Қазақстандағы қола дәуірі жайлы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

КІРІСПЕ . . . 3

1 . ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОЛА ДӘУІРІ

1. 1. Қола дәуіріне жалпы сипаттама . . . 5

2 . ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОЛА ДӘУІРІНІҢ ТАРИХНАМАСЫ

2. 1. Қазақстан аумағындағы Андронов мәдениеті тарихының ғылыми зерттеулерден көрініс табуы . . . 23

2. 2. Беғазы-Дәндібай мәдениеті тарихи еңбектерде . . . 25

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 26

ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 28

КІРІСПЕ

Бүгінде Қазақстан өз тарихында күрделі бетбұрыс кезеңін басынан кешіріп отыр. Республика тәуелсіздік алып, дүниежүзілік қоғамдастық таныған егеменді мемлекетке айналды. Қазақ халқының, Қазақстан Республикасының тарихында жаңа дәуір басталды.

Республика бетбұрыс кезеңінде болып жатқан ғаламат өзгерістер тарих ғылымының алдына көптеген проблемалар қойды. Қазақ халқының төл тарихының қайта жандандырып, бай мәдени мұраларының жете бағалануы басты мәселелердің бірі болып табылды.

ХХ ғасырда Қазақстан тарихы жөнінде көптеген еңбектер жарық көрді. Бірақ тарих саласында негізгі нақты және теориялық қағидалары толығымен мойындала қойған жоқ . Дегенмен де, бұл еңбектер көне дәуірлерді зерттеу үшін және өткенге сыни көзбен қарау кезінде қажет болатын нақты тарихи ақпараттарды берді. Қазіргі таңда Қазақстан тарихының даму кезеңдері жөнінде жаңа материалдарды жинақтап, оларды Кеңес үкіметі тұсында жазылған еңбектермен салыстыра отырып, терең тарихнамалық талдаулар жасап, бірқатар қағидаларды нақтылау жолға қойылып отыр.

Белгілі бір әлеуметтік - экономикалық формацияның дамуына байланысты адамзат тарихи ұзақ - ұзақ кезеңдерге бөлінеді. Археологияда кезеңдендірудің өзіндік әдісі жасалған, оған сәйкес адамзат тарихы тас, қола мен темір және ортағасырлар дәуірлеріне бөлінеді. Көне дәуір ескерткіштерінің ашылуы, Қазақстанның ежелгі тарихы мен археологиясын жаңа қырынан алып көрсетуге мүмкіндік береді.

Қазақстанның археологиялық ескерткіштері туралы алғашқы мәліметтер орта ғасырлардағы ғалымдар мен тарихшылар, географтар мен саяхатшылардың еңбектерінде кездеседі. Олар өз еңбектерінде өздері тікелей көзімен көрген немесе өздеріне айту бойынша мәлім болған әдеттен тыс заттар, бейнелер, өз замандарынан көп бұрын болған қалалар мен қоныстардың жұрттарын, оқиғаларды айтып кеткен.

Қазақстанның өткендегісін ғылыми зерттеуде І Петрдің көне мұраларға ұқыпты қарауға, оларды суреттеу мен жинауға әмір берген жарлықтары, сондай-ақ оның бастамасы бойынша Сібірді және Ресейге іргелес жатқан Қазақстан жерін зерттеу мақсатымен қолданылған шаралары маңызды рөл атқарды.

Қазан төңкерісіне дейін қазақ халқы тарихының көне дәуірлеріне айтарлықтай зерттеу жұмыстары жүргізіле қойған жоқ. Болған күннің өзінде ғылыми сапасы төмен, кездейсоқ табылған көне дәуірлердің құрал - саймандары жайлы хабарлар ғана.

1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОЛА ДӘУІРІ

1. 1. Қола дәуіріне жалпы сипаттама. Неолит дәуірінде - ақ байқала бастаған шаруашылық өзгерістері б. з. б ІІ мыңжылдықта малшылық - егіншілік экономикасы мен жоғарғы дамыған металлургияның қалыптасуына жеткізді. Өндіруші тұрпаттағы экономикаға көшу Қазақстан аумағындағы бүкіл жағдайды түбірінен өзгертті. Қоныстарын жиі өзгертетін, жігерлі пысық малшы тайпалар ұлан - байтақ және қуатты бірлестіктер құрды; бұлардың қалыптасуында соғыс қақтығыстары едәуір рөл атқарды. Қару енді жаб, айы хайуандарды аулау үшін ғана емес, сонымен қатар тайпалар арасындағы қақтығыстарда да жиі пайдаланылатын болды. Қару жасау бірте - бірте металл өңдеудің дербес саласына айналды.

Археологиялық материалдар бойынша, андронов тұрпатты ескерткіштер қалдырған далалық малшы - егінші тайпалардың мәдени ортақтығы жақсы мәлім. Барлық жергілікті өзгешеліктеріне қарамаста, ұлан - байтақ аумаққа тараған бұл тайпалар неолит дәуіріндегі тайпалық ала - құлалықты айқын мәдени біркелкілік ауыстырғанын көрсетті .

Қола дәуіріндегі қоғамның ілгері басуы екі факторға байланысты. Олардың бірі - жаңа дәуірді белгілеген фактор палеометалдардың өндірістік жолмен игерілуі болды .

Б. з. б. ІІ жыңжылдықтың ортасында қазақстан тайпалары қола бұйымдар жасау ісін меңгерді. Қоланың өзі бұйымның неге арналуына қарай, әр түрлі пропорда мыс пен қалайының, кейде сүрменің, күшаланың, қорғасынның қорытпасы болып табылады. Мыспен салыстарғанда қоланың бірсыпыра артықшылықтары бар: оның өзгешелігі - өзі қатты, балқу температурасы төмен, түсі алтын сияқты әдемі. Қола еңбек құралдары мен қару жасау үшін қолданылатын негізгі шикізат бола бастады. Қазақстан жер қойнауында полиметалдардың, ең алдымен қалайы - мыс рудаларының барынша молдығы бұл аумақта металлургияның мықты ошағы шығуының бір себебі болды.

Қола дәуіріндегі экономиканың басты - басты екі бағыты болып табылатын мал шаруашылығы мен металлургияның тез дамуы өндіргіш күштердің өсуіне, қоғамдық еңбек мамандануының күшеюіне, қоғамдық өмірдегі ірі өзгерістерге жеткізді. Жеке отбасылар оқшауланды, отбасылық меншік кеңейді, рулықұ қауым ішінде мүлік теңсіздігі өсті.

Неолиттен кейінгі қола дәуірінде қолға үйретілген жануарлардың саны көбейді, малдың түр құрамы да көбейді. Қола дәуірі шаруашылық ныманы ретіндегі мал шаруашылғының үздіксіз дамыған уақыты болды.

Қола дәуірінің алдыңғы кезеңіндегі қоныстарда жиналған сүйек материалдар бұл уақытта Қазақстан аумағындағы адамның негізгі кәсібіүй маңында мал өсіру болды деуге мүмкіндік береді. Малдың көбі ірі қара болды: оны жаю үшіні жайылымдағы шалған пайдаланылды. Қой мен жылқы аз болды. Кәрі малдар мен әр жылғы төл қысқа ет дайындауға арналды, ал төлдің бір бөлегі табында қалдырылды.

Ботай қонысынан алынған материалдың көрсеткеніндей, жылқыны қолға үйрету мен салт мініп жүруге пайдалану энеолит дәуірінде орын алған.

Дамыған қола дәуірінде жылқы неғұрлым кең көлемде: күш көлігі ретінде және салт мініп жүруге үшін пайдаланылды. Мұны Степняктағы, Айдаболдағы, Тастыбұлақтағы қоныстардан табылған, сүйектен жасалған жумсақ ауыздықтардың айшықтары дәлелдейді. Жылқының көлік ретінде пйдалану даладағы және биік таудағы жайылымдарды игеру мүмкіншілігін молайтты. Орталық Қазақстанның далаларында жабайы түйе қолға үйретілді. Ақсу-Аюлы-2 кешендерінің бірін қазғанда ботаның сүйегі шықты. Алексеевка қонысында түйенің кейбір сүйектері табылды.

Ежелгі замандағы малшауашылығы экстенсивті шаруашылық болды. жайылымдарды игеріп, көлемін кеңейту, төзімді, тебінге жарайтын (қыста қар астынан аяғымен шөп аршып алуға қабілетті) жылқы қой сияқты мал түрлерін өсіріп, өндіру малдың көбеюіне жеткізді. Қола дәуірінің соңғы кезеңінде Қазақстанның далалық аудандарында мал өсіру шаруашылықтың негізгі саласына айналды және көшпелі мал шаруашылығына жақын түрге ие болды /27/ .

Өнімді мал шаруашылығына көшу ілгері басқан құбылыс болды. Жаңа еңбек құралдары, өндіріс құрал - жабдығы ретінде бақташы тайпаларға мал материалдық игіліктер өндіруде көп артықшылықтар берді. Ет-сүт өнімдерінің қоры молайды, олардың жаңа түрлері (ірімшік, сүзбе) пайда болды, үй кәсібі (теріден, жүннен бұйым жасау) ұлғайды.

Қола дәуіріндегі тайпалардың шаруашылығында мал шаруашылығы мен егіншілік бірін - бірі толықтырып, өзара байланыста болды. Мәселен, Усть - Нарым қонысында (Шығыс Қазақстан) табылған қыстырма орақтар егіншіліктің бролғанын көрсетеді. Ол уақыттағы адам кездейсоқ, ұсақ егістен өзендердің жайылмаларындағы шағын алқаптарға тұрақты егін егуге көшті /28. 81-82/ .

Алдыңғы қола дәуірінің қоныстарында тастан және бұғы мүйізінен жасалған теселер табылды. Жер қопсытатын таяқтармен және мүйіз теселермен салыстырғанда тас кетпендер өнімдірек болды: бұлармен жерді жақсырақ қопсытуға болатын еді. Тастан астық үгетін құралдар да: астық түйгіштер, тоқпашалар, түйгіштер, келілер, келсаптар падаланылған болса керек, ал соңғы қола дәуірінде бітімі әр түрлі қола және мыс орақтар, қола шалғылар пайдаланылды.

Қазақстанға тараған аудандардың бәріне қола дәуірі мәдениетінің даму сатыларын сипаттайтын материал шаруашылық тұрпатының өзгергенін көрсетеді: қола дәуіріндегі тайпалар үй маңында мал өсіруден жайлауда мал бағуға, одан кейін көшпелі мал шаруашылығына көшті. Нақ осы жағдай материалдық мәдениеттегі өзгерістерді туғызды, дегенмен бұл өзгерістер барлық жерде бірдей болған жоқ. Географиялық және басқа секторларға байланысты бір аудандарда әуелі жабайы хайуандарды қолға үйрету басталды, ал екінші аудандарда әуелі қарапайым кетпендік егіншілік шығып тарады.

Соңғы онжылдықтарда (1976-1994жж) мыс балқыту өндірісі мен қыш құмыра жасаудың, кен кәсібінің және металл өңдеудің, сондай - ақ мал шаруашылығы мен аң аулаудың, егіншілік пен үй кәсібінің ежелгі тарихын толықтырған, Сарыарқаның оңтүстік бөлігінде дамыған және соңғы қола кезеңдері ескерткіштерінің кезеңдерге бөлінуі мен хронологиясын нақтылай түсуге мүмкіндік берген жаңа деректер мәлім болды.

Қола дәуірінде адам қоғамының өндіргіш күштерінің дамуында мал шаруашылығымен және егіншілікпен қатар әр түрлі рудаларды өндіру, тас пен сүйекті ұқсату аса маңызды рөл атқарды.

Жер бетінде кен орнынан сыртқары жерде, әдетте көктемде су ағатын жырада немесе су жинау үшін арнайы қазылған орда руда тас балғамен және руда уатқышпен уатылып, кейін жуылатын болған. Су руданы «сулап» байыту үшін - оны алғашқы рет кен - тастан айырып алу қажет болды. Әбден уатылған руда ағаш күрекпен немесе ірі жануардың жауырынымен жиналып алынып, тері қапқа салынып, қоныстағы қорытатын жерге тасылды. Күрек ретінде пайдаланылған жануарлар сүйектері Милықұдық, Сорқұдық, Кресто (Орталық Қазақстан) ежелгі кен орындарынан кездесті; олар әбден мүжіліп, бетін мыстың жасыл тоты басқан. Руда өндіріліп, уатылған жерлерде металдан, тастан, сүйектен жасалған көптеген кен құралдары - төрт қырлы қола балға шоттар, тас құралдардан - ауыр қайлалар, балға шоттар, сыналар, руданы үгетін келсаптар, келілер, сондай - ақ сүйек, ағаш құралдардан - марал мүйізінен жасалған балғалар, киік мүйізінен жасалған сыналар, руданы қапқа салатын жануар жауырындары, ағаш күректер табылды. Руда тікелей қоныста немесе қонысқа жақын жерде қорытылды. Қорыту үшін көрік тәрізді қорыту пештері салынды; бұлардың іздері Милықұдықта, Жезқазғанда, Шүлбі өзенінің Ертіске құяр жерінде, Қанай ауылының маңында табылды. Қанай ауылының қонысы жанында, сайдың жарында, көмір араласқан көп мыс күлі жиналды. Руданы балқыту үшін ағаш көмірі, флюс ретінде кварц, жоса пайдаланылды. Мыс рудасының күлі Атасу, Суықбұлақ қоныстарныда, кесек- кесек рудалар, шлактар, мыс құймалары Былқылдақ - 1, Бұғылы-1 қорымдарында, Бескөл -1, Алексеевка, Трушникова, Қанай, Петровка - 2 қоныстарында табылды.

Құйма шеберханаларының қалдықтары Мало - Красноярка, Алексеевское, Новоникольское - 1, Петровка - 2 қоныстарынан табылды. Бұлардың бітімі әр түрлі тас және балышық құйма қалыптарда шаруашылық және тұрмысқа қажетті құралдардың көпшілігі- орақтар мен дүмі шығыңқы балтала, қанжарлар, мен пышақтар, найзалар мен жебелердің ұштары құйылды. Сәндік заттар көбінесе соғу, Қақтау, ойып өрнектеу арқылы жасалды. Қазақстан аумағындағы қола дәуіріндегі руда өндіру ісінің кеңінен жүргізілуі шикізат жөніндегі өз қажетін қанағаттандыру ғана емес, сонымен қатар металдың бірсыпырасын құйма күйінде және бұйым түрінде тайпалар арасындағы айырбас үшін пайдалануға да мүмкіндік береді /28. 83/ .

Қазақстан аумағында қола дәуір қоныстарының көп екені мәлім, олардың алпысында қазба жұмыстары жүргізілген. Әдетте қоныстар өзендердің жайпақ жағасында, кең жайылмада, мүйісте кейде көл маңында орналасты; Бірақ мұнда да олар ойпаң жерлерде, жылғаларда немесе дала өзендерінің құяр жерінде жайғасты, өйткені мұндай жерлерде шөп көп, ал топырағы кетпенмен ұқсатуға ыңғайлы болды. Қоныстырда әдетте 6-10 үйден, үлкендері 20 үйден құралды; Тұрғын үйлердің аумағы 100 шаршы метрден 300-400 шаршы метрге дейін жетеді. Орталық және Батыс Қазақстан аумағында ағаштың болмау себебінен мұнда тұрғын үйлер салғанда тас көп қолданылған. Қабырғалары ішкі жағынан тас қаланды, тастан қалап бөлме - бөлме етіп бөлінді. (Атасу, Бұғылы - 1, 2, Ақбауыр, Тастыбұлақ) . Ал жер үстіндегі үйлердің қабырғалары бөненелерден жасалған тұрпайы қима үйлер болды

Андронов тайпалары тұрқы әр түрлі тас қоршаулар түрінде зираттар тұрғызды, олар тік бұрышталып, дөңгелектей, сопақталып қоршалатын болды. Кейде әсіресе, Орал өңірінде бұлардың орнына обалар үйді. Өлген тайпалас адамдар не өртелді, не ерекше әдіспен бүйірінен жатқызылып, қол - аяғы бүктеліп, тас тақталардан жасалған «жәшікке» немесе қазылған төрт бұрышты шұңқырға салынып жерленді /29. 139/ .

Ыдыстар қолдан жапсырылып жасалды. Мұның алдындағы уақытта ыдыстардың түбі шығыңқы домаланып келетін болса, ол енді тайпақ болды. Олардың сырты тарақ тәрізді немесе тегіс қалыппен түсірілген күрделі геометриялық өрнектермен сәнделді.

Сәндік заттардың андроновтық тайпалар мәдениетінің тараған шегінен аспаған ерекше түрлері алтын жапырақшадан бір жарым қайырым бүктеліп жасалған сырғалар, бас киімге және басқа да киімге тағылатын «көзілдірік тәрізді» және «табан із тәрізді» сәнді салпыншақтар, қақтама өрнекті тоғалар, шеттері иректеліп түйілген білезіктер болды.

Өндіріс техникасының дамығандығы және қола заттар мен балшық ыдыстар түрлерінің әдемілігі мәдениет деңгейінің жоғары болғанын көрсетеді.

Орталық Қазақстан ежелгі замандағы мал шаруашылығы, кен кәсібі мен металлургия дамыған ірі аймаққа, андронов мәдениетінің негізгі орталықтырының біріне айналды. Мал шаруашылығы мен металлургия және бұлармен бірге бақша егіншілігі арқасында орталық Қазақстанды мекендеуші ежелгі адамдардың материалдық және рухани мәдениеті жоғары деңгейде болды.

Қазақтың ұсақ шоқылығының байтақ жерін мекендеген тайпалар тұрған үйлер мен қора -қопсылардың қалдықтары бар қоныстар, бейіт құрылыстары мен көне рудниктер, жартастағы суреттер мен құрбан шалу орындары сияқты көптеген ескерткіштер қалдырды.

Орталық Қазақстандағы андроновтық қорымдардың көпшілігі басқа аудандардағы ескерткіштермен салыстырғанда құрылымының күрделілігімен, көрнектілігімен, бейіт құрылыстарын салудың жоғары техникасыменкөзге түсті. ертедегі шеберлер мөлшері жағынан орасан зор тас қоршаулар мен лақыттар салды. Тұрғындар діни құрылыстарды салуда да құрылыс ісінен тәжірбие жинақтап, дәстүрге ие болды.

Қазіргі уақытта Орталық Қазақстанда қола дәуірінің 50-ге жуық қонысы мен 150 ірі қорымы табылды. Қазба ісі 40 қорым мен 10 қоныста жүргізілді.

Орталық Қазақстандағы андронов мәдениеті тайпалары өз дамуында бірінен соң бірі келетін екі кезеңнен өтті: оның алдыңғысы - Нұра кезеңі, ортаңғысы - Атасу кезеңі. Соңғы қола дәуірінде (б. з. б Х - УІІІ ғасырлар) андронов мәдениетімен салыстырғанда анағұрлым жоғары, көрнекті Беғазы - Дәндібай мәдениетін құрады.

Нұра кезеңінің тайпаларына өлікті өртеп жерлеу ғұрпы тән. Өлік қазылып қойған молаға жақын жерде өртеліп, одан соң күлі молаға қойылған, ал өртелген жерге тастақталар үйілген.

Өлікті жерлеуде өртеу негізгі ғұрып болғанымен, бірден - бір ғұрып болған жоқ. Өлікті молаға салу ғұрпы да болды, ол әсіресе Қазақстан қаласының Атасу кезеңінде ерекше кеңінен тарады.

Нұра кезеңіндегі қорымдардың аумағы онша үлкен емес, әдетте ол аласа төмпешік болды, оны айнала тігінен орнатылған немесе жалпағынан салынған тақта тастардан дөңгелектеп немесе тік бұрышты етіп қоршайтын болды. Қабір қоршаудың ішінен қазылды. Өлік қабырғалары жалпағынан салынған тақта тастармен шегенделген лақытқа, тас жәшіктер салынып, тік бұрышты етіп қазылған қабірлерге көмілді. Жерлеу ғұрпы жасалғаннан кейін лақыттар тас тақталармен жабылды.

Нұра кезеңіндегі тайпалардың мәдениетін қыш ыдыстар ерекше айқын сипаттайды. Ыдыстардың дені ернеуінің жиегі сыртқа қарай иілі, мойны мен бүйірі иіліп барып жалғасатын құмыралар болып келеді. Түбі жайпақ, кейде жайпақ сүйір болады. Бұл ыдыстар вазаға ұқсас. Ыдыстардың көбінің көлемі мен сыйымдылығы бірдей. Олар үш бұрыштардың, меандрлардың, қатарлас каннелюрлердің қиюласуы түрінде ернеуінен орта беліне дейін салынады, кейде ыдыстың түп жағы да сәнделді. Өрнек тарақ тәрізді және тегіс қалыппен түсірілген. Нұра заманындағы бейіттерде қола бұйымдар біршама аз табылған/28. 83-84/ .

Қорымдардың дені Бұғылы - І, Ақсу - Аюлы - І қорымдары секілді болып келеді. Оның бірнеше қоршаудан тұратын біріншісі Шерубай - Нұра өзені алқабының батыс жағында, Бұғылы тауының етегінде орналасқан. Бұғылы - І қорымында қазылып ашылған дөңгелек және тік бұрышты қоршауларда тік бұрышты қабірлер болды; кейде олар жалпағынан салынған тақта тастармен шегенделген. Бейіттегілердің көпшілігі өлікті өртеу ғұрпы бойынша жерленген. Лақыттарда мол өрнектелген бір - екі қыш ыдыс табылды. Олардың кейбіреуінің түбі вазаның түбіндей әсем, бұлармен бірге балшық ұршықбас, дөңгелек қола айна, қола моншақтар мен тізбектер шыққан. Молалардан және олардың жанынан үй жануарларының - батаға сойылған малдың сүйектері табылған.

Ақсу - Аюлы- І қорымы өзі аттас өзеннің оң жақтағы биік жағалауына орналасқан. Қорымның орта шенінде жағаны бойлай қатарласқан сегіз оба тобы ерекше көзге түседі. Үйілген топырақ астынан жалпағынан салынған тақта тастардан дөңгелете қаланған қоршаулар шыққан. қоршаулардың ішіндегі шұңқырларға тік бұрышты цисталар қаланған, олардың бұрышында әдетте адамның қураған сүйектері мен екі - үш қыш ыдыс жатқан.

Нұра кезеңінің соңына таман өлікті жерлеу ғұрпы оны өртеу ғұрпын бірте - бірте ығыстыра бастайды. Бұл бірсыпыра ескерткіштерден, мәселен Орталық Қазақстанның слтүстік - шығыс аудандарындағы ескерткіштерден көрінеді; бұларды жерлеу ғұрпы аралас: өлік өртеу де, өлікті жерлеу де кездеседі, оның үстіне өлікті көміп жерлеу басымырақ. Тік бұрышты шұңқырлардан нұралық тұрпатты қыш ыдыстар табылған. Бітімі жаңа ыдыстар - Солтүстік және Батыс Қазақстандағы көрші тайпалардың ыдыстарына ұқсас иіні ойық ыдыстар шыққан. Кейін мұндай үлгідегі ыдыстар Орталық Қазақстанда да басым болған.

Атасу кезеңіндегі андронов тұрғындарының мәдениеті алдыңғы қола мәдениетінің жалғасы мен табиғи дамуы. Сонымен бірге бұл - қоғамның, оның экономикасы мен мәдениетінің дамуындағы жаңа, неғұрлым жоғары кезең; бұл кезең қола дәуірінің дамыған ортаңғы кезеңіне жатады.

Шаруашылық жағынан алғанда бұл кезең мал өсірудің бұрынғыдан гөрі кеңірек таралуымен және кетпенмен өңдейтін егіншілік көлемінің өсуімен сипатталады. Қорымдар мен қоныстардағы мал сүйектерінің қалдықтары атасу заманындағы тұрғындардың өсірген мал түлектері туралы түсінік береді. Мұнда сиыр мен қой - ешкі, жылқы үлкен роль атқарған.

Малдың көбеюі және халықтың өсуі шөлейт жерлерді шаруашылық жағынан игеруге итермеледі. Тайпалардың бір бөлігі өзен алқаптарын тастап, шөлдер мен шөлейттердің оазистеріне ауысқан; онда сумен жабдықтаудың бірден - бір көзі құдықтар болды.

Кен жұмыстарының көлемі өсті, мыс пен қалайы табу, демек өндіру арта түскен. Мыс пен қоладан еңбек құралдарын, тұрмыстық және сәндік заттар жасау едәуір ұлғайды.

Мыс пен қола металлургиясының, бақташылық мал шаруашылығының дамуы шаруашылықтың мамандануына және бірқатар әлеуметтік өзгерістерге жеткізді.

Атасудың андроновтық тайпаларда жерлеу ғұрпы тұрақты сипат алды. Өлгендер жерленгенде бүктеліп, көбінесе сол қырынан жатқызылды, қолдары қусырылды, басы батысқа қаратылып, кейде аздап солтүстікке немесе оңтүстікке бейімдеңкірей жатқызылды. Оның үстіне, Нұра кезеңінің мұрасы ретінде әлі қолданылып келе жатқан қазулы шұңқырмен және цисталармен қатар, тік бұрыш бітімді тас жәшіктер тараған; ол жәшіктер шомбал, жалпақ төрт тақта тастан құралып, қабір шұңқырының төрт жағынан қойылады.

Атасу кезеңінде иіні дөңестеліп иілген ыдыстар сақталды, бірақ мойыны мен бүйірінің арасы ойық құмыралар, қарапайым құты сияқты ыдыстар, аралық түрлер басым болған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.