Компьютерлік неологизмдер
КІРІСПЕ
І. НЕОЛОГИЗМ ТҮСІНІГІ, МАҒЫНАСЫ, АУДАРЫЛУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 «Неологизм» термині мен түсінігінің мәні ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Компьютерлік неологизмдердің мағынасын аудармада анықтау әдістері
1.3 Неологизмдердің мағынасын сөздіктер көмегімен анықтау жолдары
ІІ. КОМПЬЮТЕРЛІК НЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ОЛАРДЫ ТАЛДАУ
2.1 Компьютерлік неологизмдерді қалыптастыру әдістері
2.2 Компьютерлік неологизмдерді гендерлік .лингвистикалық тұрғыдан зерттеудің нәтижелері
2.3 Компьютерлік неологизмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың өзекті мәселелері
3. КОМПЬЮТЕРЛІК НЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ АҒЫЛШЫН, ҚАЗАҚ АУДАРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
І. НЕОЛОГИЗМ ТҮСІНІГІ, МАҒЫНАСЫ, АУДАРЫЛУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 «Неологизм» термині мен түсінігінің мәні ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Компьютерлік неологизмдердің мағынасын аудармада анықтау әдістері
1.3 Неологизмдердің мағынасын сөздіктер көмегімен анықтау жолдары
ІІ. КОМПЬЮТЕРЛІК НЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ОЛАРДЫ ТАЛДАУ
2.1 Компьютерлік неологизмдерді қалыптастыру әдістері
2.2 Компьютерлік неологизмдерді гендерлік .лингвистикалық тұрғыдан зерттеудің нәтижелері
2.3 Компьютерлік неологизмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың өзекті мәселелері
3. КОМПЬЮТЕРЛІК НЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ АҒЫЛШЫН, ҚАЗАҚ АУДАРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Жаһандану үрдісімен тілдер үнемі даму үстінде. Олардың түрлі құрылымдары, дыбыстық жүйесі, морфемдік құрамы, семантикалық өзгерістері жүруде. Анағұрлым өзгеріс ағымына сөздердің басқа тілдегі сөздерге бағыныңқы немесе семантикалық инновация арқылы мағынасының өзгеруін атар едік. Біздің жұмысымызда компьютерлік технология саласындағы неологизмдер қарастырылады. Бұл сала арқылы қазіргі таңдағы қазақ тілінің ғылыми-техника сферасындағы сөздік қорларын жаңа мәліметтермен толықтыруға негіз болады. Қазіргі қазақ тілінің жете шешілмеген мәселелерінің бірі – термин мәселесі. Мұның күнделікті тәжрибеде көптеген кедергіге душар етіп жүргені белгілі. Сонда да болса, бұл жөнінде осы күнге дейін жұртшылық пікірі ортаға салынған емес. Мемлекеттік терминологиялық комиссияның термин жөніндегі әр мезгілдегі шешімдері түгелдей ғылыми принцпке негізделген деп айтуға болмайды. Термин мәселесіндегі әртүрлі пікірдің, шалағай ұғымның кесірі газет-журнал тәжрибесінде де жиі көрініп жүр. Бұл халықтың сауатты жазуына әсте де пайда бермейтін құбылыс. Жасыратыны жоқ, қазіргі терминдердің көптігінен қай сөз ана тілімізде, қай термин интертерминдерге жататынын білмей дал болудамыз. Әсіресе, баспа ісіне қатысты аталымдардың күйі қуантарлық емес. Мұндай терминдерді баспагерлер, баспахана қызметкерлері мен осы пәнді қолға алып жүрген ұстаздармен, студенттер білмесе, ол аталымдар қарапайым жұртқа таңсық, тіпті беймәлім десе де болғандай.
Қандай да болсын ғылым саласымен тығыз байланысты ұғымдар жүйесі – термин проблемасына тоқталсақ: «Тілдің ілгері басып өсуі үшін оның емлесі мен термин мәселесі дұрыс шешеліме болмайды. Болмайтын себебі сол: өркендеп алға барған тілдің түрлі тарауының бәрі де сол емле, терминологиямен сабақтасады да отырады»[1,25]- дейді қазақ тіл білімінің ғылыми-теориялық негізін қалаушылардың бірі, профессор Қ. Жұбанов. Оның терминге берген анықтамасы: «Белгілі бір ұғымдарды білдіретін қарақшылы сөздер болады, ол сөздерді әлгіндей ұғымдарға – ғылым жолы қандай сатыда тұрса, міне осыны теліп отырады; сонымен қатар термин сөзінің терминдік ұғымы мен күнделік тіршілікте қолданылатын жай сөздік мағынасы басқа болуы мүмкін»[2,111]
Даму үрдісі бір орында тұрмайды, бұған компьютерлік қолданыс дәләл болып отыр. Компьютер құралы біздің ажырамас өміріміздің бір бөлшегіне айналып отыр. Қайда бара қалсаңыз да компьтерді және оған сәйкес құрал-жаьбдығын кезіктіресіз. Барлық қоғамдық орындарда осыдан он жыл бұрын тіпті магазиндерде қарапайым қолданыстағы отандық немесе сырттан келген кассалық аппараттар тұрды. Ал қазір кез-келген ірі болсын орташа деңгейдегі дүкендерде кассалық аппараттардың барлығы компьтерлік құрал-жабдықпен жүйелендірілген. Мұнан басқа кез-келген заманауи жұмыс орныны компьтерсіз еелстету мүмкін емес.
Қандай да болсын ғылым саласымен тығыз байланысты ұғымдар жүйесі – термин проблемасына тоқталсақ: «Тілдің ілгері басып өсуі үшін оның емлесі мен термин мәселесі дұрыс шешеліме болмайды. Болмайтын себебі сол: өркендеп алға барған тілдің түрлі тарауының бәрі де сол емле, терминологиямен сабақтасады да отырады»[1,25]- дейді қазақ тіл білімінің ғылыми-теориялық негізін қалаушылардың бірі, профессор Қ. Жұбанов. Оның терминге берген анықтамасы: «Белгілі бір ұғымдарды білдіретін қарақшылы сөздер болады, ол сөздерді әлгіндей ұғымдарға – ғылым жолы қандай сатыда тұрса, міне осыны теліп отырады; сонымен қатар термин сөзінің терминдік ұғымы мен күнделік тіршілікте қолданылатын жай сөздік мағынасы басқа болуы мүмкін»[2,111]
Даму үрдісі бір орында тұрмайды, бұған компьютерлік қолданыс дәләл болып отыр. Компьютер құралы біздің ажырамас өміріміздің бір бөлшегіне айналып отыр. Қайда бара қалсаңыз да компьтерді және оған сәйкес құрал-жаьбдығын кезіктіресіз. Барлық қоғамдық орындарда осыдан он жыл бұрын тіпті магазиндерде қарапайым қолданыстағы отандық немесе сырттан келген кассалық аппараттар тұрды. Ал қазір кез-келген ірі болсын орташа деңгейдегі дүкендерде кассалық аппараттардың барлығы компьтерлік құрал-жабдықпен жүйелендірілген. Мұнан басқа кез-келген заманауи жұмыс орныны компьтерсіз еелстету мүмкін емес.
1. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1999, 335б
2. Бұл да сонда, 349 б
3. Әсілжанов С. Қазақ терминологиясы: теория және тәжірибе(оқу құралы) – Астана, 2005, 32б
4. Мұсабаев Ғ. Тағы да термин туралы// Қазақ әдебиеті, 1956. №48
5. Омашев Н. Ақпарат әлемі. – Алматы: Қазығұрт, 2006, 8б
6. Омарова А, Әбдиева Р, Толыбаева Ж. Ж. Баспа ісі және кітап басу. – Астана: Фолиант, 2004, 33б
7. Лотте Д. Вопросы заимствования и упорядочения иноязычных терминов и терминоэлементов. – М.: Наука, 1982. 149б
8. Ахмедов Ғ. Тіл қорымыз азайып, шұбарланып барады // Қазақ әдебиеті. 1999. №10
9. Жүнісов С. Басбұзарға сот бар, ал тілбұзарға ше?// Қазақ әдебиеті. 1994, № 20
10. Әміров Ә. Қазақ баспасөзінің 1990-2000 жылдар аралығында терминологияны қалыптастырудағы рөлі // Ана тілі. 2002 жыл. № 19
11. Айтбайұлы Ө. Қазақ терминологиясының қазіргі жайы және міндеттері //Ана тілі. 1991. № 45
12. Сыздықова Р. Тілдегі жаңалықтардың сыры неде? // Ана тілі. 1991.№ 50
13. Баялиева Д. Баспасөздегі термин мәселесі// Хабаршы. Журналистика сериясы. № 10.
14. Қайдров Ә. Қазақ терминологисына жаңаша көзқарас. Алматы. : Рауан 1993. – 44 бет
15. Қалиев Б. Қазақ тілінің көкейкесті мәселелері. – Алматы: Дайк-Пресс, 1997. – 150 б
16. Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминденуі. – Алматы: Ғылым, 1998. – 110 б
17. Қалиұлы Б. Қазақтың төл терминологиясы қашан жасалады?// Ана тілі, 17.09.92
18. Сауранбаев Н. Т. М. В. Ломоносов және орыс тілі, Алматы, 1948, 6-бет
19. XX ғасырдағы қазақ әдеби тілі. Ғылыми мақалалар жинағы. – Астана: Елорда, 2000, 117 б
20. Құрманбайұлы Ш. Бізде тіл, терминология 0001-мәселе болуы керек, әзірге олай болмай тұр. // Айқын. 2008. № 25
21. Жанұзақов Т. Терминдер жайында // Қазақ әдебиеті. 1956. № 39.
22. Байтұрсынұлы А. Көптомдық шығармалар жинағы. – Алматы: Алаш, 2006, 247 б
23. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1999, 524 б
24. Сыздықова Р. Тілдегі жаңалықтардың сыры неде? // Ана тілі. 1991.№ 50
25. Нұсқабайұлы Ж, Тұрсын Қ. Тележурналист анықтамалығы. Алматы: Білім, 2001, 1б
26. Баялиева Д. Баспасөздегі термин мәселесі// Хабаршы. Журналистика сериясы. № 10.
27. Сыздықова Р. Тілдегі жаңалықтардың сыры неде? // Ана тілі. 1991.№ 50
28. Терминологиялық жабаршы. 2006, № 1 (15)
29. Ш. Құрманбайұлы. Терминқор қалыптастыру көздері мен терминжасам тәсілдері. – Астана: «Сөздік-Словарь», 2005
30. Сарыбаев Ш. Бұқаралық ақпарат құралдары тіліндегі жаңа қолданыстар // Мемлекеттік тіл: терминология, іс қағаздары мен бұқаралық ақпарат құралдарының тілі. Астана, 1999, 36 б
31. Тіл мәдениеті және баспасөз. – Алматы: Ғылым, 1972, 48б
32. Нұрғалиев А. А. Байтұрсынов. – Алматы: Рауан, 1990
33. Сыздықова Р. Тілдегі жаңалықтардың сыры неде? // Ана тілі. 1991.№ 50
34. Ақаев С. Өзгеге қарап өзімізді ұмытпайық // Ана тілі. 1994. №46
35. Әмірхамзин А., Жұмбергенов Ж. Терминдер мәселесі // Айқын. 2008. №16
36. Бұл да сонда
37. Құлмұхаммед М. Термин жайында // Егемен Қазақстан. 2006. №10
38.Царев П.В. Продуктивное именное словообразование в современном английском языке. М.: Изд.МГУ, 1984, 214 с.
39.Заботкина В.И. Новая лексика современного английского языка. М.: Высшая школа, 1989, 126 с.
40.Сепир Э. Лингвистическая относительность / Уорф. Б. ; М.1998 - 39с.
41.Сукаленко Н.И. Языковая картина мира.; М. 1987 – 126с.
42.Маслова В.А.Введение в когнитивную лингвистику – М.:УРСС, 2008 – 177с.
43.Гачев Г.Д. Европейские образы пространства и времени //Культура, человек и картина мира. (под ред. А.И.Арнодльдова и др.) – М.: Наука, 1987 – 31с.
44.Бархударов Л. С. Курс лекций по теории перевода. / Л. С. Бархударов, Я. И. Рецкер. – М., 22 с.
45.Бархударов Л. С. Язык и перевод: Вопросы общей и частной теории перевода. / Л. С. Бархударов. – М.: Международные отношения, 2005. – 17 с.
46.Борисова Л. И. Лексические трудности перевода научно-технической литературы с английского языка на русский. / Л. И. Борисова. – М.: ВЦП, 1999. – 34 с.
47.Бреус Е. В. Основы теории и практики перевода с русского языка на английский: Учебное пособие. / Е. В. Бреус. – М.: Изд-во УРАО, 2000. – 30 с.
48.Бреус Е. В. Теория и практика перевода с английского языка на русский: Учебное пособие. / Е. В. Бреус. – М.: Изд-во УРАО, 2001.– 47 с.
49.Бурак А. Л. Введение в практику письменного перевода с русского языка на английский. Этап 1: уровень слова. / А. Л. Бурак. – М.: МГУ им. М.В. Ломоносова, 2002. – 61 с.
50.Володина М. Н. Когнитивно-информационная природа термина и терминологическая номинация: Дисс. докт. филол. наук. / М. Н. Володина. – М., 1998. – 11 с.
51.Каде О. Проблемы перевода в свете теории коммуникации. Вопросы теории перевода в зарубежной лингвистике: Сборник статей. / О. Каде. — М.: Международные отношения, 2001. – 224 с.
52.Комиссаров В. Н. Теория перевода (лингвистические аспек ы): Учеб. для ин-тов и фак. ин. яз. /В. Н. Комиссаров. – М.: Высшая школа, 1999. – 108 с.
53.Комиссаров В. Н. Пособие по переводу с английского языка на русский. ч.II / В. Н. Комиссаров, Я. И. Рецкер, В. И. Тархов. – М.: Высшая школа, 2001. – 267 с.
54.Латышев Л. К. Курс перевода: Эквивалентность перевода и способы ее достижения. / Л. К. Латышев. – М., 2001. – 18 с.
55.Нелюбин Л. Л. Лингвостилистика современного английского языка (учебное пособие). / Л. Л. Нелюбина. – М.: МОПИ им. Н.К.Крупской, 2000. – 419 с.
56.Нелюбин Л. Л. Перевод и прикладная лингвистика. / Л. Л. Нелюбин. – М.: Высшая школа, 1998. – 147 с.
57.Нелюбин Л. Л. Толковый переводоведческий словарь. – М., 2001. – 147 с.
58.Новиков А. И. Семантика текста и ее формализация. / А. И. Новиков. – М.: Наука, 2003. – 56 с.
59.Пумпянский А. Л. Введение в практику перевода научной и технической литературы на английский язык. / А. Л. Пумпянский. – М.: Наука, 2006. – 25с.
60.Терминасова С. Г. Язык и межкультурная коммуникация. / С. Г. Терминасова – М., 2000. – 38 с.
61.Федоров А. В. Основы общей теории перевода (лингвистический очерк). / А. В. Федоров. – М., 1999 – 32 с.
62.Mathiot M. An approach to the cognitive study of language / M. Mathiot. – Bloomington: Indiane University, 1968. – XV – 47 с.
63.Урысон Е.В. Языковая картина мира VS. Обиходные представления (Модель восприятия в русском языке) / Е.В. Урысон // Вопросы языкознания. 1998. –№ 2. – 35с.
64.Булыгина // Аспекты семантических исследований. – М.: Наука, 1980. –23 с.
65.Бережан С.Г. Семантическая эквивалентность лексических единиц / С.Г. Бережан. – Кишинев: Штиинца, 1973.
66.Арнольд И.В. Семантическая структура слова в английском языке, методика ее исследования / И.Н.Арнольд. – Л.: Просвещение, 1966.
67.Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека / Н.Д. Арутюнова. – М.: Школа “Языки русской культуры”, 1998..
68.Тюленев С.В. Теория перевода: Учеб. пособие. М.: Гардарики, 2004.
69.Мостицкий И.Л. Новейший англо-русский толковый словарь по современной электронной технике. М.: Лучшие книги, 2000, 530 с.
70.Крупнов В.Н. Курс перевода, Международные отношения, 1979, 231 с.
2. Бұл да сонда, 349 б
3. Әсілжанов С. Қазақ терминологиясы: теория және тәжірибе(оқу құралы) – Астана, 2005, 32б
4. Мұсабаев Ғ. Тағы да термин туралы// Қазақ әдебиеті, 1956. №48
5. Омашев Н. Ақпарат әлемі. – Алматы: Қазығұрт, 2006, 8б
6. Омарова А, Әбдиева Р, Толыбаева Ж. Ж. Баспа ісі және кітап басу. – Астана: Фолиант, 2004, 33б
7. Лотте Д. Вопросы заимствования и упорядочения иноязычных терминов и терминоэлементов. – М.: Наука, 1982. 149б
8. Ахмедов Ғ. Тіл қорымыз азайып, шұбарланып барады // Қазақ әдебиеті. 1999. №10
9. Жүнісов С. Басбұзарға сот бар, ал тілбұзарға ше?// Қазақ әдебиеті. 1994, № 20
10. Әміров Ә. Қазақ баспасөзінің 1990-2000 жылдар аралығында терминологияны қалыптастырудағы рөлі // Ана тілі. 2002 жыл. № 19
11. Айтбайұлы Ө. Қазақ терминологиясының қазіргі жайы және міндеттері //Ана тілі. 1991. № 45
12. Сыздықова Р. Тілдегі жаңалықтардың сыры неде? // Ана тілі. 1991.№ 50
13. Баялиева Д. Баспасөздегі термин мәселесі// Хабаршы. Журналистика сериясы. № 10.
14. Қайдров Ә. Қазақ терминологисына жаңаша көзқарас. Алматы. : Рауан 1993. – 44 бет
15. Қалиев Б. Қазақ тілінің көкейкесті мәселелері. – Алматы: Дайк-Пресс, 1997. – 150 б
16. Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминденуі. – Алматы: Ғылым, 1998. – 110 б
17. Қалиұлы Б. Қазақтың төл терминологиясы қашан жасалады?// Ана тілі, 17.09.92
18. Сауранбаев Н. Т. М. В. Ломоносов және орыс тілі, Алматы, 1948, 6-бет
19. XX ғасырдағы қазақ әдеби тілі. Ғылыми мақалалар жинағы. – Астана: Елорда, 2000, 117 б
20. Құрманбайұлы Ш. Бізде тіл, терминология 0001-мәселе болуы керек, әзірге олай болмай тұр. // Айқын. 2008. № 25
21. Жанұзақов Т. Терминдер жайында // Қазақ әдебиеті. 1956. № 39.
22. Байтұрсынұлы А. Көптомдық шығармалар жинағы. – Алматы: Алаш, 2006, 247 б
23. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1999, 524 б
24. Сыздықова Р. Тілдегі жаңалықтардың сыры неде? // Ана тілі. 1991.№ 50
25. Нұсқабайұлы Ж, Тұрсын Қ. Тележурналист анықтамалығы. Алматы: Білім, 2001, 1б
26. Баялиева Д. Баспасөздегі термин мәселесі// Хабаршы. Журналистика сериясы. № 10.
27. Сыздықова Р. Тілдегі жаңалықтардың сыры неде? // Ана тілі. 1991.№ 50
28. Терминологиялық жабаршы. 2006, № 1 (15)
29. Ш. Құрманбайұлы. Терминқор қалыптастыру көздері мен терминжасам тәсілдері. – Астана: «Сөздік-Словарь», 2005
30. Сарыбаев Ш. Бұқаралық ақпарат құралдары тіліндегі жаңа қолданыстар // Мемлекеттік тіл: терминология, іс қағаздары мен бұқаралық ақпарат құралдарының тілі. Астана, 1999, 36 б
31. Тіл мәдениеті және баспасөз. – Алматы: Ғылым, 1972, 48б
32. Нұрғалиев А. А. Байтұрсынов. – Алматы: Рауан, 1990
33. Сыздықова Р. Тілдегі жаңалықтардың сыры неде? // Ана тілі. 1991.№ 50
34. Ақаев С. Өзгеге қарап өзімізді ұмытпайық // Ана тілі. 1994. №46
35. Әмірхамзин А., Жұмбергенов Ж. Терминдер мәселесі // Айқын. 2008. №16
36. Бұл да сонда
37. Құлмұхаммед М. Термин жайында // Егемен Қазақстан. 2006. №10
38.Царев П.В. Продуктивное именное словообразование в современном английском языке. М.: Изд.МГУ, 1984, 214 с.
39.Заботкина В.И. Новая лексика современного английского языка. М.: Высшая школа, 1989, 126 с.
40.Сепир Э. Лингвистическая относительность / Уорф. Б. ; М.1998 - 39с.
41.Сукаленко Н.И. Языковая картина мира.; М. 1987 – 126с.
42.Маслова В.А.Введение в когнитивную лингвистику – М.:УРСС, 2008 – 177с.
43.Гачев Г.Д. Европейские образы пространства и времени //Культура, человек и картина мира. (под ред. А.И.Арнодльдова и др.) – М.: Наука, 1987 – 31с.
44.Бархударов Л. С. Курс лекций по теории перевода. / Л. С. Бархударов, Я. И. Рецкер. – М., 22 с.
45.Бархударов Л. С. Язык и перевод: Вопросы общей и частной теории перевода. / Л. С. Бархударов. – М.: Международные отношения, 2005. – 17 с.
46.Борисова Л. И. Лексические трудности перевода научно-технической литературы с английского языка на русский. / Л. И. Борисова. – М.: ВЦП, 1999. – 34 с.
47.Бреус Е. В. Основы теории и практики перевода с русского языка на английский: Учебное пособие. / Е. В. Бреус. – М.: Изд-во УРАО, 2000. – 30 с.
48.Бреус Е. В. Теория и практика перевода с английского языка на русский: Учебное пособие. / Е. В. Бреус. – М.: Изд-во УРАО, 2001.– 47 с.
49.Бурак А. Л. Введение в практику письменного перевода с русского языка на английский. Этап 1: уровень слова. / А. Л. Бурак. – М.: МГУ им. М.В. Ломоносова, 2002. – 61 с.
50.Володина М. Н. Когнитивно-информационная природа термина и терминологическая номинация: Дисс. докт. филол. наук. / М. Н. Володина. – М., 1998. – 11 с.
51.Каде О. Проблемы перевода в свете теории коммуникации. Вопросы теории перевода в зарубежной лингвистике: Сборник статей. / О. Каде. — М.: Международные отношения, 2001. – 224 с.
52.Комиссаров В. Н. Теория перевода (лингвистические аспек ы): Учеб. для ин-тов и фак. ин. яз. /В. Н. Комиссаров. – М.: Высшая школа, 1999. – 108 с.
53.Комиссаров В. Н. Пособие по переводу с английского языка на русский. ч.II / В. Н. Комиссаров, Я. И. Рецкер, В. И. Тархов. – М.: Высшая школа, 2001. – 267 с.
54.Латышев Л. К. Курс перевода: Эквивалентность перевода и способы ее достижения. / Л. К. Латышев. – М., 2001. – 18 с.
55.Нелюбин Л. Л. Лингвостилистика современного английского языка (учебное пособие). / Л. Л. Нелюбина. – М.: МОПИ им. Н.К.Крупской, 2000. – 419 с.
56.Нелюбин Л. Л. Перевод и прикладная лингвистика. / Л. Л. Нелюбин. – М.: Высшая школа, 1998. – 147 с.
57.Нелюбин Л. Л. Толковый переводоведческий словарь. – М., 2001. – 147 с.
58.Новиков А. И. Семантика текста и ее формализация. / А. И. Новиков. – М.: Наука, 2003. – 56 с.
59.Пумпянский А. Л. Введение в практику перевода научной и технической литературы на английский язык. / А. Л. Пумпянский. – М.: Наука, 2006. – 25с.
60.Терминасова С. Г. Язык и межкультурная коммуникация. / С. Г. Терминасова – М., 2000. – 38 с.
61.Федоров А. В. Основы общей теории перевода (лингвистический очерк). / А. В. Федоров. – М., 1999 – 32 с.
62.Mathiot M. An approach to the cognitive study of language / M. Mathiot. – Bloomington: Indiane University, 1968. – XV – 47 с.
63.Урысон Е.В. Языковая картина мира VS. Обиходные представления (Модель восприятия в русском языке) / Е.В. Урысон // Вопросы языкознания. 1998. –№ 2. – 35с.
64.Булыгина // Аспекты семантических исследований. – М.: Наука, 1980. –23 с.
65.Бережан С.Г. Семантическая эквивалентность лексических единиц / С.Г. Бережан. – Кишинев: Штиинца, 1973.
66.Арнольд И.В. Семантическая структура слова в английском языке, методика ее исследования / И.Н.Арнольд. – Л.: Просвещение, 1966.
67.Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека / Н.Д. Арутюнова. – М.: Школа “Языки русской культуры”, 1998..
68.Тюленев С.В. Теория перевода: Учеб. пособие. М.: Гардарики, 2004.
69.Мостицкий И.Л. Новейший англо-русский толковый словарь по современной электронной технике. М.: Лучшие книги, 2000, 530 с.
70.Крупнов В.Н. Курс перевода, Международные отношения, 1979, 231 с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І. Неологизм түсінігі, мағынасы, аударылуының теориялық аспектілері
1.1 Неологизм термині мен түсінігінің мәні ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Компьютерлік неологизмдердің мағынасын аудармада анықтау әдістері
1.3 Неологизмдердің мағынасын сөздіктер көмегімен анықтау жолдары
ІІ. Компьютерлік неологизмдердің қалыптасуы мен оларды талдау
2.1 Компьютерлік неологизмдерді қалыптастыру әдістері
2.2 Компьютерлік неологизмдерді гендерлік –лингвистикалық тұрғыдан
зерттеудің нәтижелері
2.3 Компьютерлік неологизмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың
өзекті мәселелері
3. КОМПЬЮТЕРЛІК НЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ АҒЫЛШЫН, ҚАЗАҚ
АУДАРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Жаһандану үрдісімен тілдер үнемі даму
үстінде. Олардың түрлі құрылымдары, дыбыстық жүйесі, морфемдік құрамы,
семантикалық өзгерістері жүруде. Анағұрлым өзгеріс ағымына сөздердің басқа
тілдегі сөздерге бағыныңқы немесе семантикалық инновация арқылы мағынасының
өзгеруін атар едік. Біздің жұмысымызда компьютерлік технология саласындағы
неологизмдер қарастырылады. Бұл сала арқылы қазіргі таңдағы қазақ тілінің
ғылыми-техника сферасындағы сөздік қорларын жаңа мәліметтермен толықтыруға
негіз болады. Қазіргі қазақ тілінің жете шешілмеген мәселелерінің бірі –
термин мәселесі. Мұның күнделікті тәжрибеде көптеген кедергіге душар етіп
жүргені белгілі. Сонда да болса, бұл жөнінде осы күнге дейін жұртшылық
пікірі ортаға салынған емес. Мемлекеттік терминологиялық комиссияның термин
жөніндегі әр мезгілдегі шешімдері түгелдей ғылыми принцпке негізделген деп
айтуға болмайды. Термин мәселесіндегі әртүрлі пікірдің, шалағай ұғымның
кесірі газет-журнал тәжрибесінде де жиі көрініп жүр. Бұл халықтың сауатты
жазуына әсте де пайда бермейтін құбылыс. Жасыратыны жоқ, қазіргі
терминдердің көптігінен қай сөз ана тілімізде, қай термин интертерминдерге
жататынын білмей дал болудамыз. Әсіресе, баспа ісіне қатысты аталымдардың
күйі қуантарлық емес. Мұндай терминдерді баспагерлер, баспахана
қызметкерлері мен осы пәнді қолға алып жүрген ұстаздармен, студенттер
білмесе, ол аталымдар қарапайым жұртқа таңсық, тіпті беймәлім десе де
болғандай.
Қандай да болсын ғылым саласымен тығыз байланысты ұғымдар жүйесі –
термин проблемасына тоқталсақ: Тілдің ілгері басып өсуі үшін оның емлесі
мен термин мәселесі дұрыс шешеліме болмайды. Болмайтын себебі сол: өркендеп
алға барған тілдің түрлі тарауының бәрі де сол емле, терминологиямен
сабақтасады да отырады[1,25]- дейді қазақ тіл білімінің ғылыми-теориялық
негізін қалаушылардың бірі, профессор Қ. Жұбанов. Оның терминге берген
анықтамасы: Белгілі бір ұғымдарды білдіретін қарақшылы сөздер болады, ол
сөздерді әлгіндей ұғымдарға – ғылым жолы қандай сатыда тұрса, міне осыны
теліп отырады; сонымен қатар термин сөзінің терминдік ұғымы мен күнделік
тіршілікте қолданылатын жай сөздік мағынасы басқа болуы мүмкін[2,111]
Даму үрдісі бір орында тұрмайды, бұған компьютерлік қолданыс дәләл
болып отыр. Компьютер құралы біздің ажырамас өміріміздің бір бөлшегіне
айналып отыр. Қайда бара қалсаңыз да компьтерді және оған сәйкес құрал-
жаьбдығын кезіктіресіз. Барлық қоғамдық орындарда осыдан он жыл бұрын
тіпті магазиндерде қарапайым қолданыстағы отандық немесе сырттан келген
кассалық аппараттар тұрды. Ал қазір кез-келген ірі болсын орташа деңгейдегі
дүкендерде кассалық аппараттардың барлығы компьтерлік құрал-жабдықпен
жүйелендірілген. Мұнан басқа кез-келген заманауи жұмыс орныны компьтерсіз
еелстету мүмкін емес.
Компьютерлік техника және компьютерлік технология адам өмірінде
жай түрде еніп үлгірді. Ғылыми-техникалық даму қарқыны есептеу
процестерінің көмегінсіз мүмкін емес. Кибернитика дамуында есептеу
процестерінің автоматтандырылуына деген қажеттілік бірінші импульс болып
табылады (компьтерлер және электронды- есептеу машиналары). Әрі қарай
механизмдерді басқарумен машиналарды компьтерлік технологиялар арқылы
автоматтандыруға деген ой пайда болды. Осы салада еңбек етіп жүрген
компаниялар алғашқы ойлардан жағымды нәтижелерге қол жеткізгеннен соң
екінші қадам жасады, ол –адамдардың әртүрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталған компьтерлік технологиялар мен компьтерлер
арқылы ойындар, видеофильмдер, музыкалар және т.б жетістіктерді жасап
шығарды.
Қанша дегенмен компьтер өндірісінен түсетін қаражат көзі кибернитика
құралдарының интенсивті дамуына қабілетті бола алмайды, компьютерлік
компаниялар компьтерлік еліктіргіштікке бағытталған даму индустриясына бел
шешті. Компьтерлік технология негізінде әртүрлі балаларға,
жасөспірімдерге, үлкендерге, жасы жеткен қарт адамдарға арналған
еліктіргіштер түрлерін шығарды. Осының барлығын есепке ала отырып, бүгінгі
күннің өзінде осы салада мүмкін емес, ең көп таралған қызықтырғыш
техникалық құрылғылар пайда болды, ойын автоматтары, компьютерлік ойындар,
Интернеттегі қызық дүниелер, видео, музыка, телефондық байланыс
құралдары..
Компьютерлік технология тілге көп санды арнайы сөзді және ойды
жеткізудің түрлерін бай сөздікті енгізді. Мысалы, жүйелік карта,
микропроцессор, операциялық жүйе, өңдеу, инсталляция, винчестер, пиксели,
сұқбаттық терезе, нысан (нысан Delphi3.0) және т.б. Бұл сөздердің көбісі
ағылышн тілінен енгізілген және аз өлшемде отандық сөздерден де бар.
Компьтерлік құрылғымен байланысты болып келетін немесе байланысты еместері
адамдар арасында кез-келген мамандандырылған тіл жазбаша түрде немесе
жазбаша емес түрде арнайы сол мағынада немесе басқа мағынада "арго" (немесе
жаргон) деп аталады. Жаргондармен техникалық тіл арасындағы айырмашылықты
анықтау біршама қиындықтар туындауы мүмкін. В Барлық сөздер әуел баста
жаргон ретінде пайда болып сосын компьтерлік техникалық құралдардың тіліне
айналып кеткен. Басқаша айтқанда, көптеген ойды білдіретін жаргондар таза
техникалық терминдердің қосындыларынан пайда болған.
Тілдердегі бір тілден екінші тілге аударма жасау өмірдің барлық
жақтарында орын алып келе жатыр. Аударма жұмысының тәжірибесінде
неологизмді аудару басты назарға алынады, яғни, қоғамдық өмірдің дамуынан
және жаңа түсініктермен туындауынан, техника тоқтаусыз дамуынан және
ғыылми-техникалық ақпараттың кеңістігінің өсуінен ғылыми-техникалық
аударудың мәнділігі арта түсті. Жаһандық компьютерлендіру кезеңінде
компьютерлік технологияларды ағылшын тілінен аударудың әдістерімен мен
зерттеу әдістернің өзектілігі ешқандай күмән туғызбайды.
Зерттеу жұмысының нысаны: ағылшын тілінен қазақ тіліне компьтерлік
неологизмді аудару амалдары мен әдістерінің қалыптасуы болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні: пән ретінде компьтерлік неологизм қолданылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты-қазақ тіліндегі компьтерлік неологизмінің
қалыптасуын салыстыру, мұнымен қоса, әдебиетке сәйкес аударманың
ерекшеліктерін ескере отырып, ағылшын тіліндегі компьютерлік сөз қорының
интерпретациясына қолданылатын аударманың әдістері қолданылады.
Мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер алға қойылады:
Компьтерлік неологизмге қатысты ақпарттарды материладрымен жинау;
- қазақ тіліндегі компьтерлік неологизмнің қолданылуының әдістерні
қарастыру;
- компьтерлік неологизмдердің гендерлік-лингвистикалық нәтижелерін
салыстыру;
- компьтерлік неологизмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың
әдістерін қарстыру;
Қарастырылып отырған зерттеудің теоретиялық негізі ашық әлемдік
Интернет желілерінен және арнайы әдебиеттерден алынған ақпарат
қолданылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Біз зерттеу жүргізген сала бойынша
отанымызда көптеген зертетушілер қатары бар. Олардың алдыңғы буынында Қ.
Жұбановтың Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер атты еңбегі тұрады. Сонымен
бірге, С. Әсілжановтің Қазақ терминологиясы: теория және тәжірибе(оқу
құралы) Астанада 2005 жылы жарыққа шықты. Ғ. Мұсабаевтың Тағы да термин
туралыатты көлемді мақласы өзінің мазмұынмен ерекше.
Н. Омашев Ақпарат әлемі, А. Омарова мен Р. Әбдиева, Ж. Ж.
Толыбаеваның Баспа ісі және кітап басу атты еңбектері жарыққа шығып жалпы
қолданылысқа ие болды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Зерттеудің ғылыми жаңалығы
ретінде қазақ тіліндегі неологизмнің қолданылу аясындағы аспектілері
қарастырылып өзіндік пікір тұрғысынан талданды деуге негіз бар.
Компьютерлік технологияның дамуына қатысты пайда болған жаңа сөздер мен
терминдердің қазақша баламасын оңтайластырудың жолдарын қарастырып,
сараптадық.
Зерттеудің теориялық және тәжірбиелік негіздері. Кейінгі кезде тіл
білімінің шектес теориялық ғылымдар тоғысуындағы пайда болған бағыттарына
орай, неологизмдерді өзіндік тұрғыдан сипаттау тіл дүниетанымның ажырамас
бөлігі мен көрінісі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Осы тұрғыдан алғанда, тіл ерекшеліктерінің неологизмдік тұрғыдан
талдау тіл мен технология өндірісі (компьютер) арасындағы сабақтастықтың
мәнін ашуда ерекше маңызды. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары тіл
теориясындағы неологизм түрлері арқылы технологияның белгілерін нақтылай
түсуге, мәселелерін айқындауға өз деңгейіне сәйкес үлесін қосады.
Зерттеудің нәтижелері қазақ тіл біліміндегі компьютер құрылығыларын
зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге белгілі бір
дәрежеде өз үлесін қосады. Зерттеу барысында талдау жасалған тілдік
деректерді қазақ тілінің түсіндірме, ассоциативті сөздіктерін құрастыруға
пайдалануға болады. Сонымен қатар мәдениаралық қатынас пәндерінде де
қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
- Тіл мәдениеттің жаршысы деп тұжырымдама түздік;
- Неологизмдік терминдермен этнолингвистикалық қарым-қатынас түзіліп,
тілдік қана емес, ұлтаралық мәдени-техникалық байланыс өсі пайда болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен қорғауға ұсынылуы. Зерттеу жұмысы
өзінің жазылу барысында кафедраның ғылыми талқысында болып, курстық жұмыс
шеңберлерімен қорғалудан өтті.
Зерттеу жұмысының әдіс – тәсілдері. Зерттеу жұмысында аффиксация,
семантикалық және фонологияның әдіс-тәсілдері қолданылды. Сонымен қатар,
пәнаралық классикалық салыстырмалыылық, жүйелілік әдістері де көрініс
тапты.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Қарастырылып отырған жұмыста кіріспе,
компьютерлік неологизмдерінің пайда болуының әдістерін, қазақ тілі үшін
компьтерлік сленг мәнділігі мен қорытынды бөлімінен, сонымен қатар,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
І Неологизм түсінігі, мағынасы, аударылуының теориялық аспектілері
1.1 Неологизм термині мен түсінігінің мәні
Неологизм түсінігінің дәлме-дәл анықтамасы мен белгілі бір сөздік
бірліктердің неологизмге, қағидаларына қатысты мәселелер қазіргі күнге
дейін шешімін таппаған мәселе болып табылады.
Неологизм түсінігін анықтаған зерттеулерді саралай отырып екі түрлі
көзқарастарды байқауға болады. Бірінші неологизм термині тілде жаңадан
қалыптасқан тіл қалыптастырушы үлгідегі сөздермен сәйкес келсе, екіншіден
бұрын-соңды болмаған, белгісіз түсініктерді, затты, ғылым саласын,
мамандықты білдіреді. Мысалы, reactor-ядролық реактор, biocide- биологиялық
соғыс және т.с.с.
Сондай-ақ неологизмдердің өздері де тілде белгілі бір мағынаны
белгілейтін жаңа синонимдерді қалыптастырады. Бірақ бұл синонимдерге
коннотативті бояулар тән, яғни сөздерге жаңадан мән, сипат, маңыздылық
беретін семантикалық және стилистикалық сөз бояуларына ықпал етеді. Мысалы,
boffin (көбінесе әскери мақсаттарда құпия жұмыспен айналысатын ғалым) сөзі
scientist сөзіне жақын синоним болғанымен, басқа семантикалық бояуға ие.
Осы лексикалық инновациялардың пайда болуына, тіл тұрақтылығына,
қолдану жиілігіне байланысты біртектілік байқалмайды. Біреулері тілге енсе,
екінші біреулері қысқаша уақыт ішінде қолданудан шығып кетуі мүмкін. Көбіне
жаңа сөздердің пайда болуы жаңа ассоциациялардың қалыптасуымен байланысты
болғанымен осы кезде сөз түсінігі сақталады, өйткені тіл және жалпы лексика
қарым-қатынас құралы ретінде өз қызметін атқарады, сөздерге қатысты жаңа
түсініктерді бекітіп, қайта өңдейді. Тілдік жүйеде жаңадан пайда болған
неологизмдер біраз уақытқа дейін таралмай, тілдің құрылымдық талаптарына
жауап беретін сөздер ғана кейіннен бірте-бірте тілдік жүйенің орталығына
негізгі сөздік қорға ауысады.
Жаңадан қалыптасқан сөздер тез арада орталыққа еніп, қажетті және
белсенді түрде сөздік құрамға кіреді. Негізінен жаңадан қалыптасқан сөздер
ғылым, техника, мәдениет, саясат салаларында пайда болса, ал неологизмдер
сөйлесу барысында қалыптасады.
Жаңа қалыптасқан сөздер мен неологизмдерді уақытша белгілер объективті
анықтай алмағандықтан, субъективті белгілерді қолданудың мәні зор.
Енді ыңғайлылық үшін неологизм терминін, лексикалық жаңа қалыптасқан
сөздерді де, жеке неологизмдерді де сипаттайтын сөздерді белгілейтін
боламыз.
Баспа деген сөз – кең мағыналы сөз. Әрине, баспа ісімен, соның
ішінде кітап шығарумен айналысу кез келгеннің қолынан келе бермейтін
күрделі де қиын іс. Ол үшін баспагердің бойында терең білімділік, өз ісіне
шығармашылық тұрғыдан қараушылық сияқты қажеттілігін былай қойғанда
эстетикалық талғам, көркемдікті сезінушілік өнер ісіне бейімділік,
техникалық іске құмарлық сияқты қасиеттердің болуы шарт.
Демек, кітап шығару ісі еріккеннің ермегі де қалай болса солай
қарайтын - жеңіл-желпі жұмыс та емес. Ол саясат ісімен тікелей байланысты
тікелей шығармашылық өнер. Кітапты шығару үшін ғажайып ізденіске
негізделген талмас еңбек керек. Ал еңбектің жемісті болуы тиімді
пайдаланылған амалдарға, әдістерге, тәсілдерге байланысты[6,55].
Баспа ісі ауқымы өте кең ғылым саласы болып саналады. Әуелі, оның
рухани асыл қазына – кітап болып шығарып, елге кең тарататын қызметін
айрықша бағалауға тиістіміз. Бұл функциясы қоғамдық қажетті ақпаратты іздеп
тауып, жинастырып, аудитория сұранысына сай мейлінше мезгілінде жеткізуге
жегілген журналистика міндетімен қауышып жатқанына ерекше мән берілуі
керек.
Баспа ісіне қаттысты негізгі аталымдарға келетін болсақ, олардың дені
шет тілдерден келген кірме сөздер. Дегенмен, соңғы кездері бұл саланың
терминологиясында да жеткен жетістіктеріміз біршама. Мәселен, түпнұсқа,
қолжазба, теру, түптеу сынды баспаға қатысты сөз тіркестері қазақ тілінде
өз баламасын нақты тауып жүрген сөздердің қатарында.
Баспахана – баспа ісінің құрамдас бір бөлігі. Басқаша айтқанда,
баспаханасыз баспа ісінің нәтижесін көру мүмкін еместігі секілді, баспа
өнімінсіз баспахана жұмысын да көзге елестету қиын. Бірінсіз екіншісінің
күні қараң егіз сала. Баспалар авторлардан келіп түскен түпнұсқаларды
полииграфиялық құралдармен көбейтіп басып шығаруға дайындайды. Қандайда
болмасын полиграфиялық дайын өнімдер немесе басылымдардың: кітап, газет,
журнал, атлас, карта, буклет, проспекті, жарнамалар, открытка тағы
басқалардың барлығы баспа ісіне қатысты аталымдар болып табылады. Оларды
авторларға арнайы тапсырмамен жаздырып, салдырып, түсіртіп, жасатып алған
мәтіндер мен түрлі суреттердің негізінде жарық көреді.
Оқушы қауымға ұсынылған баспасөздік, баспалық басылымдар қандай
сипатты, қандай көлемді, қай түрлі, қандай мәнді болмасын қолжазбалық
негізде жарық көреді. Ол сайып келгенде түпнұсқа. Редакциялық дайындықтан
өткеннен кейін өндіріске түсетін және полиграфиялық құралдар мен ұдайы
өндіріле жататын түпнұсқалардың бәрі баспалық деп аталады. Одан кейінгі
кітапшалау, түптеу процестерінің аталымдары да бірнеше жылдан бері қазақ
тілінде қолданылып келеді. Мәселен: баспахана, қолжазба, қаріп, түптеу,
бүктеу сынды процесстердің аталымдары ана тілімізде.
Бір кемшілігі тіліміздің өзге салаларындағыдай баспа ісінде де
жоғарыда көрсетілген аталымдардай таза қазақша баламасын тапқан сөздер
саусақпен санарлық. Бар болғанның өзінде пайдаланылу аясы өте тар. Осы
ретте айта кету керек, адам өмірінде маңызды рөл атқаратын бұқаралық
ақпарат құралдарында терминология мәселесі көтеріліп жүргенмен, баспа ісіне
қатысты аталымдардың талданып, талқылануы, оларды оқырман қауымға ұсынуы
өте сирек кездеседі. Тіпті жоқтың қасы десе де болғандай.
Атап өтерлік жай, елімізге нарықтық жүйе енді. Сырттан инвесторлар
тарту мәселесі де күннен-күнге қарқын алып отыр. Осындай жағдайда, яғни шет
мемлекеттермен түрлі бағыттағы байланыс артып отырған уақытта сырттан
келіп, тілдік қорымызға қосылып жататын терминдер санының күрт көбеюі заңды
нәрсе.
Сонымен баспа ісіне қатысты аталымдарды талдауға кіріспес бұрын,
терминологияны зерттеп-талдап жүрген филолог ғалымдарымыздың пікірлерін
негізге алайық. Өйткені қазіргі кезде терминологияға қатысты ғалымдар
арасында екі ұдай пікірлер қалыптасты. Олардың біразы сырттан келген кірме
сөздерге қазақша балама табуды міндет етсе, енді бірі терминдерді сол
қалпында қалдыруды сұрайды.
Д. С. Лотте: Кірме терминдерді дайын күйінде қабылдау, әрине басқа
тәсілдермен салыстырғанда жеңіл екені белгілі. Осы жеңілдік орыс тіліндегі
ғылыми техникалық терминологияға негізсіз көптеген кірме терминдерді
енгізуге әкеліп тіреді7 - деп атап көрсеткен болатын.
Ал, Ғ. Ахметов Тіл қорымыз азайып, шұбарланып барады деп аталатын
мақаласында халықаралық терминдерді қазақшалауға өз қарсылығын білдіреді.
Ол: Әр тілдің өзінің заңы бар, құр босқа тілдің ығына жығылып, ыңғайына
бұрылып, орыстың әр сөзіне балама іздеп, тілді шұбарлаудың қажеті жоқ. орыс
тілінің өзінде шет тілі термині қаптап жүрген жоқ па? Халықаралық
терминдерден қашпау керек, терминнің мағынасын дәл түсіну үшін де ол өте
қажет деген болатын. [8,55]
С. Жүнісовтың: Шет тілден енген сөздер, негізінен орыс тілі арқылы
келген сөздер. Оларды орыс сөздігінде қалай қолданса, солай қолданып
келдік... енді орысша терминдерді келсін-келмесін тікелей, не жобалап
аударғанымыздай, халықаралық сөздердің бет-жүзіне қарамай, басқа-көзге
төпелеп шетінен қазақшалай бастадық[9,14], - деп айтуынан да халықаралық
терминдерді аудармай алуды көздеген пікірлерді байқаймыз.
Сондықтан, бүгінгі таңда шет тілі терминдерін қабылдау – қазақ
терминологиясының күрделі де қиын мәселелерінің бірі болып отыр. Барлық
халықаралық терминдерді сол күйінде қабылдасақ тіл шұбарлығына ұрынамыз,
ұлттық ғылымымыздың тілін қазақ тілінде өркендете алмаймыз. Ал халықаралық
терминдерді сол күйінде қабылдамай, қазақыландырсақ, өзіміздің дыбыстық
ерекшеліктерімізге бейімдесек, тіліміздің тарапымыздан балама тапсақ, онда
әлем халықтарына ортақ мұрадан, яғни ғылымнан, ондағы жаңалықтардан қол
үзіп, сырттап қалмаймыз ба деген пікірлер айтылуда. Осы мәселе төңірегінде
ғалымдар екі ұдайылылық танытып отыр.
Бұл әлі өзіндік шешемін таппаған күрделі мәселе, қалай болғандада осы
екі түрлі бағыттағы тұжырымды бір аранаға салу керектігі күн санап арта
түсуде. Себебі, тілімізде басқа тіл есебінен еніп отырған жаңа сөздердің,
терминдердің легі бұрын-соңды мұндай көп мөлшерде болып көрген емес. Қазір
қалай қабылдасақ келешек ұрпақ та сол қалпында шешім шығарып, тиімді ереже
қабылдауы терминология ғылымындағы аталмыш мәселелерді шешуге орасан зор
үлес қоспақ.
Бүгін қабылдаған ережеден келешек ұрпақтың опық жемейтініне кім
кепіл. Сондықтан ғалымдар алдында шен-шекпенмен, атақ-даңпен
есептелінбейтін қасиетті парыз, міндет тұр. Термин қабылдауда ұлтын, тілін
сүю деген осы екен деп келсін-келмесін бәр бағытта термин атаулының бәрін
дерлік қазақыландыру, не болмаса әлемдік мәдениеттен, ғылымнан шеттеп
қаламыз деп шет елдің сөздерін сол күйінде қабылдау сыңаржақтылықты
білдірсе керек[10,147].
Терминология жөнінде кереғар пікірлерді салыстыра келе, ҚР ҰҒА
корреспондент-мүшесі Ө. Айтбайұлы Қазақ терминологиясының қазіргі жайы
және міндеттері деген мақаласында қазақ терминологиясының негізгі
мәселелеріне жан-жақты тоқтала келе, ұлттық терминді қалыптастыруға қажетті
принцптерді атап көрсетеді. Ғалымның пайымдауынша термин жасау төмендегідей
принцптерге бағынуы керек.
Бірінші принцп: Термин жасау үшін қазақ тілі сөз байлығын барынша
сарқа пайдалану қажеттілігі.
Екінші принцп: Термин жасауда қазақ тілінің сөз байлығы жетпеген кезде
туыстас түркі тілдері сөз байлығын сарқа пайдалану принцпі.
Үшінші принцп: Интернационалды терминдерді қабылдау мәселесі болып
табылады. Автор осы процесті үш пунктке бөліп қарайды: а) Интертерминдердің
мағынасын дәл беретін тілімізден балама табу; ә) Оларды сөзбе-сөз аудару,
калькалау; б) Мұның ешқайсысына көнбеген интертерминдердің тұлғасын
өзгертіп, қазақ тілінің заңдылығына бағындыра икемдей қабылдау.
Төртінші принцп: Қысқарған терминдер жасау принцпі. Мұнда да негізінен
сөз байлығымызды сарқа пайдалана отырып, өзге терминдерді өзіндік етіп
алудың жолдары қатты қарастырылып отыруы керек.
Бесінші принцп: Шарттылық принцпі. Термин негізінде белгілі бір
қалыпқа түсіп, соны қатып ұстайтын арнайы лексикалық қабатты құрайтын
болғандықтан да шарттылық болмай тұрмайды. Бұған саналы түрде барып отыруға
тура келеді.
Осы негізгі бес принцпті атап көрсете отыра Ө. Айтбайұлы қосымша және
екі принцп ұсынады.
Алтыншы принцп: Терминдерді жазу принцпі.
Жетінші принцп: Термин мәселесі үнемі мемлекет тарапынан қамқорлықта
болу принцпі болып табылады[11,74].
Ал белгілі ғалым Р. Сыздықова Ана тілі газетінде жарияланған
Тілдегі жаңалықтардың сыры неде? атты мақаласында: Көптеген
интернационалдық терминдердің беретін мағыналары біз жапатармағай ұсынып
жатқан баламалардан әлдеқайда өзгеше, кең екендігін де ескертеміз. Әрбір
халықаралық терминде өзіне хас мағыналық реңктер болатындығын ескеріп,
көптеген тілдер оларды аудармай, дәстүрлі ортақ элемент ретінде пайдаланып
отыр, әйтпесе олар беретін мағыналық ұзын-ырғасын білдіретін сөздер
тілдердің қай-қайсысынан да табылатын еді ғой[12,23], - дейді. Ғалымның
бұл сөзін қазақстандық баспагерлер де қостайтын сияқты. Өйткені бәрімізге
белгілі баспа ісінде қолданылатын аталымдардың дені – интертерминдер.
Жалпы баспаға кірсеңіз болғаны сіз ондағы қайнаған қызу жұмыспен
танысып қоймай, интертерминдерден көз сүріндіруіңіз мүмкін. Мысалы, кез-
келген кітапты жарыққа шығару үшін автор өз туындысын редакцияға әкеледі.
Осындағы автор сөзі термин.
Автор – автор, тудырушы, жаратушы. Өнертануда, философияда
эстетикалық, сондай-ақ мәдени-әлеуметтік санат ретінде қарастырылатын ұғым.
Қазіргі өнертануда, әдебиеттануда қалыптасқан түсінік бойынша автор - өнер
туындысын жасаушы; қаламгер, өз шығармасы арқылы өзінің дара, көркемдік
танымын әйгілейтін шығармашылық тұлға. Автор санаты шығармашылық қабілет,
шығармашылық даралық, дара дүниетаным, этикалық, эстетикалық принцп, өмір
тәжрибесі секілді ұғымдар ауқымында талданады. Әлемдік өнертануда автор
санаты туралы ортақ тұжырымның жоқ екенін де ескеру қажет.
Ал баспада автордың орны ерекше, өйткені онсыз ешбір туынды жоқ. Осы
сәттен бастап автор мен редакция арасындағы келісім шарт, автордың өтініші,
автордың түзетуі, авторлық баспа табақ, авторлық тенденция, авторлық
қаламақы, авторлық белгі, авторлық түсініктеме және авторлық құқық сынды
баспа процессі өз ретімен жүре береді.
Автордың қолжазбасы баспаға келіп түскен соң баспагерлер қызу жұмысты
бастап кетеді. Кітаптың шығу мерзімі мен сапасы түпнұсқа макетін жасау
процессін дұрыс ұйымдастыруға байланысты. Авторлық түпнұсқа деген –
еңбектің автор немесе аудармашы немесе құрастырушы баспаға өткізген
басылымның алғашқы нұсқасы.
Бірінші процесс – редактура. Бұл этаптың мақсаты мәтінді өңдеу,
шығарманың фактілік, логикалық, стилистикалық кемшілігін түзету керек.
Автор түпнұсқасы терілген болса редактор оны сканерден өткізіп,
түзетуді екінші нұсқаға жасайды.
Терім – егер түпнұсқа қолжазба түрде келсе, редакцияда мәтін беттеуге
ыңғайланып теріледі.
Корректура – негізгі мақсаты гранкалармен версткаларды түпнұсқамен
салыстыра оқиды. Қалып қалған немесе қайталанған тұстарын түзетеді.
Негізінде бір корректор оқып тұрса, екіншісі тексеріп отырады. Бұл процесс
есептеу деп аталады. Корректор қарындашпен түзету енгізеді. Мұнан кейін
қолжазбаны редактор қарап шығып, корректура сауалдарына жауап береді.
Келесі процесс қолжазбаны белгілеу (қолжазба разметкасы) – бұл
процесске автор, редактор, көркемдік және техникалық редакторлар қатысып,
мәтіннің барлық элементтерін( тақырыптар, тақырыпшалар, өлеңдер,
таблицалар, сілтемелер, иллюстрациялар т.б) тексереді.
Дайын болған материалды беттеуге жібер еді. Бұл кезеңде мәтін
форматталады (пішінге келтіріледі), яғни иллюстрациялар орналастырылады,
таблица, сілтеме формаларының орналасу түзулігі техникалық талаптарына
сәйкес ретке келтіріледі. Мысалы, абзатц, абреже, акут, акцент, бордюр
сынды техникалық белгілердің қайда және қалай орналастырылатыны қаралады.
Мұнда көрсетілген баспа аталымдарын да күнделікті жұмысымызда сөздік
қорымызда пайдаланып жүргенмен, олардың кірме сөздер екенін біреу білсе,
екіншісі оған мән бермейді.
Мысалы: Абреже (француз тілінен шыққан, aberege - қысқаша түсінік) –
тараудағы негізгі немесе қосымша тақырыптардың тізімі. Ол тақырыптан кейін
мәтіннің алдына орналасады.
Абзатц – азат жол немесе шегініс деген мағынада. Баспа туындысының
беттеріндегі немесе қолжазба мәтіннің сара жолын көрсететін шегініс.
Шегіністі сара жол немесе жаңа жол деп те атауға болады. Мәтіннің екі
шегініс аралығындағы мағыналық тұтастығы бар бөлігін де шегініс дейді. Бұл
сөз неміс тілінен (abzetsen) аударғанда жылжыту дегенді білдіреді.
Акут – латынның аcutus сөзін аударғанда – әріпке екпін түсуі. Бұл
белгі сөздің логикалық немесе дұрыс айтылуына мән беруді нұсқайды. Акут
қойылған жерде оқырман сөздің қалай дұрыс оқылуын екпіннің түсірілуне
байланысты бірден түсіне қояды. Ал, акцент (латыннан аударғанда accentus
– екпін) – бұл да әріптің үстінде немес жолма-жол қойылған белгі. Ол екі
бірдей қатар тұрған әріптің бір-бірінен еркешеленіп қалай оқылатынын
білдіреді.
Пагинация латынның pagina – бет деген сөзінен шыққан. Кітап беттерін
немесе бағаналарға, колонкаларға цифр қою. Оның бірнеше түрі болады:
әріптік (литерлік), параллелді, жалпы, қарама қарсы деп бөлінеді.
Беттеу процессінде тағы бір жиі қолданылатын аталым – апрош.
Француздың Approche сөзін тікелей аударғанда – жақындау дегенді
білдіреді. Сөздерді бір бірінен ажыратып тұратын ашық жер(пробел).
Кітап бетінің жоғарғы немесе төменгі бөлігінде, сол жақ не оң жақ
жиегінде орналасқан безендірулер немесе оюларды бордюр деп атайды. Бұл
француз тіліндегі bordure сөзінен шығып, шеті деп аударылады. Кіөбене
акциденцияда орналасады.
Туынды жарыққа шықпас бұрын мәтіннің қандай қаріппен теріліп, яғни
оған қандай кегль сәйкес келетіні де ойластырылады. Жалпы, кегль сөзінің
өзін де немістерден алыппыз. Ол – литерлердің мөлшерін білдіреді. Яғни
әріптің биіктігі мен енінің қаншалықты болуын көрсетеді. Оның да бірнеше
түрі болады. Мысалы: Брилиант атты 3 п (~1,13)-ке тең кегль, 4п (~1,5 )-
ке тең болатын диамант қаріпі және 7п (~ 2,63 мм)-кетең миньон атты кеглдер
біздің сөздік қорымызға француз тілінен енсе, 9п (~ 3,38 мм)-ке тең боргес
кеглі мен 14 (~5,26 мм)-ке тең миттель кеглінің атаулары неміс тілінен
кірген сөздер.
Сонымен, кітап құрлысының, мәтін, сурет, безендіру сияқты барлық
элементтердің өзара бір-бірімен үйлесуін ұйымдастыратын – кітап
архитектоникасымен (грекше architektonike – cәулет өнері) де біршама
таныс болдық. Жоғарыда көрсетілген процесстерден өткен түпнұсқа енді
полиграфияға жөнелтіледі. Баспаның бүкіл күйбелең тірлігі, яғни, қолжазба
автордан редакцияға келіп өңделіп, түзетілген соң басынан өткеретін
техникалық жұмыстардың барлығын өткізетін полиграфия сөзінің өзі кірме сөз.
Полиграфия – деген сөздің төркіні гректің polugrafia (polus – көп,
grapho – жазамын) дегенінде жатыр. Бұл сөз қазақ тіліне он сегізінші
ғасырда Франциядан кірген.
Полиграфияда қызмет етем деген әр бір жастың мейлі, ол фотограф,
теруші, басушы, мұқабашы болады ма, бәрібір, өзі еңбек етуге бел байлаған
өндіріс саласын – полиграфияның не екенін білуге тиісті.
Пролиграфия өндірісі – күрделі өндіріс. Ол ғылым мен техниканың ең
үздік жаңа жетістіктерін пайдаланып, үнемі жетілдіру мен дамыту үстінде.
Осындай үздіксіз жетілдіру полиграфистерден өздерінің жалпы және арнайы
дайындық дәрежесін үнемі көтеріп отыруды, қызметтеріне шығармашылық
тұрғыдан келуді талап етеді.
Полиграфия өнімі – адамдарға ұзақ уақыт бойында қызмет етуге жарайтын,
бұқаралық хабарлар мен насихаттың таптырмайтын негізгі көздерінің бірі. Ол
әлеуметтік және саяси күрестің, ағарту ісінің, ғылыми білімді таратудың,
мәдеиетті дамытудың, дүниетанымды қалыптастырудың қуатты құралы. Ұлы
ғұламалар кітап басып шығаруды ойлап табуды компас ойлап табумен бір
санатқа қойып, басу станогының пайда болуын орта ғасырлық кезеңнен кейін
жер бетінде ғылымның дамуының шарықтатқан негізгі факторлардың бірі деп
есептеді.
Он бесінші ғасырдың өнертапқышы неміс Иоганн Гутенберг шығыңқы баспа
тәсілін қағаз материалдың өзгешеліктеріне қарай ыңғайлап, жетілдіріп, баспа
станогын ойлап тапты. Осы тәсілдің арқасында баспа жұмысын жасау жұмысы
әлдеқайда жеңілдеді.
Полиграфия – техниканың бір саласы, баслым өнімдерін – кітаптарды,
газеттерді және басқа да полиграфиялық өнімдерді шығаруға қажетті
техникалық әдіспен өндіру, әлбетте бейненің (баслым формасының) бетіндегі
бояуды, қысым арқылы таңба түсірілетін материалға (қағаз не басқаға) қайта-
қайта көшіруге негізделеді. Бейнені осылай қайта-қайта көшірудің
нәтижесінде тираждық табақтар алынады. Әр бір тираждық табақ – басылым
қалыбының оттискісі. Табақтардың тираждық деп аталатын себебі мынадан:
басылатын табақтардың жалпы саны тиражбен, яғни кітап, журнал, газет тағы
басқаларды тарату үшін көбейтіп алынған даналардың санымен анықталады.
Полиграфияға түскен түпнұсқа тағы бірнеше кезеңнен өтеді. Кітапшалау-
түптеу процесі – кітапшалау және түптеу процесі – деген екі
терминнен тұрады.
Кітапшалау - деген термин – кітапша деген сөзден, яғни 5-80
беттен тұратын, жұмсақ мұқабамен қапталған басылым деген сөз. Ал,
түптеу деген термин түптеме, түптелген қап, яғни кітап блогын түптеуге
арналған қап деген сөзден шыққан.
Полиграфиялық техника мен технологиялардың даму барысында және
әртүрлі полиграфиялық өнімдерді дайындау ерекшеліктерінің өзгеруіне қарай
(нарықтың және тапсырыс берушінің сұранысына, экономикалық шығынды азайту
және т.б. себептерден) түптеу қабының орнына жұмсақ мұқаба қолдану
сияқты өзгерістер енуде.
Басылым блогын қалыптастыруға арналған, көптеген технологиялық
операциялардың қағидалары мен мақсаттары бірдей болғандықтан (мысалы,
басылған оттистілерді екшелеу, оларды кесу машиналарында белгілі бір
бөліктерге бөлу, бүктемелеу, престеу және көптеген аралық операциялар)
- осы технологиялық операциялардың барлығы да кітапшалау-түптеу
процестері деп аталады. Өйткені осы процестер мұқабамен де, түптеу
қаптарымен қапталған басылымдарды дайындауда орындалады.
Полиграфия өндірістеріндегі кәсіпорынның өндірістік қуатына қарай
технологиялық операцияларды әр цехтарға орналастырады. Мысалы, ірі
өндірістерде кітапшалау цехы мен түптеу цехтары бір-бірінен бөлек, бірақ
қатарласа орналасады. Бұл әр жағдайда операцияларды орындайтын
жабдықтардың габариттері мен қуаттарына да байланысты болады.
Енді кітапшалау және түптеу процестеріне жататын операцияларды
қарастырамыз.
Кітапшалау процестеріне – бүктемелеу, бүктелген дәптерлерден блокты
жинақтау, нақты бір әдіспен блокты бекіту, дайын блокты жұмсақ
мұқабаға қондыру, шыққан кітапшалардың сапасын тексеру және орап-буу
процестері жатады.
Түптеу процестеріне - қатты түптеу қаптарын дайындау (картон, түптеу
материалдарын кесіп, пішу). Осы түптеу қаптарына кітап блогын қондыру,
түптеу қабына із салу (биговка), бронзалау, лак жағу, инкрустациялау,
фольгамен престеп өңдеу, түптеу бояуларын қолданып, басып шығару және т.б.
операциялар жатады Барлық кітап-журнал, кітапшалар және тағы да басқа
полиграфия өнімдерін дайындауда кітапшалау-түптеу процестерінде
орындалатын барлық қалған операциялар жатады.
Кітапшалау-түптеу өндірісі өз реттерімен ғана атқарылатын
технологиялық операцияларымен ерекшеленеді.
Жалпы баспадан шығатын басылымдар мен өнімдер бірнеше түрге бөлінеді:
- ақпараттық (мәтіндік, ноталық, картографиялық және ИЗО басылымдар)
- материалдық құрылымына қарай (мерзімді емес басылым, журнал
басылымдары, беттік басылым, газет басылымдары, буклет, карточкалық,
плакат, жиынтық басылымдар және балаларға арналған кітапша ойыншықтар)
- көлеміне қарай (кітап, брошюра, листовкалар)
- құрылысына қарай (сериялы, бір томды басылым, көп томдықтар,
шығармалар жинағы және таңдамалы шығармалар)
Баспа өнімдерінің ішіндегі ең күрделісі – кітап. Ол өзара әртүрлі
тәсілдермен біріктірілген, көптеген элементтерден құралады. Кітаптың
әртүрлі элементтерімен, параметрлерінің (дәптерлер, олардың бөліктері,
бейнесуреттер, форзацтар, мұқабалар, түптеу қаптары; кітаптың форматы,
көлемі т.б.) бірлесуі, қолдану варианттарының көптігі кітап шығару,
өндірісінің өзіндік ерекшеліктерін көрсетеді.
Қолжазба баспаға түскен соң, оның жоғарыда көрсетілген түрлеріне
қарай қағаз түрі таңдалынады. Қағаз дегеніміз жабысу күшетрінен жұқа табақ
етіліп лента жасап қосылған арнайы өңделген негізінен өсімдік талшықтарынан
тұратын, тығыздалған түтікті кеуекті материал. Қағаздың құрылымына және
қағазды даярлау жүйесіне, басылым өнімнің сапасы мен оған әсер ететін
мынадай қасиеттер тәуелді: бірінші – басылым цехының атмосфералық
жағдайының әсеріне төзімділігі. Екінші – қағаздың біркелкі ылғалдығы 7%.
Үшінші – ішкі қысымның босаңсу дәрежесі. Қағаз қысымы бірқалыпты дәрежеде
болу керек. Қағаз өндірудің негізгі шикі заттары: өсімдік талшығы, ағаш,
целлюлоза, мақта, зығыр, сабан, кендір тағы басқа. Химиялық жолмен алынған
қағаздарды – синтетикалық қағаз деп атайды. Олар капрон, лавсан және
нейлоннан тұрады.қағаздың салмағы 1м квадрат – 250 гр. Дейін болу керек.
Одан жоғары болса – қатырма қағаздар деп аталынады. Қағаздар бір, екі
қабатты болып келеді. Қағаздың ылғалдығы аз болса, қағаз тез сынғыш болады.
Сондықтан қағаздың температурасымен басылым цехының температурасы бір
қалыпты болуы қажет. Бұл кезең – акимилизация прцессі деп аталады.
Баспада қолданылатын жоғарғы технологиялы сапалы қағаздардың
бірі – верже. Француздың рapier verge деген сөзін аударғанда – ала
қағаз дегенді білдіреді. Бұл көлденең немесе тігінен орналасқан жолақтары
бар сапалы қағаз.
Баспагерлердің қолынан тексеріліп шыққан туынды, полиграфияға
келіп басылымдар қатарына қосылған соң, яғни кітап жарыққа шыққаннан кейін
оған патент беріледі. Патент – латынның patentspatentis деген сөзінен
шыққан, ашық, анық деген мағынада. Бұл авторға, өнертапқышқа өз туындысын
айғақтау және заң жүзінде пайдалану үшін берілетін техникалық құжат. Сондай-
ақ, бұл қағазда туынды туралы қысқаша мәлімет көрсетіледі.
Енді жарық көрген кітапты турату ісі ғана қалды. Бұл іспен
маркетологтар айналысады. Туындының бестселлерге айналуына автордан кейін
маркетологтардың әсері мол. Ал, бестселлер термині біздің тілдік қорымызға
ағылшынның best - үлкен, ең күшті, sell - сату сөздерінен енген.
Оқырмандар арасында ең танымал болған, үлкен сұранысқа ие, және өте тез
таралған кітап.
Зерттеу жұмысымда күнделікті баспа өндірісінде қолданылып жүрген
бірнеше аталымдарды талдай отырып, атаулардың қай тілден енгенін көрсетуге
тырыстым.
Кез келген баспа өнімі, мейлі, ол газет, журнал, альманахтар
болсын, өз заманының талап-тілегінің гравитациялық өрісінен қол
үзіпшығып кете алмайтыны хақ. Мұндай заңдылық әсіресе кітап әлемінде билік
құрса керек.
Бірсыпыра жұртшылыққа кітап деген бәрінен бұрын баспа ісі, оның
ішінде полиграфиялық машақаттар кейіпінде көз алдына келер. Алайда, бұл -
әнтек көзқарас. Қаншама мыңдаған жылдар бойы эволюциялық дамуды басынан
кешіргенде, өзара қырғын соғыстар мен бөтен де келеңсіз, қиянат істер
жасаумен бірге, адамзат өкілдері игілікті шарулар тындырғаны белгілі.
Солардың бірі – кітап жазып, бастырып шығару ісі.
Қазақтың терминология мәселесі ресми түрде 1924 жылы Орынбор қаласында
өткен қазақстандық мәдениет және ғылым қайраткерлері I құрылтайының күн
тәртібінде тұңғыш рет қаралды. Мәселенің маңыздылығына мән беріп, оған
қазақ зиялылары қызу да белсенді түрде атсалысты.
Ал енді қазіргі қоғам өркениетті жолмен өрге басып, ғылым өрісі
құлашын кеңге жайған заманда тілдің терминдік сұранысының арта түсуі заңды
құбылыс. Баспа ісіне қатысты аталымдар да дәл қазір осындай кезеңді басынан
кешіріп отыр. Бұл орайда терминология саласын тіл дамытудың күре тамыры
десек, артық айтқандық емес.
Қоғамдық өмірде болып жатқан түбегейлі өзгерістер, нарықты
экономикалық қатынастарға көшу, ғылыми-техникалық прогресс ұлттық тілдің
даму қарқынын жеңілдетіп, сөздік қорының ұдайы толығып отыруын талап етеді.
Егер осы іске саналы түрде ықпал жасап, күш жұмылдыра алмасақ, тіліміздің
қоғамдық-әлеуметтік қуатын арттыруымыз екіталай.
Бүгінгі баспасөз материалдарынан термин жасаудың әралуан үрдісін
көреміз. Бірде байырғы сөздеріміз жаңа термин ретінде әдеби тілімізге қайта
оралса, екінші тұста шетелдік сөздер сол қалпы, не аздаған өзгеріспен
пайдаланылады, ал үшінші бір ретте көптеген терминдер қазақ тілінен дәл
баламасын тауып жатса, кейде тіпті орашолақ аударылған терминдердің
төркінін ажырата алмай, әуреге түсіп жатамыз. Себебі, бұның қай-қайсысы
болмасын тілдің жаңа өріске шығар кезеңінде орын алуға тиісті құбылыстар.
Оған түсіністікпен қарап, қажет тұстарда түзетіп, дұрыстауымыз да керек.
Қазіргі кезде әр газет-журнал, әр өңір, әр мекеме, тіпті жеке
адамдардың төлтума терминдерге автор бола бастағаны жиі ұшырасады. Сол
себепті де терминология мәселесіне жоғары ғылыми сарапшылық қажет болды.
Үкіметтің арнайы комиссия құрып, қадағалап отыруы да осы тіл тағдырына
деген үлкен жауапкершіліктен туындайды. Тілдің күштеуге келмейтіні де
ақиқат нәрсе. Солай екен деп еркімен жіберуге тағы болмайды. Сондықтан
бекітілген терминдерге қалай болса солай қараушылықтың да соңғы кезде етек
жайып бара жатқаны көңілге алаңдаушылық туғызады.[13,63]
Терминдерді түгел аудару шарт емес. Әрине, баспа ісіне қатысты
аталымдардың түгелін дерлік ана тілімізге аударып шығу айналасы екі-үш
жылдың ғана еншісіндегі іс емес. Ол – қажырлы еңбекті, уақыт сыны мен тезін
қажет ететін үздіксіз процесс. Сондықтан да бірінші кезекте баспа саласы
бойынша негізгі терминдер мен атауларды бекітуді, сөйтіп қолданыста жиі
кездесетін ең қажетті жүйелік терминдердің қорын жасақтауды қолға алу
керек. Терминкомдар міндетті түрде аталымдарды бекітер алдында баспасөз
арқылы халық талқылауынан өткізіп барып бекітсе, сын да, мін де аз болар
еді. Өйткені, бүгінгі таңда төртінші билік иесі атанып жүрген бұқаралық
ақпарат құралдары, оның ішінде газет-журналдардың адамзат өмірінде айтулы
орын алары сөзсіз.
Дипломдық жұмысыма арқау болған баспа ісіне қатысты аталымдар мен
оның проблемалары атты тақырыпты зерттей келе, баспа саласына қатысты
қазақ тіліндегі терминдерді қалыптастырудың негізгі жолдарын ұсынғым келіп
отыр:
а) ана тілімізге аударуға келетін атауларды тікелей қазақшалау жолы;
б) туысқан түркі тілдерінде бар, бірақ бізде әлі қалыптаса қоймаған
аталымдарды басқа тілдерден алғаннан гөрі туысқан тілдерден аудару;
с) бүкіл әлем қолданып отырған терминдерді сол күйінде қалдыру
(мәселен: полиграфия)
1.2 Компьютерлік неологизмдердің мағынасын аудармада анықтау әдістері
Неологизмдерді аударудағы негізгі қиындық-ол жаңа сөздің маңыздылығын
анықтау. Негізінен неологизмді аударудың маңыздылығын аудармашы білуі тиіс.
Аудармашының мақсаты неологизмнің қай сөздік типке жататындығын анықтап,
төмендегі әдістерді қолдану болып табылады.
Егер жаңа сөз ағылшын-орыс сөздігінде болмаса, онда ол сөзді англо-
ағылшын анықтамалық сөздігінен іздестіру қажет. Кең таралған сөздіктердің
көбінде Жаңа сөздер (New Words Section) атты бөлімдер бар. Сонымен қатар
ең соңғы басылымдарда шығарылған сөздіктерді пайдалану ұсынылады. Кіші және
орта көлемдегі сөздіктер көптеп дайындалып басып шығарылатынын есте ұстау
керек. Бірақ сөздік қорының шектеулі болуына байланысты бұл сөздіктер
маманның қажеттілігін қанағаттандыра алмайды.
Сөздіктер объективті себептерге байланысты толық мөлшерде жаңадан
пайда болған сөздерді бейнелей алмайды. Өйткені көпшілік лексикографтар
сөздіктеріне басқа жеке авторлар енгізген жаңа сөздерді, яғни
оказиональды неологизмдерді қосудан қорқады. Мұндай сөздер көбіне аз өмір
сүреді және тез жойылып кетеді.
Ғылым әлемінде неологизмнің алатын орны айрықша. Кез-келген ғылым мен
техника саласындағы ұғымдарды білдіретін атаулар терминдік жүйеге түсу үшін
белгілі бір жағдай керек десек ең алдымен ғылым саласы және сол ғылымдар
саласын айқындайтын ұғымдар қалыптасу керек. Одан кейін әртүрлі ұғымды
білдіретін сөздер пайда болады, сол ғылым саласымен айналысатын ортада
қолдау тауып, терминдік жүйе ретінде сараланады.
Термин жөнінде ғылыми әдебиетте үш түрлі ұғым бар. Біріншіден, термин
бір мағыналы сөз болу керек, оның ауыспалы мағынасы болуға тиіс емес. Егер
сөз ауыспалы мағынаға ие болса, ол терминологиядан жалпы лексикаға ауысады.
Термин белгілі бір ғылыми мамандықтың адамдары арасында қолданылатын сөз.
Жалпыға бірдей түсінікті сөз термин болып саналмайды.
Онан соң термин сөз дерексіз заттардың атауы екені мәлім. Ал деректі
заттардың атауы ғылыми терминге жатпайды. Өйткені, олар көбінесе өздерінің
туған, пайда болған ортасында өзіне тән атауға ие болады да, басқа тілге
сол қалпында ере келеді.[21,56]
Баспа ісіне қатысты терминологиядағы кемшіліктердің әсері қазіргі
қазақ тілінде осы салаға қатысты ғылыми еңбек жазу қисындығын туғызып отыр.
Жиырмасыншы ғасырдан бері әртүрлі даму кезеңдерін басынан өткізіп келе
жатқан теринология мәселесі бүгінгі күні де өзекті мәселелердің бірінен
саналады. Тілдің сөздік құрамына енетін күрделі салалардың бірі –
неологизмнің ғылым үшін маңызы зор. Жаңа қолданыстар мен терминдердің әдеби
тіл қорына енуі – белгілі бір кезеңдерден тұратын процесс. Термин жасаудағы
түрлі көзқарастар мен принцптердің негізінде бұл терминологиялық лексика
лексикамыздың бай саласына айналып отыр. Жалпы қазақ тілінің өзге
салаларына қатысты термин сөздердің жасалу жолы мен қалыптасуына ғылыми-
теорилық негізде шолу жасаған еңбектер бүгінде баршылық, терминология
саласында қол жеткен табыстар да айтарлықтай. әсіресе оқу-ағарту
саласындағы қолданылып жүрген терминдерді осыған мысал ретінде айтып өтуге
болады.
Жиырмасыншы ғасырдың басында ғылым-білім, мәдениеттің өркендеуіне А.
Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, Ш. Құдайбердиев, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, Е.
Омаров тағы басқалар сияқты қазақ зиялылары еңбектерімен өлшеусіз үлес
қосты. Олардың тілді білумен қатар тіл заңдылықтары мен сөзжасам
тәсілдерінен де хабары мол болғаны тәнті етеді. Қоғам өмірінде туындап
жатқан жаңа сөздерді, терминдерді жасауда тіліміздің ішкі мүмкіндіктеріне
иек арту тек кейінгі жылдары ғана жасалып отырған жоқ. Бұл әрекет сонау А.
Байтұрсынұлы заманынан бері өз көрінісін тауып келеді. Өйткені тіл қатып
қалған құбылыс емес, ол үнемі өзгеріп, толығып, жаңарып отыратын жанды
дүние. Мысалы, А. Байтұрсынұлы: Біз сияқты мәдениет жемісіне жаңа ғана
аузы тиген жұрт өз тілінде жоқ мәдени жұрттың тіліндегі дара сөздерді
алғыштап, алмастыра-алмастыра, ақырында ана тілінің қайда кеткенін білмей,
айырылып қалуы ықтимал. Сондықтан, мәдени жұрттың тіліндегі әдебиеттерін,
ғылыми кітаптарын қазақ тіліне аударғанда, пән сөздерінің даярлығына
қызықпай ана тілімізден қарастырып сөз табуымыз керек. Сонда біздің
әдебиетіміздің тілі таза болады22. А. Байтұрсыновтың қазақ
терминологиясының негізін салушы ретінде рөлі, тіліміздің байлығын сарқа
пайдалануға шақырған термин жасаудағы үлгісі күні бүгінге дейін маңызын
жоймақ емес.
Қазақ тіл білімінің ғылыми-теориялық негізін қалаушылардың бірі,
профессор Қ. Жұбанов – артына мол ғылыми мұра қалдырған ғалым. Қамшының
сабындай қысқа ғұмырында оның қаламынан шыққан қазақ тілінің грамматикасы,
фонетикасы, әліппе, еміле, терминология сиқты мәселелерді қамтитын
еңбектері ғылымға қосқан зор үлесі болып табылады. 1933 жылы Мемлекеттік
терминология коммисиясына төраға болған ғалым термин қалыптастыру
мәселесіне ғылыми тұрғыдан қарады. Қ. Жұбановтың пікірінше, халықаралық
аталымдарды аударғанда термин емес, оның лексикалық мағынасы аударылады.
Бір сөз белгілі бір кезеңдегі халықаралық бірыңғай, стандарт ұғымға
телінбей әр елдің тілінде қандай мағынада қолданылған түрінде қалып отырса,
ол термин болмайды[23,66] дейді.
Ал, белгілі ғалым Р. Сыздықова халықаралық терминдер жайлы өз ойын
былайша білдіреді: ... қазақ тілінің қазіргі даму сатысында ғылым мен
техникаға қатысты интернационалдық қор деп аталатын лексикалық қабаттың
болуы заңды. Бұл қор көптеген мәдениетті халықтардың, әсіресе Европа,
Америка жұрттарымен мен орыс халқының тіліне де ортақ, көбінің түп-төркіні
латын сөздері, бір алуаны ағылшын, неміс француз сөздері болып келетін
бірліктер. Олардың бәрін қазақшаға аударып, дәл баламасын қазақша беруі
мүмкін де емес, қажет те емес.[24,99]
Бүгінде термин мәселесін айналып өту мүмкін емес. Ана тіліміздің
мәртебесін көтеру ісінде терминологияны дамытудың ғылыми кандидаттардың
қажеттігі сөзсіз. Ғылыми негізде жүргізілген жұмыстардың арқасында
терминдерді жасау, реттеу, жүйелеу, бір ізге түсіру істерінің өз нәтижесін
берері сөзсіз.
Қазіргі таңда баспа ісіне қатысты аталымдар ғылыми оқулықтар да жиі
қолданылып жүр деп айту қиын. Өйткені, бұл саланы зерттеп жүргендер саны
аз. Бұл тақырыпта өзіміз білім нәрімен сусындап отырған Әл Фараби атындағы
Қазақ Ұлттық университет жанынан жарық көретін Хабаршы журналының
журналистика сериясының өзінде Баспа ісі және редакциялау кафедрасының
ұстаздары жариялаған бірен-саран мақала ғана бар.
Ең өкініштісі терминді ұлттық тіл негізінде түзуге бет бұрған соңғы 15
жылда ұзын саны 250-дей сөздік шыққанымен, оның біреуі де түбегейлі баспа
және полиграфия саласына арналмапты. “Баспа ісі және редакциялау”
кафедрасының құрылғанына да он жылдан астам уақыт өтсе де осында білім
беретін бірде-бір ұстаз немес бітіруші түлек осы салаға қатысты аталымдарды
талқылап, талдамаған. Зерттеу жұмысымды жазбас бұрын терминологиялық
сөздіктерді іздестірдім, әрине таппадым. Осыдан бірер жыл бұрын тілдерді
қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес көп томдық қазақша
орысша және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І. Неологизм түсінігі, мағынасы, аударылуының теориялық аспектілері
1.1 Неологизм термині мен түсінігінің мәні ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Компьютерлік неологизмдердің мағынасын аудармада анықтау әдістері
1.3 Неологизмдердің мағынасын сөздіктер көмегімен анықтау жолдары
ІІ. Компьютерлік неологизмдердің қалыптасуы мен оларды талдау
2.1 Компьютерлік неологизмдерді қалыптастыру әдістері
2.2 Компьютерлік неологизмдерді гендерлік –лингвистикалық тұрғыдан
зерттеудің нәтижелері
2.3 Компьютерлік неологизмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың
өзекті мәселелері
3. КОМПЬЮТЕРЛІК НЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ АҒЫЛШЫН, ҚАЗАҚ
АУДАРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Жаһандану үрдісімен тілдер үнемі даму
үстінде. Олардың түрлі құрылымдары, дыбыстық жүйесі, морфемдік құрамы,
семантикалық өзгерістері жүруде. Анағұрлым өзгеріс ағымына сөздердің басқа
тілдегі сөздерге бағыныңқы немесе семантикалық инновация арқылы мағынасының
өзгеруін атар едік. Біздің жұмысымызда компьютерлік технология саласындағы
неологизмдер қарастырылады. Бұл сала арқылы қазіргі таңдағы қазақ тілінің
ғылыми-техника сферасындағы сөздік қорларын жаңа мәліметтермен толықтыруға
негіз болады. Қазіргі қазақ тілінің жете шешілмеген мәселелерінің бірі –
термин мәселесі. Мұның күнделікті тәжрибеде көптеген кедергіге душар етіп
жүргені белгілі. Сонда да болса, бұл жөнінде осы күнге дейін жұртшылық
пікірі ортаға салынған емес. Мемлекеттік терминологиялық комиссияның термин
жөніндегі әр мезгілдегі шешімдері түгелдей ғылыми принцпке негізделген деп
айтуға болмайды. Термин мәселесіндегі әртүрлі пікірдің, шалағай ұғымның
кесірі газет-журнал тәжрибесінде де жиі көрініп жүр. Бұл халықтың сауатты
жазуына әсте де пайда бермейтін құбылыс. Жасыратыны жоқ, қазіргі
терминдердің көптігінен қай сөз ана тілімізде, қай термин интертерминдерге
жататынын білмей дал болудамыз. Әсіресе, баспа ісіне қатысты аталымдардың
күйі қуантарлық емес. Мұндай терминдерді баспагерлер, баспахана
қызметкерлері мен осы пәнді қолға алып жүрген ұстаздармен, студенттер
білмесе, ол аталымдар қарапайым жұртқа таңсық, тіпті беймәлім десе де
болғандай.
Қандай да болсын ғылым саласымен тығыз байланысты ұғымдар жүйесі –
термин проблемасына тоқталсақ: Тілдің ілгері басып өсуі үшін оның емлесі
мен термин мәселесі дұрыс шешеліме болмайды. Болмайтын себебі сол: өркендеп
алға барған тілдің түрлі тарауының бәрі де сол емле, терминологиямен
сабақтасады да отырады[1,25]- дейді қазақ тіл білімінің ғылыми-теориялық
негізін қалаушылардың бірі, профессор Қ. Жұбанов. Оның терминге берген
анықтамасы: Белгілі бір ұғымдарды білдіретін қарақшылы сөздер болады, ол
сөздерді әлгіндей ұғымдарға – ғылым жолы қандай сатыда тұрса, міне осыны
теліп отырады; сонымен қатар термин сөзінің терминдік ұғымы мен күнделік
тіршілікте қолданылатын жай сөздік мағынасы басқа болуы мүмкін[2,111]
Даму үрдісі бір орында тұрмайды, бұған компьютерлік қолданыс дәләл
болып отыр. Компьютер құралы біздің ажырамас өміріміздің бір бөлшегіне
айналып отыр. Қайда бара қалсаңыз да компьтерді және оған сәйкес құрал-
жаьбдығын кезіктіресіз. Барлық қоғамдық орындарда осыдан он жыл бұрын
тіпті магазиндерде қарапайым қолданыстағы отандық немесе сырттан келген
кассалық аппараттар тұрды. Ал қазір кез-келген ірі болсын орташа деңгейдегі
дүкендерде кассалық аппараттардың барлығы компьтерлік құрал-жабдықпен
жүйелендірілген. Мұнан басқа кез-келген заманауи жұмыс орныны компьтерсіз
еелстету мүмкін емес.
Компьютерлік техника және компьютерлік технология адам өмірінде
жай түрде еніп үлгірді. Ғылыми-техникалық даму қарқыны есептеу
процестерінің көмегінсіз мүмкін емес. Кибернитика дамуында есептеу
процестерінің автоматтандырылуына деген қажеттілік бірінші импульс болып
табылады (компьтерлер және электронды- есептеу машиналары). Әрі қарай
механизмдерді басқарумен машиналарды компьтерлік технологиялар арқылы
автоматтандыруға деген ой пайда болды. Осы салада еңбек етіп жүрген
компаниялар алғашқы ойлардан жағымды нәтижелерге қол жеткізгеннен соң
екінші қадам жасады, ол –адамдардың әртүрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталған компьтерлік технологиялар мен компьтерлер
арқылы ойындар, видеофильмдер, музыкалар және т.б жетістіктерді жасап
шығарды.
Қанша дегенмен компьтер өндірісінен түсетін қаражат көзі кибернитика
құралдарының интенсивті дамуына қабілетті бола алмайды, компьютерлік
компаниялар компьтерлік еліктіргіштікке бағытталған даму индустриясына бел
шешті. Компьтерлік технология негізінде әртүрлі балаларға,
жасөспірімдерге, үлкендерге, жасы жеткен қарт адамдарға арналған
еліктіргіштер түрлерін шығарды. Осының барлығын есепке ала отырып, бүгінгі
күннің өзінде осы салада мүмкін емес, ең көп таралған қызықтырғыш
техникалық құрылғылар пайда болды, ойын автоматтары, компьютерлік ойындар,
Интернеттегі қызық дүниелер, видео, музыка, телефондық байланыс
құралдары..
Компьютерлік технология тілге көп санды арнайы сөзді және ойды
жеткізудің түрлерін бай сөздікті енгізді. Мысалы, жүйелік карта,
микропроцессор, операциялық жүйе, өңдеу, инсталляция, винчестер, пиксели,
сұқбаттық терезе, нысан (нысан Delphi3.0) және т.б. Бұл сөздердің көбісі
ағылышн тілінен енгізілген және аз өлшемде отандық сөздерден де бар.
Компьтерлік құрылғымен байланысты болып келетін немесе байланысты еместері
адамдар арасында кез-келген мамандандырылған тіл жазбаша түрде немесе
жазбаша емес түрде арнайы сол мағынада немесе басқа мағынада "арго" (немесе
жаргон) деп аталады. Жаргондармен техникалық тіл арасындағы айырмашылықты
анықтау біршама қиындықтар туындауы мүмкін. В Барлық сөздер әуел баста
жаргон ретінде пайда болып сосын компьтерлік техникалық құралдардың тіліне
айналып кеткен. Басқаша айтқанда, көптеген ойды білдіретін жаргондар таза
техникалық терминдердің қосындыларынан пайда болған.
Тілдердегі бір тілден екінші тілге аударма жасау өмірдің барлық
жақтарында орын алып келе жатыр. Аударма жұмысының тәжірибесінде
неологизмді аудару басты назарға алынады, яғни, қоғамдық өмірдің дамуынан
және жаңа түсініктермен туындауынан, техника тоқтаусыз дамуынан және
ғыылми-техникалық ақпараттың кеңістігінің өсуінен ғылыми-техникалық
аударудың мәнділігі арта түсті. Жаһандық компьютерлендіру кезеңінде
компьютерлік технологияларды ағылшын тілінен аударудың әдістерімен мен
зерттеу әдістернің өзектілігі ешқандай күмән туғызбайды.
Зерттеу жұмысының нысаны: ағылшын тілінен қазақ тіліне компьтерлік
неологизмді аудару амалдары мен әдістерінің қалыптасуы болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні: пән ретінде компьтерлік неологизм қолданылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты-қазақ тіліндегі компьтерлік неологизмінің
қалыптасуын салыстыру, мұнымен қоса, әдебиетке сәйкес аударманың
ерекшеліктерін ескере отырып, ағылшын тіліндегі компьютерлік сөз қорының
интерпретациясына қолданылатын аударманың әдістері қолданылады.
Мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер алға қойылады:
Компьтерлік неологизмге қатысты ақпарттарды материладрымен жинау;
- қазақ тіліндегі компьтерлік неологизмнің қолданылуының әдістерні
қарастыру;
- компьтерлік неологизмдердің гендерлік-лингвистикалық нәтижелерін
салыстыру;
- компьтерлік неологизмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың
әдістерін қарстыру;
Қарастырылып отырған зерттеудің теоретиялық негізі ашық әлемдік
Интернет желілерінен және арнайы әдебиеттерден алынған ақпарат
қолданылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Біз зерттеу жүргізген сала бойынша
отанымызда көптеген зертетушілер қатары бар. Олардың алдыңғы буынында Қ.
Жұбановтың Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер атты еңбегі тұрады. Сонымен
бірге, С. Әсілжановтің Қазақ терминологиясы: теория және тәжірибе(оқу
құралы) Астанада 2005 жылы жарыққа шықты. Ғ. Мұсабаевтың Тағы да термин
туралыатты көлемді мақласы өзінің мазмұынмен ерекше.
Н. Омашев Ақпарат әлемі, А. Омарова мен Р. Әбдиева, Ж. Ж.
Толыбаеваның Баспа ісі және кітап басу атты еңбектері жарыққа шығып жалпы
қолданылысқа ие болды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Зерттеудің ғылыми жаңалығы
ретінде қазақ тіліндегі неологизмнің қолданылу аясындағы аспектілері
қарастырылып өзіндік пікір тұрғысынан талданды деуге негіз бар.
Компьютерлік технологияның дамуына қатысты пайда болған жаңа сөздер мен
терминдердің қазақша баламасын оңтайластырудың жолдарын қарастырып,
сараптадық.
Зерттеудің теориялық және тәжірбиелік негіздері. Кейінгі кезде тіл
білімінің шектес теориялық ғылымдар тоғысуындағы пайда болған бағыттарына
орай, неологизмдерді өзіндік тұрғыдан сипаттау тіл дүниетанымның ажырамас
бөлігі мен көрінісі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Осы тұрғыдан алғанда, тіл ерекшеліктерінің неологизмдік тұрғыдан
талдау тіл мен технология өндірісі (компьютер) арасындағы сабақтастықтың
мәнін ашуда ерекше маңызды. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары тіл
теориясындағы неологизм түрлері арқылы технологияның белгілерін нақтылай
түсуге, мәселелерін айқындауға өз деңгейіне сәйкес үлесін қосады.
Зерттеудің нәтижелері қазақ тіл біліміндегі компьютер құрылығыларын
зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге белгілі бір
дәрежеде өз үлесін қосады. Зерттеу барысында талдау жасалған тілдік
деректерді қазақ тілінің түсіндірме, ассоциативті сөздіктерін құрастыруға
пайдалануға болады. Сонымен қатар мәдениаралық қатынас пәндерінде де
қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
- Тіл мәдениеттің жаршысы деп тұжырымдама түздік;
- Неологизмдік терминдермен этнолингвистикалық қарым-қатынас түзіліп,
тілдік қана емес, ұлтаралық мәдени-техникалық байланыс өсі пайда болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен қорғауға ұсынылуы. Зерттеу жұмысы
өзінің жазылу барысында кафедраның ғылыми талқысында болып, курстық жұмыс
шеңберлерімен қорғалудан өтті.
Зерттеу жұмысының әдіс – тәсілдері. Зерттеу жұмысында аффиксация,
семантикалық және фонологияның әдіс-тәсілдері қолданылды. Сонымен қатар,
пәнаралық классикалық салыстырмалыылық, жүйелілік әдістері де көрініс
тапты.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Қарастырылып отырған жұмыста кіріспе,
компьютерлік неологизмдерінің пайда болуының әдістерін, қазақ тілі үшін
компьтерлік сленг мәнділігі мен қорытынды бөлімінен, сонымен қатар,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
І Неологизм түсінігі, мағынасы, аударылуының теориялық аспектілері
1.1 Неологизм термині мен түсінігінің мәні
Неологизм түсінігінің дәлме-дәл анықтамасы мен белгілі бір сөздік
бірліктердің неологизмге, қағидаларына қатысты мәселелер қазіргі күнге
дейін шешімін таппаған мәселе болып табылады.
Неологизм түсінігін анықтаған зерттеулерді саралай отырып екі түрлі
көзқарастарды байқауға болады. Бірінші неологизм термині тілде жаңадан
қалыптасқан тіл қалыптастырушы үлгідегі сөздермен сәйкес келсе, екіншіден
бұрын-соңды болмаған, белгісіз түсініктерді, затты, ғылым саласын,
мамандықты білдіреді. Мысалы, reactor-ядролық реактор, biocide- биологиялық
соғыс және т.с.с.
Сондай-ақ неологизмдердің өздері де тілде белгілі бір мағынаны
белгілейтін жаңа синонимдерді қалыптастырады. Бірақ бұл синонимдерге
коннотативті бояулар тән, яғни сөздерге жаңадан мән, сипат, маңыздылық
беретін семантикалық және стилистикалық сөз бояуларына ықпал етеді. Мысалы,
boffin (көбінесе әскери мақсаттарда құпия жұмыспен айналысатын ғалым) сөзі
scientist сөзіне жақын синоним болғанымен, басқа семантикалық бояуға ие.
Осы лексикалық инновациялардың пайда болуына, тіл тұрақтылығына,
қолдану жиілігіне байланысты біртектілік байқалмайды. Біреулері тілге енсе,
екінші біреулері қысқаша уақыт ішінде қолданудан шығып кетуі мүмкін. Көбіне
жаңа сөздердің пайда болуы жаңа ассоциациялардың қалыптасуымен байланысты
болғанымен осы кезде сөз түсінігі сақталады, өйткені тіл және жалпы лексика
қарым-қатынас құралы ретінде өз қызметін атқарады, сөздерге қатысты жаңа
түсініктерді бекітіп, қайта өңдейді. Тілдік жүйеде жаңадан пайда болған
неологизмдер біраз уақытқа дейін таралмай, тілдің құрылымдық талаптарына
жауап беретін сөздер ғана кейіннен бірте-бірте тілдік жүйенің орталығына
негізгі сөздік қорға ауысады.
Жаңадан қалыптасқан сөздер тез арада орталыққа еніп, қажетті және
белсенді түрде сөздік құрамға кіреді. Негізінен жаңадан қалыптасқан сөздер
ғылым, техника, мәдениет, саясат салаларында пайда болса, ал неологизмдер
сөйлесу барысында қалыптасады.
Жаңа қалыптасқан сөздер мен неологизмдерді уақытша белгілер объективті
анықтай алмағандықтан, субъективті белгілерді қолданудың мәні зор.
Енді ыңғайлылық үшін неологизм терминін, лексикалық жаңа қалыптасқан
сөздерді де, жеке неологизмдерді де сипаттайтын сөздерді белгілейтін
боламыз.
Баспа деген сөз – кең мағыналы сөз. Әрине, баспа ісімен, соның
ішінде кітап шығарумен айналысу кез келгеннің қолынан келе бермейтін
күрделі де қиын іс. Ол үшін баспагердің бойында терең білімділік, өз ісіне
шығармашылық тұрғыдан қараушылық сияқты қажеттілігін былай қойғанда
эстетикалық талғам, көркемдікті сезінушілік өнер ісіне бейімділік,
техникалық іске құмарлық сияқты қасиеттердің болуы шарт.
Демек, кітап шығару ісі еріккеннің ермегі де қалай болса солай
қарайтын - жеңіл-желпі жұмыс та емес. Ол саясат ісімен тікелей байланысты
тікелей шығармашылық өнер. Кітапты шығару үшін ғажайып ізденіске
негізделген талмас еңбек керек. Ал еңбектің жемісті болуы тиімді
пайдаланылған амалдарға, әдістерге, тәсілдерге байланысты[6,55].
Баспа ісі ауқымы өте кең ғылым саласы болып саналады. Әуелі, оның
рухани асыл қазына – кітап болып шығарып, елге кең тарататын қызметін
айрықша бағалауға тиістіміз. Бұл функциясы қоғамдық қажетті ақпаратты іздеп
тауып, жинастырып, аудитория сұранысына сай мейлінше мезгілінде жеткізуге
жегілген журналистика міндетімен қауышып жатқанына ерекше мән берілуі
керек.
Баспа ісіне қаттысты негізгі аталымдарға келетін болсақ, олардың дені
шет тілдерден келген кірме сөздер. Дегенмен, соңғы кездері бұл саланың
терминологиясында да жеткен жетістіктеріміз біршама. Мәселен, түпнұсқа,
қолжазба, теру, түптеу сынды баспаға қатысты сөз тіркестері қазақ тілінде
өз баламасын нақты тауып жүрген сөздердің қатарында.
Баспахана – баспа ісінің құрамдас бір бөлігі. Басқаша айтқанда,
баспаханасыз баспа ісінің нәтижесін көру мүмкін еместігі секілді, баспа
өнімінсіз баспахана жұмысын да көзге елестету қиын. Бірінсіз екіншісінің
күні қараң егіз сала. Баспалар авторлардан келіп түскен түпнұсқаларды
полииграфиялық құралдармен көбейтіп басып шығаруға дайындайды. Қандайда
болмасын полиграфиялық дайын өнімдер немесе басылымдардың: кітап, газет,
журнал, атлас, карта, буклет, проспекті, жарнамалар, открытка тағы
басқалардың барлығы баспа ісіне қатысты аталымдар болып табылады. Оларды
авторларға арнайы тапсырмамен жаздырып, салдырып, түсіртіп, жасатып алған
мәтіндер мен түрлі суреттердің негізінде жарық көреді.
Оқушы қауымға ұсынылған баспасөздік, баспалық басылымдар қандай
сипатты, қандай көлемді, қай түрлі, қандай мәнді болмасын қолжазбалық
негізде жарық көреді. Ол сайып келгенде түпнұсқа. Редакциялық дайындықтан
өткеннен кейін өндіріске түсетін және полиграфиялық құралдар мен ұдайы
өндіріле жататын түпнұсқалардың бәрі баспалық деп аталады. Одан кейінгі
кітапшалау, түптеу процестерінің аталымдары да бірнеше жылдан бері қазақ
тілінде қолданылып келеді. Мәселен: баспахана, қолжазба, қаріп, түптеу,
бүктеу сынды процесстердің аталымдары ана тілімізде.
Бір кемшілігі тіліміздің өзге салаларындағыдай баспа ісінде де
жоғарыда көрсетілген аталымдардай таза қазақша баламасын тапқан сөздер
саусақпен санарлық. Бар болғанның өзінде пайдаланылу аясы өте тар. Осы
ретте айта кету керек, адам өмірінде маңызды рөл атқаратын бұқаралық
ақпарат құралдарында терминология мәселесі көтеріліп жүргенмен, баспа ісіне
қатысты аталымдардың талданып, талқылануы, оларды оқырман қауымға ұсынуы
өте сирек кездеседі. Тіпті жоқтың қасы десе де болғандай.
Атап өтерлік жай, елімізге нарықтық жүйе енді. Сырттан инвесторлар
тарту мәселесі де күннен-күнге қарқын алып отыр. Осындай жағдайда, яғни шет
мемлекеттермен түрлі бағыттағы байланыс артып отырған уақытта сырттан
келіп, тілдік қорымызға қосылып жататын терминдер санының күрт көбеюі заңды
нәрсе.
Сонымен баспа ісіне қатысты аталымдарды талдауға кіріспес бұрын,
терминологияны зерттеп-талдап жүрген филолог ғалымдарымыздың пікірлерін
негізге алайық. Өйткені қазіргі кезде терминологияға қатысты ғалымдар
арасында екі ұдай пікірлер қалыптасты. Олардың біразы сырттан келген кірме
сөздерге қазақша балама табуды міндет етсе, енді бірі терминдерді сол
қалпында қалдыруды сұрайды.
Д. С. Лотте: Кірме терминдерді дайын күйінде қабылдау, әрине басқа
тәсілдермен салыстырғанда жеңіл екені белгілі. Осы жеңілдік орыс тіліндегі
ғылыми техникалық терминологияға негізсіз көптеген кірме терминдерді
енгізуге әкеліп тіреді7 - деп атап көрсеткен болатын.
Ал, Ғ. Ахметов Тіл қорымыз азайып, шұбарланып барады деп аталатын
мақаласында халықаралық терминдерді қазақшалауға өз қарсылығын білдіреді.
Ол: Әр тілдің өзінің заңы бар, құр босқа тілдің ығына жығылып, ыңғайына
бұрылып, орыстың әр сөзіне балама іздеп, тілді шұбарлаудың қажеті жоқ. орыс
тілінің өзінде шет тілі термині қаптап жүрген жоқ па? Халықаралық
терминдерден қашпау керек, терминнің мағынасын дәл түсіну үшін де ол өте
қажет деген болатын. [8,55]
С. Жүнісовтың: Шет тілден енген сөздер, негізінен орыс тілі арқылы
келген сөздер. Оларды орыс сөздігінде қалай қолданса, солай қолданып
келдік... енді орысша терминдерді келсін-келмесін тікелей, не жобалап
аударғанымыздай, халықаралық сөздердің бет-жүзіне қарамай, басқа-көзге
төпелеп шетінен қазақшалай бастадық[9,14], - деп айтуынан да халықаралық
терминдерді аудармай алуды көздеген пікірлерді байқаймыз.
Сондықтан, бүгінгі таңда шет тілі терминдерін қабылдау – қазақ
терминологиясының күрделі де қиын мәселелерінің бірі болып отыр. Барлық
халықаралық терминдерді сол күйінде қабылдасақ тіл шұбарлығына ұрынамыз,
ұлттық ғылымымыздың тілін қазақ тілінде өркендете алмаймыз. Ал халықаралық
терминдерді сол күйінде қабылдамай, қазақыландырсақ, өзіміздің дыбыстық
ерекшеліктерімізге бейімдесек, тіліміздің тарапымыздан балама тапсақ, онда
әлем халықтарына ортақ мұрадан, яғни ғылымнан, ондағы жаңалықтардан қол
үзіп, сырттап қалмаймыз ба деген пікірлер айтылуда. Осы мәселе төңірегінде
ғалымдар екі ұдайылылық танытып отыр.
Бұл әлі өзіндік шешемін таппаған күрделі мәселе, қалай болғандада осы
екі түрлі бағыттағы тұжырымды бір аранаға салу керектігі күн санап арта
түсуде. Себебі, тілімізде басқа тіл есебінен еніп отырған жаңа сөздердің,
терминдердің легі бұрын-соңды мұндай көп мөлшерде болып көрген емес. Қазір
қалай қабылдасақ келешек ұрпақ та сол қалпында шешім шығарып, тиімді ереже
қабылдауы терминология ғылымындағы аталмыш мәселелерді шешуге орасан зор
үлес қоспақ.
Бүгін қабылдаған ережеден келешек ұрпақтың опық жемейтініне кім
кепіл. Сондықтан ғалымдар алдында шен-шекпенмен, атақ-даңпен
есептелінбейтін қасиетті парыз, міндет тұр. Термин қабылдауда ұлтын, тілін
сүю деген осы екен деп келсін-келмесін бәр бағытта термин атаулының бәрін
дерлік қазақыландыру, не болмаса әлемдік мәдениеттен, ғылымнан шеттеп
қаламыз деп шет елдің сөздерін сол күйінде қабылдау сыңаржақтылықты
білдірсе керек[10,147].
Терминология жөнінде кереғар пікірлерді салыстыра келе, ҚР ҰҒА
корреспондент-мүшесі Ө. Айтбайұлы Қазақ терминологиясының қазіргі жайы
және міндеттері деген мақаласында қазақ терминологиясының негізгі
мәселелеріне жан-жақты тоқтала келе, ұлттық терминді қалыптастыруға қажетті
принцптерді атап көрсетеді. Ғалымның пайымдауынша термин жасау төмендегідей
принцптерге бағынуы керек.
Бірінші принцп: Термин жасау үшін қазақ тілі сөз байлығын барынша
сарқа пайдалану қажеттілігі.
Екінші принцп: Термин жасауда қазақ тілінің сөз байлығы жетпеген кезде
туыстас түркі тілдері сөз байлығын сарқа пайдалану принцпі.
Үшінші принцп: Интернационалды терминдерді қабылдау мәселесі болып
табылады. Автор осы процесті үш пунктке бөліп қарайды: а) Интертерминдердің
мағынасын дәл беретін тілімізден балама табу; ә) Оларды сөзбе-сөз аудару,
калькалау; б) Мұның ешқайсысына көнбеген интертерминдердің тұлғасын
өзгертіп, қазақ тілінің заңдылығына бағындыра икемдей қабылдау.
Төртінші принцп: Қысқарған терминдер жасау принцпі. Мұнда да негізінен
сөз байлығымызды сарқа пайдалана отырып, өзге терминдерді өзіндік етіп
алудың жолдары қатты қарастырылып отыруы керек.
Бесінші принцп: Шарттылық принцпі. Термин негізінде белгілі бір
қалыпқа түсіп, соны қатып ұстайтын арнайы лексикалық қабатты құрайтын
болғандықтан да шарттылық болмай тұрмайды. Бұған саналы түрде барып отыруға
тура келеді.
Осы негізгі бес принцпті атап көрсете отыра Ө. Айтбайұлы қосымша және
екі принцп ұсынады.
Алтыншы принцп: Терминдерді жазу принцпі.
Жетінші принцп: Термин мәселесі үнемі мемлекет тарапынан қамқорлықта
болу принцпі болып табылады[11,74].
Ал белгілі ғалым Р. Сыздықова Ана тілі газетінде жарияланған
Тілдегі жаңалықтардың сыры неде? атты мақаласында: Көптеген
интернационалдық терминдердің беретін мағыналары біз жапатармағай ұсынып
жатқан баламалардан әлдеқайда өзгеше, кең екендігін де ескертеміз. Әрбір
халықаралық терминде өзіне хас мағыналық реңктер болатындығын ескеріп,
көптеген тілдер оларды аудармай, дәстүрлі ортақ элемент ретінде пайдаланып
отыр, әйтпесе олар беретін мағыналық ұзын-ырғасын білдіретін сөздер
тілдердің қай-қайсысынан да табылатын еді ғой[12,23], - дейді. Ғалымның
бұл сөзін қазақстандық баспагерлер де қостайтын сияқты. Өйткені бәрімізге
белгілі баспа ісінде қолданылатын аталымдардың дені – интертерминдер.
Жалпы баспаға кірсеңіз болғаны сіз ондағы қайнаған қызу жұмыспен
танысып қоймай, интертерминдерден көз сүріндіруіңіз мүмкін. Мысалы, кез-
келген кітапты жарыққа шығару үшін автор өз туындысын редакцияға әкеледі.
Осындағы автор сөзі термин.
Автор – автор, тудырушы, жаратушы. Өнертануда, философияда
эстетикалық, сондай-ақ мәдени-әлеуметтік санат ретінде қарастырылатын ұғым.
Қазіргі өнертануда, әдебиеттануда қалыптасқан түсінік бойынша автор - өнер
туындысын жасаушы; қаламгер, өз шығармасы арқылы өзінің дара, көркемдік
танымын әйгілейтін шығармашылық тұлға. Автор санаты шығармашылық қабілет,
шығармашылық даралық, дара дүниетаным, этикалық, эстетикалық принцп, өмір
тәжрибесі секілді ұғымдар ауқымында талданады. Әлемдік өнертануда автор
санаты туралы ортақ тұжырымның жоқ екенін де ескеру қажет.
Ал баспада автордың орны ерекше, өйткені онсыз ешбір туынды жоқ. Осы
сәттен бастап автор мен редакция арасындағы келісім шарт, автордың өтініші,
автордың түзетуі, авторлық баспа табақ, авторлық тенденция, авторлық
қаламақы, авторлық белгі, авторлық түсініктеме және авторлық құқық сынды
баспа процессі өз ретімен жүре береді.
Автордың қолжазбасы баспаға келіп түскен соң баспагерлер қызу жұмысты
бастап кетеді. Кітаптың шығу мерзімі мен сапасы түпнұсқа макетін жасау
процессін дұрыс ұйымдастыруға байланысты. Авторлық түпнұсқа деген –
еңбектің автор немесе аудармашы немесе құрастырушы баспаға өткізген
басылымның алғашқы нұсқасы.
Бірінші процесс – редактура. Бұл этаптың мақсаты мәтінді өңдеу,
шығарманың фактілік, логикалық, стилистикалық кемшілігін түзету керек.
Автор түпнұсқасы терілген болса редактор оны сканерден өткізіп,
түзетуді екінші нұсқаға жасайды.
Терім – егер түпнұсқа қолжазба түрде келсе, редакцияда мәтін беттеуге
ыңғайланып теріледі.
Корректура – негізгі мақсаты гранкалармен версткаларды түпнұсқамен
салыстыра оқиды. Қалып қалған немесе қайталанған тұстарын түзетеді.
Негізінде бір корректор оқып тұрса, екіншісі тексеріп отырады. Бұл процесс
есептеу деп аталады. Корректор қарындашпен түзету енгізеді. Мұнан кейін
қолжазбаны редактор қарап шығып, корректура сауалдарына жауап береді.
Келесі процесс қолжазбаны белгілеу (қолжазба разметкасы) – бұл
процесске автор, редактор, көркемдік және техникалық редакторлар қатысып,
мәтіннің барлық элементтерін( тақырыптар, тақырыпшалар, өлеңдер,
таблицалар, сілтемелер, иллюстрациялар т.б) тексереді.
Дайын болған материалды беттеуге жібер еді. Бұл кезеңде мәтін
форматталады (пішінге келтіріледі), яғни иллюстрациялар орналастырылады,
таблица, сілтеме формаларының орналасу түзулігі техникалық талаптарына
сәйкес ретке келтіріледі. Мысалы, абзатц, абреже, акут, акцент, бордюр
сынды техникалық белгілердің қайда және қалай орналастырылатыны қаралады.
Мұнда көрсетілген баспа аталымдарын да күнделікті жұмысымызда сөздік
қорымызда пайдаланып жүргенмен, олардың кірме сөздер екенін біреу білсе,
екіншісі оған мән бермейді.
Мысалы: Абреже (француз тілінен шыққан, aberege - қысқаша түсінік) –
тараудағы негізгі немесе қосымша тақырыптардың тізімі. Ол тақырыптан кейін
мәтіннің алдына орналасады.
Абзатц – азат жол немесе шегініс деген мағынада. Баспа туындысының
беттеріндегі немесе қолжазба мәтіннің сара жолын көрсететін шегініс.
Шегіністі сара жол немесе жаңа жол деп те атауға болады. Мәтіннің екі
шегініс аралығындағы мағыналық тұтастығы бар бөлігін де шегініс дейді. Бұл
сөз неміс тілінен (abzetsen) аударғанда жылжыту дегенді білдіреді.
Акут – латынның аcutus сөзін аударғанда – әріпке екпін түсуі. Бұл
белгі сөздің логикалық немесе дұрыс айтылуына мән беруді нұсқайды. Акут
қойылған жерде оқырман сөздің қалай дұрыс оқылуын екпіннің түсірілуне
байланысты бірден түсіне қояды. Ал, акцент (латыннан аударғанда accentus
– екпін) – бұл да әріптің үстінде немес жолма-жол қойылған белгі. Ол екі
бірдей қатар тұрған әріптің бір-бірінен еркешеленіп қалай оқылатынын
білдіреді.
Пагинация латынның pagina – бет деген сөзінен шыққан. Кітап беттерін
немесе бағаналарға, колонкаларға цифр қою. Оның бірнеше түрі болады:
әріптік (литерлік), параллелді, жалпы, қарама қарсы деп бөлінеді.
Беттеу процессінде тағы бір жиі қолданылатын аталым – апрош.
Француздың Approche сөзін тікелей аударғанда – жақындау дегенді
білдіреді. Сөздерді бір бірінен ажыратып тұратын ашық жер(пробел).
Кітап бетінің жоғарғы немесе төменгі бөлігінде, сол жақ не оң жақ
жиегінде орналасқан безендірулер немесе оюларды бордюр деп атайды. Бұл
француз тіліндегі bordure сөзінен шығып, шеті деп аударылады. Кіөбене
акциденцияда орналасады.
Туынды жарыққа шықпас бұрын мәтіннің қандай қаріппен теріліп, яғни
оған қандай кегль сәйкес келетіні де ойластырылады. Жалпы, кегль сөзінің
өзін де немістерден алыппыз. Ол – литерлердің мөлшерін білдіреді. Яғни
әріптің биіктігі мен енінің қаншалықты болуын көрсетеді. Оның да бірнеше
түрі болады. Мысалы: Брилиант атты 3 п (~1,13)-ке тең кегль, 4п (~1,5 )-
ке тең болатын диамант қаріпі және 7п (~ 2,63 мм)-кетең миньон атты кеглдер
біздің сөздік қорымызға француз тілінен енсе, 9п (~ 3,38 мм)-ке тең боргес
кеглі мен 14 (~5,26 мм)-ке тең миттель кеглінің атаулары неміс тілінен
кірген сөздер.
Сонымен, кітап құрлысының, мәтін, сурет, безендіру сияқты барлық
элементтердің өзара бір-бірімен үйлесуін ұйымдастыратын – кітап
архитектоникасымен (грекше architektonike – cәулет өнері) де біршама
таныс болдық. Жоғарыда көрсетілген процесстерден өткен түпнұсқа енді
полиграфияға жөнелтіледі. Баспаның бүкіл күйбелең тірлігі, яғни, қолжазба
автордан редакцияға келіп өңделіп, түзетілген соң басынан өткеретін
техникалық жұмыстардың барлығын өткізетін полиграфия сөзінің өзі кірме сөз.
Полиграфия – деген сөздің төркіні гректің polugrafia (polus – көп,
grapho – жазамын) дегенінде жатыр. Бұл сөз қазақ тіліне он сегізінші
ғасырда Франциядан кірген.
Полиграфияда қызмет етем деген әр бір жастың мейлі, ол фотограф,
теруші, басушы, мұқабашы болады ма, бәрібір, өзі еңбек етуге бел байлаған
өндіріс саласын – полиграфияның не екенін білуге тиісті.
Пролиграфия өндірісі – күрделі өндіріс. Ол ғылым мен техниканың ең
үздік жаңа жетістіктерін пайдаланып, үнемі жетілдіру мен дамыту үстінде.
Осындай үздіксіз жетілдіру полиграфистерден өздерінің жалпы және арнайы
дайындық дәрежесін үнемі көтеріп отыруды, қызметтеріне шығармашылық
тұрғыдан келуді талап етеді.
Полиграфия өнімі – адамдарға ұзақ уақыт бойында қызмет етуге жарайтын,
бұқаралық хабарлар мен насихаттың таптырмайтын негізгі көздерінің бірі. Ол
әлеуметтік және саяси күрестің, ағарту ісінің, ғылыми білімді таратудың,
мәдеиетті дамытудың, дүниетанымды қалыптастырудың қуатты құралы. Ұлы
ғұламалар кітап басып шығаруды ойлап табуды компас ойлап табумен бір
санатқа қойып, басу станогының пайда болуын орта ғасырлық кезеңнен кейін
жер бетінде ғылымның дамуының шарықтатқан негізгі факторлардың бірі деп
есептеді.
Он бесінші ғасырдың өнертапқышы неміс Иоганн Гутенберг шығыңқы баспа
тәсілін қағаз материалдың өзгешеліктеріне қарай ыңғайлап, жетілдіріп, баспа
станогын ойлап тапты. Осы тәсілдің арқасында баспа жұмысын жасау жұмысы
әлдеқайда жеңілдеді.
Полиграфия – техниканың бір саласы, баслым өнімдерін – кітаптарды,
газеттерді және басқа да полиграфиялық өнімдерді шығаруға қажетті
техникалық әдіспен өндіру, әлбетте бейненің (баслым формасының) бетіндегі
бояуды, қысым арқылы таңба түсірілетін материалға (қағаз не басқаға) қайта-
қайта көшіруге негізделеді. Бейнені осылай қайта-қайта көшірудің
нәтижесінде тираждық табақтар алынады. Әр бір тираждық табақ – басылым
қалыбының оттискісі. Табақтардың тираждық деп аталатын себебі мынадан:
басылатын табақтардың жалпы саны тиражбен, яғни кітап, журнал, газет тағы
басқаларды тарату үшін көбейтіп алынған даналардың санымен анықталады.
Полиграфияға түскен түпнұсқа тағы бірнеше кезеңнен өтеді. Кітапшалау-
түптеу процесі – кітапшалау және түптеу процесі – деген екі
терминнен тұрады.
Кітапшалау - деген термин – кітапша деген сөзден, яғни 5-80
беттен тұратын, жұмсақ мұқабамен қапталған басылым деген сөз. Ал,
түптеу деген термин түптеме, түптелген қап, яғни кітап блогын түптеуге
арналған қап деген сөзден шыққан.
Полиграфиялық техника мен технологиялардың даму барысында және
әртүрлі полиграфиялық өнімдерді дайындау ерекшеліктерінің өзгеруіне қарай
(нарықтың және тапсырыс берушінің сұранысына, экономикалық шығынды азайту
және т.б. себептерден) түптеу қабының орнына жұмсақ мұқаба қолдану
сияқты өзгерістер енуде.
Басылым блогын қалыптастыруға арналған, көптеген технологиялық
операциялардың қағидалары мен мақсаттары бірдей болғандықтан (мысалы,
басылған оттистілерді екшелеу, оларды кесу машиналарында белгілі бір
бөліктерге бөлу, бүктемелеу, престеу және көптеген аралық операциялар)
- осы технологиялық операциялардың барлығы да кітапшалау-түптеу
процестері деп аталады. Өйткені осы процестер мұқабамен де, түптеу
қаптарымен қапталған басылымдарды дайындауда орындалады.
Полиграфия өндірістеріндегі кәсіпорынның өндірістік қуатына қарай
технологиялық операцияларды әр цехтарға орналастырады. Мысалы, ірі
өндірістерде кітапшалау цехы мен түптеу цехтары бір-бірінен бөлек, бірақ
қатарласа орналасады. Бұл әр жағдайда операцияларды орындайтын
жабдықтардың габариттері мен қуаттарына да байланысты болады.
Енді кітапшалау және түптеу процестеріне жататын операцияларды
қарастырамыз.
Кітапшалау процестеріне – бүктемелеу, бүктелген дәптерлерден блокты
жинақтау, нақты бір әдіспен блокты бекіту, дайын блокты жұмсақ
мұқабаға қондыру, шыққан кітапшалардың сапасын тексеру және орап-буу
процестері жатады.
Түптеу процестеріне - қатты түптеу қаптарын дайындау (картон, түптеу
материалдарын кесіп, пішу). Осы түптеу қаптарына кітап блогын қондыру,
түптеу қабына із салу (биговка), бронзалау, лак жағу, инкрустациялау,
фольгамен престеп өңдеу, түптеу бояуларын қолданып, басып шығару және т.б.
операциялар жатады Барлық кітап-журнал, кітапшалар және тағы да басқа
полиграфия өнімдерін дайындауда кітапшалау-түптеу процестерінде
орындалатын барлық қалған операциялар жатады.
Кітапшалау-түптеу өндірісі өз реттерімен ғана атқарылатын
технологиялық операцияларымен ерекшеленеді.
Жалпы баспадан шығатын басылымдар мен өнімдер бірнеше түрге бөлінеді:
- ақпараттық (мәтіндік, ноталық, картографиялық және ИЗО басылымдар)
- материалдық құрылымына қарай (мерзімді емес басылым, журнал
басылымдары, беттік басылым, газет басылымдары, буклет, карточкалық,
плакат, жиынтық басылымдар және балаларға арналған кітапша ойыншықтар)
- көлеміне қарай (кітап, брошюра, листовкалар)
- құрылысына қарай (сериялы, бір томды басылым, көп томдықтар,
шығармалар жинағы және таңдамалы шығармалар)
Баспа өнімдерінің ішіндегі ең күрделісі – кітап. Ол өзара әртүрлі
тәсілдермен біріктірілген, көптеген элементтерден құралады. Кітаптың
әртүрлі элементтерімен, параметрлерінің (дәптерлер, олардың бөліктері,
бейнесуреттер, форзацтар, мұқабалар, түптеу қаптары; кітаптың форматы,
көлемі т.б.) бірлесуі, қолдану варианттарының көптігі кітап шығару,
өндірісінің өзіндік ерекшеліктерін көрсетеді.
Қолжазба баспаға түскен соң, оның жоғарыда көрсетілген түрлеріне
қарай қағаз түрі таңдалынады. Қағаз дегеніміз жабысу күшетрінен жұқа табақ
етіліп лента жасап қосылған арнайы өңделген негізінен өсімдік талшықтарынан
тұратын, тығыздалған түтікті кеуекті материал. Қағаздың құрылымына және
қағазды даярлау жүйесіне, басылым өнімнің сапасы мен оған әсер ететін
мынадай қасиеттер тәуелді: бірінші – басылым цехының атмосфералық
жағдайының әсеріне төзімділігі. Екінші – қағаздың біркелкі ылғалдығы 7%.
Үшінші – ішкі қысымның босаңсу дәрежесі. Қағаз қысымы бірқалыпты дәрежеде
болу керек. Қағаз өндірудің негізгі шикі заттары: өсімдік талшығы, ағаш,
целлюлоза, мақта, зығыр, сабан, кендір тағы басқа. Химиялық жолмен алынған
қағаздарды – синтетикалық қағаз деп атайды. Олар капрон, лавсан және
нейлоннан тұрады.қағаздың салмағы 1м квадрат – 250 гр. Дейін болу керек.
Одан жоғары болса – қатырма қағаздар деп аталынады. Қағаздар бір, екі
қабатты болып келеді. Қағаздың ылғалдығы аз болса, қағаз тез сынғыш болады.
Сондықтан қағаздың температурасымен басылым цехының температурасы бір
қалыпты болуы қажет. Бұл кезең – акимилизация прцессі деп аталады.
Баспада қолданылатын жоғарғы технологиялы сапалы қағаздардың
бірі – верже. Француздың рapier verge деген сөзін аударғанда – ала
қағаз дегенді білдіреді. Бұл көлденең немесе тігінен орналасқан жолақтары
бар сапалы қағаз.
Баспагерлердің қолынан тексеріліп шыққан туынды, полиграфияға
келіп басылымдар қатарына қосылған соң, яғни кітап жарыққа шыққаннан кейін
оған патент беріледі. Патент – латынның patentspatentis деген сөзінен
шыққан, ашық, анық деген мағынада. Бұл авторға, өнертапқышқа өз туындысын
айғақтау және заң жүзінде пайдалану үшін берілетін техникалық құжат. Сондай-
ақ, бұл қағазда туынды туралы қысқаша мәлімет көрсетіледі.
Енді жарық көрген кітапты турату ісі ғана қалды. Бұл іспен
маркетологтар айналысады. Туындының бестселлерге айналуына автордан кейін
маркетологтардың әсері мол. Ал, бестселлер термині біздің тілдік қорымызға
ағылшынның best - үлкен, ең күшті, sell - сату сөздерінен енген.
Оқырмандар арасында ең танымал болған, үлкен сұранысқа ие, және өте тез
таралған кітап.
Зерттеу жұмысымда күнделікті баспа өндірісінде қолданылып жүрген
бірнеше аталымдарды талдай отырып, атаулардың қай тілден енгенін көрсетуге
тырыстым.
Кез келген баспа өнімі, мейлі, ол газет, журнал, альманахтар
болсын, өз заманының талап-тілегінің гравитациялық өрісінен қол
үзіпшығып кете алмайтыны хақ. Мұндай заңдылық әсіресе кітап әлемінде билік
құрса керек.
Бірсыпыра жұртшылыққа кітап деген бәрінен бұрын баспа ісі, оның
ішінде полиграфиялық машақаттар кейіпінде көз алдына келер. Алайда, бұл -
әнтек көзқарас. Қаншама мыңдаған жылдар бойы эволюциялық дамуды басынан
кешіргенде, өзара қырғын соғыстар мен бөтен де келеңсіз, қиянат істер
жасаумен бірге, адамзат өкілдері игілікті шарулар тындырғаны белгілі.
Солардың бірі – кітап жазып, бастырып шығару ісі.
Қазақтың терминология мәселесі ресми түрде 1924 жылы Орынбор қаласында
өткен қазақстандық мәдениет және ғылым қайраткерлері I құрылтайының күн
тәртібінде тұңғыш рет қаралды. Мәселенің маңыздылығына мән беріп, оған
қазақ зиялылары қызу да белсенді түрде атсалысты.
Ал енді қазіргі қоғам өркениетті жолмен өрге басып, ғылым өрісі
құлашын кеңге жайған заманда тілдің терминдік сұранысының арта түсуі заңды
құбылыс. Баспа ісіне қатысты аталымдар да дәл қазір осындай кезеңді басынан
кешіріп отыр. Бұл орайда терминология саласын тіл дамытудың күре тамыры
десек, артық айтқандық емес.
Қоғамдық өмірде болып жатқан түбегейлі өзгерістер, нарықты
экономикалық қатынастарға көшу, ғылыми-техникалық прогресс ұлттық тілдің
даму қарқынын жеңілдетіп, сөздік қорының ұдайы толығып отыруын талап етеді.
Егер осы іске саналы түрде ықпал жасап, күш жұмылдыра алмасақ, тіліміздің
қоғамдық-әлеуметтік қуатын арттыруымыз екіталай.
Бүгінгі баспасөз материалдарынан термин жасаудың әралуан үрдісін
көреміз. Бірде байырғы сөздеріміз жаңа термин ретінде әдеби тілімізге қайта
оралса, екінші тұста шетелдік сөздер сол қалпы, не аздаған өзгеріспен
пайдаланылады, ал үшінші бір ретте көптеген терминдер қазақ тілінен дәл
баламасын тауып жатса, кейде тіпті орашолақ аударылған терминдердің
төркінін ажырата алмай, әуреге түсіп жатамыз. Себебі, бұның қай-қайсысы
болмасын тілдің жаңа өріске шығар кезеңінде орын алуға тиісті құбылыстар.
Оған түсіністікпен қарап, қажет тұстарда түзетіп, дұрыстауымыз да керек.
Қазіргі кезде әр газет-журнал, әр өңір, әр мекеме, тіпті жеке
адамдардың төлтума терминдерге автор бола бастағаны жиі ұшырасады. Сол
себепті де терминология мәселесіне жоғары ғылыми сарапшылық қажет болды.
Үкіметтің арнайы комиссия құрып, қадағалап отыруы да осы тіл тағдырына
деген үлкен жауапкершіліктен туындайды. Тілдің күштеуге келмейтіні де
ақиқат нәрсе. Солай екен деп еркімен жіберуге тағы болмайды. Сондықтан
бекітілген терминдерге қалай болса солай қараушылықтың да соңғы кезде етек
жайып бара жатқаны көңілге алаңдаушылық туғызады.[13,63]
Терминдерді түгел аудару шарт емес. Әрине, баспа ісіне қатысты
аталымдардың түгелін дерлік ана тілімізге аударып шығу айналасы екі-үш
жылдың ғана еншісіндегі іс емес. Ол – қажырлы еңбекті, уақыт сыны мен тезін
қажет ететін үздіксіз процесс. Сондықтан да бірінші кезекте баспа саласы
бойынша негізгі терминдер мен атауларды бекітуді, сөйтіп қолданыста жиі
кездесетін ең қажетті жүйелік терминдердің қорын жасақтауды қолға алу
керек. Терминкомдар міндетті түрде аталымдарды бекітер алдында баспасөз
арқылы халық талқылауынан өткізіп барып бекітсе, сын да, мін де аз болар
еді. Өйткені, бүгінгі таңда төртінші билік иесі атанып жүрген бұқаралық
ақпарат құралдары, оның ішінде газет-журналдардың адамзат өмірінде айтулы
орын алары сөзсіз.
Дипломдық жұмысыма арқау болған баспа ісіне қатысты аталымдар мен
оның проблемалары атты тақырыпты зерттей келе, баспа саласына қатысты
қазақ тіліндегі терминдерді қалыптастырудың негізгі жолдарын ұсынғым келіп
отыр:
а) ана тілімізге аударуға келетін атауларды тікелей қазақшалау жолы;
б) туысқан түркі тілдерінде бар, бірақ бізде әлі қалыптаса қоймаған
аталымдарды басқа тілдерден алғаннан гөрі туысқан тілдерден аудару;
с) бүкіл әлем қолданып отырған терминдерді сол күйінде қалдыру
(мәселен: полиграфия)
1.2 Компьютерлік неологизмдердің мағынасын аудармада анықтау әдістері
Неологизмдерді аударудағы негізгі қиындық-ол жаңа сөздің маңыздылығын
анықтау. Негізінен неологизмді аударудың маңыздылығын аудармашы білуі тиіс.
Аудармашының мақсаты неологизмнің қай сөздік типке жататындығын анықтап,
төмендегі әдістерді қолдану болып табылады.
Егер жаңа сөз ағылшын-орыс сөздігінде болмаса, онда ол сөзді англо-
ағылшын анықтамалық сөздігінен іздестіру қажет. Кең таралған сөздіктердің
көбінде Жаңа сөздер (New Words Section) атты бөлімдер бар. Сонымен қатар
ең соңғы басылымдарда шығарылған сөздіктерді пайдалану ұсынылады. Кіші және
орта көлемдегі сөздіктер көптеп дайындалып басып шығарылатынын есте ұстау
керек. Бірақ сөздік қорының шектеулі болуына байланысты бұл сөздіктер
маманның қажеттілігін қанағаттандыра алмайды.
Сөздіктер объективті себептерге байланысты толық мөлшерде жаңадан
пайда болған сөздерді бейнелей алмайды. Өйткені көпшілік лексикографтар
сөздіктеріне басқа жеке авторлар енгізген жаңа сөздерді, яғни
оказиональды неологизмдерді қосудан қорқады. Мұндай сөздер көбіне аз өмір
сүреді және тез жойылып кетеді.
Ғылым әлемінде неологизмнің алатын орны айрықша. Кез-келген ғылым мен
техника саласындағы ұғымдарды білдіретін атаулар терминдік жүйеге түсу үшін
белгілі бір жағдай керек десек ең алдымен ғылым саласы және сол ғылымдар
саласын айқындайтын ұғымдар қалыптасу керек. Одан кейін әртүрлі ұғымды
білдіретін сөздер пайда болады, сол ғылым саласымен айналысатын ортада
қолдау тауып, терминдік жүйе ретінде сараланады.
Термин жөнінде ғылыми әдебиетте үш түрлі ұғым бар. Біріншіден, термин
бір мағыналы сөз болу керек, оның ауыспалы мағынасы болуға тиіс емес. Егер
сөз ауыспалы мағынаға ие болса, ол терминологиядан жалпы лексикаға ауысады.
Термин белгілі бір ғылыми мамандықтың адамдары арасында қолданылатын сөз.
Жалпыға бірдей түсінікті сөз термин болып саналмайды.
Онан соң термин сөз дерексіз заттардың атауы екені мәлім. Ал деректі
заттардың атауы ғылыми терминге жатпайды. Өйткені, олар көбінесе өздерінің
туған, пайда болған ортасында өзіне тән атауға ие болады да, басқа тілге
сол қалпында ере келеді.[21,56]
Баспа ісіне қатысты терминологиядағы кемшіліктердің әсері қазіргі
қазақ тілінде осы салаға қатысты ғылыми еңбек жазу қисындығын туғызып отыр.
Жиырмасыншы ғасырдан бері әртүрлі даму кезеңдерін басынан өткізіп келе
жатқан теринология мәселесі бүгінгі күні де өзекті мәселелердің бірінен
саналады. Тілдің сөздік құрамына енетін күрделі салалардың бірі –
неологизмнің ғылым үшін маңызы зор. Жаңа қолданыстар мен терминдердің әдеби
тіл қорына енуі – белгілі бір кезеңдерден тұратын процесс. Термин жасаудағы
түрлі көзқарастар мен принцптердің негізінде бұл терминологиялық лексика
лексикамыздың бай саласына айналып отыр. Жалпы қазақ тілінің өзге
салаларына қатысты термин сөздердің жасалу жолы мен қалыптасуына ғылыми-
теорилық негізде шолу жасаған еңбектер бүгінде баршылық, терминология
саласында қол жеткен табыстар да айтарлықтай. әсіресе оқу-ағарту
саласындағы қолданылып жүрген терминдерді осыған мысал ретінде айтып өтуге
болады.
Жиырмасыншы ғасырдың басында ғылым-білім, мәдениеттің өркендеуіне А.
Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, Ш. Құдайбердиев, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, Е.
Омаров тағы басқалар сияқты қазақ зиялылары еңбектерімен өлшеусіз үлес
қосты. Олардың тілді білумен қатар тіл заңдылықтары мен сөзжасам
тәсілдерінен де хабары мол болғаны тәнті етеді. Қоғам өмірінде туындап
жатқан жаңа сөздерді, терминдерді жасауда тіліміздің ішкі мүмкіндіктеріне
иек арту тек кейінгі жылдары ғана жасалып отырған жоқ. Бұл әрекет сонау А.
Байтұрсынұлы заманынан бері өз көрінісін тауып келеді. Өйткені тіл қатып
қалған құбылыс емес, ол үнемі өзгеріп, толығып, жаңарып отыратын жанды
дүние. Мысалы, А. Байтұрсынұлы: Біз сияқты мәдениет жемісіне жаңа ғана
аузы тиген жұрт өз тілінде жоқ мәдени жұрттың тіліндегі дара сөздерді
алғыштап, алмастыра-алмастыра, ақырында ана тілінің қайда кеткенін білмей,
айырылып қалуы ықтимал. Сондықтан, мәдени жұрттың тіліндегі әдебиеттерін,
ғылыми кітаптарын қазақ тіліне аударғанда, пән сөздерінің даярлығына
қызықпай ана тілімізден қарастырып сөз табуымыз керек. Сонда біздің
әдебиетіміздің тілі таза болады22. А. Байтұрсыновтың қазақ
терминологиясының негізін салушы ретінде рөлі, тіліміздің байлығын сарқа
пайдалануға шақырған термин жасаудағы үлгісі күні бүгінге дейін маңызын
жоймақ емес.
Қазақ тіл білімінің ғылыми-теориялық негізін қалаушылардың бірі,
профессор Қ. Жұбанов – артына мол ғылыми мұра қалдырған ғалым. Қамшының
сабындай қысқа ғұмырында оның қаламынан шыққан қазақ тілінің грамматикасы,
фонетикасы, әліппе, еміле, терминология сиқты мәселелерді қамтитын
еңбектері ғылымға қосқан зор үлесі болып табылады. 1933 жылы Мемлекеттік
терминология коммисиясына төраға болған ғалым термин қалыптастыру
мәселесіне ғылыми тұрғыдан қарады. Қ. Жұбановтың пікірінше, халықаралық
аталымдарды аударғанда термин емес, оның лексикалық мағынасы аударылады.
Бір сөз белгілі бір кезеңдегі халықаралық бірыңғай, стандарт ұғымға
телінбей әр елдің тілінде қандай мағынада қолданылған түрінде қалып отырса,
ол термин болмайды[23,66] дейді.
Ал, белгілі ғалым Р. Сыздықова халықаралық терминдер жайлы өз ойын
былайша білдіреді: ... қазақ тілінің қазіргі даму сатысында ғылым мен
техникаға қатысты интернационалдық қор деп аталатын лексикалық қабаттың
болуы заңды. Бұл қор көптеген мәдениетті халықтардың, әсіресе Европа,
Америка жұрттарымен мен орыс халқының тіліне де ортақ, көбінің түп-төркіні
латын сөздері, бір алуаны ағылшын, неміс француз сөздері болып келетін
бірліктер. Олардың бәрін қазақшаға аударып, дәл баламасын қазақша беруі
мүмкін де емес, қажет те емес.[24,99]
Бүгінде термин мәселесін айналып өту мүмкін емес. Ана тіліміздің
мәртебесін көтеру ісінде терминологияны дамытудың ғылыми кандидаттардың
қажеттігі сөзсіз. Ғылыми негізде жүргізілген жұмыстардың арқасында
терминдерді жасау, реттеу, жүйелеу, бір ізге түсіру істерінің өз нәтижесін
берері сөзсіз.
Қазіргі таңда баспа ісіне қатысты аталымдар ғылыми оқулықтар да жиі
қолданылып жүр деп айту қиын. Өйткені, бұл саланы зерттеп жүргендер саны
аз. Бұл тақырыпта өзіміз білім нәрімен сусындап отырған Әл Фараби атындағы
Қазақ Ұлттық университет жанынан жарық көретін Хабаршы журналының
журналистика сериясының өзінде Баспа ісі және редакциялау кафедрасының
ұстаздары жариялаған бірен-саран мақала ғана бар.
Ең өкініштісі терминді ұлттық тіл негізінде түзуге бет бұрған соңғы 15
жылда ұзын саны 250-дей сөздік шыққанымен, оның біреуі де түбегейлі баспа
және полиграфия саласына арналмапты. “Баспа ісі және редакциялау”
кафедрасының құрылғанына да он жылдан астам уақыт өтсе де осында білім
беретін бірде-бір ұстаз немес бітіруші түлек осы салаға қатысты аталымдарды
талқылап, талдамаған. Зерттеу жұмысымды жазбас бұрын терминологиялық
сөздіктерді іздестірдім, әрине таппадым. Осыдан бірер жыл бұрын тілдерді
қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес көп томдық қазақша
орысша және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz