Халел Досмұхамедов жайлы

1. Алаш азаматы
2. «Алаш» партиясы
3. Халел Досмұхамедов

Қазақ халқы Кеңес үкіметі құрамында болғанда бастарынан талай қиыншылықтарды өткерді. Осы қиыншылықтар мен кертартпалықтан құтылудың алғаш жолын іздегендер қазақтың көзі ашық, көңілі ояу зиялылары болды. Олардың көбі Мәскеу, Санкт-Петербор, Қазан универ-ситеттерінде оқыған қазақ жастарының қаймағы еді. Алашордашылар тарихын зерттеу мәселесіне келсек, Қазан төңкерісіне дейін оны зерттеуді қазақ зиялыларының өздері бастап берген болатын. Оған дәлел Ә.Бөкейханов М.Дулатов, М.Тынышбаев, Е.Омаров және басқаларының жарық көрген еңбектері. Ал «Алаш» сөзінің төркініне келетін болсақ, қазақтар оны ертеден қолданып келді. Қазақтар елге қамқоршы болған қадірменді адамдарын «Алаштың азаматы» атады, қысқасы, бұл сөз ел ауызында жақсы орында жұмсалған. Бірақ та Кеңес үкіметі кезінде осы сөзді айтудан халықты бездіріп жіберді. Олардың осындай тағылығы мен идеологиясының орнауы қазақтың кейбір азаматтарын қарсы қоюға мәжбүр етті. Мәселен, Сәкен Сейфулин 1920 жылы «Қазақ интеллегенциясы» туралы мақаласында «Ұлы төңкерістен кейін Алаш қозғалысы реакцияшыл сипат ала басталы» десе, 1927 жылы жарияланған «Тар жол тайғақ кешу» романында «большевиктер партиясының дұшпандарының бірі-осы Алаштар болды» деген тұжырымын айтты. Бірақ кейін ол өз көзқарасын өзгертті. Мұнан басқа Алаш қозғалысын сынаған партиялық тапсырыспен жазылған еңбектерде шықты. Алаш партиясының құрылуына келсек, Ақпан төңкерісінен кейін 1917 жылы 21-26 шілде аралығында Орынборда қазақтардың тұңғыш құрылтайы өткізіліп, оған Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу, Сырдария, Ферғана облыстарын және Бөкей ордасынан өкілдер қатынасып, 14 мәселені қарап, талқылайды. Соның ішінде мемлекетті билеу түрі, қазақ автономиясы, қазақ облыстарындағы жер мәселесі, әске құру, әйел теңдігі және земство туралы т.б. қаралады. Қазақ жері туралы алынған қаулыда «қазақ халқы өзіне еншілі жерге орналасып болғанша, қазақ жері ешкімге берілмесін....» деп, осы жер мәселесінің тиісті дәрежеде қою арқылы жалпыұлттық дәрежеге көтеріп, өзінің тарихи міндетін орындаған болатын. Мұнан басқа құрылтайдың жасаған үлкен бір қызметі – Алаш партиясын құру жөніндегі ұсыныстары. Жалпықазақ құрылтайынан кейін Орынборда Ресей үкіметінің ұйымдастыруымен Бүкілресейлік мұсылмандар құрылтайы шақырылып, әр облыстан бір-бірден депутаттар барды.

«Жас Алаш» газеті (№71, 2008жыл)
Қазақстан тарихы, Шың баспасы 2006 жыл