Муниципалды құрылым
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 МУНИЦИПАЛДЫ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1 Муниципалды құрылымдар органдардың құрылуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.2 Муниципалды құрылымдар органдар және олардың функционалдық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
1.3 Муниципалдық басқарудың шетелдік үлгілері (Германдық үлгі) ... ...
17
2 МУНИЦИПАЛДЫ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
2.1 Муниципалды құрылымдар мекеменің негізгі міндеті мен функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
23
2.2 Муниципалды құрылымдар халықты әлеуметтік қорғау саясатының негізінде жүзеге асырылатын шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК МУНИЦИПАЛДЫ ҚҰРЫЛЫМДЫ ДАМЫТУДЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
43
3.1 ҚР халықты әлеметтік қорғау деңгейін көтеру бойынша атқарылып жатқан шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
43
3.2 Қазақстандағы халықты әлеуметтік қорғау бойынша ағымдағы стратегиялық жоспарлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
3.3 Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғау саясатының перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 71
1 МУНИЦИПАЛДЫ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1 Муниципалды құрылымдар органдардың құрылуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.2 Муниципалды құрылымдар органдар және олардың функционалдық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
1.3 Муниципалдық басқарудың шетелдік үлгілері (Германдық үлгі) ... ...
17
2 МУНИЦИПАЛДЫ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
2.1 Муниципалды құрылымдар мекеменің негізгі міндеті мен функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
23
2.2 Муниципалды құрылымдар халықты әлеуметтік қорғау саясатының негізінде жүзеге асырылатын шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК МУНИЦИПАЛДЫ ҚҰРЫЛЫМДЫ ДАМЫТУДЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
43
3.1 ҚР халықты әлеметтік қорғау деңгейін көтеру бойынша атқарылып жатқан шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
43
3.2 Қазақстандағы халықты әлеуметтік қорғау бойынша ағымдағы стратегиялық жоспарлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
3.3 Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғау саясатының перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 71
Тақырыптың өзектілігі:Қазақстанда бүгінгі таңда әлеуметтік- экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр. Еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бері, мемлекетіміз әлеуметтік бағытқа үлкен мән беріп келеді, себебі біз нарықтық әлеуметтік бағытты таңдадық.
Бірақ елімізде жүргізіліп отырған әлеуметтік саясат, әрине мемлекеттің қаржылық мүмкіндігіне, экономикалық дамуға байланысты. Соңғы жылдардағы экономикамыздың қарқында өсуі, ЖІӨ еселеп жоғарлауы әлеуметтік салаға құйылатын қаржының көлемін ұлғайтты. Бұның бәрі түптеп келгенде халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуға бағытталған мемлекетіміздің сындарлы саясатына байланысты.
Әлеуметтік-саяси шаралардың мақсаты нарықтық еркіндік принципінің әлеуметтік өтеу принципімен және әр адамның лайықты өмір сүруге ажырамас құқығының үйлесімімен қамтамасыз етілуі қажет, ал бұл міндеттерді шешуге және халықтың әлеуметтік әлсіз қабатына адамға лайықты өмір сүру деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік шаралардың жиынтығы оның әлеуметтік саясатын анықтайды.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты сол елдің бастан кешіріп отырған экономикалық даму кезеңінен, сол мемлекеттің ұстанып отырған экономикалық саясатынан және тағы да басқа факторлардан тәуелді болады.
Еліміз әлеуметтік саясаттың қалыптасуы мен дамуында, әлеуметтік саясаттың заңнамалық негізін, негізгі бағыттарын жасап алды. Негізгі білім, денсаулық, демографиялық жағдай, халықты әлеуметтік қорғау мен қамсыздандыруға, зейнетақы төлеу, халықты жұмыспен қамту саясаты болып келеді.
Жалпы, біздің елдегі бұдан бірнеше жыл бұрын пайда болған децентрализациялау саясаты сол кездегі қаржы мен жауапкерлік тапшылығынан әлеуметтік салаларды орталық органдардың жергілікті билікке ысыра салу ниетінен туғанын да жасырмаған абзал. Енді әлеуметтік салаларға қаржы құйылып, қан жүгіре бастағасын бұл саясатты қайта қарау ниетінің туып отырғаны тағы бар. Оның үстіне миллиондаған бюджет қаржысы қоғамдық бақылаудан тыс қалғаннан кейін, оны жергілікті билік біржақты пайдалану және жемқорлық пен ысырап етудің үлгісін жасап отыры да бір шындықтың ұшы.
Аталмыш жайтты тағы бір жағынан алып қарағанда, елдегі облыстық мемлекеттік басқарым звеносы қолына мемлекетті федерациялауға алғышарт жасау үстінде: жергілікті барлық билік пен адам, бизнес, табиғат ресурсын бақылау және оларды үйлестіру мен жұмсау шоғырланғандықтан, облыстық әкімдікті жергілікті аумақтағы саяси суперсубъектіге айналуына мәжбүр етуде. Өйткені, облыстық мемлекеттік басқарым звеносын бақылау біржақты да тігіңкі түрде жоғарыдан төмен бағытталған, ал көлденең сипатты түрдегі қоғамдық және халықтық бақылау жоқтың қасы; тіпті болған күннің өзінде жергілікті өкілдік органдар әкімдік құрсауынан шыға алмайды.
Бірақ елімізде жүргізіліп отырған әлеуметтік саясат, әрине мемлекеттің қаржылық мүмкіндігіне, экономикалық дамуға байланысты. Соңғы жылдардағы экономикамыздың қарқында өсуі, ЖІӨ еселеп жоғарлауы әлеуметтік салаға құйылатын қаржының көлемін ұлғайтты. Бұның бәрі түптеп келгенде халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуға бағытталған мемлекетіміздің сындарлы саясатына байланысты.
Әлеуметтік-саяси шаралардың мақсаты нарықтық еркіндік принципінің әлеуметтік өтеу принципімен және әр адамның лайықты өмір сүруге ажырамас құқығының үйлесімімен қамтамасыз етілуі қажет, ал бұл міндеттерді шешуге және халықтың әлеуметтік әлсіз қабатына адамға лайықты өмір сүру деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік шаралардың жиынтығы оның әлеуметтік саясатын анықтайды.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты сол елдің бастан кешіріп отырған экономикалық даму кезеңінен, сол мемлекеттің ұстанып отырған экономикалық саясатынан және тағы да басқа факторлардан тәуелді болады.
Еліміз әлеуметтік саясаттың қалыптасуы мен дамуында, әлеуметтік саясаттың заңнамалық негізін, негізгі бағыттарын жасап алды. Негізгі білім, денсаулық, демографиялық жағдай, халықты әлеуметтік қорғау мен қамсыздандыруға, зейнетақы төлеу, халықты жұмыспен қамту саясаты болып келеді.
Жалпы, біздің елдегі бұдан бірнеше жыл бұрын пайда болған децентрализациялау саясаты сол кездегі қаржы мен жауапкерлік тапшылығынан әлеуметтік салаларды орталық органдардың жергілікті билікке ысыра салу ниетінен туғанын да жасырмаған абзал. Енді әлеуметтік салаларға қаржы құйылып, қан жүгіре бастағасын бұл саясатты қайта қарау ниетінің туып отырғаны тағы бар. Оның үстіне миллиондаған бюджет қаржысы қоғамдық бақылаудан тыс қалғаннан кейін, оны жергілікті билік біржақты пайдалану және жемқорлық пен ысырап етудің үлгісін жасап отыры да бір шындықтың ұшы.
Аталмыш жайтты тағы бір жағынан алып қарағанда, елдегі облыстық мемлекеттік басқарым звеносы қолына мемлекетті федерациялауға алғышарт жасау үстінде: жергілікті барлық билік пен адам, бизнес, табиғат ресурсын бақылау және оларды үйлестіру мен жұмсау шоғырланғандықтан, облыстық әкімдікті жергілікті аумақтағы саяси суперсубъектіге айналуына мәжбүр етуде. Өйткені, облыстық мемлекеттік басқарым звеносын бақылау біржақты да тігіңкі түрде жоғарыдан төмен бағытталған, ал көлденең сипатты түрдегі қоғамдық және халықтық бақылау жоқтың қасы; тіпті болған күннің өзінде жергілікті өкілдік органдар әкімдік құрсауынан шыға алмайды.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Казахстан,
1997 ж.
2. Белиспаев А. Формирование органов самоуправления в Казахстане //
Мысль № 2 – 2010– с.10-15.
3. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления
муниципальным хозяйством. М. МОНФ. 1997 г.
4. Муниципальный менеджмент. Учебное пособие для вузов. - М.:ББ,
1997
5. Белиспаев А.М. Децентрализация власти и развитие местного
самоуправления в Республике Казахстан // Саясат № 4-5 – 2000 – с. 53
6. Демьяненко А.Н., Обушенков А.Л. Муниципальное управление:
Учебное пособие. Хабаровск-Н.Новгород. ВВАГС. 1998.
7. Местное самоуправление в зарубежных странах (информационный
обзор) / Под ред. Н.П. Медведева и др. - М.: Юрид. лит., 1994, 80 с.
8. internet: www. iatp.unibel.by/jornals/... htm.
9. Телебаев Г.Т. Некоторые проблемы введения местного самоуправления
в Республике Казахстан // Саясат, 2001, №1, С. 10-12.
10. internet: www. dppin.е11аt,kg/rus/.../htm.
11. Чеботарев А. Проблемы формирования системы местного самоуправления в Республике Казахстан // Правовая реформа в Казахстане. - № 1 (5). – 2000. – с. 12-16.
12. ҚР Заң жобасы «ҚР Муниципалды шаруашылық ресурстары туралы
Заңы».
13. Калиулы Ж., Марданов К. Местное самоуправление: взгляд со стороны
14. Деловое обозрение «РЕСПУБЛИКА» - № 38(70) от 4 октября 2001- с. 4.
15. Кубаев К.Е. Экономическая модель местного самоуправления //
Материалы конференции Ассоциации экономистов Казахстана. - Караганда, 2003
16. Жиренчин К.А., Ахметов М. Развитие института местного самоуправления в законодательстве современного Казахстана // Саясат. - №6. – 1998. – с. 60-64.
17. Кубаев К.Е. Формирование принципов и функции местного
самоуправления в Республике Казахстан // Транзитная экономика. - № 4-5. – 2002. - с.5-13.
18. Шимшиков Ж.Е. Теоретические основы экономической модели местного самоуправления // Вестник ЕАГИ. - №1. – 2003.
19. Шимшиков Ж.Е. Концептуальная основа экономической модели
местного самоуправления /Научные труды экономистов Казахстана о развитии конкурентоспособности местного бизнеса. Под научной редакцией проф. Байзакова С.Б. – Алматы, 2001. - с. 8-17.
20. Постников А.Е., Сафарова М.Р., Цивилева Е.Д. Обзор законов о местном самоуправлении государств - участников СНГ //Вестник Межпарламентской ассамблеи, №4, 1994, С. 35-49.
21. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Казахстан, 1997 ж.
22. Белиспаев А. Формирование органов самоуправления в Казахстане // Мысль № 2 – 2000 – с.10-15.
23. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. М. МОНФ. 1997 г.
24. Муниципальный менеджмент. Учебное пособие для вузов. - М.:ББ, 1997
25. Белиспаев А.М. Децентрализация власти и развитие местного самоуправления в Республике Казахстан // Саясат № 4-5 – 2000 – с. 53- 58.
26. Демьяненко А.Н., Обушенков А.Л. Муниципальное управление: Учебное пособие. Хабаровск-Н.Новгород. ВВАГС. 1998.
27. Местное самоуправление в зарубежных странах (информационный обзор) / Под ред. Н.П. Медведева и др. - М.: Юрид. лит., 1994, 80 с.
28. internet: www. iatp.unibel.by/jornals/... htm.
29. Телебаев Г.Т. Некоторые проблемы введения местного самоуправления
в Республике Казахстан // Саясат, 2001, №1, С. 10-12.
30. internet: www. dppin.е11аt,kg/rus/.../htm.
31. Чеботарев А. Проблемы формирования системы местного самоуправления в Республике Казахстан // Правовая реформа в Казахстане. - № 1 (5). – 2000. – с. 12-16.
32. ҚР Заң жобасы «ҚР жергілікті өзін-өзі басқару туралы Заңы».
33. Калиулы Ж., Марданов К. Местное самоуправление: взгляд со стороны / Деловое обозрение «РЕСПУБЛИКА». - № 38(70) от 4 октября 2001- с. 4.
34. Кубаев К.Е. Экономическая модель местного самоуправления // Материалы конференции Ассоциации экономистов Казахстана. - Караганда, 2003.
35. Жиренчин К.А., Ахметов М. Развитие института местного самоуправления в законодательстве современного Казахстана // Саясат. - №6. – 1998. – с. 60-64.
36. Кубаев К.Е. Формирование принципов и функции местного самоуправления в Республике Казахстан // Транзитная экономика. - № 4-5. – 2002. - с.5-13.
37. Шимшиков Ж.Е. Теоретические основы экономической модели местного самоуправления // Вестник ЕАГИ. - №1. – 2003.
38. Шимшиков Ж.Е. Концептуальная основа экономической модели местного самоуправления /Научные труды экономистов Казахстана о развитии конкурентоспособности местного бизнеса. Под научной редакцией проф. Байзакова С.Б. – Алматы, 2001. - с. 8-17.
39. Постников А.Е., Сафарова М.Р., Цивилева Е.Д. Обзор законов о местном самоуправлении государств - участников СНГ //Вестник Межпарламентской ассамблеи, №4, 1994, С. 35-49.
40. Аглешов К.Е. Проблемы формирования местного самоуправления в Республике Казахстан /Материалы международной научной конференции «10 лет независимости Казахстана: итоги и перспективы развития». Университет «Кайнар», 22-24 февраля 2001. - Алматы, Часть II, С. 269- 273.
1997 ж.
2. Белиспаев А. Формирование органов самоуправления в Казахстане //
Мысль № 2 – 2010– с.10-15.
3. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления
муниципальным хозяйством. М. МОНФ. 1997 г.
4. Муниципальный менеджмент. Учебное пособие для вузов. - М.:ББ,
1997
5. Белиспаев А.М. Децентрализация власти и развитие местного
самоуправления в Республике Казахстан // Саясат № 4-5 – 2000 – с. 53
6. Демьяненко А.Н., Обушенков А.Л. Муниципальное управление:
Учебное пособие. Хабаровск-Н.Новгород. ВВАГС. 1998.
7. Местное самоуправление в зарубежных странах (информационный
обзор) / Под ред. Н.П. Медведева и др. - М.: Юрид. лит., 1994, 80 с.
8. internet: www. iatp.unibel.by/jornals/... htm.
9. Телебаев Г.Т. Некоторые проблемы введения местного самоуправления
в Республике Казахстан // Саясат, 2001, №1, С. 10-12.
10. internet: www. dppin.е11аt,kg/rus/.../htm.
11. Чеботарев А. Проблемы формирования системы местного самоуправления в Республике Казахстан // Правовая реформа в Казахстане. - № 1 (5). – 2000. – с. 12-16.
12. ҚР Заң жобасы «ҚР Муниципалды шаруашылық ресурстары туралы
Заңы».
13. Калиулы Ж., Марданов К. Местное самоуправление: взгляд со стороны
14. Деловое обозрение «РЕСПУБЛИКА» - № 38(70) от 4 октября 2001- с. 4.
15. Кубаев К.Е. Экономическая модель местного самоуправления //
Материалы конференции Ассоциации экономистов Казахстана. - Караганда, 2003
16. Жиренчин К.А., Ахметов М. Развитие института местного самоуправления в законодательстве современного Казахстана // Саясат. - №6. – 1998. – с. 60-64.
17. Кубаев К.Е. Формирование принципов и функции местного
самоуправления в Республике Казахстан // Транзитная экономика. - № 4-5. – 2002. - с.5-13.
18. Шимшиков Ж.Е. Теоретические основы экономической модели местного самоуправления // Вестник ЕАГИ. - №1. – 2003.
19. Шимшиков Ж.Е. Концептуальная основа экономической модели
местного самоуправления /Научные труды экономистов Казахстана о развитии конкурентоспособности местного бизнеса. Под научной редакцией проф. Байзакова С.Б. – Алматы, 2001. - с. 8-17.
20. Постников А.Е., Сафарова М.Р., Цивилева Е.Д. Обзор законов о местном самоуправлении государств - участников СНГ //Вестник Межпарламентской ассамблеи, №4, 1994, С. 35-49.
21. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Казахстан, 1997 ж.
22. Белиспаев А. Формирование органов самоуправления в Казахстане // Мысль № 2 – 2000 – с.10-15.
23. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. М. МОНФ. 1997 г.
24. Муниципальный менеджмент. Учебное пособие для вузов. - М.:ББ, 1997
25. Белиспаев А.М. Децентрализация власти и развитие местного самоуправления в Республике Казахстан // Саясат № 4-5 – 2000 – с. 53- 58.
26. Демьяненко А.Н., Обушенков А.Л. Муниципальное управление: Учебное пособие. Хабаровск-Н.Новгород. ВВАГС. 1998.
27. Местное самоуправление в зарубежных странах (информационный обзор) / Под ред. Н.П. Медведева и др. - М.: Юрид. лит., 1994, 80 с.
28. internet: www. iatp.unibel.by/jornals/... htm.
29. Телебаев Г.Т. Некоторые проблемы введения местного самоуправления
в Республике Казахстан // Саясат, 2001, №1, С. 10-12.
30. internet: www. dppin.е11аt,kg/rus/.../htm.
31. Чеботарев А. Проблемы формирования системы местного самоуправления в Республике Казахстан // Правовая реформа в Казахстане. - № 1 (5). – 2000. – с. 12-16.
32. ҚР Заң жобасы «ҚР жергілікті өзін-өзі басқару туралы Заңы».
33. Калиулы Ж., Марданов К. Местное самоуправление: взгляд со стороны / Деловое обозрение «РЕСПУБЛИКА». - № 38(70) от 4 октября 2001- с. 4.
34. Кубаев К.Е. Экономическая модель местного самоуправления // Материалы конференции Ассоциации экономистов Казахстана. - Караганда, 2003.
35. Жиренчин К.А., Ахметов М. Развитие института местного самоуправления в законодательстве современного Казахстана // Саясат. - №6. – 1998. – с. 60-64.
36. Кубаев К.Е. Формирование принципов и функции местного самоуправления в Республике Казахстан // Транзитная экономика. - № 4-5. – 2002. - с.5-13.
37. Шимшиков Ж.Е. Теоретические основы экономической модели местного самоуправления // Вестник ЕАГИ. - №1. – 2003.
38. Шимшиков Ж.Е. Концептуальная основа экономической модели местного самоуправления /Научные труды экономистов Казахстана о развитии конкурентоспособности местного бизнеса. Под научной редакцией проф. Байзакова С.Б. – Алматы, 2001. - с. 8-17.
39. Постников А.Е., Сафарова М.Р., Цивилева Е.Д. Обзор законов о местном самоуправлении государств - участников СНГ //Вестник Межпарламентской ассамблеи, №4, 1994, С. 35-49.
40. Аглешов К.Е. Проблемы формирования местного самоуправления в Республике Казахстан /Материалы международной научной конференции «10 лет независимости Казахстана: итоги и перспективы развития». Университет «Кайнар», 22-24 февраля 2001. - Алматы, Часть II, С. 269- 273.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 МУНИЦИПАЛДЫ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Муниципалды құрылымдар органдардың құрылуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. 5
1.2 Муниципалды құрылымдар органдар және олардың функционалдық
қызметі 13
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.3 Муниципалдық басқарудың шетелдік үлгілері (Германдық 17
үлгі) ... ...
2 МУНИЦИПАЛДЫ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ
ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.1 Муниципалды құрылымдар мекеменің негізгі міндеті мен
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.2 Муниципалды құрылымдар халықты әлеуметтік қорғау саясатының
негізінде жүзеге асырылатын 29
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК МУНИЦИПАЛДЫ ҚҰРЫЛЫМДЫ
ДАМЫТУДЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ
ЖОСПАРЛАУ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.1 ҚР халықты әлеметтік қорғау деңгейін көтеру бойынша атқарылып
жатқан 43
шаралары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Қазақстандағы халықты әлеуметтік қорғау бойынша ағымдағы
стратегиялық 54
жоспарлау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
3.3 Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғау саясатының
перспективасы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 71
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі:Қазақстанда бүгінгі таңда әлеуметтік-
экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам
басқалы тұр. Еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бері, мемлекетіміз
әлеуметтік бағытқа үлкен мән беріп келеді, себебі біз нарықтық әлеуметтік
бағытты таңдадық.
Бірақ елімізде жүргізіліп отырған әлеуметтік саясат, әрине мемлекеттің
қаржылық мүмкіндігіне, экономикалық дамуға байланысты. Соңғы жылдардағы
экономикамыздың қарқында өсуі, ЖІӨ еселеп жоғарлауы әлеуметтік салаға
құйылатын қаржының көлемін ұлғайтты. Бұның бәрі түптеп келгенде халықтың
әлеуметтік жағдайын жақсартуға бағытталған мемлекетіміздің сындарлы
саясатына байланысты.
Әлеуметтік-саяси шаралардың мақсаты нарықтық еркіндік принципінің
әлеуметтік өтеу принципімен және әр адамның лайықты өмір сүруге ажырамас
құқығының үйлесімімен қамтамасыз етілуі қажет, ал бұл міндеттерді шешуге
және халықтың әлеуметтік әлсіз қабатына адамға лайықты өмір сүру деңгейін
қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік шаралардың жиынтығы оның
әлеуметтік саясатын анықтайды.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты сол елдің бастан кешіріп отырған
экономикалық даму кезеңінен, сол мемлекеттің ұстанып отырған экономикалық
саясатынан және тағы да басқа факторлардан тәуелді болады.
Еліміз әлеуметтік саясаттың қалыптасуы мен дамуында, әлеуметтік
саясаттың заңнамалық негізін, негізгі бағыттарын жасап алды. Негізгі білім,
денсаулық, демографиялық жағдай, халықты әлеуметтік қорғау мен
қамсыздандыруға, зейнетақы төлеу, халықты жұмыспен қамту саясаты болып
келеді.
Жалпы, біздің елдегі бұдан бірнеше жыл бұрын пайда болған
децентрализациялау саясаты сол кездегі қаржы мен жауапкерлік тапшылығынан
әлеуметтік салаларды орталық органдардың жергілікті билікке ысыра салу
ниетінен туғанын да жасырмаған абзал. Енді әлеуметтік салаларға қаржы
құйылып, қан жүгіре бастағасын бұл саясатты қайта қарау ниетінің туып
отырғаны тағы бар. Оның үстіне миллиондаған бюджет қаржысы қоғамдық
бақылаудан тыс қалғаннан кейін, оны жергілікті билік біржақты пайдалану
және жемқорлық пен ысырап етудің үлгісін жасап отыры да бір шындықтың ұшы.
Аталмыш жайтты тағы бір жағынан алып қарағанда, елдегі облыстық
мемлекеттік басқарым звеносы қолына мемлекетті федерациялауға алғышарт
жасау үстінде: жергілікті барлық билік пен адам, бизнес, табиғат ресурсын
бақылау және оларды үйлестіру мен жұмсау шоғырланғандықтан, облыстық
әкімдікті жергілікті аумақтағы саяси суперсубъектіге айналуына мәжбүр
етуде. Өйткені, облыстық мемлекеттік басқарым звеносын бақылау біржақты да
тігіңкі түрде жоғарыдан төмен бағытталған, ал көлденең сипатты түрдегі
қоғамдық және халықтық бақылау жоқтың қасы; тіпті болған күннің өзінде
жергілікті өкілдік органдар әкімдік құрсауынан шыға алмайды. Сөйтіп,
облыстық мемлекеттік басқарым, әсіресе, атқару билігінің басты тұтқасы
болып отырғанымен, оның нықты звеносы болып отыр деуге келмейді. Бұл жағдай
елді демократияландыру бастамасына кедергі келтіріп қоймай, оған қарсы
бірден бір звено екені тағы шындық. Бәрінен бұрын бұл звенолық билік
жергілікті бизнестің алаңсыз дамуына бірден бір тұсау болып, жергілікті
жекедара корпорацияларды қалыптастырды, өздерінен тәуелсіз бизнесті бұғауда
ұстап отыр. Бұл жерде, коррупциялық арқаудың негізі де, осы облыстық
басқарым звеносында жатқанын жасыра алмаймыз.
Сонымен муниципалды құрылымдар қоғамдағы әлеуметтік теңсіздікті
жұмсартуға, әр адамның лайықты өмір сүруге деген құқығын қамтамасыз етуге
бағытталған іс-шаралар жиынтығы. Бұл саясатты жүргізу және әр адамның осы
ажырамас құқығының орындалуы үшін жауапкершілік мемлекетке жүктеледі, бұл
мақсаттарда ол сәйкесінше табыстар қайта бөлінуін ұйымдастырады, еңбек
нарығы мен еңбек қатынастарын реттеуді жүзеге асырады, әлеуметтік қорғау
және әлеуметтік қамтамасыз ету жүйелерін қалыптастырады және дамытады,
осының барлығы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттарын құрайды.
Сондықтан дипломдық жұмыс тақырыбы Муниципалды құрылымдар дамытуды
стратегиялық жоспарлау деп таңдалып алынды.
Жұмыстың әдістемелік негізі: Салыстырмалы, институтталған талдаудың
жалпы теориялық әдістері, объективтіліктің, тарихтылықтың, ғылымдылық
принциптері қолданылды.
Бұл жұмыстың мақсаты муниципалды құрылымдар жүзеге асырылатын
әлеуметтік саясаттың мазмұнын ашып, қазіргі жағдайына талдау жасап, ары
қарай дамыту және жетілдіру жолдарын ұсыну.
Міндеті:
1.Муниципалды құрылымдарды қарастыру
2.Муниципалды құрылымдар саясатының дамуына талдау жүргізіп, ахуалын
қарастыру
3. .Муниципалды құрылымдарға қатысты дамыту жолдарын ұсыну
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан және пайдаланған
әдебиеттерден тұрады.
1 МУНИЦИПАЛДЫ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Муниципалды құрылымдар органдардың құрылуы мен дамуы
Кеңестік одақтың ыдырау нәтижесінің Еуразия құрлығына жаңа
мемлекеттердің бой көтеріп, олардың жаңа жүйенің жетегіне жармасып, жаңа
қоғам құруына итермеледі. Аталмыш он жыл кеңестік менталитеттің сарсаңға
түсе ыдырап, соны психология мен тың көзқарасқа негізделген жаңа әрекет
қана жаңа қоғам тудыратынын мойындатуда. Сонымен, келмеске кеткен
кеңесшілдік жойылғанымен, алдымыздан жаңа қоғам құрудың объективті жағдайы
біз күткендей құшағын жаймады. Осылайша, егемен болумен жүріп, он бес
жылдың қалай өткенін де байқамай қалыппыз. Егемендік дегеніміз - жаңа
мемлекет құру екен. Ал, біз оның үстіне жаңа формациялы қоғамды қолға
алудамыз. Сондықтан да, бұл мемлекеттің қалыптасып дамуы заман талабына
жауап беретіндей жаңа тұжырымға негізделген мемлекеттік құрылымдарды дамыту
қажет болғандықтан, өз тарапымыздан сондай жаңа мемлекеттік құрылым
тұжырымдамасын қоғамдық ортаға ұсынуды жөн санадық.
Аталмыш тұжырым тұрғысынан биліктің қазір қолға алып отырған әкімшілік
реформасы біржақты және елдің әкімшілік құрылымын жетілдіруге қатыссыз,
тақырып жете қарастырылмаған. Сондықтан бұл реформаның нәтижесі қаншалықты
тиімді болатындығы қазырғы қордаланған мәселе тұрғысынан қандай болатыны
түсінікті [1,23].
Басқа жағынан алғанда, жоғарғы атқарушы салалық органдар мемлекеттік
міндетті белгілегенімен, оның барысы мен нәтижесіне жауап беретіндей
міндеттен ада болған сыңай бар. Мәселен, қазырғы кезде жергілікті
жерлердегі білім сапасы мен деңгейі облыс әкімдерінің рейтингісін анықтауға
тікелей қатысты шама болып отыр, ал министрлік рейтингісінің бұған қатысы
жоқ. Осылайша, әр сала бойынша мемлекеттік міндеттің атқарылу рейтингісі
жоғарғы атқару органдарынан аластатылған, мұнымен бірге олардың үнемі
болуға тиісті жауаптылығы та шайылып отыр.
Жалпы, біздің елдегі бұдан бірнеше жыл бұрын пайда болған
децентрализациялау саясаты сол кездегі қаржы мен жауапкерлік тапшылығынан
әлеуметтік салаларды орталық органдардың жергілікті билікке ысыра салу
ниетінен туғанын да жасырмаған абзал. Енді әлеуметтік салаларға қаржы
құйылып, қан жүгіре бастағасын бұл саясатты қайта қарау ниетінің туып
отырғаны тағы бар. Оның үстіне миллиондаған бюджет қаржысы қоғамдық
бақылаудан тыс қалғаннан кейін, оны жергілікті билік біржақты пайдалану
және жемқорлық пен ысырап етудің үлгісін жасап отыры да бір шындықтың ұшы.
Аталмыш жайтты тағы бір жағынан алып қарағанда, елдегі облыстық
мемлекеттік басқарым звеносы қолына мемлекетті федерациялауға алғышарт
жасау үстінде: жергілікті барлық билік пен адам, бизнес, табиғат ресурсын
бақылау және оларды үйлестіру мен жұмсау шоғырланғандықтан, облыстық
әкімдікті жергілікті аумақтағы саяси суперсубъектіге айналуына мәжбүр
етуде. Өйткені, облыстық мемлекеттік басқарым звеносын бақылау біржақты да
тігіңкі түрде жоғарыдан төмен бағытталған, ал көлденең сипатты түрдегі
қоғамдық және халықтық бақылау жоқтың қасы; тіпті болған күннің өзінде
жергілікті өкілдік органдар әкімдік құрсауынан шыға алмайды. Сөйтіп,
облыстық мемлекеттік басқарым, әсіресе, атқару билігінің басты тұтқасы
болып отырғанымен, оның нықты звеносы болып отыр деуге келмейді. Бұл жағдай
елді демократияландыру бастамасына кедергі келтіріп қоймай, оған қарсы
бірден бір звено екені тағы шындық. Бәрінен бұрын бұл звенолық билік
жергілікті бизнестің алаңсыз дамуына бірден бір тұсау болып, жергілікті
жекедара корпорацияларды қалыптастырды, өздерінен тәуелсіз бизнесті бұғауда
ұстап отыр. Бұл жерде, коррупциялық арқаудың негізі де, осы облыстық
басқарым звеносында жатқанын жасыра алмаймыз.
Әкімшілік - аумақтық бөлініс пен жергілікті басқарым субъектісі.
Қазақстанның әкімшілік – аумақтық бөлінісі (ӘБ) жаңа формацияға орай,
ырықты (либералды) экономикалық қатынастың сипаты, демографиялық ахуал мен
аумақтық әлеует ескеріле отырып, қайта құрылуы қажет. Нақтылай айтқанда, ӘБ
қазырғы облыстық звеноның кеңестік иерархиялы-тоталитарлық жүйенің сипаты
ретінде жойылып, делдал әкімшілік бөліністі уақыт талабына сай мемлекеттік
органдармен алмастыру арқылы басы артық әкімшіл - әміршіл жүйенің түбірімен
аласталуына батыл әрекет жасалған жөн.Қысқасы, әкімшілік-аумақтық бөлініс
пен жергілікті басқарым субъектісін барынша тиімді етіп реформалау
қажеттігі туып отыр. Бұл - жергілікті атқару билігін де әртараптандыру
керек деген сөз. Аталмыш жоба ел аумағының байтақтығы мен халық
тығыздығының селдірлігін үйлестіре басқаруға жауап беруі тиіс. Сөйтіп,
аумақтардың шын мәнінде біркелкі түрде нығаюына алғышарт жасалғаны абзал
[3,14].
Ел аумағы облыстарды жойып, тек қана аудандарға жіктелген бөліністен
тұруы - біздің демографиямызға да, аумақты билеу саясатымызға да сәйкес, әр
аудан Муниципалды құрылымдарқ мүдде мен мемлекеттік төменгі ауқымдағы
мүдденің объектісі болғанда, ал жергілікті мемлекеттік басқарым Жергілікті
өзіндік меңгеріммен (Местное самоуправление) қабыса отырып, жергілікті
билік субъектісі болса ғана интенсивті даму жолына түсетін боламыз. Елдің
әкімшілік бөлінісін экономикалық-әлеуметтік әлеуетіне орай үш сипатты:
- индустриялы немесе мегаполисті аудан (МА);
- агро-индустриалы немесе провинциялы аудан (ПА);
- агросекторлы немесе ауылды аудан (АА) түрде жіктеп, оларға сәйкес
мемлекеттік мәртебе берілу керек. Сонда ел бойынша шамамен 20 шақты МА, 60-
қа тарта ПА және 120-дай АА болмақ.
МА – ды қазырғы және бұрынғы облыс орталықтары мен оларға таяу
поселкелер, селолар мен ауылдар аумағының жиынтығы құрайды; ал ПА–ға
индустриялық комбинаттар құраушы шағын қалалар мен оған таяу поселкелер,
шағын қала, селолар мен ауылдар аумағы бірігеді. АА болса, негізгі
экономикасы ауыл шаруашылығына негізделген шалғайдағы елді мекендер мен
шағын қала, поселкелерден тұрады. Елді бұлайша үш сипатты аудандарға жіктеу
мемлекет тарапынан оларды ерекшелігіне орай дифференциалды дамыту мен
аумақтарды өзара интеграциялау мүддесін көздеуге итермелейді. Осылайша үш
түлік аудандардан құрылған аумақты бір аймаққа біріктіру арқылы елде бес
аймақтық бөлініс жасақтауға болады. Бірақ бұл аймақтарды қазырғы облыс не
губерния ретінде қабылдамау керек. Аймақтарға әкімшілік немесе жергілікті
өзіндік меңгерім тән болмайды, аумақтық саясат негізінен жоғарғы
мемлекеттік билікті төменгі мемлекеттік әкімшілік әлеуетпен ұштастыратындай
өңірлік (аймақтық) министрліктер арқылы экономикалы-әлеуметтік салада
үйлестіріліп отырады. Бұрынғы облыстық әкімге де, министрліктерге де қарап
келген аудандық, облыстық деңгейдегі мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындар
енді барынша тәуелсіз қызмет ете отырып, тікелей өз ведомостволарына
бағынатын болады. Ал, оларды шаруашылық-жарақ жағынан жергілікті әкімдік
арнайы бөлінген мемлекеттік қаржымен қамтамасыз етіп отыруы тиіс. Сонда,
денсаулық пен білім саласындағы былықтар үшін жергілікті әкім емес, жауапты
жоғарғы орган болмақ, ал әкім әлгі мекемелердің ғимараты мен коммуналдық
қызметіне жауап бермек. Бұл жағдай елдегі меншік түрінің нақ па нақ үшке
бөлінуін талап етеді: мемлекеттік, Муниципалды құрылымдарқ және жекеменшік
[4,23].
Сонымен, ел аумағы шартты түрде бес өңірге: шығыс, батыс, оңтұстық,
солтұстық және орталық болып бөлінеді. Оның әрқайсысына шамамен әлгі үш
сипаттағы 40 ауданды шоғырландыруға болады. Алайда, бұл аймақтар
әкімшілік–аумақтық бөлініске жатпағандықтан, аймақ бойынша өкіметтік билік
тармақтары (мәслихат, сот) болмайды, бар болғаны жоғарғы мемлекеттік
органдардың аймақтық бөлімшелері болуы мүмкін. Сөйтіп, мемлекеттік өкімет
қазіргідей 3 сөрелі (ярусты) емес 2 сөрелі болып нығаяды: жоғарғы және
төменгі. Сот билігін алсақ – Ұлттық (Жоғарғы) Сот және аудандық
(төңіректік) сот, өкілдік билік – Парламент және аудандық (ауылдық,
қалалық, поселкелік) мәслихаттар, ал атқару билігі – Президент-Үкімет және
аудандық деңгейдегі мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындар. Ал, аудандық
(ауылдық қалалық, поселкелік) әкімдіктер Жергілікті Өзіндік Меңгерімнің
(ЖӨМ) құрылымы болып табылады, бірақ заң жүзінде белгіленген мемлекеттік
кейбір қызметтерді жергілікті аумақта атқару жүктелетін болады. Сөйтіп,
аудандық деңгейде мемлекеттік басқарым мен жергілікті меңгерім тоғысады.
Атқару билігінің қызметін нақтылайтын болсақ; Министрлер кабинеті Президент
белгілеген міндеттің стратегиялық және тактикалық шешімін анықтап, іске
асырады; Аймақтық министрлік шешімді іске асыруды аймақ бойынша
ұйымдастырады, үйлестіреді және бақылайды. Аудандық әкімдіктер Муниципалды
құрылымдарқ мүліктерге қожалық етіп, Муниципалды құрылымдарқ органдарды
басқарады. Жергілікті өкіметтің атқару саласы бойынша сәйкес түрде ауыл,
поселке меңгерушілері мәслихаттарда сайланады. Ал, аудан әкімі бастапқы
кезеңде Президент ұсынысымен бірнеше кандидат ішінен аудандық мәслихатта
сайланып, кейін жергілікті сайлауда таңдалуы мүмкін. Мегополистік
аудандардағы қалалық маңайлар (городские районы) жергілікті өзіндік
меңгерім субъектісі болғаны жөн және олардың әкімдері сайлаушылардың
тікелей сайлауымен болғаны абзал. Ондай жағдайда ірі қала әкімдері -
әмірлер (мэр) ауданның стратегиясы мен тактикасын жасақтаумен және іске
асырумен айналысады да, ал коммуналдық және басқа шаруашылық әкімдердің
құзырына көшетін болады. Әмірді бастапқы кезеңде Президент тағайындап,
кейіннен қалалық мәслихат сайлауы ықтимал. Жалпы, ең көп дауыс алған
(пайыздық көрсеткіш бойынша) әрбір қалалық маңай (городские районы)
депутаттарының, айталық, 20 пайызынан қалалық (Мегополисті аудандық)
мәслихат құрылғаны жөн [5,74].
Әрбір аудан Муниципалды құрылымдарқ деңгейдегі дербестікке ие болып,
өзін өзі басқарады, соған орай әр ауданның қажеті мен мүмкіндігіне сәйкес
мәдениет, білім, денсаулық, тәртіп қорғау және коммуналдық т.б. сала
бойынша меншігі болуы керек.
Аудандық бюджет жергілікті салықтан құралады, ол жетпеген жағдайда
аймақтық министрлік құзырымен дотация көлемі анықталып, мемлекеттік
бюджеттен толықтырылады.Сөйтіп, әкімшілік өз құзыры, белгілі бір мөлшерде
өз қаражаты, мүлкі арқылы жергілікті мәселелерді шешумен өзін өзі
басқарудың толыққанды бірлігі болады, сондай-ақ, атқарушы биліктің тігіңкі
бағыныстағы төменгі звеносы ретінде атқарушы өкіл болып табылады.
Мемлекеттік бағыныстағы шаруашылық субъектілерінің қызметін өзіне
тиісті аймақ мүддесінің экономикалық, әлеуметтік және басқа салалары
бойынша белгіленген мақсатқа жұмылдыра отырып, сәйкес Аймақтық министрлік
сол аймақтағы жойылған облыстық әкімшіліктердің саяси, экономикалық,
меншіктік, құрылымдық мұрагері болып табылады. Бұл құрылымның ісі мығым
болуы үшін Министрлер кабинеті жөніндегі заңда арнайы бір тарау Аймақтық
Министрлік жөнінде болып, ал Министрдің Министрлер Кабинетінің мүшесі болуы
қажет болмақ.
Әкімшілік – аумақтық бөліністің бұлайша әлпеттенуі әр сала бойынша
бұрынғы облыстық мекеме, органдардың құзыры сол аумақтағы аудандық
мекемелер мен Аймақтық министрліктер арасында бөліске түседі. Айталық,
бұрынғы облыстық Ішкі Істер басқармалары біріктіріліп, сол аймақ бойынша
ІІМ аймақтық департаментін құрайды. Ал, Муниципалды құрылымдарқ өкімет
қарауында учаскелік милиционерлер тобы мен бюджет шамасына қарай өзге де
бөлімшелер болуы мүмкін.
Сайып келгенде, елдің әкімшілік – аумақтық бөлінісін бұлайша “ойсырата”
өзгертуге ырықты экономикалы демократиялық қоғам жағдайында тиімді де
қауқарлы және арзан басқару құрылымын құрауға итермелейтініне көп ұзамай-ақ
көз жетеді. Ал, қазырғы бөліністің соншалықты қайшылықты да, тиімсіз де
икемсіз әрі қымбат екенін, 25 млн-дық халқы бар Өзбекстанда 13 облыс
екенін, ал 20 млн-дық Мәскеу облысы мен өзімізді салыстыру арқылы көз
жетеді. Аталмыш мемлекеттік құрылым жүйесі халықты билік пен мемлекеттік
басқаруға барынша жақындатады және елдің бар аумағының мәртебесін
бірыңғайлап қоймай, оларды әділетті басқару мәселесін шешуге негіз болады.
Сол кезде ауыл - қала, мегополис - провинция, аумақ - индустрия
қайшылықтары жойыла бастайтын болады. Ырықты экономика мен демократия
жағдайында мемлекет басқару көлемі мен сипаты оның демографиялық және
аумақтық (территория) сипатына да тәуелді екенін ескеру қажет.
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы идеясы мен тәжірибесі мемлекет
пайда болғанға дейінгі ерте кезенде дүниеге келген. Өзін-өзі басқару
адамдар қауымының өзін-өзі ұйымдастыру негізінде өмір сүруін қамтамасыз
еткен кейінірек өзін-өзі басқару өте күрделі түрге айналып, нақты жағдайға,
қоғамның әлеуметтік-экономикалық және таптық құрылымының ерекшелігіне
тәуелді бола бастайды. Бірақ сонда да белгілі дәстүр сабақтастығымен өзін-
өзі басқару түрі сақталынып отырды [7,54].
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыда ел көлеміндегі
территориялық басқару ұйымының өнімі ретінде түсіндіруге, яғни ол орталық
және жергілікті басқару органдарының арасында өкілеттіліктерін бөлу
жағдайында пайда болды. басқару өкілеттілігін кімде-кім делегациялау туралы
сұрақ – орталық жергілікті жерлерге ме, әлде керісінше ме, оны мемлекеттік
құрылыстың түріне байланысты яғни федеративті немесе унитарлы
мемлекеттігіне қарай бөлінеді. Қалай болған да Муниципалды құрылымды
басқарудың құрылымы орталықтандыруда концентрациялау нәтижесімен
анықталады, яғни иерархиялық жүйеде деңгейлер арасында қызметтерін бөлудің
салдарынан шығады. Сонда ол әртүрлі әкімшілік-территориялық бірліктегі
тұрғындардың еркіне қарай құрылған демократиялық институт болып табылады.
Біріншісі атқарушы билік органдарына, ал екіншісі өкіметтік билік
органдарына тән Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы биліктің
мемлекеттік билігінен шығатын, мемлекет нақты анықтап берген шектен
шықпайтын қызмет ету саясы көрсетілген басқару түрі болып табылады.
Қазіргі еліміздің әлеуметтік-экономикалық даму кезеңіндегі
мемлекеттік басқаруды жергілікті мекемелерге беру, орталық мекемелердің
кейбір басқару міндетін оларға тапсыру жүйесіндегі мәселеде және
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы мен мемлекеттік жергілікті
басқарудың өмірге бейім түрін қалыптастыру мәселесі үлкен маңызға ие болып
отыр.
Сөз жоқ, қарастырып отырған мәселе көп қырлы және көп бағытты екені
даусыз. Онда мәселенің құқықтық, әлеуметтік, саяси, философиялық,
экономикалық және т.б. қоғамдық ғылымдардың зерттеу пәні болып отырған
көптеген аспектілер тоғысқан. Мәселенің тәжірбиелік өзектілігі бұқаралық
ақпарат құралдарындағы әртүрлі публикациялар сериясында, немесе Муниципалды
құрылымды басқарудың құрылымы проблемалары жөніндегі әртүрлі парламенттік
тыңдауларда жарыққа шығады. Ғылыми, ғылыми-публицикалық жұмыстар мен
журналдағы мақалалар, конференция және дөңгелек үстелдердегі баяндамалар
мен хабарламаларды талдай отырып мынадай нәрселерге көңіл бөлінгенін
көреміз, оларда Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы және мемлекеттік
жергілікті басқару мәселесіне тар прогматикалық және құқықтық негізіне көп
назар аударылғанын байқауға болады. Біздің жасаған қортындымыздың
нәтижесінің пайдасына кейінгі кездері аймақтық және жергілікті басқару
органдары басшыларының сайлануы орталық биліктің дағдарысына алып келуге
дейін барып, Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы және мемлекеттік
басқару органдары арасында билікті бөлісу мәселесі бойынша да үлкен
дисскусияға айналуы, осы сұрақ мәселені дағдарысқа да әкеле жаздады (ОМСУ)
[2].
Сонымен қатар қарастырып отырған мәселенің пайда болуы мен шиеленісуі
өмірден алынған немесе таза экономикалық-құрылымдың шығу тегіне қарай жалпы
теориялық және экономикалық қайта қарауды талап етеді.
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыдың экономикалық үлгісінің
жалпы теориялық негізінің абстрактілігінің логикалық талдау нәтижесі
мынадай қортынды қалыптастыруымызға мүмкіндік береді:
1) Егер осы мәселемен айналысып жүрген саясаткер, басқарушылар мен
ғалымдар өз зерттеулерінде мемлекет пен аймақ, мемлекет пен жергілікті
қауымдастық арасындағы өзара байланыс, және өзара қарым-қатынас сұрақтарына
назарларын салса, адам, үй шаруашылығы, отбасы жергілікті қауымдастық пен
мемлекеттің Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы арасындағы өзара
байланысы өнімді, әрі жемісті болар еді.
Егер біріншілерін жергілікті жерлердегі өкілдіктер мен кейбір басқару
қызметтерін мемлекеттің делегацияларын жіберу туралы мәселе толғандырса,
онда керісінше айтылып отырған мәселеде делегациялау еркін түрде және өз
еркімен, сөзсіз болуы керек, нақтырақ айтар болсақ жергілікті
қауымдастықтардың автоматты түрде өзіне тән емес, тиімсіз атқарылуы мүмкін
емес қызметтерін және өкілеттіліктерін мемлекет пайдасына шешіп беруге
тырысты. Демек, зерттеушілер құдыретіне жатқызатын соңғыларын анықтап және
оларды классификациялау, бұл мемлекет пен ЖООБО (ОМСУ) арасындағы қызметтер
мен өкіметтіліктер ара қатынасы бойынша болып жатқан талас-тартысқа соңғы
нүкте қояды [9,22].
2) Зерттеулер ортасында өзінің күнделікті қажеттіліктерімен, өз
табиғатына сай, экономикалық құлқы мен әуестілігі, ынтасына қарай әділ
орналасуы қажет; адамның өмір сүру жүйесі мен оның отбасы, үй шаруасы
құқықтық, формальды, формальсыз және моралдық нормалар шегінде қалыптасып,
адам қоғамы институтының тарихи қалыптасуы мен эволюциялық жолмен жүруі
тиіс болады.
3) Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыдың экономикалық
үлгісінің құрылысының бастауы болып адамның өзінің экономикалық үлгісі
тұруы қажет, дәлірек айтсақ экономикалық адам, яғни жеке басының үй
шаруашылығындағы басты мүддені қорғауда рационалды максимизатор болуы
тән. Экономикалық адамға не оның үй шаруашылығына (отбасына) жергілікті
қауымдастық пен Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы қажеттілігі тек
өзі ойлаған пайда мен өз мүдде мұқтаждығынан төмен болмаса ғана жергілікті
қоғамдастыққа бірігуге барады. Яғни, жергілікті қоғамдастық өзіне тән өзін-
өзі басқару органы тек еркін түрде ғана құрыла алады, сонда да өмір сүру
сатысының жүйесін қалыптастыруда жеке іс-әрекетінен гөрі бірігуде үлкен
экономикалық пайда болады.
4) Еріктілік принципі, бұнда Муниципалды құрылымды басқарудың
құрылымы органдары тұрғындарға салық салуды мәжбүрлеуде қарсы болмауға
негізделеді, ол мына жағдайда, яғни жергілікті қауымдастық ұсынып отырған
игіліктер жалпы және сол игілікті жоққа шығармауында, экономикалық
адамның оппортунистік мінез-құлқын ескере отырып, оның билетсіз және
фрирайдерлігін туғызбау мәселесін ескеру қажет.
5) Жергілікті қоғамдастық пен осыған сай Муниципалды құрылымды
басқарудың құрылымы органдары жергілікті өмір сүру жүйесін қалыптастыру мен
жүзеге асыру мақсатында құрылады, сондықтан оның экономикалық негізі
ретінде жергілікті және муниципалды шаруашылық тұрады.
6) Басқарудың демократизациялануына байланысты Муниципалды
құрылымды басқарудың құрылымыдың дамуын ғылыми жағынан негіздеу
қажеттілігі өздігінен түсіп қалады. Өйткені, жергілікті жерлерде өмір
сүруді жүйелеу объективті түрде жергілікті қауымдастықтың құрылуына алып
келеді, осыған сәйкес Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы органдары
мен муниципалды шаруашылықтар деспоттық, тирандық, диктаторлық тәртіпте
болады. (сурет 1)
Муниципалдық Басқару –
жергілікті мақсат ұйымдастырушы
және реттеуші ықпал ету
Муниципалды реттеу
Муниципалды білім беруде –
жергілікті мақсатшыл, ұйымдастырушы және
реттеуші ықпал ету
Сурет 1 Муниципалды басқару түсінігінің мазмұны (3(
Мысалы, Батыс Европада шаруа қожалықтарының стратегиялық базасында,
оны тірі қалу этикасы деп те атайды және ол қауіпсіздік бәрінен жоғары
деген принципке сүйенеді. Жүздеген жылдар бойында монархиялық тәртіп
кезеңінде қалыптасқан қауым жерлерін қайта бөлу, өзара көмек, дәулетті
қожайындардың жалпы мұқтаждықтарды қаржыландыру еріктілігі сияқты бүтін бір
әдіс-тәсілдер жүйесі қалыптасты. Әр адамға өмір сүрудің қасиетті құқығын
қамтамасыз етіп, әр жылдарда жердің өнімділігінің тез өзгеруінен аман алып
қалу үшін сақтандырып отырған.
Муниципалды басқару органдары
(жергілікті өзін-өзі басқару)
муниципалдық Муниципалдық меншік
қызмет
муниципалдық құқық
Сурет 3 Муниципалды басқару базасы.(3(
Осы мәселені шешуде нормативтік экономикалық ғылым міндеті жергілікті
өзін-өзі басқарудың эконгомикалық үлгісінің қолданысқа сай, жалпы
жинақталған болуын және жер-жерде оларды игеруге ұсыныстар жасалынуы қажет.
Осындай Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы түрін біз
төңкеріске дейінгі қазақтар тарихынан байқаймыз, онда көшпенді шаруашылық
рулық негізге сай жүргізілген [14.23].
7) Барлық экономикалық орта сияқты фирма немесе үй шаруашылығы
басында рационалды максимализатор - экономикалық адамның қызмет ету
аясы муниципалды шаруашылық базасындағы Муниципалды құрылымды басқарудың
құрылымы отаны немесе соған сәйке жергілікті бірлестікті құрайды.Олардың
арасында принципиалды айырмашылық (үй шаруашылығы) яғни – жеке нарықтық
тауар мен қызмет көрсету боладын болса, ал жергілікті жерде өмір сүруді
қамтамасыз ету қоғамдық маңызды игілікті өндіруші жергілікті (муниципалдық)
шаруашылық бағытында жүреді.
Жеке фирма (үй шаруашылығы), нарықтық айырбас ортасына ауыса отырып
және қоғамдық игілікті өндіре отырып, әрбір жергілікті қоғамдастық мүшесі
жергілікті (муниципалыды) шарушылыққа бәсекелес бола алуына байланысты
дамиды.
1. Муниципалды құрылымдар органдар және олардың функционалдық қызметі
Муниципалды құрылымдар органдар дегеніміз - (лат. municipalium)
белгілі бір аймақ ауқымында жалпы заңнама негізінде келесідей шешімдер
қабылдауға жауапты жергілікті басқару органдары
• Жергілікті салықтық төлемдерді енгізу;
• Жергілікті бюджетті құру және үлестіру;
• Аймақ тұрғындарына бағытталған әлеуметтік шараларды іске асыру.
Муниципалды құрылымдар меншікке Муниципалды құрылымдар билік органдар
иелігіндегі меншік жатады.
Муниципалды құрылымдар бюджет дегеніміз – жергілікті салықтар мен
төлемдерден құралатын және аймақ тұрғындарына бағытталған әлеуметтік
шараларды іске асыру мен жергілікті бюджеттіі үлестіруге жұмсалатын бюджет
болып табылады.
Муниципалды құрылымдар меншік мемлекеттік және басқа меншік түрлерімен
салыстырғанда өте ерекше болып табылады. Муниципал - латынның
municipals немесе немістің munizipalitet сөздурінен шыққан қаланы
басқару деген ұғымды білдіреді. Ал, латынның municipium сөзі қаланы
өзін - өзі басқару құқығын білдіреді. Әдетте Муниципалды құрылымдарқ
меншікке өкімет ұйымдары мүлік және әкімшілік – аумақтық құрылымдары
басқару жатады.
Қазақстан Республикасында осындай мүліктер коммуналды меншік деп
аталады. Әр түрлі эканомикалық жүйе шеңберінде меншіктің басқа түрінің
басым болуы, оның басқа түрінің мейлі бұрынғы, мейлі қазіргі түрінің
болуына жоққа шығармайды. Меншіктің барлық түрінің араласуы мен өзара іс-
әрекеті, экономикаға және барлық қоғамның дамуына оң әсер етеді.
Муниципалды құрылымдар қрылымдар тарапынан халыөты әлеуметтік қорғау
шараларына келесілер кіреді:
Тағайындалған айлық зейнетақының (жәрдемақының) орташа мөлшері еңбек
және әлеуметтік қорғау органдарында есепте тұрған барлық зейнеткерлерге
(жәрдемақы алушыларға) тағайындалған айлық зейнетақылардың
(жәрдемақылардың) жалпы сомасының олардың санына қатынасы ретінде
есептеледі. Зейнетақы алушылар саны – зейнетақымен қамсыздандыру туралы
заңнамада көзделген жағдайларда ай сайынғы ақшалай сома тағайындалған
адамдардың есепті кезең аяғындағы (басындағы) саны. Зейнеткерлердің жалпы
саны әлеуметтік қорғау органдарында есепте тұрған зейнеткерлердің дербес
шоттарының саны бойынша есептеледі.
Қарттар және мүгедектерге (үлкендер мен балалар) арналған интернат-
үйлері - күтім, тұрмыстық және медициналық қызмет көрсетуді қажет ететін
қарттар мен мүгедектерге тұрақты тұруға арналған медициналық-әлеуметтік
мекеме.
Мүгедектердің саны мүгедек деп тану кезеңіне қарамастан еңбек және
әлеуметтік қорғау органдарында есепте тұрған мүгедектердің құрамын
сипаттайды.
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы принципі – істерді
басқаруды өз еркімен жүзеге асыра алатын, өз органдарын қалыптастырған,
тұрғындардың өмірін ұйымдастыру мен өздерінің қызметтік негізі жатқан,
түбірлі бастауы мен идеясында Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыдың
табиғи белгіленген құбылыстығын айғақтайды.
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы принцпінде жергілікті
биліктің даму тенденциясы мен объективті заңдылық талаптары өз бейнесін
табады. Оған мыналыр тән:
• Принцптер муниципалдық биліктің құрылысы мен қызмет өтуін айқындайды.
• Принцптер Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы мәнін, өзіне ғана
тән ерекше белгілері мен бейнесін түсіндіруге көмектеседі.
• принцптер жергіліктіөзін-өзі басқару жүйесі сапасының бағалық критеийі
ретінде де жүре алады. Жергілікті өзін-өзі бақару принцптерінің бастауы
мен идеясына жауап бере алуына байланысты болады.
• Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы принцпі, Муниципалды құрылымды
басқарудың құрылымы институты дамуының сабақтастығының сақталуына жағдай
жасап, Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыдың белгілерімен немесе
пішімінің мәнін бейнелей алады.
• Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы принцпі өзінің құқықтық
негізін Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы туралы Еуропалық
хартиядан алады. Еуропа кеңесіне мүше елдердің муниципалдық заңдылығының
құқықтық фундаменті ретінде қызмет етеді (4(
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы принциптерін жүзеге асыру
муниципалды жұмысты ұйымдастыру түрі мен әдісі жүйесін көрсетілген
принциптерге сай, сондай-ақ заңда бекітілген құқықтар мен муниципалды
құрылым жарғысына байланысты қамтамасыз етілуі тиіс.
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыдың жалпы принциптеріне
мыналар жатады:
а) Жергілікті мәндегі сұрақтарды шешудегі еркіндіктер;
ә) Жергіліктіөзін-өзі басқарудың ұйымдық ерекшелігі, жалпы
міндеттері мен қызметтері жүзеге асыруда мемлекеттік билік орамдары өзара
байның өзара байланысы мен мемлекеттік басқару жүйесіндегі органдармен
өзара әрекеттесуі жатады;
б) Жергіліктіөзін-өзі басқаруда өз өкілеттілігіне сай метериалдық не
қаржылық ресурстары;
в) Жергіліктіөзін-өзі басқарудың тұрғындар алдындағы органдар мен
лауазымды тұлғалардың жауапкершілігі;
г) адам мен азаматтардың құқықтары мен еркіндігін сақтау;
д) Жергіліктіөзін-өзі басқаруды ұйымдастырушының және әрекетінің
заңдылығы;
е) Жергіліктіөзін-өзі басқару әрекетінің жариялылығы;
ж) Жергіліктіөзін-өзі басқару қызметінің бір жақты бастамасы мен
коллекциялылығы;
з) Жергіліктіөзін-өзі басқаруда мемлекеттік кепіл;
и) әр принципті жеке-жеке қарастырамыз.
А) жергілікті маңызы бар сұрақтарды шешуде еркін іс-әрекет.
Жергіліктіөзін-өзі басқаруда дербес іс-әрекетті нығайта отырып
муниципалды құқық нормаларының мазмұнын айқындайтын мынадай негізгі
белгілерін анықтаймыз:
• Жергілікті маңызы бар сұрақтарды дербес түрде шешуде жергілікті
референдум, муниципалды сайлау т.б. да тікелей шешім қабылдау түрлерін
де және сол сияқты сайламалы және Муниципалды құрылымды басқарудың
құрылымы арқылы жүзеге асырылады.[6,47]
• Аталған принциптерді жүзеге асыру Муниципалды құрылымды басқарудың
құрылымыда қаржы-экономикалық қаматамасыз етуді дербестендіру арқылы
жүреді. Жергіліктіөзін-өзі басқару органдары муниципалды меншікті
дербес басқарып, жергілікті бюджетті қалыптастырады, бекітеді және
атқарады, жергілікті салым мен салықты бекітеді.
• Жергілікті сұрақтарды шешуде Жергіліктіөзін-өзі басқару органдарының
әрекеттеріне мемлекеттік биліктің араласуына тиым салады, Муниципалды
құрылымды басқарудың құрылымыдың дербестігіне муниципалды заң
кепілдік береді. Муниципалды білім беру пәндерді жүргізудің өзі
белгілеген жалпыға міндетті ережелерін бекітіп муниципалды білім
берудің жоспары мен даму бағдарламасын қабылдайды.
Бұл шешімдерді азаматтар өз еріктерімен қабылдаған жағдайда,
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы органдары мен лауазымды тұлғалар
шешімі, сол муниципалды территория аумағында орналасқан ұйымдық құқықтың
түріне тәуелсіз өндірістер, мекеме мен ұйымдар үшін атқарылуы міндетті
болып табылады.
Осы шешімдерді орындамау және талапқа сай атқармау оларға заңға
сәйкес жауапкершілік жүктейді.
• Муниципалды құрылымдардың дербестігі өз өкіметтілігі шегіндегі
муниципалды құқық нормаларымен кепілдендірілген. Муниципалды құрылымды
басқарудың құрылымы өкілеттілік шегі Қазақстан Республикасы
Конституциясы, заң, Конституция және субъектілер жарғысымен
бекітіледі. Жегілікті өзін-өзі басқару органдары заң бекіткен
шекарадағы басқа билік органдарының құзыреттілігіне кірмейтін оған
қатысы жоқ, бірақ әртүрлі мәселерді өз ынта-ықыласына қарай өз
еріктерімен толық жүзеге асыруға ерікті.
В) Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыдың ұйымдастырушылық
ерекшелігі, ондағы мемлектті басқару жүйесіндегі органдар және мемлекеттік
билік органдарымен өзара әрекеттесе отырып, ортақ міндет пен қызметтерін
жүзеге асыруы:
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы органдары мемлекеттік
билік органдары жүйесіне енбейді. Мемлекет осылайша Муниципалды құрылымды
басқарудың құрылымыды өзінше бір деңгей ретінде халықтың өз билігіне өз
еркімен жүзеге асыру түрінде қабылдады. Халық өз билігін тікелей немесе
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы органдары мен мемлекеттік билік
органдары арқылы жүзеге асыра алады.
Бұл аталған принцип бойынша муниципалды білім беру жергілікті
талаптарға жауап бере отырып және тиімді басқаруды қамтамасыз етеді. Сөйте
отырып өзінің ішкі әкімшілік құрылымдарын анықтап, жалпы заңдылықтың
ережелерін бұзбауы керек. Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы
органдарының құрылымын тұрғын халық өзі таңдап, анықтауы керек [7,23]
Осы аталған принциптің негізінде Муниципалды құрылымды басқарудың
құрылымы органдары мен лауазым иелері мемлекеттік органдармен және лауазым
иелерімен өзара қатынасы құрылады. Ол заңда былай орнықтырылған:
а) Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы органдарының құрылуы
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыдағы лауазым иелеріне
тағайындалған билік органдарымен мемлекеттік лауазым иелеріне рұқсат
береді;
ә) Мемлекеттік билік органдары мен мемлекеттік лауазым иелерінің
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыда жүзеге асыруға рұқсат
етілмейді;
б) Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыдағы лауазым иелері
мемлекеттік қызметкер категориясына жатпайды;
в) Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы органдарының және ондағы
лауазым иелерінің шешімі, осы шешімді қабылдаған органдар мен лауазым
иелері ғана өздері жойып немесе сын шешімі бойынша ондағы жарамсыз деп
танылады.
Сонымен қатар муниципалды заң арқылы Муниципалды құрылымды
басқарудың құрылымы органдарын мемлекеттік органдардың заңсыз араласуынан
қорғауды қамтамасыз етіп қана қоймай, олардың ортасындағы тығыз қарым-
қатынасты да орнатады[8,23]
2. Муниципалдық басқарудың шетелдік үлгілері (Германдық үлгі).
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыдың Англосаксондық жүйесі.
(кейде Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыдың Америкалық түрі деп те
аталады.) Бұндай жүйе Америка Құрама Штаттарында, Канада, Австралия, Жаңа
Зеландия сияқты келімсектер елінде кең тараған.
Англосаксондық жүйенің басты ерекшелігі – жергілікті сайланбалы органды
бақылап, қамқоршы болып отыратын орталық үкіметтің өкілінің болмауы.
Дегенмен мемлекеттік басқару жүйесінің Муниципалды құрылымды басқарудың
құрылымыға ықпал етіп отыратын механизмі бар. Мысалы, Англиядағы қоршаған
ортаны қорғау министрлігі жергілікті қауымның құзіретіне берілген мәселенің
іске асырылуын толық бақылап отырады. Қысқасы, мемлекет Муниципалды
құрылымды басқарудың құрылымыдың өз өкілеттігі деңгейінде жұмыс жасауын
ғана қадағалайды. Ал қажет деп тапқан жағдайда, түрлі қаржы механизмдерін
пайдалана отырып (субвенция, дотация, т.б.) жергілікті қауымның
бағдарламаларына әсер ете алады. Бұл жүйенің екінші бір ерекшелігі –
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы органдары заң бойынша рұқсат
етілген мәселелерді ғана жүзеге асыра алады. Муниципалитет жеке
автономиялық құрылым есебінде парламенттің берілген билігін ғана іске
асырады. Муниципалдық басқарманың құқықтық негізін – статуттарды –
парламент белгілеп береді.
Орталық үкімет пен муниципалитеттің өзара қарым-қатынасы заңмен
белгіленеді.
Өмірдің барлық саласына бақылау қойып, алақандарында ұстаған билік
орындары жергілікті жердің мәселесін шешуді де халыққа бергісі келмеді.
Жергілікті өкілді орган – мәслихат (бұрынғы – Кеңес депутаттары) – халық
билігі ретінде қалғанымен, шын мәніндегі билік тұтқасы ауылдарда – совхоз
директорларында болса, аудандарда – аудандық партия комитеттерінің қолында
болды.
Бірқатар елдерде барлық жергілікті мәселелерді шешу міндеті Орталық
үкіметтің өкілі болып саналатын, жоғарыдан тағайындалған, бастықтың қолына
беріледі. Ол әр жерде әр түрлі аталады (губернатор, префект, комиссар,
т.б.). Бұлар мемлекеттік әкімшілктің бір құрамы болып табылатын жергілікті
басқару аппараттарына жетекшілік етеді. Бұндай құрылым – тікелей
мемлекеттік басқару деп аталады [7,23].
Өркениеті мемлекеттердің көпшілігінде жергілікті жұмыстарды
муниципалдық органдар жүзеге асрыады. (Басқарудың муниципальды түрінің
пайда болғанына 2000 жылдан асты. Рим мемлекетінің римдіктермен бірдей
құқығы бар азаматтар орналасқан жерлер мен қалаларды муниципия деп
атаған.) Бұл органдардың негізгі ерекшеліктері – халықтың сайлауы
нәтижесінде басқарушылардың анықталуы және өздерінен жоғарғы тұрған
мемлекеттк органға тікелей бағынышты болмауында. Нақтырақ айтсақ, олардың
үстінен қарайтын ешқандай орган болмайды. Мысалы, Словакияның Муниципалды
құрылымды басқарудың құрылымы органы мемлекет тарапынан әділетсіздік
көрсе, тікелей Парламентке шағымданады. Осындай сайланбалы басқарудың түрін
муниципалдық, коммуналдық Кеңес немесе графство Кеңесі, т.б. деп атайды.
Муниципалдық атқарушы органның басшысы (мэр, бургомистер, староста, т.б.)
сайланған Кеңес мүшелерінің ішінен тікелей сайлау арқылы бекітіледі де
өзінің қол астында жұмыс істейтін чиновниктер мен кеңесшілерді өзі
тағайындайды.
Әрине, тікелей мемлекеттік басқаруға қарағанда муниципалдық басқару –
демократиялық қоғамға жақындау. Бірақ мұнда да әкімшілік атқару органы бар
және оның жұмысының тиімділігі қаржы мүмкіндігіне тікелей байланысты.
Мемлекеттің территориялық құрылымы
Мемлекеттік билігі таралатын барлық жер (аймақ, өлке, қала, ауыл) – сол
мемлекеттің территориясы болып табылады. Ал мемлекеттің территориялық
құрылымы – мемлекет пен оның территорясын құрайтын жеке бөліктердің
арасындағы қарым-қатынасқа негізделеді. Бұл жерде мемлекеттің рөлін үкімет
атқарса, территория құрайтын жеке бөліктердің қызметін облыстар, өлкелер
мен аудандар т.б. атқарады. Бұның түрлері әр елде әр түрлі (провинция,
департамент, қауым, т.б.).
Мемлекет өз қызметін тиімді жүргізу үшін әкімшілік-территиориялық
бөліктер құрады. Солар арқылы үкімет өзінің билігін жүргізеді, жалпы
мемлекеттік саясатты жүзеге асырады.
Әкімшілік-территориялық құрылымның географиялық құрылымнан үлкен
айырмашылығы бар, себебі бұл жерде жергілкті биліктің жүйесін жасап,
белгілі бір заңның нормасын белгілеу қажет, сонымен бірге олардың
(жергілкті билік жүйесінің) өзінен жоғары тұратын билік деңгейімен және
мемлекеттік басқару органымен ара қатынасын заңдастыру шарт. Әкімшілік-
территориялық құрылымның өмірдік қажеттілігінен туғаны сөзсіз. Мемлекеттің
территориясы кеңейіп, бір қаланың деңгейінен шыққан уақытта, сол шеткері
жатқан жерлерге билік жүргізу мақсатында арнайы басқару органы құралады.
Патша немесе хан (монарх) шексіз билік құрып отырған кезінде елдік
әкімшілік-территориялық бөлінісі өте қарапайым болатын. Елді қандай
бөліктерге бөлу қажеттігін патшаның өзі шешті және оның әрқайсысының басына
өзінің басқарушыларын қойды.
Әрина, патша да көзді жұмып, мына жер мынадай өлке болсан, оған мына
қалалар немесе ауылдар жататын болсын деп жобамен айта салмағаны белгілі.
Белгілі бір өлкені, керек десеңіз ауылды, жеке субъекті етіп алу үшін
ондағы адамдардың экономикалық ерекшелігін, тарихын, ұлтын, т.б. ескеру
қажет.
Сонымен қатар, әкімшілікті тиімді жүргізудің талаптары да назардан тыс
қалмауы қажет. Бұлар – елдің қорғаныс мүддесі, тәртіп бақылау, алым-салықты
жинау, т.б.
Үлкен, ірі мемлекеттердің әкімшілік-территориялық құрылымы көп сатылы
болып келеді. Шағын территориялық бөліктер, өздерінен ірі территорияларға
қосылады. Демек төменгі сатыдағы чиновник жоғарғы сатыдағы чиновнокке
бағынышты болды, соның билігіне түсті. Оның өзі өзінің алдында тұрған (одан
да ірі) территориялық-әкімшілікке бағынады. Осы көп сатылы бағыныштылықтың
соңы үкіметтің (орталықтың) билігіне алып барды [11,25].
Европа тарихына көз жіберсеңіз, шағын немесе ұсақ феодалдық
мемлекеттердің бір орталыққа бірігіп, ірі мемлекет құрғанын көреміз. Осы
жағдайда кейбір шағын мемлекетер өздерінің ішкі билік жүйесін сақтап та
қалатын еді (Германиядағы Бавария немесе Италиядағы Сицилия). Осы
құбылыспен бірге мемлекеттердің де бірігуін көруге болады. Әрине, көп
жағдайда бұл – зорлықпен, қырғын соғыспен жүрып отырды, жеңіске жеткен
мемлекет, жеңілген елдің белгілі бір территориясын тартып алатын. Ал кейде
әлсіз мемлекет өзінің, мемлекеттік белгісін сақтай отырып, өзінен күшті
мемлееттің қол астына кіруге де мәжбүр болатын.
Абсолюттік билік әлсіреп, қоғам дамыған сайын, төменгі сатыдағы
территоияларда – қалалар мен ауылдарда - өзін-өзі басқару жүйесі қалыптаса
бастады. Кейіннен бұл құбылыс ірі қалаларға да тарады.
Қазіргі кезеңде мемлекеттің территориялық құрылымы, олардың арасындағы
қарым-қатынас, билік түрлерінің бөлінісі Конституция мен заңдар арқылы
реттелінеді. Ерекше көңіл қоятын тағы бір мәселе – территориялық құрылымның
түрі мен ондағы басқару жүйесі мемлекеттің заң шығарушы және атқарушы
құрылымның жүйесіне де әсер етеді.
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялап, демократиялық қоғам құруға бел
байлаған күннен бастап, жаңа мемлекеттік құрылымның түрлерін енгізу міндеті
күн тәртібінде тұрды. Халықтық биліктің, азаматтық қоғамның алғашқы
баспалдағы болып табылатын Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы
жүйесінің соңғы Конституциядан орын алудың өзі осының айғағы.
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы мәселесі Қазақстан үшін,
қазақ халқы үшін мүлдем жаңа, жат құбылыс деп айтуға болмайды. Атам
заманнан бері әр ауыл, әрбір аймақ өзінің ішкі мәселесін өздері шешкен,
оған хан да, сұлтан да араласпаған. Белгілі бір қауымның (ата, ру) ішкі
жұмысын былай қойғанда, ауыл арасындағы, ата-ру арасындағы кикілжіңдер,
талас-тартыстар ауыл ақсақалдарынан артылса ара биге жүгінумен, соның
билігімен аяқталған. Орталық мемлекеттік билік болып табылатын – Хан билігі
жергілкті мәселелерді шешуге ешқашан араласпайтын. Ханның жұмысы – елдің
саяси бағыты, көрші елдермен қарым-қатынас, соғыс пен бітім жасау,
мемлекеттік алым-салық, қысқасы, ұлттық өмірдің негізгі бағытын белгілеу
болып табылады. Ал ұлыстың ісі – сол жердегі өмір сүретін жандардың өздері
ғана шеше алатын жұмыстар. (Осы жерде бұрынғы тоталитарлық қоғам негізінен
шығатын, ақылға симайтын, бірақ, өкінішке орай, өмір шындығы болып
табылатын бір қызықты айта кеткен дұрыс сияқты. Бір орталыққа қатаң
бағындырылған тоталитарлық құрылым әр ауданның, одан қалды колхоз,
совхоздың қай уақытта егін сеуіп, қашан жинауына дейін өздері шешетін. Егін
пісіп, жерге түсіп, ысырап болып жатса да, егіншілер ауданнан не облыстан
түсетін нұсқауды күтіп отыратын... Бұл, бүгіндері шектен шыққан ақымақтық
сияқты көрінетіні сөзсіз, бірақ халықты құл етіп ұстау мен тырнақтай да
билік бермеудің тамаша әдісі болатын)
Қазақ халқының жергілікті мәселелерін көзі қарақты, көкірегі ояу,
өмірлік тәжірибесі бар сол жердің азаматтары шешетін. Оның жұрттан асқан
бай болуы да немесе жасы тоқсаннан асқан қарт болуы да шарт емес, әңгіме
сол жердегі халықтың, жұртшылықтың сенімінде ғана болатын. Тым күрделі,
тұрғындардың барлығына қатысы бар мәселелер ауылдың сыйлы адамдарының бас
қосуында шешілетін. Керек десеңіз, қазақтар тығыз отырған жерлерде бүгінге
дейін мәслихат деген сөз (демек, ұғым) сақталған. Үлкен ас берудің
алдында сол асты ұйымдастырушылар ет жақындарының ішіндегі үлкен адамдардың
бірнешеуін шақырып, бір мал сойып, мәслихат өткізеді. Осы отырыстың үстінде
алдағы болатын астың барлық мәселесі сөз болады: жұмыстар бөлініп, жауапты
адамдар тағайындалады, қанша мал сойылып, қандай үйлерге қонақ
түсірілетініне дейін нақты белгіленіп қойылады [3].
Ұлтымыздың өзін-өзі басқарудың тағы бір көрінісі – асар болып табылады.
Жалғыз-жарым жанның қолынан келе бермейтін (жора-жолдастарының көмегімен де
жүзеге асуы екіталай) көптеген адамдардың бір мезгілде, жұмыла жұмыс
жасауын талап ететін кезеңде асар жасалынады. Әсіресе үй салғанда сол үйдің
төбесін жабуға келгендеасарға шақырып, қауымның көмегіне сүйенеді.
2. Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыдың европалық жүйесі.
(кейде континентальдық жүйе деп те аталады.)
Көптеген батыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 МУНИЦИПАЛДЫ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Муниципалды құрылымдар органдардың құрылуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. 5
1.2 Муниципалды құрылымдар органдар және олардың функционалдық
қызметі 13
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.3 Муниципалдық басқарудың шетелдік үлгілері (Германдық 17
үлгі) ... ...
2 МУНИЦИПАЛДЫ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ
ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.1 Муниципалды құрылымдар мекеменің негізгі міндеті мен
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.2 Муниципалды құрылымдар халықты әлеуметтік қорғау саясатының
негізінде жүзеге асырылатын 29
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК МУНИЦИПАЛДЫ ҚҰРЫЛЫМДЫ
ДАМЫТУДЫ СТРАТЕГИЯЛЫҚ
ЖОСПАРЛАУ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.1 ҚР халықты әлеметтік қорғау деңгейін көтеру бойынша атқарылып
жатқан 43
шаралары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Қазақстандағы халықты әлеуметтік қорғау бойынша ағымдағы
стратегиялық 54
жоспарлау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
3.3 Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғау саясатының
перспективасы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 71
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі:Қазақстанда бүгінгі таңда әлеуметтік-
экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам
басқалы тұр. Еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бері, мемлекетіміз
әлеуметтік бағытқа үлкен мән беріп келеді, себебі біз нарықтық әлеуметтік
бағытты таңдадық.
Бірақ елімізде жүргізіліп отырған әлеуметтік саясат, әрине мемлекеттің
қаржылық мүмкіндігіне, экономикалық дамуға байланысты. Соңғы жылдардағы
экономикамыздың қарқында өсуі, ЖІӨ еселеп жоғарлауы әлеуметтік салаға
құйылатын қаржының көлемін ұлғайтты. Бұның бәрі түптеп келгенде халықтың
әлеуметтік жағдайын жақсартуға бағытталған мемлекетіміздің сындарлы
саясатына байланысты.
Әлеуметтік-саяси шаралардың мақсаты нарықтық еркіндік принципінің
әлеуметтік өтеу принципімен және әр адамның лайықты өмір сүруге ажырамас
құқығының үйлесімімен қамтамасыз етілуі қажет, ал бұл міндеттерді шешуге
және халықтың әлеуметтік әлсіз қабатына адамға лайықты өмір сүру деңгейін
қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік шаралардың жиынтығы оның
әлеуметтік саясатын анықтайды.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты сол елдің бастан кешіріп отырған
экономикалық даму кезеңінен, сол мемлекеттің ұстанып отырған экономикалық
саясатынан және тағы да басқа факторлардан тәуелді болады.
Еліміз әлеуметтік саясаттың қалыптасуы мен дамуында, әлеуметтік
саясаттың заңнамалық негізін, негізгі бағыттарын жасап алды. Негізгі білім,
денсаулық, демографиялық жағдай, халықты әлеуметтік қорғау мен
қамсыздандыруға, зейнетақы төлеу, халықты жұмыспен қамту саясаты болып
келеді.
Жалпы, біздің елдегі бұдан бірнеше жыл бұрын пайда болған
децентрализациялау саясаты сол кездегі қаржы мен жауапкерлік тапшылығынан
әлеуметтік салаларды орталық органдардың жергілікті билікке ысыра салу
ниетінен туғанын да жасырмаған абзал. Енді әлеуметтік салаларға қаржы
құйылып, қан жүгіре бастағасын бұл саясатты қайта қарау ниетінің туып
отырғаны тағы бар. Оның үстіне миллиондаған бюджет қаржысы қоғамдық
бақылаудан тыс қалғаннан кейін, оны жергілікті билік біржақты пайдалану
және жемқорлық пен ысырап етудің үлгісін жасап отыры да бір шындықтың ұшы.
Аталмыш жайтты тағы бір жағынан алып қарағанда, елдегі облыстық
мемлекеттік басқарым звеносы қолына мемлекетті федерациялауға алғышарт
жасау үстінде: жергілікті барлық билік пен адам, бизнес, табиғат ресурсын
бақылау және оларды үйлестіру мен жұмсау шоғырланғандықтан, облыстық
әкімдікті жергілікті аумақтағы саяси суперсубъектіге айналуына мәжбүр
етуде. Өйткені, облыстық мемлекеттік басқарым звеносын бақылау біржақты да
тігіңкі түрде жоғарыдан төмен бағытталған, ал көлденең сипатты түрдегі
қоғамдық және халықтық бақылау жоқтың қасы; тіпті болған күннің өзінде
жергілікті өкілдік органдар әкімдік құрсауынан шыға алмайды. Сөйтіп,
облыстық мемлекеттік басқарым, әсіресе, атқару билігінің басты тұтқасы
болып отырғанымен, оның нықты звеносы болып отыр деуге келмейді. Бұл жағдай
елді демократияландыру бастамасына кедергі келтіріп қоймай, оған қарсы
бірден бір звено екені тағы шындық. Бәрінен бұрын бұл звенолық билік
жергілікті бизнестің алаңсыз дамуына бірден бір тұсау болып, жергілікті
жекедара корпорацияларды қалыптастырды, өздерінен тәуелсіз бизнесті бұғауда
ұстап отыр. Бұл жерде, коррупциялық арқаудың негізі де, осы облыстық
басқарым звеносында жатқанын жасыра алмаймыз.
Сонымен муниципалды құрылымдар қоғамдағы әлеуметтік теңсіздікті
жұмсартуға, әр адамның лайықты өмір сүруге деген құқығын қамтамасыз етуге
бағытталған іс-шаралар жиынтығы. Бұл саясатты жүргізу және әр адамның осы
ажырамас құқығының орындалуы үшін жауапкершілік мемлекетке жүктеледі, бұл
мақсаттарда ол сәйкесінше табыстар қайта бөлінуін ұйымдастырады, еңбек
нарығы мен еңбек қатынастарын реттеуді жүзеге асырады, әлеуметтік қорғау
және әлеуметтік қамтамасыз ету жүйелерін қалыптастырады және дамытады,
осының барлығы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттарын құрайды.
Сондықтан дипломдық жұмыс тақырыбы Муниципалды құрылымдар дамытуды
стратегиялық жоспарлау деп таңдалып алынды.
Жұмыстың әдістемелік негізі: Салыстырмалы, институтталған талдаудың
жалпы теориялық әдістері, объективтіліктің, тарихтылықтың, ғылымдылық
принциптері қолданылды.
Бұл жұмыстың мақсаты муниципалды құрылымдар жүзеге асырылатын
әлеуметтік саясаттың мазмұнын ашып, қазіргі жағдайына талдау жасап, ары
қарай дамыту және жетілдіру жолдарын ұсыну.
Міндеті:
1.Муниципалды құрылымдарды қарастыру
2.Муниципалды құрылымдар саясатының дамуына талдау жүргізіп, ахуалын
қарастыру
3. .Муниципалды құрылымдарға қатысты дамыту жолдарын ұсыну
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан және пайдаланған
әдебиеттерден тұрады.
1 МУНИЦИПАЛДЫ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Муниципалды құрылымдар органдардың құрылуы мен дамуы
Кеңестік одақтың ыдырау нәтижесінің Еуразия құрлығына жаңа
мемлекеттердің бой көтеріп, олардың жаңа жүйенің жетегіне жармасып, жаңа
қоғам құруына итермеледі. Аталмыш он жыл кеңестік менталитеттің сарсаңға
түсе ыдырап, соны психология мен тың көзқарасқа негізделген жаңа әрекет
қана жаңа қоғам тудыратынын мойындатуда. Сонымен, келмеске кеткен
кеңесшілдік жойылғанымен, алдымыздан жаңа қоғам құрудың объективті жағдайы
біз күткендей құшағын жаймады. Осылайша, егемен болумен жүріп, он бес
жылдың қалай өткенін де байқамай қалыппыз. Егемендік дегеніміз - жаңа
мемлекет құру екен. Ал, біз оның үстіне жаңа формациялы қоғамды қолға
алудамыз. Сондықтан да, бұл мемлекеттің қалыптасып дамуы заман талабына
жауап беретіндей жаңа тұжырымға негізделген мемлекеттік құрылымдарды дамыту
қажет болғандықтан, өз тарапымыздан сондай жаңа мемлекеттік құрылым
тұжырымдамасын қоғамдық ортаға ұсынуды жөн санадық.
Аталмыш тұжырым тұрғысынан биліктің қазір қолға алып отырған әкімшілік
реформасы біржақты және елдің әкімшілік құрылымын жетілдіруге қатыссыз,
тақырып жете қарастырылмаған. Сондықтан бұл реформаның нәтижесі қаншалықты
тиімді болатындығы қазырғы қордаланған мәселе тұрғысынан қандай болатыны
түсінікті [1,23].
Басқа жағынан алғанда, жоғарғы атқарушы салалық органдар мемлекеттік
міндетті белгілегенімен, оның барысы мен нәтижесіне жауап беретіндей
міндеттен ада болған сыңай бар. Мәселен, қазырғы кезде жергілікті
жерлердегі білім сапасы мен деңгейі облыс әкімдерінің рейтингісін анықтауға
тікелей қатысты шама болып отыр, ал министрлік рейтингісінің бұған қатысы
жоқ. Осылайша, әр сала бойынша мемлекеттік міндеттің атқарылу рейтингісі
жоғарғы атқару органдарынан аластатылған, мұнымен бірге олардың үнемі
болуға тиісті жауаптылығы та шайылып отыр.
Жалпы, біздің елдегі бұдан бірнеше жыл бұрын пайда болған
децентрализациялау саясаты сол кездегі қаржы мен жауапкерлік тапшылығынан
әлеуметтік салаларды орталық органдардың жергілікті билікке ысыра салу
ниетінен туғанын да жасырмаған абзал. Енді әлеуметтік салаларға қаржы
құйылып, қан жүгіре бастағасын бұл саясатты қайта қарау ниетінің туып
отырғаны тағы бар. Оның үстіне миллиондаған бюджет қаржысы қоғамдық
бақылаудан тыс қалғаннан кейін, оны жергілікті билік біржақты пайдалану
және жемқорлық пен ысырап етудің үлгісін жасап отыры да бір шындықтың ұшы.
Аталмыш жайтты тағы бір жағынан алып қарағанда, елдегі облыстық
мемлекеттік басқарым звеносы қолына мемлекетті федерациялауға алғышарт
жасау үстінде: жергілікті барлық билік пен адам, бизнес, табиғат ресурсын
бақылау және оларды үйлестіру мен жұмсау шоғырланғандықтан, облыстық
әкімдікті жергілікті аумақтағы саяси суперсубъектіге айналуына мәжбүр
етуде. Өйткені, облыстық мемлекеттік басқарым звеносын бақылау біржақты да
тігіңкі түрде жоғарыдан төмен бағытталған, ал көлденең сипатты түрдегі
қоғамдық және халықтық бақылау жоқтың қасы; тіпті болған күннің өзінде
жергілікті өкілдік органдар әкімдік құрсауынан шыға алмайды. Сөйтіп,
облыстық мемлекеттік басқарым, әсіресе, атқару билігінің басты тұтқасы
болып отырғанымен, оның нықты звеносы болып отыр деуге келмейді. Бұл жағдай
елді демократияландыру бастамасына кедергі келтіріп қоймай, оған қарсы
бірден бір звено екені тағы шындық. Бәрінен бұрын бұл звенолық билік
жергілікті бизнестің алаңсыз дамуына бірден бір тұсау болып, жергілікті
жекедара корпорацияларды қалыптастырды, өздерінен тәуелсіз бизнесті бұғауда
ұстап отыр. Бұл жерде, коррупциялық арқаудың негізі де, осы облыстық
басқарым звеносында жатқанын жасыра алмаймыз.
Әкімшілік - аумақтық бөлініс пен жергілікті басқарым субъектісі.
Қазақстанның әкімшілік – аумақтық бөлінісі (ӘБ) жаңа формацияға орай,
ырықты (либералды) экономикалық қатынастың сипаты, демографиялық ахуал мен
аумақтық әлеует ескеріле отырып, қайта құрылуы қажет. Нақтылай айтқанда, ӘБ
қазырғы облыстық звеноның кеңестік иерархиялы-тоталитарлық жүйенің сипаты
ретінде жойылып, делдал әкімшілік бөліністі уақыт талабына сай мемлекеттік
органдармен алмастыру арқылы басы артық әкімшіл - әміршіл жүйенің түбірімен
аласталуына батыл әрекет жасалған жөн.Қысқасы, әкімшілік-аумақтық бөлініс
пен жергілікті басқарым субъектісін барынша тиімді етіп реформалау
қажеттігі туып отыр. Бұл - жергілікті атқару билігін де әртараптандыру
керек деген сөз. Аталмыш жоба ел аумағының байтақтығы мен халық
тығыздығының селдірлігін үйлестіре басқаруға жауап беруі тиіс. Сөйтіп,
аумақтардың шын мәнінде біркелкі түрде нығаюына алғышарт жасалғаны абзал
[3,14].
Ел аумағы облыстарды жойып, тек қана аудандарға жіктелген бөліністен
тұруы - біздің демографиямызға да, аумақты билеу саясатымызға да сәйкес, әр
аудан Муниципалды құрылымдарқ мүдде мен мемлекеттік төменгі ауқымдағы
мүдденің объектісі болғанда, ал жергілікті мемлекеттік басқарым Жергілікті
өзіндік меңгеріммен (Местное самоуправление) қабыса отырып, жергілікті
билік субъектісі болса ғана интенсивті даму жолына түсетін боламыз. Елдің
әкімшілік бөлінісін экономикалық-әлеуметтік әлеуетіне орай үш сипатты:
- индустриялы немесе мегаполисті аудан (МА);
- агро-индустриалы немесе провинциялы аудан (ПА);
- агросекторлы немесе ауылды аудан (АА) түрде жіктеп, оларға сәйкес
мемлекеттік мәртебе берілу керек. Сонда ел бойынша шамамен 20 шақты МА, 60-
қа тарта ПА және 120-дай АА болмақ.
МА – ды қазырғы және бұрынғы облыс орталықтары мен оларға таяу
поселкелер, селолар мен ауылдар аумағының жиынтығы құрайды; ал ПА–ға
индустриялық комбинаттар құраушы шағын қалалар мен оған таяу поселкелер,
шағын қала, селолар мен ауылдар аумағы бірігеді. АА болса, негізгі
экономикасы ауыл шаруашылығына негізделген шалғайдағы елді мекендер мен
шағын қала, поселкелерден тұрады. Елді бұлайша үш сипатты аудандарға жіктеу
мемлекет тарапынан оларды ерекшелігіне орай дифференциалды дамыту мен
аумақтарды өзара интеграциялау мүддесін көздеуге итермелейді. Осылайша үш
түлік аудандардан құрылған аумақты бір аймаққа біріктіру арқылы елде бес
аймақтық бөлініс жасақтауға болады. Бірақ бұл аймақтарды қазырғы облыс не
губерния ретінде қабылдамау керек. Аймақтарға әкімшілік немесе жергілікті
өзіндік меңгерім тән болмайды, аумақтық саясат негізінен жоғарғы
мемлекеттік билікті төменгі мемлекеттік әкімшілік әлеуетпен ұштастыратындай
өңірлік (аймақтық) министрліктер арқылы экономикалы-әлеуметтік салада
үйлестіріліп отырады. Бұрынғы облыстық әкімге де, министрліктерге де қарап
келген аудандық, облыстық деңгейдегі мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындар
енді барынша тәуелсіз қызмет ете отырып, тікелей өз ведомостволарына
бағынатын болады. Ал, оларды шаруашылық-жарақ жағынан жергілікті әкімдік
арнайы бөлінген мемлекеттік қаржымен қамтамасыз етіп отыруы тиіс. Сонда,
денсаулық пен білім саласындағы былықтар үшін жергілікті әкім емес, жауапты
жоғарғы орган болмақ, ал әкім әлгі мекемелердің ғимараты мен коммуналдық
қызметіне жауап бермек. Бұл жағдай елдегі меншік түрінің нақ па нақ үшке
бөлінуін талап етеді: мемлекеттік, Муниципалды құрылымдарқ және жекеменшік
[4,23].
Сонымен, ел аумағы шартты түрде бес өңірге: шығыс, батыс, оңтұстық,
солтұстық және орталық болып бөлінеді. Оның әрқайсысына шамамен әлгі үш
сипаттағы 40 ауданды шоғырландыруға болады. Алайда, бұл аймақтар
әкімшілік–аумақтық бөлініске жатпағандықтан, аймақ бойынша өкіметтік билік
тармақтары (мәслихат, сот) болмайды, бар болғаны жоғарғы мемлекеттік
органдардың аймақтық бөлімшелері болуы мүмкін. Сөйтіп, мемлекеттік өкімет
қазіргідей 3 сөрелі (ярусты) емес 2 сөрелі болып нығаяды: жоғарғы және
төменгі. Сот билігін алсақ – Ұлттық (Жоғарғы) Сот және аудандық
(төңіректік) сот, өкілдік билік – Парламент және аудандық (ауылдық,
қалалық, поселкелік) мәслихаттар, ал атқару билігі – Президент-Үкімет және
аудандық деңгейдегі мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындар. Ал, аудандық
(ауылдық қалалық, поселкелік) әкімдіктер Жергілікті Өзіндік Меңгерімнің
(ЖӨМ) құрылымы болып табылады, бірақ заң жүзінде белгіленген мемлекеттік
кейбір қызметтерді жергілікті аумақта атқару жүктелетін болады. Сөйтіп,
аудандық деңгейде мемлекеттік басқарым мен жергілікті меңгерім тоғысады.
Атқару билігінің қызметін нақтылайтын болсақ; Министрлер кабинеті Президент
белгілеген міндеттің стратегиялық және тактикалық шешімін анықтап, іске
асырады; Аймақтық министрлік шешімді іске асыруды аймақ бойынша
ұйымдастырады, үйлестіреді және бақылайды. Аудандық әкімдіктер Муниципалды
құрылымдарқ мүліктерге қожалық етіп, Муниципалды құрылымдарқ органдарды
басқарады. Жергілікті өкіметтің атқару саласы бойынша сәйкес түрде ауыл,
поселке меңгерушілері мәслихаттарда сайланады. Ал, аудан әкімі бастапқы
кезеңде Президент ұсынысымен бірнеше кандидат ішінен аудандық мәслихатта
сайланып, кейін жергілікті сайлауда таңдалуы мүмкін. Мегополистік
аудандардағы қалалық маңайлар (городские районы) жергілікті өзіндік
меңгерім субъектісі болғаны жөн және олардың әкімдері сайлаушылардың
тікелей сайлауымен болғаны абзал. Ондай жағдайда ірі қала әкімдері -
әмірлер (мэр) ауданның стратегиясы мен тактикасын жасақтаумен және іске
асырумен айналысады да, ал коммуналдық және басқа шаруашылық әкімдердің
құзырына көшетін болады. Әмірді бастапқы кезеңде Президент тағайындап,
кейіннен қалалық мәслихат сайлауы ықтимал. Жалпы, ең көп дауыс алған
(пайыздық көрсеткіш бойынша) әрбір қалалық маңай (городские районы)
депутаттарының, айталық, 20 пайызынан қалалық (Мегополисті аудандық)
мәслихат құрылғаны жөн [5,74].
Әрбір аудан Муниципалды құрылымдарқ деңгейдегі дербестікке ие болып,
өзін өзі басқарады, соған орай әр ауданның қажеті мен мүмкіндігіне сәйкес
мәдениет, білім, денсаулық, тәртіп қорғау және коммуналдық т.б. сала
бойынша меншігі болуы керек.
Аудандық бюджет жергілікті салықтан құралады, ол жетпеген жағдайда
аймақтық министрлік құзырымен дотация көлемі анықталып, мемлекеттік
бюджеттен толықтырылады.Сөйтіп, әкімшілік өз құзыры, белгілі бір мөлшерде
өз қаражаты, мүлкі арқылы жергілікті мәселелерді шешумен өзін өзі
басқарудың толыққанды бірлігі болады, сондай-ақ, атқарушы биліктің тігіңкі
бағыныстағы төменгі звеносы ретінде атқарушы өкіл болып табылады.
Мемлекеттік бағыныстағы шаруашылық субъектілерінің қызметін өзіне
тиісті аймақ мүддесінің экономикалық, әлеуметтік және басқа салалары
бойынша белгіленген мақсатқа жұмылдыра отырып, сәйкес Аймақтық министрлік
сол аймақтағы жойылған облыстық әкімшіліктердің саяси, экономикалық,
меншіктік, құрылымдық мұрагері болып табылады. Бұл құрылымның ісі мығым
болуы үшін Министрлер кабинеті жөніндегі заңда арнайы бір тарау Аймақтық
Министрлік жөнінде болып, ал Министрдің Министрлер Кабинетінің мүшесі болуы
қажет болмақ.
Әкімшілік – аумақтық бөліністің бұлайша әлпеттенуі әр сала бойынша
бұрынғы облыстық мекеме, органдардың құзыры сол аумақтағы аудандық
мекемелер мен Аймақтық министрліктер арасында бөліске түседі. Айталық,
бұрынғы облыстық Ішкі Істер басқармалары біріктіріліп, сол аймақ бойынша
ІІМ аймақтық департаментін құрайды. Ал, Муниципалды құрылымдарқ өкімет
қарауында учаскелік милиционерлер тобы мен бюджет шамасына қарай өзге де
бөлімшелер болуы мүмкін.
Сайып келгенде, елдің әкімшілік – аумақтық бөлінісін бұлайша “ойсырата”
өзгертуге ырықты экономикалы демократиялық қоғам жағдайында тиімді де
қауқарлы және арзан басқару құрылымын құрауға итермелейтініне көп ұзамай-ақ
көз жетеді. Ал, қазырғы бөліністің соншалықты қайшылықты да, тиімсіз де
икемсіз әрі қымбат екенін, 25 млн-дық халқы бар Өзбекстанда 13 облыс
екенін, ал 20 млн-дық Мәскеу облысы мен өзімізді салыстыру арқылы көз
жетеді. Аталмыш мемлекеттік құрылым жүйесі халықты билік пен мемлекеттік
басқаруға барынша жақындатады және елдің бар аумағының мәртебесін
бірыңғайлап қоймай, оларды әділетті басқару мәселесін шешуге негіз болады.
Сол кезде ауыл - қала, мегополис - провинция, аумақ - индустрия
қайшылықтары жойыла бастайтын болады. Ырықты экономика мен демократия
жағдайында мемлекет басқару көлемі мен сипаты оның демографиялық және
аумақтық (территория) сипатына да тәуелді екенін ескеру қажет.
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы идеясы мен тәжірибесі мемлекет
пайда болғанға дейінгі ерте кезенде дүниеге келген. Өзін-өзі басқару
адамдар қауымының өзін-өзі ұйымдастыру негізінде өмір сүруін қамтамасыз
еткен кейінірек өзін-өзі басқару өте күрделі түрге айналып, нақты жағдайға,
қоғамның әлеуметтік-экономикалық және таптық құрылымының ерекшелігіне
тәуелді бола бастайды. Бірақ сонда да белгілі дәстүр сабақтастығымен өзін-
өзі басқару түрі сақталынып отырды [7,54].
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыда ел көлеміндегі
территориялық басқару ұйымының өнімі ретінде түсіндіруге, яғни ол орталық
және жергілікті басқару органдарының арасында өкілеттіліктерін бөлу
жағдайында пайда болды. басқару өкілеттілігін кімде-кім делегациялау туралы
сұрақ – орталық жергілікті жерлерге ме, әлде керісінше ме, оны мемлекеттік
құрылыстың түріне байланысты яғни федеративті немесе унитарлы
мемлекеттігіне қарай бөлінеді. Қалай болған да Муниципалды құрылымды
басқарудың құрылымы орталықтандыруда концентрациялау нәтижесімен
анықталады, яғни иерархиялық жүйеде деңгейлер арасында қызметтерін бөлудің
салдарынан шығады. Сонда ол әртүрлі әкімшілік-территориялық бірліктегі
тұрғындардың еркіне қарай құрылған демократиялық институт болып табылады.
Біріншісі атқарушы билік органдарына, ал екіншісі өкіметтік билік
органдарына тән Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы биліктің
мемлекеттік билігінен шығатын, мемлекет нақты анықтап берген шектен
шықпайтын қызмет ету саясы көрсетілген басқару түрі болып табылады.
Қазіргі еліміздің әлеуметтік-экономикалық даму кезеңіндегі
мемлекеттік басқаруды жергілікті мекемелерге беру, орталық мекемелердің
кейбір басқару міндетін оларға тапсыру жүйесіндегі мәселеде және
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы мен мемлекеттік жергілікті
басқарудың өмірге бейім түрін қалыптастыру мәселесі үлкен маңызға ие болып
отыр.
Сөз жоқ, қарастырып отырған мәселе көп қырлы және көп бағытты екені
даусыз. Онда мәселенің құқықтық, әлеуметтік, саяси, философиялық,
экономикалық және т.б. қоғамдық ғылымдардың зерттеу пәні болып отырған
көптеген аспектілер тоғысқан. Мәселенің тәжірбиелік өзектілігі бұқаралық
ақпарат құралдарындағы әртүрлі публикациялар сериясында, немесе Муниципалды
құрылымды басқарудың құрылымы проблемалары жөніндегі әртүрлі парламенттік
тыңдауларда жарыққа шығады. Ғылыми, ғылыми-публицикалық жұмыстар мен
журналдағы мақалалар, конференция және дөңгелек үстелдердегі баяндамалар
мен хабарламаларды талдай отырып мынадай нәрселерге көңіл бөлінгенін
көреміз, оларда Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы және мемлекеттік
жергілікті басқару мәселесіне тар прогматикалық және құқықтық негізіне көп
назар аударылғанын байқауға болады. Біздің жасаған қортындымыздың
нәтижесінің пайдасына кейінгі кездері аймақтық және жергілікті басқару
органдары басшыларының сайлануы орталық биліктің дағдарысына алып келуге
дейін барып, Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы және мемлекеттік
басқару органдары арасында билікті бөлісу мәселесі бойынша да үлкен
дисскусияға айналуы, осы сұрақ мәселені дағдарысқа да әкеле жаздады (ОМСУ)
[2].
Сонымен қатар қарастырып отырған мәселенің пайда болуы мен шиеленісуі
өмірден алынған немесе таза экономикалық-құрылымдың шығу тегіне қарай жалпы
теориялық және экономикалық қайта қарауды талап етеді.
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыдың экономикалық үлгісінің
жалпы теориялық негізінің абстрактілігінің логикалық талдау нәтижесі
мынадай қортынды қалыптастыруымызға мүмкіндік береді:
1) Егер осы мәселемен айналысып жүрген саясаткер, басқарушылар мен
ғалымдар өз зерттеулерінде мемлекет пен аймақ, мемлекет пен жергілікті
қауымдастық арасындағы өзара байланыс, және өзара қарым-қатынас сұрақтарына
назарларын салса, адам, үй шаруашылығы, отбасы жергілікті қауымдастық пен
мемлекеттің Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы арасындағы өзара
байланысы өнімді, әрі жемісті болар еді.
Егер біріншілерін жергілікті жерлердегі өкілдіктер мен кейбір басқару
қызметтерін мемлекеттің делегацияларын жіберу туралы мәселе толғандырса,
онда керісінше айтылып отырған мәселеде делегациялау еркін түрде және өз
еркімен, сөзсіз болуы керек, нақтырақ айтар болсақ жергілікті
қауымдастықтардың автоматты түрде өзіне тән емес, тиімсіз атқарылуы мүмкін
емес қызметтерін және өкілеттіліктерін мемлекет пайдасына шешіп беруге
тырысты. Демек, зерттеушілер құдыретіне жатқызатын соңғыларын анықтап және
оларды классификациялау, бұл мемлекет пен ЖООБО (ОМСУ) арасындағы қызметтер
мен өкіметтіліктер ара қатынасы бойынша болып жатқан талас-тартысқа соңғы
нүкте қояды [9,22].
2) Зерттеулер ортасында өзінің күнделікті қажеттіліктерімен, өз
табиғатына сай, экономикалық құлқы мен әуестілігі, ынтасына қарай әділ
орналасуы қажет; адамның өмір сүру жүйесі мен оның отбасы, үй шаруасы
құқықтық, формальды, формальсыз және моралдық нормалар шегінде қалыптасып,
адам қоғамы институтының тарихи қалыптасуы мен эволюциялық жолмен жүруі
тиіс болады.
3) Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыдың экономикалық
үлгісінің құрылысының бастауы болып адамның өзінің экономикалық үлгісі
тұруы қажет, дәлірек айтсақ экономикалық адам, яғни жеке басының үй
шаруашылығындағы басты мүддені қорғауда рационалды максимизатор болуы
тән. Экономикалық адамға не оның үй шаруашылығына (отбасына) жергілікті
қауымдастық пен Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы қажеттілігі тек
өзі ойлаған пайда мен өз мүдде мұқтаждығынан төмен болмаса ғана жергілікті
қоғамдастыққа бірігуге барады. Яғни, жергілікті қоғамдастық өзіне тән өзін-
өзі басқару органы тек еркін түрде ғана құрыла алады, сонда да өмір сүру
сатысының жүйесін қалыптастыруда жеке іс-әрекетінен гөрі бірігуде үлкен
экономикалық пайда болады.
4) Еріктілік принципі, бұнда Муниципалды құрылымды басқарудың
құрылымы органдары тұрғындарға салық салуды мәжбүрлеуде қарсы болмауға
негізделеді, ол мына жағдайда, яғни жергілікті қауымдастық ұсынып отырған
игіліктер жалпы және сол игілікті жоққа шығармауында, экономикалық
адамның оппортунистік мінез-құлқын ескере отырып, оның билетсіз және
фрирайдерлігін туғызбау мәселесін ескеру қажет.
5) Жергілікті қоғамдастық пен осыған сай Муниципалды құрылымды
басқарудың құрылымы органдары жергілікті өмір сүру жүйесін қалыптастыру мен
жүзеге асыру мақсатында құрылады, сондықтан оның экономикалық негізі
ретінде жергілікті және муниципалды шаруашылық тұрады.
6) Басқарудың демократизациялануына байланысты Муниципалды
құрылымды басқарудың құрылымыдың дамуын ғылыми жағынан негіздеу
қажеттілігі өздігінен түсіп қалады. Өйткені, жергілікті жерлерде өмір
сүруді жүйелеу объективті түрде жергілікті қауымдастықтың құрылуына алып
келеді, осыған сәйкес Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы органдары
мен муниципалды шаруашылықтар деспоттық, тирандық, диктаторлық тәртіпте
болады. (сурет 1)
Муниципалдық Басқару –
жергілікті мақсат ұйымдастырушы
және реттеуші ықпал ету
Муниципалды реттеу
Муниципалды білім беруде –
жергілікті мақсатшыл, ұйымдастырушы және
реттеуші ықпал ету
Сурет 1 Муниципалды басқару түсінігінің мазмұны (3(
Мысалы, Батыс Европада шаруа қожалықтарының стратегиялық базасында,
оны тірі қалу этикасы деп те атайды және ол қауіпсіздік бәрінен жоғары
деген принципке сүйенеді. Жүздеген жылдар бойында монархиялық тәртіп
кезеңінде қалыптасқан қауым жерлерін қайта бөлу, өзара көмек, дәулетті
қожайындардың жалпы мұқтаждықтарды қаржыландыру еріктілігі сияқты бүтін бір
әдіс-тәсілдер жүйесі қалыптасты. Әр адамға өмір сүрудің қасиетті құқығын
қамтамасыз етіп, әр жылдарда жердің өнімділігінің тез өзгеруінен аман алып
қалу үшін сақтандырып отырған.
Муниципалды басқару органдары
(жергілікті өзін-өзі басқару)
муниципалдық Муниципалдық меншік
қызмет
муниципалдық құқық
Сурет 3 Муниципалды басқару базасы.(3(
Осы мәселені шешуде нормативтік экономикалық ғылым міндеті жергілікті
өзін-өзі басқарудың эконгомикалық үлгісінің қолданысқа сай, жалпы
жинақталған болуын және жер-жерде оларды игеруге ұсыныстар жасалынуы қажет.
Осындай Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы түрін біз
төңкеріске дейінгі қазақтар тарихынан байқаймыз, онда көшпенді шаруашылық
рулық негізге сай жүргізілген [14.23].
7) Барлық экономикалық орта сияқты фирма немесе үй шаруашылығы
басында рационалды максимализатор - экономикалық адамның қызмет ету
аясы муниципалды шаруашылық базасындағы Муниципалды құрылымды басқарудың
құрылымы отаны немесе соған сәйке жергілікті бірлестікті құрайды.Олардың
арасында принципиалды айырмашылық (үй шаруашылығы) яғни – жеке нарықтық
тауар мен қызмет көрсету боладын болса, ал жергілікті жерде өмір сүруді
қамтамасыз ету қоғамдық маңызды игілікті өндіруші жергілікті (муниципалдық)
шаруашылық бағытында жүреді.
Жеке фирма (үй шаруашылығы), нарықтық айырбас ортасына ауыса отырып
және қоғамдық игілікті өндіре отырып, әрбір жергілікті қоғамдастық мүшесі
жергілікті (муниципалыды) шарушылыққа бәсекелес бола алуына байланысты
дамиды.
1. Муниципалды құрылымдар органдар және олардың функционалдық қызметі
Муниципалды құрылымдар органдар дегеніміз - (лат. municipalium)
белгілі бір аймақ ауқымында жалпы заңнама негізінде келесідей шешімдер
қабылдауға жауапты жергілікті басқару органдары
• Жергілікті салықтық төлемдерді енгізу;
• Жергілікті бюджетті құру және үлестіру;
• Аймақ тұрғындарына бағытталған әлеуметтік шараларды іске асыру.
Муниципалды құрылымдар меншікке Муниципалды құрылымдар билік органдар
иелігіндегі меншік жатады.
Муниципалды құрылымдар бюджет дегеніміз – жергілікті салықтар мен
төлемдерден құралатын және аймақ тұрғындарына бағытталған әлеуметтік
шараларды іске асыру мен жергілікті бюджеттіі үлестіруге жұмсалатын бюджет
болып табылады.
Муниципалды құрылымдар меншік мемлекеттік және басқа меншік түрлерімен
салыстырғанда өте ерекше болып табылады. Муниципал - латынның
municipals немесе немістің munizipalitet сөздурінен шыққан қаланы
басқару деген ұғымды білдіреді. Ал, латынның municipium сөзі қаланы
өзін - өзі басқару құқығын білдіреді. Әдетте Муниципалды құрылымдарқ
меншікке өкімет ұйымдары мүлік және әкімшілік – аумақтық құрылымдары
басқару жатады.
Қазақстан Республикасында осындай мүліктер коммуналды меншік деп
аталады. Әр түрлі эканомикалық жүйе шеңберінде меншіктің басқа түрінің
басым болуы, оның басқа түрінің мейлі бұрынғы, мейлі қазіргі түрінің
болуына жоққа шығармайды. Меншіктің барлық түрінің араласуы мен өзара іс-
әрекеті, экономикаға және барлық қоғамның дамуына оң әсер етеді.
Муниципалды құрылымдар қрылымдар тарапынан халыөты әлеуметтік қорғау
шараларына келесілер кіреді:
Тағайындалған айлық зейнетақының (жәрдемақының) орташа мөлшері еңбек
және әлеуметтік қорғау органдарында есепте тұрған барлық зейнеткерлерге
(жәрдемақы алушыларға) тағайындалған айлық зейнетақылардың
(жәрдемақылардың) жалпы сомасының олардың санына қатынасы ретінде
есептеледі. Зейнетақы алушылар саны – зейнетақымен қамсыздандыру туралы
заңнамада көзделген жағдайларда ай сайынғы ақшалай сома тағайындалған
адамдардың есепті кезең аяғындағы (басындағы) саны. Зейнеткерлердің жалпы
саны әлеуметтік қорғау органдарында есепте тұрған зейнеткерлердің дербес
шоттарының саны бойынша есептеледі.
Қарттар және мүгедектерге (үлкендер мен балалар) арналған интернат-
үйлері - күтім, тұрмыстық және медициналық қызмет көрсетуді қажет ететін
қарттар мен мүгедектерге тұрақты тұруға арналған медициналық-әлеуметтік
мекеме.
Мүгедектердің саны мүгедек деп тану кезеңіне қарамастан еңбек және
әлеуметтік қорғау органдарында есепте тұрған мүгедектердің құрамын
сипаттайды.
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы принципі – істерді
басқаруды өз еркімен жүзеге асыра алатын, өз органдарын қалыптастырған,
тұрғындардың өмірін ұйымдастыру мен өздерінің қызметтік негізі жатқан,
түбірлі бастауы мен идеясында Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыдың
табиғи белгіленген құбылыстығын айғақтайды.
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы принцпінде жергілікті
биліктің даму тенденциясы мен объективті заңдылық талаптары өз бейнесін
табады. Оған мыналыр тән:
• Принцптер муниципалдық биліктің құрылысы мен қызмет өтуін айқындайды.
• Принцптер Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы мәнін, өзіне ғана
тән ерекше белгілері мен бейнесін түсіндіруге көмектеседі.
• принцптер жергіліктіөзін-өзі басқару жүйесі сапасының бағалық критеийі
ретінде де жүре алады. Жергілікті өзін-өзі бақару принцптерінің бастауы
мен идеясына жауап бере алуына байланысты болады.
• Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы принцпі, Муниципалды құрылымды
басқарудың құрылымы институты дамуының сабақтастығының сақталуына жағдай
жасап, Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыдың белгілерімен немесе
пішімінің мәнін бейнелей алады.
• Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы принцпі өзінің құқықтық
негізін Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы туралы Еуропалық
хартиядан алады. Еуропа кеңесіне мүше елдердің муниципалдық заңдылығының
құқықтық фундаменті ретінде қызмет етеді (4(
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы принциптерін жүзеге асыру
муниципалды жұмысты ұйымдастыру түрі мен әдісі жүйесін көрсетілген
принциптерге сай, сондай-ақ заңда бекітілген құқықтар мен муниципалды
құрылым жарғысына байланысты қамтамасыз етілуі тиіс.
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыдың жалпы принциптеріне
мыналар жатады:
а) Жергілікті мәндегі сұрақтарды шешудегі еркіндіктер;
ә) Жергіліктіөзін-өзі басқарудың ұйымдық ерекшелігі, жалпы
міндеттері мен қызметтері жүзеге асыруда мемлекеттік билік орамдары өзара
байның өзара байланысы мен мемлекеттік басқару жүйесіндегі органдармен
өзара әрекеттесуі жатады;
б) Жергіліктіөзін-өзі басқаруда өз өкілеттілігіне сай метериалдық не
қаржылық ресурстары;
в) Жергіліктіөзін-өзі басқарудың тұрғындар алдындағы органдар мен
лауазымды тұлғалардың жауапкершілігі;
г) адам мен азаматтардың құқықтары мен еркіндігін сақтау;
д) Жергіліктіөзін-өзі басқаруды ұйымдастырушының және әрекетінің
заңдылығы;
е) Жергіліктіөзін-өзі басқару әрекетінің жариялылығы;
ж) Жергіліктіөзін-өзі басқару қызметінің бір жақты бастамасы мен
коллекциялылығы;
з) Жергіліктіөзін-өзі басқаруда мемлекеттік кепіл;
и) әр принципті жеке-жеке қарастырамыз.
А) жергілікті маңызы бар сұрақтарды шешуде еркін іс-әрекет.
Жергіліктіөзін-өзі басқаруда дербес іс-әрекетті нығайта отырып
муниципалды құқық нормаларының мазмұнын айқындайтын мынадай негізгі
белгілерін анықтаймыз:
• Жергілікті маңызы бар сұрақтарды дербес түрде шешуде жергілікті
референдум, муниципалды сайлау т.б. да тікелей шешім қабылдау түрлерін
де және сол сияқты сайламалы және Муниципалды құрылымды басқарудың
құрылымы арқылы жүзеге асырылады.[6,47]
• Аталған принциптерді жүзеге асыру Муниципалды құрылымды басқарудың
құрылымыда қаржы-экономикалық қаматамасыз етуді дербестендіру арқылы
жүреді. Жергіліктіөзін-өзі басқару органдары муниципалды меншікті
дербес басқарып, жергілікті бюджетті қалыптастырады, бекітеді және
атқарады, жергілікті салым мен салықты бекітеді.
• Жергілікті сұрақтарды шешуде Жергіліктіөзін-өзі басқару органдарының
әрекеттеріне мемлекеттік биліктің араласуына тиым салады, Муниципалды
құрылымды басқарудың құрылымыдың дербестігіне муниципалды заң
кепілдік береді. Муниципалды білім беру пәндерді жүргізудің өзі
белгілеген жалпыға міндетті ережелерін бекітіп муниципалды білім
берудің жоспары мен даму бағдарламасын қабылдайды.
Бұл шешімдерді азаматтар өз еріктерімен қабылдаған жағдайда,
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы органдары мен лауазымды тұлғалар
шешімі, сол муниципалды территория аумағында орналасқан ұйымдық құқықтың
түріне тәуелсіз өндірістер, мекеме мен ұйымдар үшін атқарылуы міндетті
болып табылады.
Осы шешімдерді орындамау және талапқа сай атқармау оларға заңға
сәйкес жауапкершілік жүктейді.
• Муниципалды құрылымдардың дербестігі өз өкіметтілігі шегіндегі
муниципалды құқық нормаларымен кепілдендірілген. Муниципалды құрылымды
басқарудың құрылымы өкілеттілік шегі Қазақстан Республикасы
Конституциясы, заң, Конституция және субъектілер жарғысымен
бекітіледі. Жегілікті өзін-өзі басқару органдары заң бекіткен
шекарадағы басқа билік органдарының құзыреттілігіне кірмейтін оған
қатысы жоқ, бірақ әртүрлі мәселерді өз ынта-ықыласына қарай өз
еріктерімен толық жүзеге асыруға ерікті.
В) Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыдың ұйымдастырушылық
ерекшелігі, ондағы мемлектті басқару жүйесіндегі органдар және мемлекеттік
билік органдарымен өзара әрекеттесе отырып, ортақ міндет пен қызметтерін
жүзеге асыруы:
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы органдары мемлекеттік
билік органдары жүйесіне енбейді. Мемлекет осылайша Муниципалды құрылымды
басқарудың құрылымыды өзінше бір деңгей ретінде халықтың өз билігіне өз
еркімен жүзеге асыру түрінде қабылдады. Халық өз билігін тікелей немесе
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы органдары мен мемлекеттік билік
органдары арқылы жүзеге асыра алады.
Бұл аталған принцип бойынша муниципалды білім беру жергілікті
талаптарға жауап бере отырып және тиімді басқаруды қамтамасыз етеді. Сөйте
отырып өзінің ішкі әкімшілік құрылымдарын анықтап, жалпы заңдылықтың
ережелерін бұзбауы керек. Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы
органдарының құрылымын тұрғын халық өзі таңдап, анықтауы керек [7,23]
Осы аталған принциптің негізінде Муниципалды құрылымды басқарудың
құрылымы органдары мен лауазым иелері мемлекеттік органдармен және лауазым
иелерімен өзара қатынасы құрылады. Ол заңда былай орнықтырылған:
а) Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы органдарының құрылуы
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыдағы лауазым иелеріне
тағайындалған билік органдарымен мемлекеттік лауазым иелеріне рұқсат
береді;
ә) Мемлекеттік билік органдары мен мемлекеттік лауазым иелерінің
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыда жүзеге асыруға рұқсат
етілмейді;
б) Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыдағы лауазым иелері
мемлекеттік қызметкер категориясына жатпайды;
в) Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы органдарының және ондағы
лауазым иелерінің шешімі, осы шешімді қабылдаған органдар мен лауазым
иелері ғана өздері жойып немесе сын шешімі бойынша ондағы жарамсыз деп
танылады.
Сонымен қатар муниципалды заң арқылы Муниципалды құрылымды
басқарудың құрылымы органдарын мемлекеттік органдардың заңсыз араласуынан
қорғауды қамтамасыз етіп қана қоймай, олардың ортасындағы тығыз қарым-
қатынасты да орнатады[8,23]
2. Муниципалдық басқарудың шетелдік үлгілері (Германдық үлгі).
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыдың Англосаксондық жүйесі.
(кейде Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыдың Америкалық түрі деп те
аталады.) Бұндай жүйе Америка Құрама Штаттарында, Канада, Австралия, Жаңа
Зеландия сияқты келімсектер елінде кең тараған.
Англосаксондық жүйенің басты ерекшелігі – жергілікті сайланбалы органды
бақылап, қамқоршы болып отыратын орталық үкіметтің өкілінің болмауы.
Дегенмен мемлекеттік басқару жүйесінің Муниципалды құрылымды басқарудың
құрылымыға ықпал етіп отыратын механизмі бар. Мысалы, Англиядағы қоршаған
ортаны қорғау министрлігі жергілікті қауымның құзіретіне берілген мәселенің
іске асырылуын толық бақылап отырады. Қысқасы, мемлекет Муниципалды
құрылымды басқарудың құрылымыдың өз өкілеттігі деңгейінде жұмыс жасауын
ғана қадағалайды. Ал қажет деп тапқан жағдайда, түрлі қаржы механизмдерін
пайдалана отырып (субвенция, дотация, т.б.) жергілікті қауымның
бағдарламаларына әсер ете алады. Бұл жүйенің екінші бір ерекшелігі –
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы органдары заң бойынша рұқсат
етілген мәселелерді ғана жүзеге асыра алады. Муниципалитет жеке
автономиялық құрылым есебінде парламенттің берілген билігін ғана іске
асырады. Муниципалдық басқарманың құқықтық негізін – статуттарды –
парламент белгілеп береді.
Орталық үкімет пен муниципалитеттің өзара қарым-қатынасы заңмен
белгіленеді.
Өмірдің барлық саласына бақылау қойып, алақандарында ұстаған билік
орындары жергілікті жердің мәселесін шешуді де халыққа бергісі келмеді.
Жергілікті өкілді орган – мәслихат (бұрынғы – Кеңес депутаттары) – халық
билігі ретінде қалғанымен, шын мәніндегі билік тұтқасы ауылдарда – совхоз
директорларында болса, аудандарда – аудандық партия комитеттерінің қолында
болды.
Бірқатар елдерде барлық жергілікті мәселелерді шешу міндеті Орталық
үкіметтің өкілі болып саналатын, жоғарыдан тағайындалған, бастықтың қолына
беріледі. Ол әр жерде әр түрлі аталады (губернатор, префект, комиссар,
т.б.). Бұлар мемлекеттік әкімшілктің бір құрамы болып табылатын жергілікті
басқару аппараттарына жетекшілік етеді. Бұндай құрылым – тікелей
мемлекеттік басқару деп аталады [7,23].
Өркениеті мемлекеттердің көпшілігінде жергілікті жұмыстарды
муниципалдық органдар жүзеге асрыады. (Басқарудың муниципальды түрінің
пайда болғанына 2000 жылдан асты. Рим мемлекетінің римдіктермен бірдей
құқығы бар азаматтар орналасқан жерлер мен қалаларды муниципия деп
атаған.) Бұл органдардың негізгі ерекшеліктері – халықтың сайлауы
нәтижесінде басқарушылардың анықталуы және өздерінен жоғарғы тұрған
мемлекеттк органға тікелей бағынышты болмауында. Нақтырақ айтсақ, олардың
үстінен қарайтын ешқандай орган болмайды. Мысалы, Словакияның Муниципалды
құрылымды басқарудың құрылымы органы мемлекет тарапынан әділетсіздік
көрсе, тікелей Парламентке шағымданады. Осындай сайланбалы басқарудың түрін
муниципалдық, коммуналдық Кеңес немесе графство Кеңесі, т.б. деп атайды.
Муниципалдық атқарушы органның басшысы (мэр, бургомистер, староста, т.б.)
сайланған Кеңес мүшелерінің ішінен тікелей сайлау арқылы бекітіледі де
өзінің қол астында жұмыс істейтін чиновниктер мен кеңесшілерді өзі
тағайындайды.
Әрине, тікелей мемлекеттік басқаруға қарағанда муниципалдық басқару –
демократиялық қоғамға жақындау. Бірақ мұнда да әкімшілік атқару органы бар
және оның жұмысының тиімділігі қаржы мүмкіндігіне тікелей байланысты.
Мемлекеттің территориялық құрылымы
Мемлекеттік билігі таралатын барлық жер (аймақ, өлке, қала, ауыл) – сол
мемлекеттің территориясы болып табылады. Ал мемлекеттің территориялық
құрылымы – мемлекет пен оның территорясын құрайтын жеке бөліктердің
арасындағы қарым-қатынасқа негізделеді. Бұл жерде мемлекеттің рөлін үкімет
атқарса, территория құрайтын жеке бөліктердің қызметін облыстар, өлкелер
мен аудандар т.б. атқарады. Бұның түрлері әр елде әр түрлі (провинция,
департамент, қауым, т.б.).
Мемлекет өз қызметін тиімді жүргізу үшін әкімшілік-территиориялық
бөліктер құрады. Солар арқылы үкімет өзінің билігін жүргізеді, жалпы
мемлекеттік саясатты жүзеге асырады.
Әкімшілік-территориялық құрылымның географиялық құрылымнан үлкен
айырмашылығы бар, себебі бұл жерде жергілкті биліктің жүйесін жасап,
белгілі бір заңның нормасын белгілеу қажет, сонымен бірге олардың
(жергілкті билік жүйесінің) өзінен жоғары тұратын билік деңгейімен және
мемлекеттік басқару органымен ара қатынасын заңдастыру шарт. Әкімшілік-
территориялық құрылымның өмірдік қажеттілігінен туғаны сөзсіз. Мемлекеттің
территориясы кеңейіп, бір қаланың деңгейінен шыққан уақытта, сол шеткері
жатқан жерлерге билік жүргізу мақсатында арнайы басқару органы құралады.
Патша немесе хан (монарх) шексіз билік құрып отырған кезінде елдік
әкімшілік-территориялық бөлінісі өте қарапайым болатын. Елді қандай
бөліктерге бөлу қажеттігін патшаның өзі шешті және оның әрқайсысының басына
өзінің басқарушыларын қойды.
Әрина, патша да көзді жұмып, мына жер мынадай өлке болсан, оған мына
қалалар немесе ауылдар жататын болсын деп жобамен айта салмағаны белгілі.
Белгілі бір өлкені, керек десеңіз ауылды, жеке субъекті етіп алу үшін
ондағы адамдардың экономикалық ерекшелігін, тарихын, ұлтын, т.б. ескеру
қажет.
Сонымен қатар, әкімшілікті тиімді жүргізудің талаптары да назардан тыс
қалмауы қажет. Бұлар – елдің қорғаныс мүддесі, тәртіп бақылау, алым-салықты
жинау, т.б.
Үлкен, ірі мемлекеттердің әкімшілік-территориялық құрылымы көп сатылы
болып келеді. Шағын территориялық бөліктер, өздерінен ірі территорияларға
қосылады. Демек төменгі сатыдағы чиновник жоғарғы сатыдағы чиновнокке
бағынышты болды, соның билігіне түсті. Оның өзі өзінің алдында тұрған (одан
да ірі) территориялық-әкімшілікке бағынады. Осы көп сатылы бағыныштылықтың
соңы үкіметтің (орталықтың) билігіне алып барды [11,25].
Европа тарихына көз жіберсеңіз, шағын немесе ұсақ феодалдық
мемлекеттердің бір орталыққа бірігіп, ірі мемлекет құрғанын көреміз. Осы
жағдайда кейбір шағын мемлекетер өздерінің ішкі билік жүйесін сақтап та
қалатын еді (Германиядағы Бавария немесе Италиядағы Сицилия). Осы
құбылыспен бірге мемлекеттердің де бірігуін көруге болады. Әрине, көп
жағдайда бұл – зорлықпен, қырғын соғыспен жүрып отырды, жеңіске жеткен
мемлекет, жеңілген елдің белгілі бір территориясын тартып алатын. Ал кейде
әлсіз мемлекет өзінің, мемлекеттік белгісін сақтай отырып, өзінен күшті
мемлееттің қол астына кіруге де мәжбүр болатын.
Абсолюттік билік әлсіреп, қоғам дамыған сайын, төменгі сатыдағы
территоияларда – қалалар мен ауылдарда - өзін-өзі басқару жүйесі қалыптаса
бастады. Кейіннен бұл құбылыс ірі қалаларға да тарады.
Қазіргі кезеңде мемлекеттің территориялық құрылымы, олардың арасындағы
қарым-қатынас, билік түрлерінің бөлінісі Конституция мен заңдар арқылы
реттелінеді. Ерекше көңіл қоятын тағы бір мәселе – территориялық құрылымның
түрі мен ондағы басқару жүйесі мемлекеттің заң шығарушы және атқарушы
құрылымның жүйесіне де әсер етеді.
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялап, демократиялық қоғам құруға бел
байлаған күннен бастап, жаңа мемлекеттік құрылымның түрлерін енгізу міндеті
күн тәртібінде тұрды. Халықтық биліктің, азаматтық қоғамның алғашқы
баспалдағы болып табылатын Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы
жүйесінің соңғы Конституциядан орын алудың өзі осының айғағы.
Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымы мәселесі Қазақстан үшін,
қазақ халқы үшін мүлдем жаңа, жат құбылыс деп айтуға болмайды. Атам
заманнан бері әр ауыл, әрбір аймақ өзінің ішкі мәселесін өздері шешкен,
оған хан да, сұлтан да араласпаған. Белгілі бір қауымның (ата, ру) ішкі
жұмысын былай қойғанда, ауыл арасындағы, ата-ру арасындағы кикілжіңдер,
талас-тартыстар ауыл ақсақалдарынан артылса ара биге жүгінумен, соның
билігімен аяқталған. Орталық мемлекеттік билік болып табылатын – Хан билігі
жергілкті мәселелерді шешуге ешқашан араласпайтын. Ханның жұмысы – елдің
саяси бағыты, көрші елдермен қарым-қатынас, соғыс пен бітім жасау,
мемлекеттік алым-салық, қысқасы, ұлттық өмірдің негізгі бағытын белгілеу
болып табылады. Ал ұлыстың ісі – сол жердегі өмір сүретін жандардың өздері
ғана шеше алатын жұмыстар. (Осы жерде бұрынғы тоталитарлық қоғам негізінен
шығатын, ақылға симайтын, бірақ, өкінішке орай, өмір шындығы болып
табылатын бір қызықты айта кеткен дұрыс сияқты. Бір орталыққа қатаң
бағындырылған тоталитарлық құрылым әр ауданның, одан қалды колхоз,
совхоздың қай уақытта егін сеуіп, қашан жинауына дейін өздері шешетін. Егін
пісіп, жерге түсіп, ысырап болып жатса да, егіншілер ауданнан не облыстан
түсетін нұсқауды күтіп отыратын... Бұл, бүгіндері шектен шыққан ақымақтық
сияқты көрінетіні сөзсіз, бірақ халықты құл етіп ұстау мен тырнақтай да
билік бермеудің тамаша әдісі болатын)
Қазақ халқының жергілікті мәселелерін көзі қарақты, көкірегі ояу,
өмірлік тәжірибесі бар сол жердің азаматтары шешетін. Оның жұрттан асқан
бай болуы да немесе жасы тоқсаннан асқан қарт болуы да шарт емес, әңгіме
сол жердегі халықтың, жұртшылықтың сенімінде ғана болатын. Тым күрделі,
тұрғындардың барлығына қатысы бар мәселелер ауылдың сыйлы адамдарының бас
қосуында шешілетін. Керек десеңіз, қазақтар тығыз отырған жерлерде бүгінге
дейін мәслихат деген сөз (демек, ұғым) сақталған. Үлкен ас берудің
алдында сол асты ұйымдастырушылар ет жақындарының ішіндегі үлкен адамдардың
бірнешеуін шақырып, бір мал сойып, мәслихат өткізеді. Осы отырыстың үстінде
алдағы болатын астың барлық мәселесі сөз болады: жұмыстар бөлініп, жауапты
адамдар тағайындалады, қанша мал сойылып, қандай үйлерге қонақ
түсірілетініне дейін нақты белгіленіп қойылады [3].
Ұлтымыздың өзін-өзі басқарудың тағы бір көрінісі – асар болып табылады.
Жалғыз-жарым жанның қолынан келе бермейтін (жора-жолдастарының көмегімен де
жүзеге асуы екіталай) көптеген адамдардың бір мезгілде, жұмыла жұмыс
жасауын талап ететін кезеңде асар жасалынады. Әсіресе үй салғанда сол үйдің
төбесін жабуға келгендеасарға шақырып, қауымның көмегіне сүйенеді.
2. Муниципалды құрылымды басқарудың құрылымыдың европалық жүйесі.
(кейде континентальдық жүйе деп те аталады.)
Көптеген батыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz