліссіз және ырғақты жұмыс істеп тұруы үшін оны уақтылы керекті материалдармен жабдықтап отырудың маңызы зор болып табылады. Ұйымды материалдық қорлармен жабдықтау эканомикалық және әлеументтік дамыту жоспарларына сәйкес жүргізіледі. Қоғам өнім өндіруші ұйымдармен, сондай-ақ делдалдық ұйымдармен өзіне керекті материалдық қорлармен және техника мен қамтамасыз ету жөнінде келісімшартқа отырады.
Ендігі жерде тұрған мәселе, ол қоғамың қызмет көлемін үлғайтып, ал экономикалық - өндірістік қатынастарда болатын партнерлар санын көбейту, сөйтіп ішкі нарықта өз қызметтеріне сұранысты ұлғайтып, ұзақ шаруашылық қызмет атқару болып табылады.
Қоғамдар жабдықтаушы немесе мердігерлермен келісім-шартқа отырарда қоғамдарда кемшіліктер, келіспеушілік болмас ұшін, алдымен оны зерттеп танысып алу керек. Сонан кейін түсініспеушілік болмас үшін сол қоғаммен келісім-шартқа отыру керек. Жабдықтаушылар мен мердігерлермен уақытылы және дұрыс есеп айырысу өте маңызды. Егер қоғамдар жабдықтаушылар мен мердігерлермен дер кезінде есеп айырыспаса, онда келісім-шарт бойынша өсімақы төлеу міндеті жүктеледі, осыдан келе, қоғамның шығындарының ұлғаюына әкеліп соқтырады да, қоғамның беделін түсіруде көрініс табады. Жоғарыда айтылғанның бәрі дипломдық жұмыстың өзектілігін дәлелдейді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты– жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың теориялық негіздері мен тәжірибелік аспектілерін зерттеу. Осы қойылған мақсатқа сәйкес дипломдық жұмыста келесі мәселелер қарасытылады:
- Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу операциялардың
мәнін ашу;
- Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысудың құқықтық реттеуін зерттеу;
- жабдықтаушылармен есеп айырсуда құжаттардың ресімделуін қарастыру;
- Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырсудың жетілду жолдарын іздестіру.
1. «Бухгалтерлік және қаржылық есеп туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 28.02.2007ж. № 234- III
2. «Аудиторлық қызмет туралы» ҚР Заңы 05.05.2006 ж. өзгерістер мен толықтырулар – 24.02.2011
3. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексі. Алматы,2010 ж
4. «Қазіргі замандағы бухгалтерлік есеп» Алматы, 2010 ж
5. А.Ә. Ілияс және Ә.Б. Сәуленбекова «Төлем жүйесі теория және практика» Алматы, 2007 ж
6. Әдіғали Әбдіманапов, Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері Алматы, 2006ж
7. Б.С. Мырзалиев және Р.С. Әбдішүкіров. «Бухгалтерлік есеп жүргізудің қазіргі әдістері» Алматы, 2007 ж
8. Б.С. Мырзалиев және Р.С. Әбдішүкіров. «Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдару» Алматы, 2010 ж
9. Байболтаева Н.Ә. «Бухгалтерлік есеп принциптері» Алматы,2002 ж
10. Бухгалтерлік есеп стандарттары №2 19-бөлім.«Жалдау»
11. В.К.Радостовец,Т.Ғ.Ғабдулин;В.В.Радостовец,О.И.Шмидт,Қоғамдағы бухгалтерлік есеп, Алматы,2003 ж
12. В.Л.Назарова, Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп
13. Д.О.Абленов, Аудит негіздері
14. Қ.К.Кеулімжанов;Н.А.Құдайбергенов, Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері,
15. Маймұханова С.Б. «Қаржылық есеп» Алматы, 2007 ж
16. Проскурина «Шағын және орта кәсіпке арналған есеп саясаты» Алматы, 2007 ж
2. «Аудиторлық қызмет туралы» ҚР Заңы 05.05.2006 ж. өзгерістер мен толықтырулар – 24.02.2011
3. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексі. Алматы,2010 ж
4. «Қазіргі замандағы бухгалтерлік есеп» Алматы, 2010 ж
5. А.Ә. Ілияс және Ә.Б. Сәуленбекова «Төлем жүйесі теория және практика» Алматы, 2007 ж
6. Әдіғали Әбдіманапов, Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері Алматы, 2006ж
7. Б.С. Мырзалиев және Р.С. Әбдішүкіров. «Бухгалтерлік есеп жүргізудің қазіргі әдістері» Алматы, 2007 ж
8. Б.С. Мырзалиев және Р.С. Әбдішүкіров. «Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдару» Алматы, 2010 ж
9. Байболтаева Н.Ә. «Бухгалтерлік есеп принциптері» Алматы,2002 ж
10. Бухгалтерлік есеп стандарттары №2 19-бөлім.«Жалдау»
11. В.К.Радостовец,Т.Ғ.Ғабдулин;В.В.Радостовец,О.И.Шмидт,Қоғамдағы бухгалтерлік есеп, Алматы,2003 ж
12. В.Л.Назарова, Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп
13. Д.О.Абленов, Аудит негіздері
14. Қ.К.Кеулімжанов;Н.А.Құдайбергенов, Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері,
15. Маймұханова С.Б. «Қаржылық есеп» Алматы, 2007 ж
16. Проскурина «Шағын және орта кәсіпке арналған есеп саясаты» Алматы, 2007 ж
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қазақстан Университеті Алатау
“Есеп және Аудит” кафедрасы
Диплом алдындағы тәжірибе бойынша есеп беру
Тақырыбы: Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысуды жетілдіру
Орындаған: Мұхамедалиқызы М
1кСПО-У
Тексерген: э.ғ.к., проф. Бейсембаева А.К.
Алматы, 2012 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
1-тарау. ТАРАУ. БУРУНДАЙ-АВИА АҚ-НЫҢ ТЕХНИКАЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1. Бурундай Авиа АҚ-ның есеп саясаты
2. Техникалық-экономикалық көрсеткіштерін талдау
3. Бурундай Авиа АҚ-ның бухгалтерлік есебінің жалпы сипаттамасы
2-тарау. ЖАБДЫҚТАУШЫЛАРМЕН ЖӘНЕ МЕРДІГЕРЛЕРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДА ОЛАРДЫ ЕСЕПКЕ АЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1. Ғалымдар мен практиктердің еңбектеріндегі жабдықтаушылармен және
мердігерлермен есеп айырысудың есебін жетілдіру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... .4
2.2. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың мәні және қолма-
қолсыз есептесу
нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .6
3 -тарау. ЖАБДЫҚТАУШЫЛАРМЕН ЖӘНЕ МЕРДІГЕРЛЕРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ТӘРТІБІ
3.1. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуды есепке
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
3.2.Есептеу мен басқа да кредиторлық қарыздармен есептесулердің есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3.3. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуды құжаттық
ресімдеудің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 30
3.4. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуды 1С
бағдарламасымен
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
КІРІСПЕ
Қаржылық есептің халықаралық стандарттарының еңгізілуіне байланысты
қазіргі шаруашылық жағдайында бухгалтерлік есеп басқару шешімдерін
қабылдауда маңызды орын алады. Қоғамдар мен ұйымдар өздерінің шаруашылық
қызметі барысында меншікі капиталдармен қатар басқа тартылған капиталдарды
да қолданады. Сол тартылған капиталдың бірі болып қоғамның жабдықтаушылар
мен мердігерлердің алдындағы берешек қарыздары саналады Қазіргі кезде,
жабдықтаушылар мен мердігерлер, сатып алушылармен тапсырыс берушілермен
есептесуге ерекше көңіл бөлінеді. Бұл жағдай ұнемі шаруашылық құралдардың
айналымы мен түрлі есептеулердің үзіліссіз жанарып тұруына ықпал етеді.
Кең таралған есептеудің бір түрі болып жабдықтаушылармен шикізат,
материалдар, тауарлар және де т.б. құнды заттар үшін есеп айырысу табылады.
Кез келген қоғам үзіліссіз және ырғақты жұмыс істеп тұруы үшін
оны уақтылы керекті материалдармен жабдықтап отырудың маңызы зор болып
табылады. Ұйымды материалдық қорлармен жабдықтау эканомикалық және
әлеументтік дамыту жоспарларына сәйкес жүргізіледі. Қоғам өнім өндіруші
ұйымдармен, сондай-ақ делдалдық ұйымдармен өзіне керекті материалдық
қорлармен және техника мен қамтамасыз ету жөнінде келісімшартқа отырады.
Ендігі жерде тұрған мәселе, ол қоғамың қызмет көлемін үлғайтып, ал
экономикалық - өндірістік қатынастарда болатын партнерлар санын көбейту,
сөйтіп ішкі нарықта өз қызметтеріне сұранысты ұлғайтып, ұзақ шаруашылық
қызмет атқару болып табылады.
Қоғамдар жабдықтаушы немесе мердігерлермен келісім-шартқа отырарда
қоғамдарда кемшіліктер, келіспеушілік болмас ұшін, алдымен оны зерттеп
танысып алу керек. Сонан кейін түсініспеушілік болмас үшін сол қоғаммен
келісім-шартқа отыру керек. Жабдықтаушылар мен мердігерлермен уақытылы және
дұрыс есеп айырысу өте маңызды. Егер қоғамдар жабдықтаушылар мен
мердігерлермен дер кезінде есеп айырыспаса, онда келісім-шарт бойынша
өсімақы төлеу міндеті жүктеледі, осыдан келе, қоғамның шығындарының
ұлғаюына әкеліп соқтырады да, қоғамның беделін түсіруде көрініс табады.
Жоғарыда айтылғанның бәрі дипломдық жұмыстың өзектілігін дәлелдейді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты– жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп
айырысудың теориялық негіздері мен тәжірибелік аспектілерін зерттеу. Осы
қойылған мақсатқа сәйкес дипломдық жұмыста келесі мәселелер қарасытылады:
- Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу операциялардың
мәнін ашу;
- Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысудың құқықтық реттеуін
зерттеу;
- жабдықтаушылармен есеп айырсуда құжаттардың ресімделуін қарастыру;
- Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырсудың жетілду жолдарын
іздестіру.
Дипломдық жұмысты орындау барысында Салық кодексі, Азаматтық кодексі,
ХҚЕС-ы және тағы басқа әдебиеттер қолданылған.
1. ТАРАУ. БУРУНДАЙ-АВИА АҚ-НЫҢ ТЕХНИКАЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
1. Бурундай авиа Акционерлік қоғамның бухгалтерлік есебінің жалпы
сипаттамасы
Диплом алдындағы тәжірибеде Бурундай Авиа Акционерлік Қоғамда
жабдықтаушылармен есеп айырсу есебінің мәселесі ,коғамның шаруашылық
қызметіне талдау жүргізу мысалында ашуға талпыныс жасалды. Сондықтан,
алғашқы бөлімде Бурундай Авиа АҚ-ның қызмет саласы мен бухгалтерлік
есебінің жалпы сипаттамасы беріледі.
Бурундай Авиа АҚ Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша заңды
тұлға ретінде бекітілген және тіркелген. Бурундай Авиа өз қызметін 1990
жылдан бері атқарып келеді.
Бурундай Авиа Қазақстандағы авиа компанияларының бірі. Компания
штатында 500 аса қымзметкерлер еңбек етеді.
Бурундай Авиа Жарғысы бойынша акционерлік қоғамның (бұдан ары қарай -
Қоғам) қызметінің мәні төмендегіше көрсетілген: Қоғам өздерінің меншікті
тік ұшақтарын, экипажбен бірге жалдаға берумен айналысады. Қоғамның ішкі
нормативтік құжаттарымен қарастырылған құзыры шегінде және Қазақстан
Республикасы Заңдарымен әрекет ететін, Қоғамның американдық авия
копаниялармен халықаралық контракт негізінде жалгерлік операциялар бойынша
қарым қатнастар орнатылған. Акционерлік Қоғамның бизнес саясаты барлық
акционерлердің жалпы жиналысында қарастырылады.
Қоғамның органдарына мыналар жатады:
- Жоғарғы орган – Акционерлердің жалпы жиналысы;
- Басқару органы – Директорлар кеңесі;
- Атқару органы – Басқарма;
- Бақылау органы – Ішкі аудит қызметі.
Қоғамның бухгалтерлік есебін жүргізу мен қаржылық есептілігін жасау
тәртібі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік
туралы заңнамасымен белгіленеді. Қоғамның басқармасы жыл сайын
акционерлердің жалпы жиналысына талқылау және бекіту үшін аудиті Қазақстан
Республикасының аудиторлық қызмет жөніндегі заңдарына сәйкес жасалған өткен
жылғы жылдық қаржылық есептілікті табыс етеді. Басқарма қаржылық
есептіліктен басқа жалпы жиналысқа аудиторлық есепті табыс етеді. Жылдық
қаржылық есептілікті Директорлар кеңесі акционерлердің жылдық жалпы
жиналысы өткен күнге дейін отыз күннен кешіктірмей алдын ала бекітуге тиіс.
Қоғамның жылдық қаржылық есептілігін түпкілікті бекіту акционерлердің
жылдық жалпы жиналысында жүргізіледі.
Қоғам жылдық қаржылық есептіліктің аудитін жүргізуге міндетті. Қоғамға
аудит Дирекорлар кеңесінің, Басқарманың бастамасы бойынша қоғам есебінен не
ірі акционердің талап етуі бойынша оның есебінен жүргізіледі, бұл ретте ірі
акционер аудиторлық ұйымды дербес анықтауға құқылы. Ірі акционердің талап
етуі бойынша аудит жүргізілген жағдайда, Қоғам аудиторлық ұйым сұратқан
барлық қажетті құжаттаманы (материалдарды) беруге міндетті.
Егер Қоғамның Басқармасы Қоғамға аудит жүргізуден жалтартса, аудит кез
келген мүдделі тұлғаның талап-арызы бойынша сот шешімін тағайындалуы
мүмкін.
Қоғамның алдына қойған негізгі міндеті: максималды табыс алу, ол үшін
қоғам өзінің сату және өткізу жұмыстарын ұлғайтады және қызмет көрсету
сервисін жетілдіреді, содан оның қаржылық жағдайы бір қалыпты тұр.
Қоғамның заңды мәртебесі:
1. Қоғам Қазақстан Республикасының Әділет Министрлігінің органдарымен
мемлекеттік кезінен бастап заңды тұлғаның құқықтарын иеленеді.
Қоғам өз қызметін Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне,
Қазақстан Республикасының Акционелік қоғамдар туралы Заңына
сәйкес атқарады.
2. Қоғам жұмыскерлерінің жылдық орташа саны 25 адамнан көп болатын
немесе бір жылғы активтерінің жалпы құны айлық есеп көрсеткішінің
жиырма бес мың есесінен артық болатын ірі бизнестің субъектісі
болып табылады.
3. Қоғам өз жарғысымен және қатысушылардың жалпы жиналысының
шешімдерінің Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасының
шегінде құқықтарға ие, қызметін атқару үшін қажетті рәміздері
(банктік шоттары, соның ішінде валюталық шоттары, мөрі,
мөртаңбалары, бланктері, таура белгілері, т.б.) бар.
4. Қоғам коммерциялық ұйым болып табылады, қызметінің мақсаттырна жету
үшін өз атынан мәмілелер жасауға, мүліктік және жеке мүліктік емес
құқықтарды иеленуге, міндеттерді қабылдауға, соттарда арыз беруші
ретінде әрекет етуге құқылы.
5. Қоғам Қазақстан республикасынң аумағында және одан тыс жерелерде
филиалдар мен өкілдіктерді құруға, басқа заңды тұлғалармен
бірлестіктерге (одақтарға) кіруге, сондай-ақ басқа заңды
тұлғалардың қатысушысы болуға құқылы.
6. Қоғам өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі Қазақстан
Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес өтеп алынуы мүмкін
барлық мүлкімен жауап береді. Мемлекет пен оның органдары Қоғамның
міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Қоғамның қатысушылары оның
міндеттемелері бойынша жауап бермейді және өздерінің енгізген
салымдарының құны шегінде Қоғамның қызметіне байланысты шығындар
тәукелін көтереді. Жарғылық капиталрға салымын толық енгізбеген
Қоғамның қатысушылары әр бір қатысушының енгізілмеген салым
бөлігінің құны шегінде оның міндеттемелері бойынша ортақ
жауапкертшілік көтереді.
Қоғам қатысушыларының құқықтары мен міндеттері:
Қоғам қатысушылары міндетті:
1. Қоғамның жарғысымен, құрылтай шартымен және Қазақстан Рсепубликасының
заңнамасымен белгіленген тәртіпте Қоғамның істерін басқаруға қатысуға,
2. Қоғамның басқарушы органдарын сайлауға, тағайындауға, кері шақырып
алуға және с айлануға;
3. Қоғамның қызметі туралы ақпарат алуға, бухгалтерлік және басқа
құжатнамамаен танысуға;
4. Қатысушыларының Жалпы жиналысының құзыретіне сәйкес оған жарғымен және
Қазақстан Рсепубликасының заңнамасымен қарастырылған тәртіпте Қоғамның
қызмет мәселелері жөнінде ұсыныстар жасауға;
5. Қазақстан Республикасының заңнамасына және қатысушыларының Жалпы
жиналысының шешіміне сәйкес Қоғамның жарғылық капиталындағы үлесіне
сәйкес Қоғамның қызметінен кіріс алуға;
6. Қоғамның жарғылық капиталындағы өзіне тиесілі үлесті (үлесінің бір
бөлігін) сатуға немесе басқаша шеттетуге (соның ішінде кепілге алуға);
7. Қоғам тараған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін
қалған мүліктің құнын немесе Қоғамның барлық қатысушыларының келісімі
бойынша осы мүліктің бірбөліні заттай алуға;
8. Қазақстан Республикасының заңнамасымен қарастырылған тәртіпте үлесін
шеттету арқылы Қоғамке қатысуын тоқтатуға.
Қоғам қатысушылары міндетті:
1. Қоғамның құрылтай шартымен және жарғымен қарастырылған тәртіпте,
мөлшерлерде және мерзімдерде жарғылық капиталына салымдар енгізуге;
2. Қоғамның құрылтай құжаттарының талаптарын сақтауға;
3. Құрылтайшартының талаптары мен Қоғамның жоғарғы басқару
органдарының шешімдерін орындауға;
4. Қоғамның жарғысымен және құрылтай шартымен белгіленген тәртіпте
Қоғамның қызметне қатысуға, оның ішінде Қоғамның коммерциялық
жобаларын жүзеге асыру шегінде өзіне қабылдаған міндеттемелерді
орындауға;
5. Қоғам коммерциялық құпия деп жарияланған мәліметтерді таратпауға;
6. Қоғамке шығын әкелуі ықтимал қызметтен бас тартуға.
Қоғамның қатысушылары Қазақстан Рсепубликасынң заңнамасымен, құрылтай
құжаттырмен және қатысушылардың Жалпы жиналысының шешімдерімен
қарастырылған басқа да құқықтарға ие болып, міндеттерді көтеруі мүмкін.
Қоғамның мүлкі:
Қоғамның мүлкі құрылтайшылардың (қатысушылардың) енгізген алғашқы
салымдарының, қосымша жарналардың, Қоғамның кәсіпкерлік және шаруашылық
қызметтен алынған кірістердің есебінен, сондай- ақ Қазақстан
республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған басқа көздерден құралады.
Қоғам негізгі қорлардан, айналымдағы қаражаттардан, басқа да құндылықтардын
құралған мүлкіне Қазақстан Республикасының заңнамасымен қарастырылған
тәртіпте иелік ету, пайдалану және өкімдік ету құқығын жүзеге асырады..
Жарғылық капиталы:
Қоғамның қызметін қамтамассыз ету үшін қатысушылардың ақшалай
салымдарының есебінен Қоғамның жарғылық капиталы құралады. Қоғамның
мемлекеттік тіркелуі кезінде жарғылық капитал толығымен құралады. Қоғамның
жарғылық капиталы барлық қатысушылардың қосымша пропорционал салымдар
енгізу арқылы, Қоғамның жеке меншік қаражаттарының есебінен, барлық қалған
қатысушылардың келісімі болған жағдайда бір немесе бірнеше қатысушының
қосымша салым енгізу арқылы, Қоғамның құрамын жаңа қатысушыларды қабылдау
арқылы ұлғайтылады. Қоғамның жарғылық капиталы Қоғам қатысушыларының
салымдарының мөлшерін пропорционал азайту арқылы немесе жекелеген
қатысушылардың үлестерін толығымен немесе бір бөлігін өтеу арқылы
азайтылады. Қатысушылардың Жалпы жиналысы жарғылық капиталды азайту туралы
шешім қабылдаған күннен бастап екі ай ішінде Қоғам жарғылық капиталының
азайғандығы туралы хабарламаны барлық несие берушілеріне жіберуге немесе
Қоғам туралы мәліметтер жарияланатын ресми басылымда сәйкес хабарландыру
беруге міндетті. Қоғамның жарғылық капиталы мемлекеттік тіркелген кездегі
заңнамамен белгіленген ең аз мөлшерден төмен азайтуға жол берілмейді.
Қоғам қатысушыларының жарғылық капиталдағы үлестері және Қоғамның мүлік
құнындағы сәйкес үлестері (мүліктегі үлесі) Қоғамның жарғылық
капиталындағы салымдарына пропорционал болады және бүтіннің бір бөлігі
немесе пайыз түрінде беріледі. Қоғам қатысушысы Қоғамның мүлкіндегі үлесін
немесе оның бір бөлігін Қоғамның басқа қатысушыларына немесе үшінші
тұлғаларға сатуға немес басқа жолмен беруге құқылы. Қоғамның қатысушысы өз
үлесін Қоғамның бас қатысушылардың алдындағы міндеттемесінің қамтамасыз
етілуі ретінде кепілге салу құқылы. Осындай мәмілелерді жасау үшін Қоғамның
немесе басқа қатысушылардың келісімі талап етілмейді. Қоғамның қатысушылары
үшінші тұлғалар алдындағы қоладныстағы заңнамамен қарастырылған тәртіпте
қатысушының үлесін немесе оның бір бөлігін артықшылықпен сатып алу құқығын
пайдаланады. Қоғамның қатысушысының үшінші тұлғалар алдындағы
міндеттемесінің қаматамасыз етілуі ретінде үлесін (оның бір бөлігін)
үшінші тұлғаларға қолданыстағы заңнамаға сәйкес шеттетуіне немесе үлесті
(үлестің бір бөлігін) кепілге салуына жол беріледі. Кез келген негіз
бойынша үлеске деген құқықты жоғалту қатысушысының Қоғамнан шығуына алып
келеді. Қолданыстағы занамамен белгіленген тәртіпте үлесті иелену
иеленушінің Қоғам қатысушыларының құрамына кіруін білдіреді.
Бурундай Авия Қоғамның бухгалтериясы бухгалтерлік есебінің келесі
бөлімшелерінен құралады: негізгі құралдар және тауарлық материалдық
құндылықтардың есебі; еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысу есебі;
ақша қаражатының есебі (кассалық опрециялар есебі және есеп айырысу
шотындағы ақша және валюталық шотындағы ақша операцияларының есебі),
сатыпалушылар мен тапсырысшылармен, сондай - ақ жабдықтаушылар мен
мердегерлемен есеп айырысудың есебі.
2. Техникалық-экономикалық көрсеткіштерін талдау
Қоғамның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етеді. Сондықтан да
серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу - жақсы қаржылық жағдайдың
бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз жинақ қорларын
тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты
қоғамдарға салады. Инвестициялық тартымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні
ғана емес, болашақта да қоғамның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы
болуы тиіс.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғарғы
қоғамдармен келісім-шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы органдары,
әсіресе салық инспекциясы қоғамның жағдайы тұрақты болғанын қалайды, себебі
тек осындай қоғам ғана салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді уақтылы
және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай қоғамның бәсекелестік қабілетін және оның
іскерлік қарым-қатынастағы потенциялын анықтайды, қоғамның өзінің және оның
Қоғамтердің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы экономикалық
қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін бағалайды. Қоғамның
қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың ең жақсы тәсілі, бұл –
талдау, ол қоғамның даму бағытын бақылауға, оның шаруашылық қызметіне
кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және осындай жолмен басқарушылық
шешімдерді өңдеумен қоғамның өзінің өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында
байланыстырушы қызмет атқарады.
Қоғам осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс
басқарады деген сұраққа жауап береді: қоғам осы мерзімге дейінгі уақытта
қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарады. Қаржы ресурстары жағдайының
нарық талаптарына сай болуы және де қоғамның дамуына байланысты
қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады, себебі қаржылық
тұрақтылықтың жетіспеушілігі қоғамның төлеу қабілетінің жоқтығына және оның
дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал көп болуы – дамуға кедергі жасап,
басы артық қорлармен және резервтермен қоғам шығындарын көбейтуіне әкеліп
соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші қоғамдардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты келесілер болып табылады:
• Қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
• Активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестігі,
оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділігін
зерттеу;
• Айналым капиталының көлемін, оның өсуін және ағымдағы
міндеттемелермен ара қатынасын;
• Қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
• Қоғам активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
• Ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық
борыш және қорлар есебі;
• Баланстың өтімділігін, қоғамның қаржылық тұрақтылығын және төлеу
қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін
анықтау;
• Қоғам табыстылығын бағалау;
• Қоғам табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептен шығару;
• Қоғамның іскерлік белсенділігін анықтау;
• Қоғамның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау қоғамның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады.
Қоғамның пайдасы өндірістің тиімділігін сипаттайтын қорытынды көрсеткіш
болып табылады. Қазіргі нарықтық экономика кезінде қоғам қызмет етуінің
экономикалық қажеттілігі кіріс алумен анықталады.
Қоғамның табыстылығы абсолюттік және қатынасты көрсеткіштермен
сипатталады.
Табыстылықтың абсолюттік көрсеткіші – кіріс немесе пайда сомалары болып
табылады. Кіріс көрсеткіштерінің жүйесі қаржы нәтижелер туралы абсолюттік
көрсеткіштерден тұрады. Қаржы нәтижелер кіріс немесе зиян болады. Кірістің
абсолюттік көрсеткіштері: өнім өткізуден түскен кіріс; жалпы кіріс; негізгі
қызметтен түскен кіріс; негізгі емес қызметтен түскен кіріс; салық салынуға
дейінгі жай қызметтен түскен кіріс; салық салынғаннан кейінгі жай қызметтен
түскен кіріс; төтенше жағдайлардан түскен кіріс; таза кіріс.
Кіріс көрсеткіштерін талдаудың негізгі міндеттеріне жататындар:
Табыстылық абстрактілік көрсеткіштің жоспарының орындалуына баға беру;
таза кірістің қалыптасуының элементтерін қарастыру; кіріске әсер ететін
факторлардың шамасын шешу және өлшеу; кірісті бөлу бағыттарын,
тенденцияларын қарастыру; кірістің өсу резервтерін шешу; қоғамның болашақта
дамуына байланысты кірісті тиімді пайдалану жөнінде шараларды өңдеу;
табыстылық жөнінде әр түрлі коэфиценттерді зерттеу және олардың деңгейіне
факторларды қарастыру.
Қоғам табыстылық көрсеткіштеріне қоғамның активтерінің, ұзақ мерзімді
активтердің, ағымдағы активтердің, өндірістік қорлардың, негізгі өндірістік
қорлардың, айналым өндірістік қорларының, сату көлемінің, өткізілген
өнімнің, негізгі қызметті, меншікті капиталдың, сондай-ақ, заемды
капиталдың табыстылығы жатады.
Қаржылық есеп беруді дайындау мен ұсыну үшін мекеменің басшылығы қаржы
жағдай, оның нәтижелері мен қаржылық жағдайдағы өзгерістер жайлы ақпаратқа
сүйене отырып, жауапкершілікті көтереді.
Кез-келген шаруашылық субъектінің басты мақсаты табыс алу болып
табылады. Табыс- нарықтық жағдайда шаруашылық экономиканың ең маңызды рөлін
атқарады. Сонымен қатар табыс еңбеккерлердің материалдық және әлеуметтік
қанағаттануы болып табылады. Қаржылық нәтиже табыс немесе зиян түрінде
болады. Қазақстан Республикасында халықаралық есепке көшуге байланысты
табыс есебі бухгалтерлік есеп стандартының 5-ші Табыс деп аталатын
стандартында жүргізіледі.
Қоғамда қаржылық нәтиже субъектіде негізгі қызметтің қаржылық нәтижесі
(табыс немесе зиян) мен негізгі емес қызметтің қаржылық нәтижесінен (табыс
немесе зиян) тұрады:
Әрбір шаруашылық субъектінің жарлығына байланысты оның негізгі қызметі
анықталады. Мысалы, өнім өндіру, қызмет көрсету, жұмыс атқару, сауда
саттықпен шұғылдану, жүк және жолаушыларды тасымалдау. Негізгі қызметтің
қаржылық нәтижесін былай анықтаймыз:
Дайын өнімді (жұмыстар мен қызметтерді) сатудан түскен табыс – сатылған
өнімнің өзіндік құны болып табылады.
Жоғарыда аталған көрсеткіштерді есепке ала отырып, Бурундай Авиа
Акционерлік қоғамның қаржы-шаруашылық қызметін талдауды қарастырайық. Ол
үшін Қоғамның 2010 жылғы және 2011 жылғы көрсеткіштерін салыстырамыз. Екі
жылдық көрсеткіштерін салыстыру компанияның кірісі мен шығысының
халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес жүргізілгендігін көрсетеді.
Кесте 1 - Бурундай Авиа Акционерлік Қоғамның қаржы-шаруашылық
қызметін талдау*
№ Көрсеткіштер 2010 ж. 2011 ж. Ауытқу Өсу
(+, -) қарқыны
1 Қызмет көрсетуден 65749656 98755985 33006329 150,2
түскен табыс (мың.тг)
2 Сатылған өнімнің 51493357 60598498 9105141 117,68
өзіндік құны (мың.тг)
3 Жалпы табыс (мың.тг) 1425629 38157487 23901188 267,65
4 Мерзімдік шығындар 9649104 11589423 1940319 120,1
(мың.тг)
5 Негізгі қызметтен 4607195 26568064 21960869 576,66
түскен кіріс (мың.тг)
6 Негізгі емес қызметтен- - - -
түскен кіріс (мың.тг)
7 Кіріс (барлығы) 4607195 26568064 21960869 576,66
(мың.тг)
8 Жұмысшыладың орташа 94 105 11 111,7
саны (адам)
9 Еңбек ақы қоры 38895520 43494000 4598480 111,82
(мың.тг)
10 жұмысшының орташа 413782 414228 446 100,1
жылдық еңбек ақысы
(мың.тг)
11 Нгізгі құралдардың 544 069 547 696 3627 100,66
орташа жылдық құны
12 Қор қайтарымы 120,84 180,31 59,47 149,21
* компанияның қаржылық есеп беру құжаттары негізінде
1-кестедегі мәліметтер бойынша қызмет көрсетуден түскен кіріс 2010
жылмен салыстырғанда 33006329 мың теңгеге өскен. Сатылған өнімнің өзіндік
құны 2011 жылы 9105141 артып отырғаны кестеде көрсетіп тұр. Жалпы табыстың
23901188 мың теңгеге өсуі жағымды көрініс болып табылады. Сондықтан кіріс
те ұлғайып отыр, яғни 2010 жылға қарағанда 2011 жылы 21960869 мыңға
ұлғайған. Бұл дегеніміз компанияның табысты жұмыс атқарылып жатқанының
көрінісі. Жұмысшылардың орташа саны 111,7%-ға өскен. Сондықтан, еңбек ақы
қоры 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 111,82%-ға өсті. Жұмысшылардың
орташа жылдық еңбек ақысы 446 мың теңгеге ұлғайды. Негізгі құралдардың
орташа жылдық құны 100,66%-ға ға ұлғайғаны кестеде көрсетілген. Қор
қайтарымы 59,47 мыңға өсті.
Қызмет көрсетуден түскен кірістің өзгеруіне динамика бойынша еңбек
факторларының әсерін есептеу үшін келесі кестені құрамыз:
Кесте 2 - Бурундай Авиа Акционерлік Қоғамның еңбек ресурстарын тиімді
пайдалануын талдау*
№ Көрсеткіш Өлшем 2010 2011 Ауытқу Өсу
бірлігі қарқыны
1 Қызмет көрсетуден Мың.тг 65749656 98755985 33006329 150,2
түскен кіріс
2 Қызметкерлердің адам 94 105 11 111,4
орташа тізімдік саны
3 Қызметкердің орташа тг 699464 940533 241069 134,4
жылдық еңбек
өнімділігі
* қоғамың қаржылық есеп беру құжаттары негізінде
Кестедегі мәліметтерден байқайтынымыз, қызмет көрсетуден түскен
кірістің өсуі 2 факторға: 1 - қызметкерлердің санының 11 адамға өсуіне, 2-
қызметкерлердің орташа жылдық еңбек өнімділігінің 241069 теңгеге өсуіне
байланысты. Сондықтан бұл компанияда еңбек ресурстары тиімді пайдаланған,
себебі еңбек өнімділігі 2010 жылмен салыстырғанда өскен және еңбек
ресурстарын тиімді пайдалану есебінен қызмет көрсетуден түскен кірістің өсу
резервтері есептелінеді.
Қорыта келгенде, халықаралық қаржылық есеп стандарты бойынша кірістер
мен шығыстардың есебі мен аудитін анықтау барысында Бурундай Авиа
Акционерлік Қоғамының қаржылық жағдайындағы бәсекелестік қабілеті мен оның
іскерлік қарым-қатынастағы потенциялы көрсетіліп, қоғамның өзінің және оның
Қоғамтердің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы экономикалық
қызығушылықтарға лайық екені анықталды.
1.3 Бурундай Авиа АҚ-ның есеп саясаты
Қазақстанды экономикалық жаңарту мен халықаралық нарықта бәсекеге
қабілеттілігін нығайтудың қосымша құралы ретінде БСҰ-ға кіруі, елдегі
нарықтық қатынастар дамуының стратегиялық бағыттағы есеп пен есептік
ақпараттық сапасына айрықша талаптар қояды. Сондықтан қазіргі кезде
бухгалтерлік есеп шаруашылық жүргізуші субъектілерде ерекше маңызды орынға
ие. Ол Бухгалтерлік есеп туралы, Салық және бюджетке төленетін басқа да
төлемдер туралы, Қазақстан Республикасының стандартында, субъектілердің
қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есебінің типтік шоттар тізбегінде
бекітілген ортақ принциптер мен ережелер, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Бухгалтерлік есепке алу жөніндегі Ұлттық комиссиясының
бухгалтерлік есепке алу жөніндегі шығарған нұсқаулары, ережелері мен
ұсыныстары негізінде ұйымдастырылады. Оның үстіне Республикада қолданылып
жүрген бухгалтерлік есепке алу жүйесі халықаралық бухгалтерлік есеп
стандартына барынша жақындатылған. Халықаралық стандартпен есеп саясатын
құрудағы мақсат – қаржылық есеп берудегі есебін ұйымдастыруда халықаралық
тәжірибелерді оңтайлы басқару шешімдерін қабылдауын қамтамасыз ету
мақсатымен Республикадағы акционерлік қоғамның шаруашылық жүргізу
ерекшеліктерін ескере отырып, есеп беру есебінің әдісімен әдістемесін
пайдалана отырып әзірлеу, енгізу.
Бухгалтерлік есеп әдістемесі үшін бухгалтерлік табыстың шамасы мен оның
салық салынатын базамен қандай байланысы бар екендігін түсіну және оны
түсіндіру маңызды мәселе болып табылады. Оның басты ерекшелігі: кез-
кекелген қаржылық қорытынды есеп мемлекеттік салық органдарының мүддесі
үшін құрылуға тиіс.
Республикамызда бухгалтерлік есепті реформалау үшін ағылшын-американдық
модель таңдалды. Қабылданған бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі, қоғамды
ашығырақ көрсетуге, ішкі және сыртқы инвесторлардың назарын көбірек бұруға
мүмкіндік береді.
Акционерлік қоғамдардың есеп беруі: методикасы мен методологиясын
халықаралық стандартында Қаржылық қорытынды есеп берудің төмендегі
концепцияларымен қарастырамын:
- Қоғамның қаржылық қорытынды есебін жүргізу мақсаты;
- Бухгалтерлік ақпараттардың сапалық сипаттамасы;
- Бухгалтерлік ақпараттарды есепке алу принциптері;
- Қаржылық қорытынды есеп элементтері.
Еліміздің бәсекелестікке қабілетті 50 мемлекеттің қатарына қосуда
экономикада болып жатқан түбегейлі өзгерістер қатарына бухгалтерлік есепке
алу жүйесінің халықаралық стандартқа көшуі де жатады.
Оның ішінде еліміздің бухгалтерлік есепке алу жүйесі – халықаралық
қаржылық есеп стандартына көшуі. Сондықтан қоғамымыздың объективті
экономикалық заңдылықтарын анықтау және ол заңдарды пайдалану шараларын
дұрыс белгілеу үшін бухгалтерлік есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың
маңызы зор.
Сонымен қатар бухгалтерлік есеппен қазіргі экономика жүйесін
ұйымдастыру мен басқару, іскерлік, экономикадағы саясат пен шешімі,
стратегиа мен тактиканы қабылдау ісіне мәліметтерді таңдауға ақпараттар
дайындау болып табылады. Осы күнгі ұйымдардың барлығы кәсіпкерлік мақсатпен
әрі өнім өндіріп, әрі ол өнімді сату арқылы табыс табу үшін
құралады.Табысқа жетуде басты мақсаты талдау, түсінік беру және ұйымның
даму бағытын анықтауға, басқару шешімін қабылдау үшін түрлі баламалы
мәліметтерді таңдауға ақпараттар дайындау болып табылады.
Біріккен сауда ұйымдарға (БСҰ) кіру шеңберіне көшу рәсімін реттейтін
құжат 1 ХҚЕС –ын алғашқы қолдану ХҚЕС (ІҒRS) болып табылады. БСҰ-на
Қазақстан Республикасының акционерлік қоғамдары мен ұйымдары Бастапқы
Балансты қалыптастыруы қажет, ондағы мақсат бастапқы баланс кейіннен ХҚЕС-
ын қолдану үшін бастапқы нүкте болып табылады.
Мұнда ХҚЕС бойынша алғашқы қаржылық есептілікті жасаған кезде
қолданылатын есеп саясаты есептік күнгі ХҚЕС талаптарына сәйкес келуі тиіс
және есеп беру методологиясы осы стандартта айқындала түседі. 1-ХҚЕС есеп
саясатындағы өзгерістер ХҚЕС-на көшкен күннен басталатын кезеңдерге
қолдануы тиіс деп нақтылайды.
ХҚЕС1 ХҚЕС бастапқы қолдану басты мақсаты жалпы бағыттағы қаржылық
есепті ұсыну үшін негізін ашу болып табылады.
Стандарт келесілерді камтиды:
- қаржылық есепті ұсынудың жалпы ерекшесі;
- қаржылық есеп құрылымы бойынша ұсыныстар;
- қаржылық есеп мазмұны бойынша минималды талаптар;
- қаржылық есептің ХҚЕС-на сәйкестігіне ұсыныстар;
- қаржылық есептің ХҚЕС-тан мүмкін ауытқулары бойынша ұсыныстар.
Әдістеме –латын тілінен аударғанда, қандайда ғылыми құбылыстарды
зерттеу әдістер жалпыламалары.
Әдіс термині бір нәрсеге жету жолықарағанда, әдістеме дегеніміз
шаруашылық жүргізуші субъектінің нәтижелерінің функционалданушылық кешенді
түрлі әдістермен зерттеу.
Әдістеме сөзі қоршаған ортадағы құбылыстардың өзгеру жүйесіндегі
көзқарастың фундоменталдық концепциаларының негізінде құрылады.
Егерде ХҚЕС әдістемесіне келсек, ол қаржылық есеп берудегі ақпараттарды
даярлауға негізделген. Ал мұның байланысы дүние жүзілік бухгалтерлік
қоғамдықтың біліктілік деңгейде қызмет атқару үшін ХҚЕС қолдануы.
Осыған байланысты халықаралық стандарттармен жұмыс жасайтын шаруашылық
ұйымдардан, ХҚЕС-тің (талаптарын) негізінде жұмыс жасауды талап ете
алмайды.
ХҚЕС-ң жалпы әдістемесі белгілі бір ережелермен жұмыс жасауды
негіздесе, қаржылық есеп беру мақсаты ақпараттарды пайдаланушыларды
ақпаратпен қамтамасыз ету.
Қаржылық есетің есеп ақпарат жүйесі субъектінің активтерінің,
капиталдары мен міндеттемелерінің мәліметтеріне, сондай-ақ шаруашылық
өміріндегі материалдық құндылықтардың қозғалысында, өндірілген өнімдер мен
оны сатып өткізулерінде болған фактілерге сүйенеді. Бухгалтерлік ақпарат
жүйесі сыртқы (қаржылық) және сытқы ішкі (басқару есебі) болып бөлінеді.
Қаржылық есеп жөніндегі ақпараттар қаржылық есеп беру есебіне қажет
ағымдағы шығыстар және ұйымның табыстары мен дебиторлық және кредиторлық
қарыздардың көлемі туралы, қаржылық инвестицианың мөлшері мен одан алынатын
табыстардың, қаржыландыру көздерінің т.б. жағдайларынан құралады. Қаржылық
есепті барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер жүргізуге міндетті және оны
ашық бұқаралық ақпарат құралдарында жаряалап отырулары керек. Дер кезінде
есеп жұмысының уақтылы және сапалы жүргізілуінін қамтамасыз ету қажет.
Ол үшін шаруашылықта болып жатқан өндіріс процессін және оның нәтижесін
бейнелеу үшін бухгалтерлік есеп әдістері мен өлшеуіштерін білу керек.
Есеп әдістеріне жататындар: құжаттау, түгендеу, бағалау және
калькуляциялау, екі жақты жазу және шоттар жүйесі, баланстық тәсіл және
қорытынды қаржылық есеп. Ал жалпы есеп жұмысында қолданылатын өлшеуіштердің
негізгі түрлері зат өлшеуіші, ақша өлшеуіші және еңбек өлшеуіштері
қолданылады. Бухгалтерлік есептің мақсаттарын теориалық аспект бойынша
есептің даму кезеңдерімен келесі тәртіппен көрсетуге болады:
1) меншік иелерінің мүліктерінңің амандығын сақтау;
2) ұйымдардың тиімді басқаруын қамтамасыз ететін бақылау құралы ретінде;
3) қаржылық нәтижелерді есептеу, яғни шаруашылық операциалардың
экономикалық және құқықтық салдарын анықтау;
4) экономикасы дамыған шет елдерге тән бухгалтерлік есепті халық
шаруашылығындағы ресурстарды қайта бөлу құралы ретінде қарайды. Осы
төртінші мақсатты жүзеге асыру үшін екі шартты жүзеге асыру керек:
- экономикалық субъектілердің қаржылық есеп беру есебінің ашықтығы;
- дамыған бағалы қағаздар нарығы.
ХҚЕС-тің әдістемесінің негізін терминология (латын тілінен
шектеу,шекара) түсінігі, яғни стандарттардың мағнасын ашу,
пайдаланушылардың кезекті өзекті проблемаларын оңай жолдармен есеп кезінде
қолдану. Атап айтқанда практика жүзіндегі стандарттарды жеңіл түрде
қолдану.
Акционерлік қоғамдағы бухгалтерлік есептің негізгі әдістемелік
ұсыныстары Қазақстан Республикасының азаматтық кодексіне, ҚР Президентінің
Заң күші бар ҚР Ұлттық Банкі туралыЖарғылығына сәйкес және қаржылық есеп
берудің халықаралық стандартымен субъектілердің қаржы-шаруашылық
қызметінің Типтік шот жоспары, басқада нормативтік және құқықтық актілер
негізіне байланысты жүргізіледі. Осы аталған құжаттардың негізінде ұйымдар
өз есеп саясатын құрады.
Есеп саясаты – ол ұйымдардың басқару органдарының бухгалтерлік есеп
жүргізі және қаржылық есептемесін ашып көрсету туралы әдістемелер жиынтығы.
Есеп саясатын құру маңызды процедура болып табылады және ол қаржылық
есептеме дайындауға әсер етеді. Шаруашылық субъектілері сиақты Қазақстан
Республикасының ұйымдары бухгалтерлік есепті және қаржылық есептеме жүргізу
үшін ішкі және сыртқы пайдаланушыларына есептік саясат жүргізеді.
2000 жылы Кеңеспен шығарған ХҚЕС-ты үш буклеттер: ХҚЕС, Қорытындылауға
арналған негіз және қолдану жөніндегі нұсқама мен шыққан. Осыған байланысты
Есеп саясаты ХҚЕС кешенділігіне және әдістемелік қиындығына байланысты
шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне қолдануға мүлдем келмейді. Олар
үшін оңайтылған нысандары жасалуда.
Есептік саясатты жүргізу барысында 1- ХҚЕС бастапқы қолдану ІFRS-на
және басқа да стандартқа сүйенеді. Акционерлік қоғамдар өз қаржылық
жағдайларына байланысты өздеріне қажет және әрі пайдалы әдістерді таңдап
алулары керек.
Есеп саясаты келесідей негізгі аспектілерден тұрады:
-есептік саясаттың жалпы жағдайы;
-есептік саясаттың нормативтік құқықтық базасы;
-есептік саясаттың таратылытын есептік кезеңдері;
-бағалау әдістері және қаржылық активтері мен міндеттемелерді [бастапқы
толық құны (нарықтық құны), ағымдағы құны (нарықтық құны), сатып өткізу
құны( әділетті құны), дисконтталған құны] тану;
- ұйым қызметінің табыстары мен шығыстарын тану тәртібі және басқада
табыс пен шығыс баптарын ашу;
-қаржылық есеп беру консолидациаланған тәсілдері (егер ұйымдарының
филиалдары немесе еншщілес заңды тұлғалары болған жағдайда);
-ұйымда қолданылатын бухгалтерлік есеп принциптерін ұйымдастыру, оларды
әрбір қаржылық есептеме баптарына пайдаланылады.
Есеп саясаты өз құрылымы мен мазмұндық нысаны бойынша үш дәстүрлі
блоктардан тұрады:
1) жалпы бөлім;
2) ұйымдастыру бөлімі;
3) әдістемелік (методологиялық) бөлімі.
Жалпы ережелер бөлімінде қарастырылады:
• ұйым туралы жалпы мәліметтер;
• қаржылық жағдайлар, қызмет нәтижелері және осы ұйымның қаржылық
жағдайындағы өзгерістер туралы шынайы ақпаратты қалыптатырудың
қамтамсыз етілуі туралы оның есеп саясатының негізгі мақсаты;
• таңдап алған есеп саясаты арқылы қаржы есептілігінің халықаралық
қаржы есептігінің барлық талаптары мен Түсіндірмелер жөніндегі
тұрақты комитеттің түсіндірмелеріне жекелей, сондай-ақ жиынтық
түрінде сәйкестігін қамтамасыз етуге тырысуды көрсету.
Әдістемелік бөлім ақпаратты қаржы есептілігінде көрсетудің ХҚЕС
ұсынатын таңдаулы баламаларға орай нақты тәсілдердін қамтуға тиіс.
Акционерлік қоғамның есеп саясатын қалыптастырған кезде қабылданған
және түсіндірме жазбада ашылуға тиісті бухгалтерлік есеп жүргізу
тәсілдеріне мыналар жатады:
• кірістерді тану;
• жиынтық қаржылық есеп жасау қағидаттары;
• материалдық (негізгі құралдар) және материалдық емес активтерді
тану және амортизациясы;
• заемдар бойынша шығындары және басқа шығындары капиталдандыру;
• мердігер шығындары;
• инвестициалық меншік;
• қаржылық құралдар және инвестициалар;
• қорлар;
• салықтар, оның ішінде төлеу мерзімі өткен салықтар;
• резервтер (күмәнді борыштарға, кепілдіқызмет көрсетуге және т.б)
• ақша қаражатын және олардың баламаларын айқындау;
• маңызды қателер, сипаты, ағымдағы кезең үшін және барлық өткен
кезеңдерге берілгендер үшін түзету көлемі;
• есеп саясатындағы өзгертулер.
Өзгертулер туралы ақпаратқа мыналар кіруі тиіс:
а) есеп саясатын өзгертудің себептері;
ә) өзгертулер салдарларының ақшалай көрсеткендегі бағасы;
б) есептік жылға қаржылық есепке енгізілген бұрынғы есептік кезеңдердің
тиісті деректерінің түзетілгенін көрсету.
Ұйымдастыру бөлімі бухгалтерлік есепті жүргізуге, бухгалтерия
құрылымын ұйымдастыруға және оның қызметкерлерінің лауазымдық міндеттерін
бөлуге, бухгалтерлік есеп жүргізудің қолданылатын нысандарын, шоттардың
жұмысшы жоспарын және басқаларды сипаттауға жауапты тұлғаларды анықтайтын
елеулі мәселелерді қамтиды.
Егер де ағымдағы кезеңде есептік саясатта өзгеріс болса, оның болу
себебін анықтап ашып көрсету керек, өзгеруінен болған нәтижелер Бөлінбеген
пайда (жабылмаған залал) шотында ХҚЕС-тың көшу күніне орай танылуы қажет.
Қаржы есептемесінің сыртқы пайдаланушылары ұйымның қаржылық жағдайында,
оның қызмет нәтижесі мен ақшалай қаражат ағынында үрдістерді анықтау
мақсатында қаржы есептемесінің бірнеше жылдық көрсеткіштерін салыстыру
мүмкіндігіне ие болуы керек.
Есеп саясаты стандарт ережелеріне сәйкес мынадай: қабылданған
халықаралық стандарттардың заңға сәйкес қашан талап етілген немесе сыртқы
пайдаланушыларға өте орынды әрі сенімді ақпаратты қашан ұсынған жағдайда
ғана өзгеруі мүмкін.
Есеп саясатының өзгерісін:
* Ретроспективті тәсілдеме немесе
* Преспективті (келешекті) тәсілдеме қолдануға брлады.
8 Таза табыс(залал), Есеп саясатындағы негізгі қателер мен өзгерістер
халықаралық стандартына сәйкес Есеп саясатының өзгеруі ретроспективті
немесе переспективті тәсілдемесі бойынша жүзеге асуы мүмкін.
Ретроспективті тәсілдеме егер жаңа есеп саясаты қалайда әрқашан
қолданылатын болса, онда солай жаңа Есеп саясаты барлық оқиғалар мен
операциаларға қолданылуы керек деген тұжырымға тоқтайды.
Переспективті тәсіл өзгеріс енген күннен бастап болған оқиғалар мен
операциаларға жаңа есеп саясатының қолданылуын білдіреді. Мейлі ол бастапқы
кезеңде бөлінбеген пайданың сальдосы немесе таза пайда немесе ағымдағы
есептік кезеңнің залалы болсын, сол себепті қолда бар сальдо қайта
саналмайды.
ҚЕХС стандартының рұқсат еткен айырмашылықтары:
• Бизнестің бірігуі;
• Бастапқы құн ретінде қайта бағаланған құн немесе әділ құн;
• Қызметкерлерге сый ақы;
• Жинақталған бағам айырмалары;
• Құрамдастырылған қаржы құралдары;
• Еншілес, бірлескен және қауымдастырылған компаниалардың
активтері мен міндеттемелері.
Жаңа есеп саясатын қолдануды бастамас бұрын, қазіргі қолданып жүрген
есептік нысандарға енгізілген кейбір көрсеткіштерді түзету талап етіледі.
Бұл халықаралық стандарттар бойынша алдағы уақытта есеп жүргізу үшін
тірек пункті болады. Кіру балансын қалыптастыру тәртібі 1ХҚЕС-нда
(ІFRS)айқын белгіленген:
1. ХҚЕС бойынша танылу талап етілетін барлық активтер мен
міндеттемелерді тану.
2. ХҚЕС бойынша танылу талап етілмейтін барлық активтермен
міндеттемелерді танымау, ал бұл мысал үшін:
16 ХБЕС-на сәйкес негізгі құралдарды тану өлшемдеріне сай келмейтін
объектілер;
38 ХБЕС- на сәйкес материалдық емес активті тану өлшемдеріне сай
келмейтін объектілер;
2 ХЕБС- на сәйкес, өтпей жатқан тауар –материалдық босалқылар.
3. Ұлттық ережелерге сәйкес танылған есептілік баптарын активтердің,
міндеттемелердің немесе меншікті капитал элементтерінің бір түрі ретінде
жіктеу, алайда қазіргі ХҚЕС-на сәйкес активтердің, міндеттемелердің немесе
меншікті капитал элементтерінің басқа түрі көрсетіледі.
4. Активтер мен міндеттемелер баптарының ХҚЕС-на сай келетін бағалауға
енгізу:
- қаржы құралдары, оның ішінде дебиторлық берешек және несиелер(39-
ХБЕС);
- шетелдік компанияға инвестициялар (бағамдық айырмалар)(21-ХБЕС);
- кейінге қалдырылған салықтар(12-ХБЕС);
- резервтер (бағалау міндеттемелері)(37- ХБЕС);
- негізгі құралдармен материалдық емес активтердің құнсыздануы(36-
ХБЕС);
-кіріс(18- ХБЕС);
-сый ақы бойынша міндеттемелер(19- ХБЕС).
ХҚЕС бойынша Акционерлік қоғамдардың алғашқы қаржы есептемелері ХҚЕС-на
сәйкес ең кемінде бір жылға салыстырмалы ақпаратты енгізуі керек. Бұрынғы
ұлттық есептеудің тәртібінен ХҚЕС-на ауысу оның қаржылық жағдайына, есептік
кезеңдегі ақша ағымы мен қаржы нәтижелеріне қалай ықпал еткенін Акционерлік
қоғам түсіндіріп, түсіндірмеде жазуы тиіс.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасындағы Акционерлік қоғамдардың БСҰ кіру
табалдырығында Есеп саясаты Кеңес шығарған ХҚЕС-мен, және 1973 жылғы
комитетпен шығарылған ХБЕС –ның қамтылғандығын ескергендері жөн.
Қорыта келгенде, Акционерлік қоғам қызметінің ерекшелігі шегінің
бастауының іске асыру жағдайлары, басқару персоналдарының біліктілігімен
күрделі деңгейдегі алдағы мақсатымен шешіліп, басқару техникасының
аспектілерімен қарастырылуы міндетті. Сондай-ақ есеп саясатындағы әр нақты
сұрақ есепте орын алып, қаржылық есеп беруде дұрыс шешім мен түсінікке
негіз болуы керек.
2-Тарау. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп
айырысудың экономикалық мәні және қазіргі жағдайда
оларды есепке алуды жетілдіру мәселелері.
2.1.Ғалымдардыдың еңбегіндегі жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп
айырысудың толық жетілдіру сұрақтары
Қазақстан аудит орталығы тәуелсіз аудиторлық компаниясының
директоры В.В.Радостовецтың ойы бойынша, жабдықтаушы мен тапсырыс берушінің
арасындағы есептесуде басты проблемасы талапқа көну келісім-шартын бұрыс
құруда деп есептейді. Талапқа көну келісім-шарты, кейде цессия келісім-
шарты деп аталатын, төлемсіз шешу пробемаларында кең қолданылатын
нормативті-заңды құрал болып табылады. Цессия келісім-шарты бойынша бір
заңды тұлға қайтару негізінде міндеттерінің құқысын атқару талабын басқа
заңды тұлғаға толық немесе жартылай мөлшерде тапсырады. Бастысы, кез-
келген цессия келісім-шарт мәтініндегі тиісті болуы - ескіден жаңа
кредиторға құқыңының негізін және ретін тапсыруы. Бұл жерде, цессия келісім-
шартында екі жақта, мысалға: тек, тапсырылған қарыз ақшаның саны немесе
тауардың сапасы, басқа тұлғаға берілу талаптары көрсетілуі керек емес,
сонымен қатар міндетті тұрде, айқын жағдайлардың туындауына негіз болған
нақты құжаттарды атауы қажет. Бұл құжаттардың көшірмелері куәландырылып,
цессия келісім-шартының қосымшалары болуы тиіс.
Цессия келісім-шартына отырғанда заңнамалық актілерде анықталған шек
қоюларды да ескеру жөн. Сонымен қатар, басқа тұлғаға алимент төлеу талап
құқысын және өмірге немесе денсаулыққа зиян келтіруге жол беруге болмайды.
Тәуелсіз аудитор З.П.Дружининнің ойы бойынша, жабдықтаушылармен
есептесуде өте жиі кездесетін проблема - жабдықтаушыға үсынылған шот -
фактураға сәйкес алдын-ала төлеуде бухгалтерлік операциялар бойынша
жазуларының қате жазылуы. Тауарды алған кезде мынадай жағдай анықталған,
жабдықтаушы үсынылған есеп-шотта тауар бірлігінің қате бағасын көрсеткен
-өз нақты бағасынан төмен, осының бәрі тауардың жалпы бағасының төмендеуіне
әкеледі. Сатып алушы жабдықтаушыға жетпеген соманы қолма-қол ақшамен төлеп,
жабдықтаушыдан касса чегін алады.
Жеке заңгерлік агенттігінің директоры Р.А.Маметовтың ойынша, тәжірибеде
таластардың бірі Заңды және нормативті актілерді қолдану жөнінде туындауы
мүмкін. Бір заңдарда және ережелерде баяндалған ерекшеліктерде тәжірибе
кезінде, кәсіптік қызметке бөгет болатын және уәкіл етілген органдармен
жағымсыз қағысуда проблемалар туындайды.
Мысалға, шот – фактура дайындап ҚҚС төлеу кезінде ҚР Салық және басқа
да бюджетке төленетін қажетті төлемдер жөнінде және Шот-фактура дайындау,
қолдану және ҚҚС төлеу ережелері Заңының 65 бабы жөнінде талай таластар
туындайды.
ҚҚС есептеу кезінде жабдықтаушының мөрі көрсетілуі қажет (ҚР Салық
және басқа да бюджетке төленетін қажетті төлемдер жөнінде Заңының 65 ҚР
қаржы Министірлігімен келісім бойынша және ҚР статистика жөніндегі
агенттігімен өнделген: Шот-фактура жабдықтаушымен 2 данада жасалады,
бастық пен бас бухгалтері, сонымен қатар басқа да тауарларға мысалы
жауапты тұлға қол қоя алады және жабдықтаушы мөр коюы қажет.
Сонымен, ҚР Салық және басқа да бюджетке төленетін қажетті төлемдер
жөнінде Заңымен тап осы заңды өндеуге арналған ережелерінің арасында
қайшылық анықталады.
1) Егер, Заң шот – фактураны мөрмен куәландыру мүмкіндігін нақты
қарастырса, онда ережелер тек мөрді кесімді түрде қажеттілік етеді.
2) Шот-фактура берілгенде жабдықтаушының бастығының қолы қажет, деген
заңда айтылмаған, ал ереженің жайларында бухгалтермен тауарларға жауапты
тұлғадан басқа жабдықтаушы бастығының қол қойюы қажет деген.
Біз білгенімізше, Жабдықтаушылармен және мердігерлер, сатып алушылар
мен тапсырыс берушілермен есептесуі қоғам мүлігінің үлкен бөлігін құрайтын
өндіріс қормен байланысты, ал заттық қордың шығындары кейбір салаларда
өнімнің өз құндылығы 90 және оданда көп %-дейін жетеді.
Сондықтан, есеп айырысу операцияларын есептеуінің үлкен маңызы бар,
олардың қалпын бақылауы, дұрыс бағалауы қоғамның рентабельділігіне және
қаржы жағдайына үлкен ықпал көрсетеді.
Теңге курсының азат жүзу бағытына ауысқанда, біздің республикамыздағы
көптеген қоғамдар өнім қорларының бағасын үнемі өсіріп тұрады. Осыған
байланысты ғалымдар мен белгілі қоғамдарының мамандары бағаға және
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу сұрақтарын толық
жетілдіруге қатысты көптеген мақалалар жазған. Солардың бірін толық
қарастырайық:
Экономика ғылымдарының кандидаты Ф.С.Сейдахметова өзінің
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуы кезіндегі қателіктері
еңбегінде, есеп айырысу операцияларымен байланысты ең кең тараған
бухгалтерлік қателікті, яғни операцияларды дұрыс бағаламаулықты ашып
көрсетеді. Қазіргі таңда көптеген қоғамдар негізгі және айналым
қаражаттарының арасындағы шекараны анықтамай, пайда табу мақсатында
өздерінің қорларын сатуға кіріскен. Ф.С. Сейдахметова кейбір қоғамдар
өздерінің жарғыларында пайдаға асыруға келмейтін немесе ескірген өндіріс
қорларымен келісім жүргізу туралы тарауларды көрсетпегендігін қателік деп
санайды. Осыдан келіп, өндірістік қорлар көптеген жылдар ішінде пайда табу
мақсатында сатылады. Бұл жағдайда келісім шарттар жарамсыз деп танылып
және салық органдарының тексеруі кезінде осы пайдалар бюджетке түсуі
мүмкін. Сондықтан Ф.С.Сейдахметова айыппұлдардан аулақ болу үшін
құрылтайшылдық құжаттардың ішінде басшының құқығы дайын өнімді сату оның
тек бір ғана құқығы деп көрсетуді ұсынады.
Қаржы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Университеті Алатау
“Есеп және Аудит” кафедрасы
Диплом алдындағы тәжірибе бойынша есеп беру
Тақырыбы: Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысуды жетілдіру
Орындаған: Мұхамедалиқызы М
1кСПО-У
Тексерген: э.ғ.к., проф. Бейсембаева А.К.
Алматы, 2012 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
1-тарау. ТАРАУ. БУРУНДАЙ-АВИА АҚ-НЫҢ ТЕХНИКАЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1. Бурундай Авиа АҚ-ның есеп саясаты
2. Техникалық-экономикалық көрсеткіштерін талдау
3. Бурундай Авиа АҚ-ның бухгалтерлік есебінің жалпы сипаттамасы
2-тарау. ЖАБДЫҚТАУШЫЛАРМЕН ЖӘНЕ МЕРДІГЕРЛЕРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДА ОЛАРДЫ ЕСЕПКЕ АЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1. Ғалымдар мен практиктердің еңбектеріндегі жабдықтаушылармен және
мердігерлермен есеп айырысудың есебін жетілдіру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... .4
2.2. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың мәні және қолма-
қолсыз есептесу
нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .6
3 -тарау. ЖАБДЫҚТАУШЫЛАРМЕН ЖӘНЕ МЕРДІГЕРЛЕРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ТӘРТІБІ
3.1. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуды есепке
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
3.2.Есептеу мен басқа да кредиторлық қарыздармен есептесулердің есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3.3. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуды құжаттық
ресімдеудің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 30
3.4. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуды 1С
бағдарламасымен
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
КІРІСПЕ
Қаржылық есептің халықаралық стандарттарының еңгізілуіне байланысты
қазіргі шаруашылық жағдайында бухгалтерлік есеп басқару шешімдерін
қабылдауда маңызды орын алады. Қоғамдар мен ұйымдар өздерінің шаруашылық
қызметі барысында меншікі капиталдармен қатар басқа тартылған капиталдарды
да қолданады. Сол тартылған капиталдың бірі болып қоғамның жабдықтаушылар
мен мердігерлердің алдындағы берешек қарыздары саналады Қазіргі кезде,
жабдықтаушылар мен мердігерлер, сатып алушылармен тапсырыс берушілермен
есептесуге ерекше көңіл бөлінеді. Бұл жағдай ұнемі шаруашылық құралдардың
айналымы мен түрлі есептеулердің үзіліссіз жанарып тұруына ықпал етеді.
Кең таралған есептеудің бір түрі болып жабдықтаушылармен шикізат,
материалдар, тауарлар және де т.б. құнды заттар үшін есеп айырысу табылады.
Кез келген қоғам үзіліссіз және ырғақты жұмыс істеп тұруы үшін
оны уақтылы керекті материалдармен жабдықтап отырудың маңызы зор болып
табылады. Ұйымды материалдық қорлармен жабдықтау эканомикалық және
әлеументтік дамыту жоспарларына сәйкес жүргізіледі. Қоғам өнім өндіруші
ұйымдармен, сондай-ақ делдалдық ұйымдармен өзіне керекті материалдық
қорлармен және техника мен қамтамасыз ету жөнінде келісімшартқа отырады.
Ендігі жерде тұрған мәселе, ол қоғамың қызмет көлемін үлғайтып, ал
экономикалық - өндірістік қатынастарда болатын партнерлар санын көбейту,
сөйтіп ішкі нарықта өз қызметтеріне сұранысты ұлғайтып, ұзақ шаруашылық
қызмет атқару болып табылады.
Қоғамдар жабдықтаушы немесе мердігерлермен келісім-шартқа отырарда
қоғамдарда кемшіліктер, келіспеушілік болмас ұшін, алдымен оны зерттеп
танысып алу керек. Сонан кейін түсініспеушілік болмас үшін сол қоғаммен
келісім-шартқа отыру керек. Жабдықтаушылар мен мердігерлермен уақытылы және
дұрыс есеп айырысу өте маңызды. Егер қоғамдар жабдықтаушылар мен
мердігерлермен дер кезінде есеп айырыспаса, онда келісім-шарт бойынша
өсімақы төлеу міндеті жүктеледі, осыдан келе, қоғамның шығындарының
ұлғаюына әкеліп соқтырады да, қоғамның беделін түсіруде көрініс табады.
Жоғарыда айтылғанның бәрі дипломдық жұмыстың өзектілігін дәлелдейді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты– жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп
айырысудың теориялық негіздері мен тәжірибелік аспектілерін зерттеу. Осы
қойылған мақсатқа сәйкес дипломдық жұмыста келесі мәселелер қарасытылады:
- Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу операциялардың
мәнін ашу;
- Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысудың құқықтық реттеуін
зерттеу;
- жабдықтаушылармен есеп айырсуда құжаттардың ресімделуін қарастыру;
- Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырсудың жетілду жолдарын
іздестіру.
Дипломдық жұмысты орындау барысында Салық кодексі, Азаматтық кодексі,
ХҚЕС-ы және тағы басқа әдебиеттер қолданылған.
1. ТАРАУ. БУРУНДАЙ-АВИА АҚ-НЫҢ ТЕХНИКАЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
1. Бурундай авиа Акционерлік қоғамның бухгалтерлік есебінің жалпы
сипаттамасы
Диплом алдындағы тәжірибеде Бурундай Авиа Акционерлік Қоғамда
жабдықтаушылармен есеп айырсу есебінің мәселесі ,коғамның шаруашылық
қызметіне талдау жүргізу мысалында ашуға талпыныс жасалды. Сондықтан,
алғашқы бөлімде Бурундай Авиа АҚ-ның қызмет саласы мен бухгалтерлік
есебінің жалпы сипаттамасы беріледі.
Бурундай Авиа АҚ Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша заңды
тұлға ретінде бекітілген және тіркелген. Бурундай Авиа өз қызметін 1990
жылдан бері атқарып келеді.
Бурундай Авиа Қазақстандағы авиа компанияларының бірі. Компания
штатында 500 аса қымзметкерлер еңбек етеді.
Бурундай Авиа Жарғысы бойынша акционерлік қоғамның (бұдан ары қарай -
Қоғам) қызметінің мәні төмендегіше көрсетілген: Қоғам өздерінің меншікті
тік ұшақтарын, экипажбен бірге жалдаға берумен айналысады. Қоғамның ішкі
нормативтік құжаттарымен қарастырылған құзыры шегінде және Қазақстан
Республикасы Заңдарымен әрекет ететін, Қоғамның американдық авия
копаниялармен халықаралық контракт негізінде жалгерлік операциялар бойынша
қарым қатнастар орнатылған. Акционерлік Қоғамның бизнес саясаты барлық
акционерлердің жалпы жиналысында қарастырылады.
Қоғамның органдарына мыналар жатады:
- Жоғарғы орган – Акционерлердің жалпы жиналысы;
- Басқару органы – Директорлар кеңесі;
- Атқару органы – Басқарма;
- Бақылау органы – Ішкі аудит қызметі.
Қоғамның бухгалтерлік есебін жүргізу мен қаржылық есептілігін жасау
тәртібі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік
туралы заңнамасымен белгіленеді. Қоғамның басқармасы жыл сайын
акционерлердің жалпы жиналысына талқылау және бекіту үшін аудиті Қазақстан
Республикасының аудиторлық қызмет жөніндегі заңдарына сәйкес жасалған өткен
жылғы жылдық қаржылық есептілікті табыс етеді. Басқарма қаржылық
есептіліктен басқа жалпы жиналысқа аудиторлық есепті табыс етеді. Жылдық
қаржылық есептілікті Директорлар кеңесі акционерлердің жылдық жалпы
жиналысы өткен күнге дейін отыз күннен кешіктірмей алдын ала бекітуге тиіс.
Қоғамның жылдық қаржылық есептілігін түпкілікті бекіту акционерлердің
жылдық жалпы жиналысында жүргізіледі.
Қоғам жылдық қаржылық есептіліктің аудитін жүргізуге міндетті. Қоғамға
аудит Дирекорлар кеңесінің, Басқарманың бастамасы бойынша қоғам есебінен не
ірі акционердің талап етуі бойынша оның есебінен жүргізіледі, бұл ретте ірі
акционер аудиторлық ұйымды дербес анықтауға құқылы. Ірі акционердің талап
етуі бойынша аудит жүргізілген жағдайда, Қоғам аудиторлық ұйым сұратқан
барлық қажетті құжаттаманы (материалдарды) беруге міндетті.
Егер Қоғамның Басқармасы Қоғамға аудит жүргізуден жалтартса, аудит кез
келген мүдделі тұлғаның талап-арызы бойынша сот шешімін тағайындалуы
мүмкін.
Қоғамның алдына қойған негізгі міндеті: максималды табыс алу, ол үшін
қоғам өзінің сату және өткізу жұмыстарын ұлғайтады және қызмет көрсету
сервисін жетілдіреді, содан оның қаржылық жағдайы бір қалыпты тұр.
Қоғамның заңды мәртебесі:
1. Қоғам Қазақстан Республикасының Әділет Министрлігінің органдарымен
мемлекеттік кезінен бастап заңды тұлғаның құқықтарын иеленеді.
Қоғам өз қызметін Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне,
Қазақстан Республикасының Акционелік қоғамдар туралы Заңына
сәйкес атқарады.
2. Қоғам жұмыскерлерінің жылдық орташа саны 25 адамнан көп болатын
немесе бір жылғы активтерінің жалпы құны айлық есеп көрсеткішінің
жиырма бес мың есесінен артық болатын ірі бизнестің субъектісі
болып табылады.
3. Қоғам өз жарғысымен және қатысушылардың жалпы жиналысының
шешімдерінің Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасының
шегінде құқықтарға ие, қызметін атқару үшін қажетті рәміздері
(банктік шоттары, соның ішінде валюталық шоттары, мөрі,
мөртаңбалары, бланктері, таура белгілері, т.б.) бар.
4. Қоғам коммерциялық ұйым болып табылады, қызметінің мақсаттырна жету
үшін өз атынан мәмілелер жасауға, мүліктік және жеке мүліктік емес
құқықтарды иеленуге, міндеттерді қабылдауға, соттарда арыз беруші
ретінде әрекет етуге құқылы.
5. Қоғам Қазақстан республикасынң аумағында және одан тыс жерелерде
филиалдар мен өкілдіктерді құруға, басқа заңды тұлғалармен
бірлестіктерге (одақтарға) кіруге, сондай-ақ басқа заңды
тұлғалардың қатысушысы болуға құқылы.
6. Қоғам өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі Қазақстан
Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес өтеп алынуы мүмкін
барлық мүлкімен жауап береді. Мемлекет пен оның органдары Қоғамның
міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Қоғамның қатысушылары оның
міндеттемелері бойынша жауап бермейді және өздерінің енгізген
салымдарының құны шегінде Қоғамның қызметіне байланысты шығындар
тәукелін көтереді. Жарғылық капиталрға салымын толық енгізбеген
Қоғамның қатысушылары әр бір қатысушының енгізілмеген салым
бөлігінің құны шегінде оның міндеттемелері бойынша ортақ
жауапкертшілік көтереді.
Қоғам қатысушыларының құқықтары мен міндеттері:
Қоғам қатысушылары міндетті:
1. Қоғамның жарғысымен, құрылтай шартымен және Қазақстан Рсепубликасының
заңнамасымен белгіленген тәртіпте Қоғамның істерін басқаруға қатысуға,
2. Қоғамның басқарушы органдарын сайлауға, тағайындауға, кері шақырып
алуға және с айлануға;
3. Қоғамның қызметі туралы ақпарат алуға, бухгалтерлік және басқа
құжатнамамаен танысуға;
4. Қатысушыларының Жалпы жиналысының құзыретіне сәйкес оған жарғымен және
Қазақстан Рсепубликасының заңнамасымен қарастырылған тәртіпте Қоғамның
қызмет мәселелері жөнінде ұсыныстар жасауға;
5. Қазақстан Республикасының заңнамасына және қатысушыларының Жалпы
жиналысының шешіміне сәйкес Қоғамның жарғылық капиталындағы үлесіне
сәйкес Қоғамның қызметінен кіріс алуға;
6. Қоғамның жарғылық капиталындағы өзіне тиесілі үлесті (үлесінің бір
бөлігін) сатуға немесе басқаша шеттетуге (соның ішінде кепілге алуға);
7. Қоғам тараған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін
қалған мүліктің құнын немесе Қоғамның барлық қатысушыларының келісімі
бойынша осы мүліктің бірбөліні заттай алуға;
8. Қазақстан Республикасының заңнамасымен қарастырылған тәртіпте үлесін
шеттету арқылы Қоғамке қатысуын тоқтатуға.
Қоғам қатысушылары міндетті:
1. Қоғамның құрылтай шартымен және жарғымен қарастырылған тәртіпте,
мөлшерлерде және мерзімдерде жарғылық капиталына салымдар енгізуге;
2. Қоғамның құрылтай құжаттарының талаптарын сақтауға;
3. Құрылтайшартының талаптары мен Қоғамның жоғарғы басқару
органдарының шешімдерін орындауға;
4. Қоғамның жарғысымен және құрылтай шартымен белгіленген тәртіпте
Қоғамның қызметне қатысуға, оның ішінде Қоғамның коммерциялық
жобаларын жүзеге асыру шегінде өзіне қабылдаған міндеттемелерді
орындауға;
5. Қоғам коммерциялық құпия деп жарияланған мәліметтерді таратпауға;
6. Қоғамке шығын әкелуі ықтимал қызметтен бас тартуға.
Қоғамның қатысушылары Қазақстан Рсепубликасынң заңнамасымен, құрылтай
құжаттырмен және қатысушылардың Жалпы жиналысының шешімдерімен
қарастырылған басқа да құқықтарға ие болып, міндеттерді көтеруі мүмкін.
Қоғамның мүлкі:
Қоғамның мүлкі құрылтайшылардың (қатысушылардың) енгізген алғашқы
салымдарының, қосымша жарналардың, Қоғамның кәсіпкерлік және шаруашылық
қызметтен алынған кірістердің есебінен, сондай- ақ Қазақстан
республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған басқа көздерден құралады.
Қоғам негізгі қорлардан, айналымдағы қаражаттардан, басқа да құндылықтардын
құралған мүлкіне Қазақстан Республикасының заңнамасымен қарастырылған
тәртіпте иелік ету, пайдалану және өкімдік ету құқығын жүзеге асырады..
Жарғылық капиталы:
Қоғамның қызметін қамтамассыз ету үшін қатысушылардың ақшалай
салымдарының есебінен Қоғамның жарғылық капиталы құралады. Қоғамның
мемлекеттік тіркелуі кезінде жарғылық капитал толығымен құралады. Қоғамның
жарғылық капиталы барлық қатысушылардың қосымша пропорционал салымдар
енгізу арқылы, Қоғамның жеке меншік қаражаттарының есебінен, барлық қалған
қатысушылардың келісімі болған жағдайда бір немесе бірнеше қатысушының
қосымша салым енгізу арқылы, Қоғамның құрамын жаңа қатысушыларды қабылдау
арқылы ұлғайтылады. Қоғамның жарғылық капиталы Қоғам қатысушыларының
салымдарының мөлшерін пропорционал азайту арқылы немесе жекелеген
қатысушылардың үлестерін толығымен немесе бір бөлігін өтеу арқылы
азайтылады. Қатысушылардың Жалпы жиналысы жарғылық капиталды азайту туралы
шешім қабылдаған күннен бастап екі ай ішінде Қоғам жарғылық капиталының
азайғандығы туралы хабарламаны барлық несие берушілеріне жіберуге немесе
Қоғам туралы мәліметтер жарияланатын ресми басылымда сәйкес хабарландыру
беруге міндетті. Қоғамның жарғылық капиталы мемлекеттік тіркелген кездегі
заңнамамен белгіленген ең аз мөлшерден төмен азайтуға жол берілмейді.
Қоғам қатысушыларының жарғылық капиталдағы үлестері және Қоғамның мүлік
құнындағы сәйкес үлестері (мүліктегі үлесі) Қоғамның жарғылық
капиталындағы салымдарына пропорционал болады және бүтіннің бір бөлігі
немесе пайыз түрінде беріледі. Қоғам қатысушысы Қоғамның мүлкіндегі үлесін
немесе оның бір бөлігін Қоғамның басқа қатысушыларына немесе үшінші
тұлғаларға сатуға немес басқа жолмен беруге құқылы. Қоғамның қатысушысы өз
үлесін Қоғамның бас қатысушылардың алдындағы міндеттемесінің қамтамасыз
етілуі ретінде кепілге салу құқылы. Осындай мәмілелерді жасау үшін Қоғамның
немесе басқа қатысушылардың келісімі талап етілмейді. Қоғамның қатысушылары
үшінші тұлғалар алдындағы қоладныстағы заңнамамен қарастырылған тәртіпте
қатысушының үлесін немесе оның бір бөлігін артықшылықпен сатып алу құқығын
пайдаланады. Қоғамның қатысушысының үшінші тұлғалар алдындағы
міндеттемесінің қаматамасыз етілуі ретінде үлесін (оның бір бөлігін)
үшінші тұлғаларға қолданыстағы заңнамаға сәйкес шеттетуіне немесе үлесті
(үлестің бір бөлігін) кепілге салуына жол беріледі. Кез келген негіз
бойынша үлеске деген құқықты жоғалту қатысушысының Қоғамнан шығуына алып
келеді. Қолданыстағы занамамен белгіленген тәртіпте үлесті иелену
иеленушінің Қоғам қатысушыларының құрамына кіруін білдіреді.
Бурундай Авия Қоғамның бухгалтериясы бухгалтерлік есебінің келесі
бөлімшелерінен құралады: негізгі құралдар және тауарлық материалдық
құндылықтардың есебі; еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысу есебі;
ақша қаражатының есебі (кассалық опрециялар есебі және есеп айырысу
шотындағы ақша және валюталық шотындағы ақша операцияларының есебі),
сатыпалушылар мен тапсырысшылармен, сондай - ақ жабдықтаушылар мен
мердегерлемен есеп айырысудың есебі.
2. Техникалық-экономикалық көрсеткіштерін талдау
Қоғамның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етеді. Сондықтан да
серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу - жақсы қаржылық жағдайдың
бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз жинақ қорларын
тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты
қоғамдарға салады. Инвестициялық тартымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні
ғана емес, болашақта да қоғамның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы
болуы тиіс.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғарғы
қоғамдармен келісім-шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы органдары,
әсіресе салық инспекциясы қоғамның жағдайы тұрақты болғанын қалайды, себебі
тек осындай қоғам ғана салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді уақтылы
және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай қоғамның бәсекелестік қабілетін және оның
іскерлік қарым-қатынастағы потенциялын анықтайды, қоғамның өзінің және оның
Қоғамтердің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы экономикалық
қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін бағалайды. Қоғамның
қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың ең жақсы тәсілі, бұл –
талдау, ол қоғамның даму бағытын бақылауға, оның шаруашылық қызметіне
кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және осындай жолмен басқарушылық
шешімдерді өңдеумен қоғамның өзінің өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында
байланыстырушы қызмет атқарады.
Қоғам осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс
басқарады деген сұраққа жауап береді: қоғам осы мерзімге дейінгі уақытта
қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарады. Қаржы ресурстары жағдайының
нарық талаптарына сай болуы және де қоғамның дамуына байланысты
қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады, себебі қаржылық
тұрақтылықтың жетіспеушілігі қоғамның төлеу қабілетінің жоқтығына және оның
дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал көп болуы – дамуға кедергі жасап,
басы артық қорлармен және резервтермен қоғам шығындарын көбейтуіне әкеліп
соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші қоғамдардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты келесілер болып табылады:
• Қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
• Активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестігі,
оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділігін
зерттеу;
• Айналым капиталының көлемін, оның өсуін және ағымдағы
міндеттемелермен ара қатынасын;
• Қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
• Қоғам активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
• Ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық
борыш және қорлар есебі;
• Баланстың өтімділігін, қоғамның қаржылық тұрақтылығын және төлеу
қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін
анықтау;
• Қоғам табыстылығын бағалау;
• Қоғам табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептен шығару;
• Қоғамның іскерлік белсенділігін анықтау;
• Қоғамның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау қоғамның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады.
Қоғамның пайдасы өндірістің тиімділігін сипаттайтын қорытынды көрсеткіш
болып табылады. Қазіргі нарықтық экономика кезінде қоғам қызмет етуінің
экономикалық қажеттілігі кіріс алумен анықталады.
Қоғамның табыстылығы абсолюттік және қатынасты көрсеткіштермен
сипатталады.
Табыстылықтың абсолюттік көрсеткіші – кіріс немесе пайда сомалары болып
табылады. Кіріс көрсеткіштерінің жүйесі қаржы нәтижелер туралы абсолюттік
көрсеткіштерден тұрады. Қаржы нәтижелер кіріс немесе зиян болады. Кірістің
абсолюттік көрсеткіштері: өнім өткізуден түскен кіріс; жалпы кіріс; негізгі
қызметтен түскен кіріс; негізгі емес қызметтен түскен кіріс; салық салынуға
дейінгі жай қызметтен түскен кіріс; салық салынғаннан кейінгі жай қызметтен
түскен кіріс; төтенше жағдайлардан түскен кіріс; таза кіріс.
Кіріс көрсеткіштерін талдаудың негізгі міндеттеріне жататындар:
Табыстылық абстрактілік көрсеткіштің жоспарының орындалуына баға беру;
таза кірістің қалыптасуының элементтерін қарастыру; кіріске әсер ететін
факторлардың шамасын шешу және өлшеу; кірісті бөлу бағыттарын,
тенденцияларын қарастыру; кірістің өсу резервтерін шешу; қоғамның болашақта
дамуына байланысты кірісті тиімді пайдалану жөнінде шараларды өңдеу;
табыстылық жөнінде әр түрлі коэфиценттерді зерттеу және олардың деңгейіне
факторларды қарастыру.
Қоғам табыстылық көрсеткіштеріне қоғамның активтерінің, ұзақ мерзімді
активтердің, ағымдағы активтердің, өндірістік қорлардың, негізгі өндірістік
қорлардың, айналым өндірістік қорларының, сату көлемінің, өткізілген
өнімнің, негізгі қызметті, меншікті капиталдың, сондай-ақ, заемды
капиталдың табыстылығы жатады.
Қаржылық есеп беруді дайындау мен ұсыну үшін мекеменің басшылығы қаржы
жағдай, оның нәтижелері мен қаржылық жағдайдағы өзгерістер жайлы ақпаратқа
сүйене отырып, жауапкершілікті көтереді.
Кез-келген шаруашылық субъектінің басты мақсаты табыс алу болып
табылады. Табыс- нарықтық жағдайда шаруашылық экономиканың ең маңызды рөлін
атқарады. Сонымен қатар табыс еңбеккерлердің материалдық және әлеуметтік
қанағаттануы болып табылады. Қаржылық нәтиже табыс немесе зиян түрінде
болады. Қазақстан Республикасында халықаралық есепке көшуге байланысты
табыс есебі бухгалтерлік есеп стандартының 5-ші Табыс деп аталатын
стандартында жүргізіледі.
Қоғамда қаржылық нәтиже субъектіде негізгі қызметтің қаржылық нәтижесі
(табыс немесе зиян) мен негізгі емес қызметтің қаржылық нәтижесінен (табыс
немесе зиян) тұрады:
Әрбір шаруашылық субъектінің жарлығына байланысты оның негізгі қызметі
анықталады. Мысалы, өнім өндіру, қызмет көрсету, жұмыс атқару, сауда
саттықпен шұғылдану, жүк және жолаушыларды тасымалдау. Негізгі қызметтің
қаржылық нәтижесін былай анықтаймыз:
Дайын өнімді (жұмыстар мен қызметтерді) сатудан түскен табыс – сатылған
өнімнің өзіндік құны болып табылады.
Жоғарыда аталған көрсеткіштерді есепке ала отырып, Бурундай Авиа
Акционерлік қоғамның қаржы-шаруашылық қызметін талдауды қарастырайық. Ол
үшін Қоғамның 2010 жылғы және 2011 жылғы көрсеткіштерін салыстырамыз. Екі
жылдық көрсеткіштерін салыстыру компанияның кірісі мен шығысының
халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес жүргізілгендігін көрсетеді.
Кесте 1 - Бурундай Авиа Акционерлік Қоғамның қаржы-шаруашылық
қызметін талдау*
№ Көрсеткіштер 2010 ж. 2011 ж. Ауытқу Өсу
(+, -) қарқыны
1 Қызмет көрсетуден 65749656 98755985 33006329 150,2
түскен табыс (мың.тг)
2 Сатылған өнімнің 51493357 60598498 9105141 117,68
өзіндік құны (мың.тг)
3 Жалпы табыс (мың.тг) 1425629 38157487 23901188 267,65
4 Мерзімдік шығындар 9649104 11589423 1940319 120,1
(мың.тг)
5 Негізгі қызметтен 4607195 26568064 21960869 576,66
түскен кіріс (мың.тг)
6 Негізгі емес қызметтен- - - -
түскен кіріс (мың.тг)
7 Кіріс (барлығы) 4607195 26568064 21960869 576,66
(мың.тг)
8 Жұмысшыладың орташа 94 105 11 111,7
саны (адам)
9 Еңбек ақы қоры 38895520 43494000 4598480 111,82
(мың.тг)
10 жұмысшының орташа 413782 414228 446 100,1
жылдық еңбек ақысы
(мың.тг)
11 Нгізгі құралдардың 544 069 547 696 3627 100,66
орташа жылдық құны
12 Қор қайтарымы 120,84 180,31 59,47 149,21
* компанияның қаржылық есеп беру құжаттары негізінде
1-кестедегі мәліметтер бойынша қызмет көрсетуден түскен кіріс 2010
жылмен салыстырғанда 33006329 мың теңгеге өскен. Сатылған өнімнің өзіндік
құны 2011 жылы 9105141 артып отырғаны кестеде көрсетіп тұр. Жалпы табыстың
23901188 мың теңгеге өсуі жағымды көрініс болып табылады. Сондықтан кіріс
те ұлғайып отыр, яғни 2010 жылға қарағанда 2011 жылы 21960869 мыңға
ұлғайған. Бұл дегеніміз компанияның табысты жұмыс атқарылып жатқанының
көрінісі. Жұмысшылардың орташа саны 111,7%-ға өскен. Сондықтан, еңбек ақы
қоры 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 111,82%-ға өсті. Жұмысшылардың
орташа жылдық еңбек ақысы 446 мың теңгеге ұлғайды. Негізгі құралдардың
орташа жылдық құны 100,66%-ға ға ұлғайғаны кестеде көрсетілген. Қор
қайтарымы 59,47 мыңға өсті.
Қызмет көрсетуден түскен кірістің өзгеруіне динамика бойынша еңбек
факторларының әсерін есептеу үшін келесі кестені құрамыз:
Кесте 2 - Бурундай Авиа Акционерлік Қоғамның еңбек ресурстарын тиімді
пайдалануын талдау*
№ Көрсеткіш Өлшем 2010 2011 Ауытқу Өсу
бірлігі қарқыны
1 Қызмет көрсетуден Мың.тг 65749656 98755985 33006329 150,2
түскен кіріс
2 Қызметкерлердің адам 94 105 11 111,4
орташа тізімдік саны
3 Қызметкердің орташа тг 699464 940533 241069 134,4
жылдық еңбек
өнімділігі
* қоғамың қаржылық есеп беру құжаттары негізінде
Кестедегі мәліметтерден байқайтынымыз, қызмет көрсетуден түскен
кірістің өсуі 2 факторға: 1 - қызметкерлердің санының 11 адамға өсуіне, 2-
қызметкерлердің орташа жылдық еңбек өнімділігінің 241069 теңгеге өсуіне
байланысты. Сондықтан бұл компанияда еңбек ресурстары тиімді пайдаланған,
себебі еңбек өнімділігі 2010 жылмен салыстырғанда өскен және еңбек
ресурстарын тиімді пайдалану есебінен қызмет көрсетуден түскен кірістің өсу
резервтері есептелінеді.
Қорыта келгенде, халықаралық қаржылық есеп стандарты бойынша кірістер
мен шығыстардың есебі мен аудитін анықтау барысында Бурундай Авиа
Акционерлік Қоғамының қаржылық жағдайындағы бәсекелестік қабілеті мен оның
іскерлік қарым-қатынастағы потенциялы көрсетіліп, қоғамның өзінің және оның
Қоғамтердің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы экономикалық
қызығушылықтарға лайық екені анықталды.
1.3 Бурундай Авиа АҚ-ның есеп саясаты
Қазақстанды экономикалық жаңарту мен халықаралық нарықта бәсекеге
қабілеттілігін нығайтудың қосымша құралы ретінде БСҰ-ға кіруі, елдегі
нарықтық қатынастар дамуының стратегиялық бағыттағы есеп пен есептік
ақпараттық сапасына айрықша талаптар қояды. Сондықтан қазіргі кезде
бухгалтерлік есеп шаруашылық жүргізуші субъектілерде ерекше маңызды орынға
ие. Ол Бухгалтерлік есеп туралы, Салық және бюджетке төленетін басқа да
төлемдер туралы, Қазақстан Республикасының стандартында, субъектілердің
қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есебінің типтік шоттар тізбегінде
бекітілген ортақ принциптер мен ережелер, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Бухгалтерлік есепке алу жөніндегі Ұлттық комиссиясының
бухгалтерлік есепке алу жөніндегі шығарған нұсқаулары, ережелері мен
ұсыныстары негізінде ұйымдастырылады. Оның үстіне Республикада қолданылып
жүрген бухгалтерлік есепке алу жүйесі халықаралық бухгалтерлік есеп
стандартына барынша жақындатылған. Халықаралық стандартпен есеп саясатын
құрудағы мақсат – қаржылық есеп берудегі есебін ұйымдастыруда халықаралық
тәжірибелерді оңтайлы басқару шешімдерін қабылдауын қамтамасыз ету
мақсатымен Республикадағы акционерлік қоғамның шаруашылық жүргізу
ерекшеліктерін ескере отырып, есеп беру есебінің әдісімен әдістемесін
пайдалана отырып әзірлеу, енгізу.
Бухгалтерлік есеп әдістемесі үшін бухгалтерлік табыстың шамасы мен оның
салық салынатын базамен қандай байланысы бар екендігін түсіну және оны
түсіндіру маңызды мәселе болып табылады. Оның басты ерекшелігі: кез-
кекелген қаржылық қорытынды есеп мемлекеттік салық органдарының мүддесі
үшін құрылуға тиіс.
Республикамызда бухгалтерлік есепті реформалау үшін ағылшын-американдық
модель таңдалды. Қабылданған бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі, қоғамды
ашығырақ көрсетуге, ішкі және сыртқы инвесторлардың назарын көбірек бұруға
мүмкіндік береді.
Акционерлік қоғамдардың есеп беруі: методикасы мен методологиясын
халықаралық стандартында Қаржылық қорытынды есеп берудің төмендегі
концепцияларымен қарастырамын:
- Қоғамның қаржылық қорытынды есебін жүргізу мақсаты;
- Бухгалтерлік ақпараттардың сапалық сипаттамасы;
- Бухгалтерлік ақпараттарды есепке алу принциптері;
- Қаржылық қорытынды есеп элементтері.
Еліміздің бәсекелестікке қабілетті 50 мемлекеттің қатарына қосуда
экономикада болып жатқан түбегейлі өзгерістер қатарына бухгалтерлік есепке
алу жүйесінің халықаралық стандартқа көшуі де жатады.
Оның ішінде еліміздің бухгалтерлік есепке алу жүйесі – халықаралық
қаржылық есеп стандартына көшуі. Сондықтан қоғамымыздың объективті
экономикалық заңдылықтарын анықтау және ол заңдарды пайдалану шараларын
дұрыс белгілеу үшін бухгалтерлік есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың
маңызы зор.
Сонымен қатар бухгалтерлік есеппен қазіргі экономика жүйесін
ұйымдастыру мен басқару, іскерлік, экономикадағы саясат пен шешімі,
стратегиа мен тактиканы қабылдау ісіне мәліметтерді таңдауға ақпараттар
дайындау болып табылады. Осы күнгі ұйымдардың барлығы кәсіпкерлік мақсатпен
әрі өнім өндіріп, әрі ол өнімді сату арқылы табыс табу үшін
құралады.Табысқа жетуде басты мақсаты талдау, түсінік беру және ұйымның
даму бағытын анықтауға, басқару шешімін қабылдау үшін түрлі баламалы
мәліметтерді таңдауға ақпараттар дайындау болып табылады.
Біріккен сауда ұйымдарға (БСҰ) кіру шеңберіне көшу рәсімін реттейтін
құжат 1 ХҚЕС –ын алғашқы қолдану ХҚЕС (ІҒRS) болып табылады. БСҰ-на
Қазақстан Республикасының акционерлік қоғамдары мен ұйымдары Бастапқы
Балансты қалыптастыруы қажет, ондағы мақсат бастапқы баланс кейіннен ХҚЕС-
ын қолдану үшін бастапқы нүкте болып табылады.
Мұнда ХҚЕС бойынша алғашқы қаржылық есептілікті жасаған кезде
қолданылатын есеп саясаты есептік күнгі ХҚЕС талаптарына сәйкес келуі тиіс
және есеп беру методологиясы осы стандартта айқындала түседі. 1-ХҚЕС есеп
саясатындағы өзгерістер ХҚЕС-на көшкен күннен басталатын кезеңдерге
қолдануы тиіс деп нақтылайды.
ХҚЕС1 ХҚЕС бастапқы қолдану басты мақсаты жалпы бағыттағы қаржылық
есепті ұсыну үшін негізін ашу болып табылады.
Стандарт келесілерді камтиды:
- қаржылық есепті ұсынудың жалпы ерекшесі;
- қаржылық есеп құрылымы бойынша ұсыныстар;
- қаржылық есеп мазмұны бойынша минималды талаптар;
- қаржылық есептің ХҚЕС-на сәйкестігіне ұсыныстар;
- қаржылық есептің ХҚЕС-тан мүмкін ауытқулары бойынша ұсыныстар.
Әдістеме –латын тілінен аударғанда, қандайда ғылыми құбылыстарды
зерттеу әдістер жалпыламалары.
Әдіс термині бір нәрсеге жету жолықарағанда, әдістеме дегеніміз
шаруашылық жүргізуші субъектінің нәтижелерінің функционалданушылық кешенді
түрлі әдістермен зерттеу.
Әдістеме сөзі қоршаған ортадағы құбылыстардың өзгеру жүйесіндегі
көзқарастың фундоменталдық концепциаларының негізінде құрылады.
Егерде ХҚЕС әдістемесіне келсек, ол қаржылық есеп берудегі ақпараттарды
даярлауға негізделген. Ал мұның байланысы дүние жүзілік бухгалтерлік
қоғамдықтың біліктілік деңгейде қызмет атқару үшін ХҚЕС қолдануы.
Осыған байланысты халықаралық стандарттармен жұмыс жасайтын шаруашылық
ұйымдардан, ХҚЕС-тің (талаптарын) негізінде жұмыс жасауды талап ете
алмайды.
ХҚЕС-ң жалпы әдістемесі белгілі бір ережелермен жұмыс жасауды
негіздесе, қаржылық есеп беру мақсаты ақпараттарды пайдаланушыларды
ақпаратпен қамтамасыз ету.
Қаржылық есетің есеп ақпарат жүйесі субъектінің активтерінің,
капиталдары мен міндеттемелерінің мәліметтеріне, сондай-ақ шаруашылық
өміріндегі материалдық құндылықтардың қозғалысында, өндірілген өнімдер мен
оны сатып өткізулерінде болған фактілерге сүйенеді. Бухгалтерлік ақпарат
жүйесі сыртқы (қаржылық) және сытқы ішкі (басқару есебі) болып бөлінеді.
Қаржылық есеп жөніндегі ақпараттар қаржылық есеп беру есебіне қажет
ағымдағы шығыстар және ұйымның табыстары мен дебиторлық және кредиторлық
қарыздардың көлемі туралы, қаржылық инвестицианың мөлшері мен одан алынатын
табыстардың, қаржыландыру көздерінің т.б. жағдайларынан құралады. Қаржылық
есепті барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер жүргізуге міндетті және оны
ашық бұқаралық ақпарат құралдарында жаряалап отырулары керек. Дер кезінде
есеп жұмысының уақтылы және сапалы жүргізілуінін қамтамасыз ету қажет.
Ол үшін шаруашылықта болып жатқан өндіріс процессін және оның нәтижесін
бейнелеу үшін бухгалтерлік есеп әдістері мен өлшеуіштерін білу керек.
Есеп әдістеріне жататындар: құжаттау, түгендеу, бағалау және
калькуляциялау, екі жақты жазу және шоттар жүйесі, баланстық тәсіл және
қорытынды қаржылық есеп. Ал жалпы есеп жұмысында қолданылатын өлшеуіштердің
негізгі түрлері зат өлшеуіші, ақша өлшеуіші және еңбек өлшеуіштері
қолданылады. Бухгалтерлік есептің мақсаттарын теориалық аспект бойынша
есептің даму кезеңдерімен келесі тәртіппен көрсетуге болады:
1) меншік иелерінің мүліктерінңің амандығын сақтау;
2) ұйымдардың тиімді басқаруын қамтамасыз ететін бақылау құралы ретінде;
3) қаржылық нәтижелерді есептеу, яғни шаруашылық операциалардың
экономикалық және құқықтық салдарын анықтау;
4) экономикасы дамыған шет елдерге тән бухгалтерлік есепті халық
шаруашылығындағы ресурстарды қайта бөлу құралы ретінде қарайды. Осы
төртінші мақсатты жүзеге асыру үшін екі шартты жүзеге асыру керек:
- экономикалық субъектілердің қаржылық есеп беру есебінің ашықтығы;
- дамыған бағалы қағаздар нарығы.
ХҚЕС-тің әдістемесінің негізін терминология (латын тілінен
шектеу,шекара) түсінігі, яғни стандарттардың мағнасын ашу,
пайдаланушылардың кезекті өзекті проблемаларын оңай жолдармен есеп кезінде
қолдану. Атап айтқанда практика жүзіндегі стандарттарды жеңіл түрде
қолдану.
Акционерлік қоғамдағы бухгалтерлік есептің негізгі әдістемелік
ұсыныстары Қазақстан Республикасының азаматтық кодексіне, ҚР Президентінің
Заң күші бар ҚР Ұлттық Банкі туралыЖарғылығына сәйкес және қаржылық есеп
берудің халықаралық стандартымен субъектілердің қаржы-шаруашылық
қызметінің Типтік шот жоспары, басқада нормативтік және құқықтық актілер
негізіне байланысты жүргізіледі. Осы аталған құжаттардың негізінде ұйымдар
өз есеп саясатын құрады.
Есеп саясаты – ол ұйымдардың басқару органдарының бухгалтерлік есеп
жүргізі және қаржылық есептемесін ашып көрсету туралы әдістемелер жиынтығы.
Есеп саясатын құру маңызды процедура болып табылады және ол қаржылық
есептеме дайындауға әсер етеді. Шаруашылық субъектілері сиақты Қазақстан
Республикасының ұйымдары бухгалтерлік есепті және қаржылық есептеме жүргізу
үшін ішкі және сыртқы пайдаланушыларына есептік саясат жүргізеді.
2000 жылы Кеңеспен шығарған ХҚЕС-ты үш буклеттер: ХҚЕС, Қорытындылауға
арналған негіз және қолдану жөніндегі нұсқама мен шыққан. Осыған байланысты
Есеп саясаты ХҚЕС кешенділігіне және әдістемелік қиындығына байланысты
шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне қолдануға мүлдем келмейді. Олар
үшін оңайтылған нысандары жасалуда.
Есептік саясатты жүргізу барысында 1- ХҚЕС бастапқы қолдану ІFRS-на
және басқа да стандартқа сүйенеді. Акционерлік қоғамдар өз қаржылық
жағдайларына байланысты өздеріне қажет және әрі пайдалы әдістерді таңдап
алулары керек.
Есеп саясаты келесідей негізгі аспектілерден тұрады:
-есептік саясаттың жалпы жағдайы;
-есептік саясаттың нормативтік құқықтық базасы;
-есептік саясаттың таратылытын есептік кезеңдері;
-бағалау әдістері және қаржылық активтері мен міндеттемелерді [бастапқы
толық құны (нарықтық құны), ағымдағы құны (нарықтық құны), сатып өткізу
құны( әділетті құны), дисконтталған құны] тану;
- ұйым қызметінің табыстары мен шығыстарын тану тәртібі және басқада
табыс пен шығыс баптарын ашу;
-қаржылық есеп беру консолидациаланған тәсілдері (егер ұйымдарының
филиалдары немесе еншщілес заңды тұлғалары болған жағдайда);
-ұйымда қолданылатын бухгалтерлік есеп принциптерін ұйымдастыру, оларды
әрбір қаржылық есептеме баптарына пайдаланылады.
Есеп саясаты өз құрылымы мен мазмұндық нысаны бойынша үш дәстүрлі
блоктардан тұрады:
1) жалпы бөлім;
2) ұйымдастыру бөлімі;
3) әдістемелік (методологиялық) бөлімі.
Жалпы ережелер бөлімінде қарастырылады:
• ұйым туралы жалпы мәліметтер;
• қаржылық жағдайлар, қызмет нәтижелері және осы ұйымның қаржылық
жағдайындағы өзгерістер туралы шынайы ақпаратты қалыптатырудың
қамтамсыз етілуі туралы оның есеп саясатының негізгі мақсаты;
• таңдап алған есеп саясаты арқылы қаржы есептілігінің халықаралық
қаржы есептігінің барлық талаптары мен Түсіндірмелер жөніндегі
тұрақты комитеттің түсіндірмелеріне жекелей, сондай-ақ жиынтық
түрінде сәйкестігін қамтамасыз етуге тырысуды көрсету.
Әдістемелік бөлім ақпаратты қаржы есептілігінде көрсетудің ХҚЕС
ұсынатын таңдаулы баламаларға орай нақты тәсілдердін қамтуға тиіс.
Акционерлік қоғамның есеп саясатын қалыптастырған кезде қабылданған
және түсіндірме жазбада ашылуға тиісті бухгалтерлік есеп жүргізу
тәсілдеріне мыналар жатады:
• кірістерді тану;
• жиынтық қаржылық есеп жасау қағидаттары;
• материалдық (негізгі құралдар) және материалдық емес активтерді
тану және амортизациясы;
• заемдар бойынша шығындары және басқа шығындары капиталдандыру;
• мердігер шығындары;
• инвестициалық меншік;
• қаржылық құралдар және инвестициалар;
• қорлар;
• салықтар, оның ішінде төлеу мерзімі өткен салықтар;
• резервтер (күмәнді борыштарға, кепілдіқызмет көрсетуге және т.б)
• ақша қаражатын және олардың баламаларын айқындау;
• маңызды қателер, сипаты, ағымдағы кезең үшін және барлық өткен
кезеңдерге берілгендер үшін түзету көлемі;
• есеп саясатындағы өзгертулер.
Өзгертулер туралы ақпаратқа мыналар кіруі тиіс:
а) есеп саясатын өзгертудің себептері;
ә) өзгертулер салдарларының ақшалай көрсеткендегі бағасы;
б) есептік жылға қаржылық есепке енгізілген бұрынғы есептік кезеңдердің
тиісті деректерінің түзетілгенін көрсету.
Ұйымдастыру бөлімі бухгалтерлік есепті жүргізуге, бухгалтерия
құрылымын ұйымдастыруға және оның қызметкерлерінің лауазымдық міндеттерін
бөлуге, бухгалтерлік есеп жүргізудің қолданылатын нысандарын, шоттардың
жұмысшы жоспарын және басқаларды сипаттауға жауапты тұлғаларды анықтайтын
елеулі мәселелерді қамтиды.
Егер де ағымдағы кезеңде есептік саясатта өзгеріс болса, оның болу
себебін анықтап ашып көрсету керек, өзгеруінен болған нәтижелер Бөлінбеген
пайда (жабылмаған залал) шотында ХҚЕС-тың көшу күніне орай танылуы қажет.
Қаржы есептемесінің сыртқы пайдаланушылары ұйымның қаржылық жағдайында,
оның қызмет нәтижесі мен ақшалай қаражат ағынында үрдістерді анықтау
мақсатында қаржы есептемесінің бірнеше жылдық көрсеткіштерін салыстыру
мүмкіндігіне ие болуы керек.
Есеп саясаты стандарт ережелеріне сәйкес мынадай: қабылданған
халықаралық стандарттардың заңға сәйкес қашан талап етілген немесе сыртқы
пайдаланушыларға өте орынды әрі сенімді ақпаратты қашан ұсынған жағдайда
ғана өзгеруі мүмкін.
Есеп саясатының өзгерісін:
* Ретроспективті тәсілдеме немесе
* Преспективті (келешекті) тәсілдеме қолдануға брлады.
8 Таза табыс(залал), Есеп саясатындағы негізгі қателер мен өзгерістер
халықаралық стандартына сәйкес Есеп саясатының өзгеруі ретроспективті
немесе переспективті тәсілдемесі бойынша жүзеге асуы мүмкін.
Ретроспективті тәсілдеме егер жаңа есеп саясаты қалайда әрқашан
қолданылатын болса, онда солай жаңа Есеп саясаты барлық оқиғалар мен
операциаларға қолданылуы керек деген тұжырымға тоқтайды.
Переспективті тәсіл өзгеріс енген күннен бастап болған оқиғалар мен
операциаларға жаңа есеп саясатының қолданылуын білдіреді. Мейлі ол бастапқы
кезеңде бөлінбеген пайданың сальдосы немесе таза пайда немесе ағымдағы
есептік кезеңнің залалы болсын, сол себепті қолда бар сальдо қайта
саналмайды.
ҚЕХС стандартының рұқсат еткен айырмашылықтары:
• Бизнестің бірігуі;
• Бастапқы құн ретінде қайта бағаланған құн немесе әділ құн;
• Қызметкерлерге сый ақы;
• Жинақталған бағам айырмалары;
• Құрамдастырылған қаржы құралдары;
• Еншілес, бірлескен және қауымдастырылған компаниалардың
активтері мен міндеттемелері.
Жаңа есеп саясатын қолдануды бастамас бұрын, қазіргі қолданып жүрген
есептік нысандарға енгізілген кейбір көрсеткіштерді түзету талап етіледі.
Бұл халықаралық стандарттар бойынша алдағы уақытта есеп жүргізу үшін
тірек пункті болады. Кіру балансын қалыптастыру тәртібі 1ХҚЕС-нда
(ІFRS)айқын белгіленген:
1. ХҚЕС бойынша танылу талап етілетін барлық активтер мен
міндеттемелерді тану.
2. ХҚЕС бойынша танылу талап етілмейтін барлық активтермен
міндеттемелерді танымау, ал бұл мысал үшін:
16 ХБЕС-на сәйкес негізгі құралдарды тану өлшемдеріне сай келмейтін
объектілер;
38 ХБЕС- на сәйкес материалдық емес активті тану өлшемдеріне сай
келмейтін объектілер;
2 ХЕБС- на сәйкес, өтпей жатқан тауар –материалдық босалқылар.
3. Ұлттық ережелерге сәйкес танылған есептілік баптарын активтердің,
міндеттемелердің немесе меншікті капитал элементтерінің бір түрі ретінде
жіктеу, алайда қазіргі ХҚЕС-на сәйкес активтердің, міндеттемелердің немесе
меншікті капитал элементтерінің басқа түрі көрсетіледі.
4. Активтер мен міндеттемелер баптарының ХҚЕС-на сай келетін бағалауға
енгізу:
- қаржы құралдары, оның ішінде дебиторлық берешек және несиелер(39-
ХБЕС);
- шетелдік компанияға инвестициялар (бағамдық айырмалар)(21-ХБЕС);
- кейінге қалдырылған салықтар(12-ХБЕС);
- резервтер (бағалау міндеттемелері)(37- ХБЕС);
- негізгі құралдармен материалдық емес активтердің құнсыздануы(36-
ХБЕС);
-кіріс(18- ХБЕС);
-сый ақы бойынша міндеттемелер(19- ХБЕС).
ХҚЕС бойынша Акционерлік қоғамдардың алғашқы қаржы есептемелері ХҚЕС-на
сәйкес ең кемінде бір жылға салыстырмалы ақпаратты енгізуі керек. Бұрынғы
ұлттық есептеудің тәртібінен ХҚЕС-на ауысу оның қаржылық жағдайына, есептік
кезеңдегі ақша ағымы мен қаржы нәтижелеріне қалай ықпал еткенін Акционерлік
қоғам түсіндіріп, түсіндірмеде жазуы тиіс.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасындағы Акционерлік қоғамдардың БСҰ кіру
табалдырығында Есеп саясаты Кеңес шығарған ХҚЕС-мен, және 1973 жылғы
комитетпен шығарылған ХБЕС –ның қамтылғандығын ескергендері жөн.
Қорыта келгенде, Акционерлік қоғам қызметінің ерекшелігі шегінің
бастауының іске асыру жағдайлары, басқару персоналдарының біліктілігімен
күрделі деңгейдегі алдағы мақсатымен шешіліп, басқару техникасының
аспектілерімен қарастырылуы міндетті. Сондай-ақ есеп саясатындағы әр нақты
сұрақ есепте орын алып, қаржылық есеп беруде дұрыс шешім мен түсінікке
негіз болуы керек.
2-Тарау. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп
айырысудың экономикалық мәні және қазіргі жағдайда
оларды есепке алуды жетілдіру мәселелері.
2.1.Ғалымдардыдың еңбегіндегі жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп
айырысудың толық жетілдіру сұрақтары
Қазақстан аудит орталығы тәуелсіз аудиторлық компаниясының
директоры В.В.Радостовецтың ойы бойынша, жабдықтаушы мен тапсырыс берушінің
арасындағы есептесуде басты проблемасы талапқа көну келісім-шартын бұрыс
құруда деп есептейді. Талапқа көну келісім-шарты, кейде цессия келісім-
шарты деп аталатын, төлемсіз шешу пробемаларында кең қолданылатын
нормативті-заңды құрал болып табылады. Цессия келісім-шарты бойынша бір
заңды тұлға қайтару негізінде міндеттерінің құқысын атқару талабын басқа
заңды тұлғаға толық немесе жартылай мөлшерде тапсырады. Бастысы, кез-
келген цессия келісім-шарт мәтініндегі тиісті болуы - ескіден жаңа
кредиторға құқыңының негізін және ретін тапсыруы. Бұл жерде, цессия келісім-
шартында екі жақта, мысалға: тек, тапсырылған қарыз ақшаның саны немесе
тауардың сапасы, басқа тұлғаға берілу талаптары көрсетілуі керек емес,
сонымен қатар міндетті тұрде, айқын жағдайлардың туындауына негіз болған
нақты құжаттарды атауы қажет. Бұл құжаттардың көшірмелері куәландырылып,
цессия келісім-шартының қосымшалары болуы тиіс.
Цессия келісім-шартына отырғанда заңнамалық актілерде анықталған шек
қоюларды да ескеру жөн. Сонымен қатар, басқа тұлғаға алимент төлеу талап
құқысын және өмірге немесе денсаулыққа зиян келтіруге жол беруге болмайды.
Тәуелсіз аудитор З.П.Дружининнің ойы бойынша, жабдықтаушылармен
есептесуде өте жиі кездесетін проблема - жабдықтаушыға үсынылған шот -
фактураға сәйкес алдын-ала төлеуде бухгалтерлік операциялар бойынша
жазуларының қате жазылуы. Тауарды алған кезде мынадай жағдай анықталған,
жабдықтаушы үсынылған есеп-шотта тауар бірлігінің қате бағасын көрсеткен
-өз нақты бағасынан төмен, осының бәрі тауардың жалпы бағасының төмендеуіне
әкеледі. Сатып алушы жабдықтаушыға жетпеген соманы қолма-қол ақшамен төлеп,
жабдықтаушыдан касса чегін алады.
Жеке заңгерлік агенттігінің директоры Р.А.Маметовтың ойынша, тәжірибеде
таластардың бірі Заңды және нормативті актілерді қолдану жөнінде туындауы
мүмкін. Бір заңдарда және ережелерде баяндалған ерекшеліктерде тәжірибе
кезінде, кәсіптік қызметке бөгет болатын және уәкіл етілген органдармен
жағымсыз қағысуда проблемалар туындайды.
Мысалға, шот – фактура дайындап ҚҚС төлеу кезінде ҚР Салық және басқа
да бюджетке төленетін қажетті төлемдер жөнінде және Шот-фактура дайындау,
қолдану және ҚҚС төлеу ережелері Заңының 65 бабы жөнінде талай таластар
туындайды.
ҚҚС есептеу кезінде жабдықтаушының мөрі көрсетілуі қажет (ҚР Салық
және басқа да бюджетке төленетін қажетті төлемдер жөнінде Заңының 65 ҚР
қаржы Министірлігімен келісім бойынша және ҚР статистика жөніндегі
агенттігімен өнделген: Шот-фактура жабдықтаушымен 2 данада жасалады,
бастық пен бас бухгалтері, сонымен қатар басқа да тауарларға мысалы
жауапты тұлға қол қоя алады және жабдықтаушы мөр коюы қажет.
Сонымен, ҚР Салық және басқа да бюджетке төленетін қажетті төлемдер
жөнінде Заңымен тап осы заңды өндеуге арналған ережелерінің арасында
қайшылық анықталады.
1) Егер, Заң шот – фактураны мөрмен куәландыру мүмкіндігін нақты
қарастырса, онда ережелер тек мөрді кесімді түрде қажеттілік етеді.
2) Шот-фактура берілгенде жабдықтаушының бастығының қолы қажет, деген
заңда айтылмаған, ал ереженің жайларында бухгалтермен тауарларға жауапты
тұлғадан басқа жабдықтаушы бастығының қол қойюы қажет деген.
Біз білгенімізше, Жабдықтаушылармен және мердігерлер, сатып алушылар
мен тапсырыс берушілермен есептесуі қоғам мүлігінің үлкен бөлігін құрайтын
өндіріс қормен байланысты, ал заттық қордың шығындары кейбір салаларда
өнімнің өз құндылығы 90 және оданда көп %-дейін жетеді.
Сондықтан, есеп айырысу операцияларын есептеуінің үлкен маңызы бар,
олардың қалпын бақылауы, дұрыс бағалауы қоғамның рентабельділігіне және
қаржы жағдайына үлкен ықпал көрсетеді.
Теңге курсының азат жүзу бағытына ауысқанда, біздің республикамыздағы
көптеген қоғамдар өнім қорларының бағасын үнемі өсіріп тұрады. Осыған
байланысты ғалымдар мен белгілі қоғамдарының мамандары бағаға және
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу сұрақтарын толық
жетілдіруге қатысты көптеген мақалалар жазған. Солардың бірін толық
қарастырайық:
Экономика ғылымдарының кандидаты Ф.С.Сейдахметова өзінің
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуы кезіндегі қателіктері
еңбегінде, есеп айырысу операцияларымен байланысты ең кең тараған
бухгалтерлік қателікті, яғни операцияларды дұрыс бағаламаулықты ашып
көрсетеді. Қазіргі таңда көптеген қоғамдар негізгі және айналым
қаражаттарының арасындағы шекараны анықтамай, пайда табу мақсатында
өздерінің қорларын сатуға кіріскен. Ф.С. Сейдахметова кейбір қоғамдар
өздерінің жарғыларында пайдаға асыруға келмейтін немесе ескірген өндіріс
қорларымен келісім жүргізу туралы тарауларды көрсетпегендігін қателік деп
санайды. Осыдан келіп, өндірістік қорлар көптеген жылдар ішінде пайда табу
мақсатында сатылады. Бұл жағдайда келісім шарттар жарамсыз деп танылып
және салық органдарының тексеруі кезінде осы пайдалар бюджетке түсуі
мүмкін. Сондықтан Ф.С.Сейдахметова айыппұлдардан аулақ болу үшін
құрылтайшылдық құжаттардың ішінде басшының құқығы дайын өнімді сату оның
тек бір ғана құқығы деп көрсетуді ұсынады.
Қаржы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz