Қамауға алу – бұлтартпау шарасының бір түрі ретінде
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
І тарау. Қылмыстық процестегі бұлтартпау шаралары
1.1. Бұлтартпау шараларының түсінігі, мәні және маңызы ... ... ... ... ... ...
1.2. Бұлтартпау шараларының қолдану негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ тарау. Қылмыстық істер жүргізу барысында қамауға алу, бұлтартпау шараларының ерекшеліктері
2.1. Қамауға алу бұлтартпау шарасы: мәні және оны қолданудың процессуалдық тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Қамау бұлтартпау шарасын өзгертудің және жоюдың процессуалдық тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Бұлтартпау шарасын кейбір субьектілерге қолданар кезде ескерілетін мән.жайлар және оған прокурордың жүргізетін қадағалауы ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған нормативтік.құқықтық актілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Арнайы әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І тарау. Қылмыстық процестегі бұлтартпау шаралары
1.1. Бұлтартпау шараларының түсінігі, мәні және маңызы ... ... ... ... ... ...
1.2. Бұлтартпау шараларының қолдану негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ тарау. Қылмыстық істер жүргізу барысында қамауға алу, бұлтартпау шараларының ерекшеліктері
2.1. Қамауға алу бұлтартпау шарасы: мәні және оны қолданудың процессуалдық тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Қамау бұлтартпау шарасын өзгертудің және жоюдың процессуалдық тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Бұлтартпау шарасын кейбір субьектілерге қолданар кезде ескерілетін мән.жайлар және оған прокурордың жүргізетін қадағалауы ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған нормативтік.құқықтық актілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Арнайы әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қазақстан Республикасы Конститутциясы¹ адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарының сақталуы мен заңды мүдделерінің қорғалуы заңның үстемдігі қамтамасыз етілетін мемлекеттік ғана мүмкін. Өз кезегінде мұндай мүмкіндік мемлекеттік механизмде биліктердің бөлінуі мен өзара іс-қимылын толық көлемінде істей алатын және осының ішінде сот билігінің де ерекше рөлі арқылы іске асырылады. Айтылған негіздерге байланысты тәуелсіз сот билігінің қалыптасуы мен дамуының өзектілігі өсуде. Әсіресе, сот билігін жүргізуші судьялардың дербестігін, олардың өз құзыреті шеңберінде шешім қабылдағанда ешбір ықпал кедергісіз, тәуелсіз болуын қамтамасыз етудің маңыздылығы орасан зор. Осы туралы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақтан халқына Үндеуіне былай деп көрсеткен болатын «...тәуелсіз гүлденуші және саяси тұрақты Қазақстанды құру қажеттілігі, оған тән ұлттық, әлеуметтік әдеттілікті, бүкіл халықтың экономикалық жайлы жағдайын қарастырумен байланыстың.²
Қылмыс және қылмыстылықпен пәрменді күресу мәселелері егемнді,тәуелсіз мемлекетіміздің 1995 жылы 30 тамызда қабылдаған Конститутциясында да, сондай ақ Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлықтарында, басқада заңдарында арнайы көрсетілген.
Құқықтық демократиялық мемлекет құруға бағытталған құқықтық реформа ептеп алға жылжуда. Бұл реформаның нәтижеге жетуі - әділдіктің негізгі қағидалары – сотта әділеттіліктің, заң және сот алдындағы азаматтардың теңдігі, кінәсіздік презумпциясының қаншалықты дәрежеде нығаюына байланысты.
Бұл бітіру жұмысында қозғалған мәселелер бұлтартпау шараларын қолдану үшін негіздер, бұлтартпау шараларының түрлері; бұлтартпау шараларын таңдау кезінде ескерілетін мән жайлар көрсетілген. Бұлтартпау шараларын қолдану тәртібі көрсетілген. Ал енді негізгі қаралған мәселе қамауға алу және үйде қамауда ұстау.³
Үйде қамауда ұстау сезіктіге, айыпталушыға қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасын таңдауға мүмкіндік беретін шарттар болған, бірақ адамды толықтай оқшалау қажет бола қоймайтын немесе жасы, денсаулық жағдайы және басқа да мән-жағдайлар ескеріле отырып, дұрыс емес деп ұйғарылған кезде ҚІЖК-тің 155-бабында көзделген тәртіппен прокурордың санкциясымен не соттың шешімі бойынша қолданылады.
Прокуратура органдарының қызметіндегі басты бағыттың бірі болып есептелетін қылмыспен күресудің табыстылығы - қылмыс туралы арыздар мен хабарламалардың уақытысына, тіркелуге және қамауда ұсталған адамдардың заңға сәйкес отырғандығын қадағалауға байланысты.
Қылмыс және қылмыстылықпен пәрменді күресу мәселелері егемнді,тәуелсіз мемлекетіміздің 1995 жылы 30 тамызда қабылдаған Конститутциясында да, сондай ақ Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлықтарында, басқада заңдарында арнайы көрсетілген.
Құқықтық демократиялық мемлекет құруға бағытталған құқықтық реформа ептеп алға жылжуда. Бұл реформаның нәтижеге жетуі - әділдіктің негізгі қағидалары – сотта әділеттіліктің, заң және сот алдындағы азаматтардың теңдігі, кінәсіздік презумпциясының қаншалықты дәрежеде нығаюына байланысты.
Бұл бітіру жұмысында қозғалған мәселелер бұлтартпау шараларын қолдану үшін негіздер, бұлтартпау шараларының түрлері; бұлтартпау шараларын таңдау кезінде ескерілетін мән жайлар көрсетілген. Бұлтартпау шараларын қолдану тәртібі көрсетілген. Ал енді негізгі қаралған мәселе қамауға алу және үйде қамауда ұстау.³
Үйде қамауда ұстау сезіктіге, айыпталушыға қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасын таңдауға мүмкіндік беретін шарттар болған, бірақ адамды толықтай оқшалау қажет бола қоймайтын немесе жасы, денсаулық жағдайы және басқа да мән-жағдайлар ескеріле отырып, дұрыс емес деп ұйғарылған кезде ҚІЖК-тің 155-бабында көзделген тәртіппен прокурордың санкциясымен не соттың шешімі бойынша қолданылады.
Прокуратура органдарының қызметіндегі басты бағыттың бірі болып есептелетін қылмыспен күресудің табыстылығы - қылмыс туралы арыздар мен хабарламалардың уақытысына, тіркелуге және қамауда ұсталған адамдардың заңға сәйкес отырғандығын қадағалауға байланысты.
1. Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан – 2030 Қазақстан Республикасы Президенті қазақстан халқына үндеуі. А. 1997ж.
2. Агыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. А. 1998ж. Жеті жарғы.
3. Альдекеев А.А. На страже законности. А. 1971г.
4. Алексеев Н.С., Лукашевч В.З. Советский уголовный процесс. Л., 1989г.
5. Бегалиев К.А. Прокурорский надзор за законностью избрания меры пресечение по делам несовершеннолетних. ( Некоторые проблемы борьбы с преступностью) А. 1989г.
6. Беков К. Процессуальное положение подозреваемого на предварительном следствии. А. 2001г.
7. Башкатов Л.Н., Ветрова Г.М., Донценко А.Д., Шестаков В.И. Уголовный процесс. Учебник для вузов. М., 2000г.
8. Гинзбург А.Я., Левшиц Ю.Д. Меры пресечение и задержания в советском уголовном процессе. Учебное пособие для слушателей заочников. А. 1961г.
9. Гуткин И.М. Меры пресечения в советском уголовном процессе. Лекция. М., 1960г.
10. Гуткин И.М. Меры пресечения в советском уголовном процессе. М., 1963г.
11. Гуценко К.Ф. Уголовный процесс. М., 1997г.
12. Гуценко К.Ф. Уголовный процесс. Учебник для студентов юридических ВУЗов и факультетов. М., 1997г.
13. Давыдов П.М. Меры пресечения в советском уголовном процессе. Автореферат кандидатской дессертации. Л. 1953г.
14. Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы нормативтік құқықтық актілер жинағы. А. Рауан, 1997ж.
15. Лившиц Ю.Д. Меры пресечения в советском уголовном процессе. М., 1964г.
16. Лившиц Ю.Д. Меры процессуального принуждение в уголовном судопроизводстве. М., 1964г.
17. Лупинская П.А. Уголовно-процессуальное право РФ. М., 1997г.
18. Михайлов В.А. Процессуальный порядок применение мер пресечения в уголовном судопризводстве. М., 1995г.
19. Михайлов В.А. Меры пресечения в Российском уголовном процессе. М., 1996г.
20. Новиков А.И., Рустамов А. Практикум по уголовно-процессуальному праву Республики Казхстан. А., Жеті жарғы, 2002ж.
21. Петрухин И.Л. Свобода личности и уголовно–процессуальные принуждения. М., 1985г.
22. Рыжаков А.П. Меры пресечения. М., 1997г.
23. Соловьев А., Гельфанд И. Задержание подозреваемого и применение меры пресечения. Киев, 1964г.
24. М.С. Строгович Курс советского уголовного процесса. М., 1958г.
25. Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса.Т.І: Основные положения науки советского уголовного процесса. М., 1968г.
26. Толеубекова Б.Қ. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізуі құқығы. ( жалпы бөлім ) А. Жеті жарғы, 2000ж.
27. Фенин Л.И. Қылмыстық процесс. Харьков 1911г.
28. Чельцов М.А. Советский уголовный процесс. М., 1951г.
29. Уголовный процесс. ( общая часть ). Учебник. М., 1997г.
1. Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан – 2030 Қазақстан Республикасы Президенті қазақстан халқына үндеуі. А. 1997ж.
2. Агыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. А. 1998ж. Жеті жарғы.
3. Альдекеев А.А. На страже законности. А. 1971г.
4. Алексеев Н.С., Лукашевч В.З. Советский уголовный процесс. Л., 1989г.
5. Бегалиев К.А. Прокурорский надзор за законностью избрания меры пресечение по делам несовершеннолетних. ( Некоторые проблемы борьбы с преступностью) А. 1989г.
6. Беков К. Процессуальное положение подозреваемого на предварительном следствии. А. 2001г.
7. Башкатов Л.Н., Ветрова Г.М., Донценко А.Д., Шестаков В.И. Уголовный процесс. Учебник для вузов. М., 2000г.
8. Гинзбург А.Я., Левшиц Ю.Д. Меры пресечение и задержания в советском уголовном процессе. Учебное пособие для слушателей заочников. А. 1961г.
9. Гуткин И.М. Меры пресечения в советском уголовном процессе. Лекция. М., 1960г.
Нормативтік актілер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995ж. ( 1998ж. өзгертулер мен толықтырулар ) Алматы, Жеті жарғы
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі 13.12.1997ж. ( 1997ж. №23, 335б, 1998ж. №23, 116б. 2000ж. №3-4, 66б, 2001ж. № 6, 141б.)
3. Қазақстан Республикаысының Қылмыстық кодексі 16.07.1997ж. А. Жеті жарғы. ( өзгертулер мен толықтырулар)
4. Қазақстан Республикасының 30.03.1999ж. заңы « Сезіктілер мен айыпталушыларды қамауда ұстаудың тәртібі және жағдайы туралы.
5. Қазақстан Республикасының Президентінің 20.12.1995ж. Конституциялық заң күші бар Жарлығы « Қазақстан Республикасындағы сот және судьялардың мәртебесі туралы.
6. Қазақстан Республикасының Президентінің 29.12.1995ж. Конституциялық заң күші бар жарлығы « Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы.
7. Құқықтық реформа туралы мемлекеттік бағдарлама 12.02.1994ж. / Каз. Правда , 29.03.1994ж.
2. Агыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. А. 1998ж. Жеті жарғы.
3. Альдекеев А.А. На страже законности. А. 1971г.
4. Алексеев Н.С., Лукашевч В.З. Советский уголовный процесс. Л., 1989г.
5. Бегалиев К.А. Прокурорский надзор за законностью избрания меры пресечение по делам несовершеннолетних. ( Некоторые проблемы борьбы с преступностью) А. 1989г.
6. Беков К. Процессуальное положение подозреваемого на предварительном следствии. А. 2001г.
7. Башкатов Л.Н., Ветрова Г.М., Донценко А.Д., Шестаков В.И. Уголовный процесс. Учебник для вузов. М., 2000г.
8. Гинзбург А.Я., Левшиц Ю.Д. Меры пресечение и задержания в советском уголовном процессе. Учебное пособие для слушателей заочников. А. 1961г.
9. Гуткин И.М. Меры пресечения в советском уголовном процессе. Лекция. М., 1960г.
10. Гуткин И.М. Меры пресечения в советском уголовном процессе. М., 1963г.
11. Гуценко К.Ф. Уголовный процесс. М., 1997г.
12. Гуценко К.Ф. Уголовный процесс. Учебник для студентов юридических ВУЗов и факультетов. М., 1997г.
13. Давыдов П.М. Меры пресечения в советском уголовном процессе. Автореферат кандидатской дессертации. Л. 1953г.
14. Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы нормативтік құқықтық актілер жинағы. А. Рауан, 1997ж.
15. Лившиц Ю.Д. Меры пресечения в советском уголовном процессе. М., 1964г.
16. Лившиц Ю.Д. Меры процессуального принуждение в уголовном судопроизводстве. М., 1964г.
17. Лупинская П.А. Уголовно-процессуальное право РФ. М., 1997г.
18. Михайлов В.А. Процессуальный порядок применение мер пресечения в уголовном судопризводстве. М., 1995г.
19. Михайлов В.А. Меры пресечения в Российском уголовном процессе. М., 1996г.
20. Новиков А.И., Рустамов А. Практикум по уголовно-процессуальному праву Республики Казхстан. А., Жеті жарғы, 2002ж.
21. Петрухин И.Л. Свобода личности и уголовно–процессуальные принуждения. М., 1985г.
22. Рыжаков А.П. Меры пресечения. М., 1997г.
23. Соловьев А., Гельфанд И. Задержание подозреваемого и применение меры пресечения. Киев, 1964г.
24. М.С. Строгович Курс советского уголовного процесса. М., 1958г.
25. Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса.Т.І: Основные положения науки советского уголовного процесса. М., 1968г.
26. Толеубекова Б.Қ. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізуі құқығы. ( жалпы бөлім ) А. Жеті жарғы, 2000ж.
27. Фенин Л.И. Қылмыстық процесс. Харьков 1911г.
28. Чельцов М.А. Советский уголовный процесс. М., 1951г.
29. Уголовный процесс. ( общая часть ). Учебник. М., 1997г.
1. Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан – 2030 Қазақстан Республикасы Президенті қазақстан халқына үндеуі. А. 1997ж.
2. Агыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. А. 1998ж. Жеті жарғы.
3. Альдекеев А.А. На страже законности. А. 1971г.
4. Алексеев Н.С., Лукашевч В.З. Советский уголовный процесс. Л., 1989г.
5. Бегалиев К.А. Прокурорский надзор за законностью избрания меры пресечение по делам несовершеннолетних. ( Некоторые проблемы борьбы с преступностью) А. 1989г.
6. Беков К. Процессуальное положение подозреваемого на предварительном следствии. А. 2001г.
7. Башкатов Л.Н., Ветрова Г.М., Донценко А.Д., Шестаков В.И. Уголовный процесс. Учебник для вузов. М., 2000г.
8. Гинзбург А.Я., Левшиц Ю.Д. Меры пресечение и задержания в советском уголовном процессе. Учебное пособие для слушателей заочников. А. 1961г.
9. Гуткин И.М. Меры пресечения в советском уголовном процессе. Лекция. М., 1960г.
Нормативтік актілер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995ж. ( 1998ж. өзгертулер мен толықтырулар ) Алматы, Жеті жарғы
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі 13.12.1997ж. ( 1997ж. №23, 335б, 1998ж. №23, 116б. 2000ж. №3-4, 66б, 2001ж. № 6, 141б.)
3. Қазақстан Республикаысының Қылмыстық кодексі 16.07.1997ж. А. Жеті жарғы. ( өзгертулер мен толықтырулар)
4. Қазақстан Республикасының 30.03.1999ж. заңы « Сезіктілер мен айыпталушыларды қамауда ұстаудың тәртібі және жағдайы туралы.
5. Қазақстан Республикасының Президентінің 20.12.1995ж. Конституциялық заң күші бар Жарлығы « Қазақстан Республикасындағы сот және судьялардың мәртебесі туралы.
6. Қазақстан Республикасының Президентінің 29.12.1995ж. Конституциялық заң күші бар жарлығы « Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы.
7. Құқықтық реформа туралы мемлекеттік бағдарлама 12.02.1994ж. / Каз. Правда , 29.03.1994ж.
Реферат
Бітіру жұмысының тақырыбы: Қамауға алу – бұлтартпау шарасының бір
түрі ретінде тақырыбына жазылған бітіру жұмысы.
Жұмыс көлемі:
Пайдаланылған нормативтік-құқықтық актілер саны:
Осы бітіру жұмысын жазу барысында Қазақстан Республикасының
Конституциясын, Қазақстан Республикасының ҚІЖК және заңгерлер мен
ғвлымдардың ғылыми еңбектерін және оқу құралдарын қолдандым.
Зерттеу обьектісі: бұлтартпау шарасының түсінігі, мәні және маңызы,
соның ішіндегі қамауға алудың маңызы мен қолдану негіздері.
Жұмыс кіріспе, екі тарау және қорытынды бөлімдерінен тұрады.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
І тарау. Қылмыстық процестегі бұлтартпау шаралары
1.1. Бұлтартпау шараларының түсінігі, мәні және
маңызы ... ... ... ... ... ...
1.2. Бұлтартпау шараларының қолдану
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
ІІ тарау. Қылмыстық істер жүргізу барысында қамауға алу, бұлтартпау
шараларының ерекшеліктері
2.1. Қамауға алу бұлтартпау шарасы: мәні және оны қолданудың процессуалдық
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
2.2. Қамау бұлтартпау шарасын өзгертудің және жоюдың процессуалдық
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Бұлтартпау шарасын кейбір субьектілерге қолданар кезде ескерілетін
мән-жайлар және оған прокурордың жүргізетін қадағалауы ... ... ... ... ... .
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
Қолданылған нормативтік-құқықтық
актілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Арнайы
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
Бұлтартпау шарасын қолданудың теориялық және практикалық
мәселелері.
Қазақстан Республикасы Конститутциясы¹ адамның негізгі құқықтары мен
бостандықтарының сақталуы мен заңды мүдделерінің қорғалуы заңның үстемдігі
қамтамасыз етілетін мемлекеттік ғана мүмкін. Өз кезегінде мұндай мүмкіндік
мемлекеттік механизмде биліктердің бөлінуі мен өзара іс-қимылын толық
көлемінде істей алатын және осының ішінде сот билігінің де ерекше рөлі
арқылы іске асырылады. Айтылған негіздерге байланысты тәуелсіз сот
билігінің қалыптасуы мен дамуының өзектілігі өсуде. Әсіресе, сот билігін
жүргізуші судьялардың дербестігін, олардың өз құзыреті шеңберінде шешім
қабылдағанда ешбір ықпал кедергісіз, тәуелсіз болуын қамтамасыз етудің
маңыздылығы орасан зор. Осы туралы Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақтан халқына Үндеуіне былай деп көрсеткен болатын
...тәуелсіз гүлденуші және саяси тұрақты Қазақстанды құру қажеттілігі,
оған тән ұлттық, әлеуметтік әдеттілікті, бүкіл халықтың экономикалық жайлы
жағдайын қарастырумен байланыстың.²
Қылмыс және қылмыстылықпен пәрменді күресу мәселелері
егемнді,тәуелсіз мемлекетіміздің 1995 жылы 30 тамызда қабылдаған
Конститутциясында да, сондай ақ Қазақстан Республикасы Президентінің заң
күші бар жарлықтарында, басқада заңдарында арнайы көрсетілген.
Құқықтық демократиялық мемлекет құруға бағытталған құқықтық реформа
ептеп алға жылжуда. Бұл реформаның нәтижеге жетуі - әділдіктің негізгі
қағидалары – сотта әділеттіліктің, заң және сот алдындағы азаматтардың
теңдігі, кінәсіздік презумпциясының қаншалықты дәрежеде нығаюына
байланысты.
Бұл бітіру жұмысында қозғалған мәселелер бұлтартпау шараларын
қолдану үшін негіздер, бұлтартпау шараларының түрлері; бұлтартпау шараларын
таңдау кезінде ескерілетін мән жайлар көрсетілген. Бұлтартпау шараларын
қолдану тәртібі көрсетілген. Ал енді негізгі қаралған мәселе қамауға алу
және үйде қамауда ұстау.³
Үйде қамауда ұстау сезіктіге, айыпталушыға қамауға алу түріндегі
бұлтартпау шарасын таңдауға мүмкіндік беретін шарттар болған, бірақ адамды
толықтай оқшалау қажет бола қоймайтын немесе жасы, денсаулық жағдайы және
басқа да мән-жағдайлар ескеріле отырып, дұрыс емес деп ұйғарылған кезде
ҚІЖК-тің 155-бабында көзделген тәртіппен прокурордың санкциясымен не соттың
шешімі бойынша қолданылады.
Прокуратура органдарының қызметіндегі басты бағыттың бірі болып
есептелетін қылмыспен күресудің табыстылығы - қылмыс туралы арыздар мен
хабарламалардың уақытысына, тіркелуге және қамауда ұсталған адамдардың
заңға сәйкес отырғандығын қадағалауға байланысты.
¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯
¹ ҚР Конституциясы 30 тамыз 1995 ж., өзгерістер 7 қазан 1998ж.
² Назарбаев Н.А. Қазақстан – 2030 ҚР Президентінің қазақстан халқына
үндеуі. Алматы – 1997ж.
Бұлтартпау шарасы – бұл мәжбүрлі түрде әсер етудің тәсілі ретінде
айыпкерге, ал қажет болған жағдайда сезіктіге қолданылатын және қылмыстық
істі жүзеге асыру мақсатында кедергі келтіретін теріс қылықты болдырмау
үшін қолданылатын заңды шара ( істің барлық мән-жайларын анықтау, заңды
дұрыс қолдану, қылмсытық теріс қылық жасағандарды жазалау және заң
бұзушылық жасамағанды жазалауға жол бермеу ) .
Ал, З.Ф.Коврига былай түсінік береді, бұлтартпау шарасы айыпкердің
немесе сезіктінің әрекет бостандығын, процессуалдық міндеткерліктерін
орындау мүмкіндігін мәжбүр ету арқылы шектеу, - дейді.
М.А. Коволев былай түсінік береді, бұлтартпау шарасы мәжбүрлі түрде
және қылмыстық процесстің кез-келген стадиясында анықтама жүргізуші мен
тергеушінің, прокурордың, соттың қолданылатын процессуалдық әрекеті.
Әдебиеттерде бұлтартпау шарасының түсінігіне бірнеше анықтама берген.
Біздің көзқарасымыз ең толық анықтамасы тұжырымдалып берілген.
М.С.Строговичтікі: Бұлтартпау шарасы дегеніміз – заңмен белгіленген
айыпкердің (сезіктінің) бостандығын шектейтін және оның мына мақсаттарын
орындауға мүмкіндік бермеу:
– Анықтама мен тергеуден, соттан бой тасалап қалмау;
– Іс бойынша ақиқатты анықтауға кедергі жасуына;
– Қылмыс жасауын жалғастыра беруіне.
Ал, ҚІЖК не келетін болсақ, айыпкер (сотталушы) бостандықта жүрсе,
тергеуден, соттан бой тасалап қалады немесе қылмыстық іс бойынша ақақатты
анықтауға кедергі жасайды немесе қылмыс істеумен шұғылдана береді деп
шамалауға жеткілікті дәлелдер бар болса , сондай ақ үкімнің орындалуын
қамтамасыз ету үшін , анықтама жүргізуші адамның , тергеушінің ,
прокурордың , соттың айыпкер жөнінде мынадай бұлтартпау шарасының бірін
қолдануға құқығы бар:
– Ешқайда кетпеу және өзін дұрыс ұстау туралы қолхат беру;
– Жеке кепілдік беру;
– әскери қызметшіні әскери бөлім командованиясының бақылауына беру;
– Кепіл болу;үйде қамауда ұстау;
– Қамауда ұстау;
Бұлтартпау шарасын қолдану азаматтардың интенсивті бостандықтарын
шектеуімен байланысты, ал нақтысы, ол жеке бостандығына құқығын, жүріп
тұруына, тұрғылықты жерін ауыстыруға құқылы. Бұлтартпау шарасы заң негізіне
сай дұрыс мақсатта, бұрмалаусыз, құқықтық процедураны сақтай отырып жүзеге
асырылуы керек.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы заң талаптарын орындамаған немесе оның
орындалмауына ескерту негізінде тұлғаларға мемлекеттік мәжбүрлеу
шараларының қолдану мүмкіндігін қарастырады. Бұл шаралар заңда әртүрлі
нысанда және сипатта көрініс тапқан. Мәжбүрлеу шаралары құқыққа қайшы
әрекет жасаған тұлғалармен күресуге, бұзылған құқықтарды қалпына келтіруге,
сол сияқты қылмыстық процесске қатысушылардың және басқа да суъектілердің
қылмыстық сот өндіріснің орындалуын қамтамасыз ету мақсатында жүзеге
асырылады. Олар азаматтық-құқықтық және қылмыстық процессуалдық сипатта
болады. Қылмыстық процесске қатысушылардың жүріс-тұрысына әсер ету
мақсатында қолданылатын қылмыстық процессуалдық мәзбүрлеу шаралары деп
айтамыз.¹
Қылмыстық процесстің мәжбүрлеу шарасының басқа мемлекеттік
мәжбүрлеу шараларынан айырмашылығы: оның ылмыстық іс өндірісінде
қолданылып, процессуалдық сиатқа ие болы; уәкілетті органдармен өздерінің
құзыреттері шеғінде қолданылуы; іске қатысушыларға қолданылуы; заңда
көрсетілген негіздер мен тәртіпте, олардың заңдылығына, негізділігіне кепіл
бере отырып қолданылуы, өзінің ерекше мазмұны мен сипатын ие болуында.
Қылмыстық процесте мәжбүрлеу шараларын қолдану азаматтардың жеке, мүліктік
және басқа да субъективтік құқықтарын шектесумен ұштасады.²
Мысал ретінде жеке бостандығын шектеу, тұрғын үйге қол сұқпаушылық
құқығын, пошта, телеграф жөнелтуін сақтау құқығын, мүлігіне тиым салып және
т.б. шектеу.
Қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу шаралары өз сипаты бойынша бірдей
емес, олардың қолданылуы әртүрлі мақсатты көздейді. Мысалы: Ч.М. Гуткин
бұлтартпау шаралаын қолданудың келесі мақсаттарын атап көрсетеді: 1.
Айыпталушы, ( сезіктітінің) тергеуден, соттан бой тасалауына кедергі жасау
( ұстау, бұлтартпау шаралары); 2. қылмыстың алдын-алу (бұлтартпау
шаралары); 3. Дәлелдеме жинаумен, зерттеумен байланысты (тінту, алу,
куәландару, айыпталушыны сараптамалық зерттеу үшін медициналық ұйымдарға
орналастыру); 4. Үкімнің орындалуын қамтамасыз ету мақсатындағылар (мүлікке
тиым салу)³.
Процессуалдық мәжбүрлеу шараларының түрлері:
1. сеіктіні ұстау;
2. бұлтартпау шаралары;
3. басқа да мәжбүрлеу шаралары.
¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯
¹ Михайлов В.А. Процессуальный порядок применение мер пресечения в
уголовном судопроизводстве. М.,1995, с. 17
² Петрухин И. Л. Свобода личности и уголовно-процессуальные принуждение.М.,
1985, с.13-14
³ Гуткин И. М Меры пресечение в советском угловном процессе. М., 1963 , с.
3
Қылмыстық ізге түсу органдарымына негіздердің бірі болған жағдайда адамды
сезікті ретінде ұстай алады:
1). ол адам қылмыс жасау кезінде немесе тікелей жасағаннан кйін ұсталса;
2). қылмысты өз көзімен көрген адамдар, оның ішінде жәбірленушілер қылмыс
жасаушы ретінде ол адамды тура көрсетсе, не ол адам ҚР ҚІЖК 133-б. сәйкес
тәртіппен ұсталса (133 бапқа сәйкес азаматтардың қылмыс жасаған
адамдарды ұстауға құқығы бар, сол сияқты қарсылық көрсетілген
жағдайда ҚР ҚК 33б. сәйкес дене күшін немесе басқа да құралдар
қолдана алады);
3). Ол адамда немесе оның киімінде, өзінде немесе оның тұратын жерінде
қылмыстың іздері табылатын болса¹.
Қылмыстың анық іздері ретінде зттай дәлелдемелерді түсінеміз. Олар:
қару немесе басқа атыс құралдары, жалған құжаттар, хаттар, қанның іздері
және ұрланған заттар болуы мүмкін ².
4). Жедел іздестру қызметінің заңға сәйкес алынған матриалдарында ол адамға
қатысты жасаған немесе дайындап жатқан ауыр немесе аса ауыр қылмыс туралы
анық деректер болған кезде;
5). Адамның қылмыс жасағанына сезіктенуіне негіз беретін өзге де деректер
болған кезде, ол адам жасырынуға әрекет жасаған, не оның тұрақты тұратын
жері болмаған және жеке басы анықталмаған жағдайда.
Қылмыстық процессуалдық мәжбүрлеу шараларының арасында ерекше
орынға ие болатын бір түрі ол-бұлтартпау шаралары. Ол мәжбүрлеу
институтының бір құрамдас бөлігі бола отырып, қылмыстық процесте сот
әділдігі міндеттерін неғұрлым дұрыс өткізу мақсатындағы қолданылатын құралы
болып табылады. Қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін дұрыс орындау бір
шама деңгейде заға сәйкес бұлтартпау шараларын қолдануға байланысты болады.
Сонымен бұлтартпау шаралары – айыпталушы ( ерекше жағдайда сезіктінің )
анықтаудан, алдын-ала тергеуден немесе соттан бой тасалап кетпеуге, оның іс
бойынша шындықты анықтауға кедергі жасауы немесе қылмыстық әрекеттерін
жалғастырады деп ойлауға негіздер болған кезде, сондай-ақ үкімнің
орындалуын қамтамасыз ету үшін айыпталушыға қатысты заңға сәйкес
қолданылатын, олардың бостандығын шектейтін заңда белгіленген процесуалдық
мәжбүрлеу шараларының бір түрі.
Бұлтартпау шаралары басқа процессуалдық мәжбүрлеу шараларынан
келесідей белгілері арқылы айырмашылықтары бар. Біріншіден, олардың қолдану
мақсаты – айыпталушы іс жүргізуге келтіретін кедергілердің алдын-алу,
екіншіден, қолдану негіздері, үшіншіден, жеке сипатқа ие болу, яғни
айыпталушы немесе сезіктінің жеке бостандығын шектеу, сол сияқты бұлтартпау
шараласын таңдау кезіндегі мән-жайлар³.
¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯
¹Гуценк К. Ф. Уголовный процесс. М., 1997, с., 162
² Соловьев А., Гельфанд И. Задержание подозреваемого и применение мер
пресечение. Киев 1964, с.18
³ Гуценко К. Ф. Уголовный процесс.М., 1997 с.,
Ал П. М. Давыдов бұлтартпау шараларын айыпталушының, сезіктінің,
сотталушының тергеуден, соттан жалтарып кетпеу үшін, сол сияқты шындықты
анықтауға кедергі келтірмеу үшін, алдын-ала тергеу органдары, прокуратура
және соттың қолданатын мәжбүрлеу шаралары деп түсінік береді ¹.
Басқа да ерекшеленетін белгілерін М. С. Строгович айтып кеткен
бұлтартпау шарасы – бұл жазалау шарасы емес, жаза тек сотпен кінәлі деп
танылған адамға ғана тән, ал бұл тек айыпталушыға ғана қолданылады².
Жоғарыда айтылғандардың негізінде бұлтартпау шараларын жазадан
келесідей белгілер арқылы ажыратамыз:
1). Бұлтартпау шаралары айыптлушыға ( ерекше жағдайда сезіктіге )
қолданылады, ал жаза сот үкімімен еінәлі деп танылған адамдарға
қолданылады.
2). Бұлтартпау шарасы алдын-ала тергеу органы, прокуратура және сотпен
қолданылады, ал жазаны тек сот қолданылады.
3). Жаза үкімімен тағайындалады, ал бұлтартпау шарасы қаулы арқылы
тағайындалады³.
Бұлтартпау шараларын қолданған кездегі мәжбүрлеу айыпталушының
бас бостандығын щектеуден тұрады дедік. Бас бостандығын шектеу тек қамауға
алған кезде ғана емес, сонымен қатар басқа да бұлтартпау шараларын
қолданған кезде орын алады: ешқайда кетпеу және өзін-өзі дұрыс ұстау туралы
қолхат, жеке кепілдік, үйде қамауда ұстау т.б. Алайда айыпталушының жеке
бостандығын шектеу деңгейі, сол сияқты шектеудің жүзеге асу тәілдері әр
оқиғада әр түрлі болып келеді.
Қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес бұлтартпау шаралары ерекше
жағдайда сезіктіге қатыстыда қолданылуы мүмкін. ҚІЖК-нің 142-бабына сәйкес
Сезіктіге қатысты бұлтартпау шараларын қолдану кодексінің 139-бабында
көзделген негіздер болған кезде және 141-бабында көзделген мән-жәйларды
ескере отырып қолданылуы мүмкін. Бұлтартпау шараларын және оның қыйсысын
қолданудың қажеттігі туралы мәселені қолданудың қажеттігі туралы мәселені
шешу кезінде ҚІЖК 139бабында аталған мән-жайлармен қатар, тағылған
айыптаудың ауырлығы, айыпталушының жеке басы, жасы, денсаулық жағдайыб
түрақты тұратын жерінің бар-жоқтығы, мүліктік жағдайы және басқа да жайлар
ескерілуі тиіс. Бұл ретте айыптау сезіктіге бұлтартпау шарасы қолданған
кезден бастап 10 тәуліктен кешіктірілмей, ал егер сезікті адам ұсталып
кейін қамауға алынса, ұсталған кезден бастап осындай мерзімде тағылуға
тиіс.
¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯
¹ П. М . Давыдов Меры пресечения в советском уголовном процессе.
Автореферат кандидатской диссертации. Л. 1953, с. 5
² М. С. Строгович Курс советского уголовного процессе. М. , 1958, с. 150
³ Гуценко К. Ф. Уголовный процесс. 1997, с. 166.
Бұлтатпау шараларын қолдану адамдардың құқықтары мен бостандықтарын
бұзбау үшін заң арқылы қолданудың қатаң тәртібі орнатылған.
1). Заңда көрсетілген негіздер арқылы қолданылады (ҚІЖК-нің 139-бабы);
2). Бұлтартпау шарасын таңдауда белгілі мән-жайлардың ескерілуі ( ҚІЖК-нің
141-бабы);
3). Таңдалған шара заңды және негізді болу үшін алдын-ала тергеу органдаы,
прокурор және сот шара қолдану туралы қаулы шығарады ( ҚІЖК 143-бабы).
Мысалы: ешқайда кетпеу және өзін-өзі дұрыс ұстау туралы қолхат, жеке
кепілдік беру және т. б.
4). Қатаңырақ бұлтартпау шараларын қолдану олардың заңды және негізді болу
үшін арнайы кепілдік, яғни қамауға алу сияқты түріне прокурордың
санкциясының болуы ¹.
Сонымен ҚР ҚІЖК-нің 139-бабаында: бұлтартпау шараларын қолданудың
негіздері атап көрсетілген
1. Айыпталушы анықтаудан, алдын-ала тергеуден немесе соттан жасырынады;
2. Істі сотта объективті зерттеуге және талдауға бөгет жасайды;
3. Қылмыстық әрекетпен шұғылдануды жалғастырады деп ойлауға жеткілікті
негіздер болған кезде, сондай-ақ;
4. Үкімнің орындалуын қамтасыз ету.
Жоғарыда атап кеткендей бұлтартпау шараларын қолдану тәртібіне келсек,
ҚІЖК-нің 143-бабына сәйкес жүргізіледі. Айыпталушыға бір мезгілде екі
және одан да көп бұлтартпау шараларын қолдануға болмайды. Қылмыстық
процесті жүргізуші орган бұлтартпау шараларын қолдану туралы адамға, ол
сезікті немесе айыпталатын қылмыс пен бұлтартпау шарасын қолдану үшін
негізгі көрсетілуін қамтитын қаулы шығарады. Қаулының көшірмесі
шығарылған адамға тапсырылады және бір мезгілде шешімге шағымданудың
тәртібі түсіндіріледі.
Ал бұлтартпау шарасын таңдау кезінде ескерілетін мән жайлар
туралы айтсақ, заңның 139-бабында көрсетілген мән жайлардан басқа,
тағылған айыптаудың ауырлығы, айыпталушының жеке басы, оны жас мөлшері,
денсаулық жағдайы, немен шұғылданатындығы, мүліктік жағдайы, тұрақты
тұратын жерінің бар-жоғы және басқа мән-жайлар есекрілуі тиіс.
Бұл мән-жайларды өздерінің ерекшеліктеріне ьайланысты негізгі,
басты және басқа да мән жайлар деп бөлеміз. Нгеізгі немесе басты мән
жайларға қолдану қажеттілігіне сәйкес:айыпталушының(сезіктінің)
¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯
¹Гуценко К.Ф. Уголовный процесс. М., 1997, с.166.
тергеуден, соттан жалтаруы, іске қатысты шындықты анықтауға кедкргі
келтіруі, қылмыстық әрекетті жалғастыруды және үкімнің орындалуына
кедергі келтіруді жатқызамыз. Басқа да мән жайларға бұлтарпау шарасын
таңдауға көмектесетін мән жайларды жатқызамыз. Олар:айыптаудың ауырлығы,
айыпталушының жеке басы, жас мөлшері және т.б.¹
Осы мән жайлар тиісті дәледемелермен бекітілгенде бұлтартпау
шараларының негізін құрайды. Мысалы: заңда көрсетілген айыпталушының
(сезіктінің) тергеуден, соттан жалтару негізіне байланысты жеткілікті
дәлелдемелердің болуы қажет. Ол тиісті адамның жұмыс орнынан өз еркімен
шығып кетуі немесе тұрақты жерінен кетіп қалуы сияқты фактілер
негізболып табылады, ал айыпталушы (сезікті) қылмыстық әрекетін
жалғастырыады деген негізге, ол адамның қылмыстық топпен қарым қатынасы
болса , бұрын сотталған деген мәліметтер дәлелдеме ретінде болады.
Айыпталушының іске қатысты шындықты ашуға кедергі келтіреді деген
негізгі куәларды , жәбірленушілерді және сарапшыларды дұрыс емес
жауап беруге ықпал жасаса, заттай дәлелдемелерді жоюға немесе өзгертуге
әрекет жасаса дәлелдеме болып табылады ².
Осылайша ҚІЖК-нің 139-бабындағы көрсетілген мән жайлар дәлелдеме
ретінде тиісті адамның денсаулығының нашарлығы, жасының үлкендігі ,
тұрақты тұратын жерпі мен жұмысының болуы тергеуден жалтаруы мүмкін
деген негіздерден алшақтауға мүмкіндік береді. Бұлтартпау шараларын
таңдауда бір маңызды нәрсе ол-шешімді таңдау құқығы, яғни шараны таңдау
міндет емес, құқық болып табылуы. Осыған орай тиісті өкілетті тұлға
бұлтартпау шарасын қолданбауға немесе қатаң түрін қолдануға құқығы бар.
ҚІЖК-нің 140-бабына сәйкес келесідей бұлтартпау шараларының түрлері
көрсетілген:
1) ешқайда кетпеу және өзін дұрыс ұстау туралы қол қойдыру
-қылмыстық процесті жүргізуші органның сезіктіден, айыпталушыдан
анықтаушының, тергеушінің немесе соттың рұқсатынсыз тұрақты немесе
уақытша тұратын жерінен кетпеуге, белгіленген мерзімде қылмыстық
процесті жүргізуші органның шақыруы бойынша келуге жазбаша міндеттемесін
алуынан тұрады.
2) жеке кепілдік беру-сенімге ие болған адамдардың олар сезіктінің немесе
айыпталушының өзін дұрыс ұстауына және олардың қылмыстық процесті
жүргізуші органның шақыруы бойынша келетініне кепілдік беретіндігі
туралы жазбаша міндеттемесінен тұрады. Кепілдік берушілердің саны
екеуден кем болмауы тиіс.
¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯
¹ Ю.Д. Лившиц Меры пресечения в советском уголовном процессе. М., 1964, с.
18-19
² П.А. Лупинская Уголовно-процессуальное право РФ. М., 1997, с. 212-213
3) Әскери қызметшіні әскери бөлім командованиесін бақылауға беру-әскери
қызметшілер немесе оқу жиынына шақырылған әскери міндеттілер болып
табылатын сезіктілерді, айыпталушыларды байқауы ҚР Қарулы күштері мен
Ішкі әскерлерінің жарғыларында көзделгенжәне ол адамдардың тиісті
мінез-құлқы мен олардың қылмыстық процесті жүргізуші органның шақыруы
бойынша келуін қамтамасыз етуге тиісті шаралардың қолданылуынан
тұрады.
4) Кәмелетке толмағанды қарауға беру - ата-анасының, қамқоршыларының,
қорғаншыларының немесе басқа да сенімге ие адамдардың,сондай-ақ ол
тұрып жатқан арнаулы балалар мекемесі әкімшілігін қарауына беру,
аталған адамдардың біреуінің кәмелетке толмағаның тиісті мінез-құлқы
мен оның қылмыстық процесті жүргізуші органның ақыруы бойынша келуін
қамтамасыз етуін қабылдайтын жазбаша міндеттеме қабылдауынан тұрады.
5) Кепіл-кепіл сезіктінің, айыпталушының өзі не асқа жеке немесе заңды
тұлға соттың депозитіне сезікті, айыпталушы анықтау, тергеу
органдарына немесе сотқа олардың шақыруы бойынша келуі жөніндегі
міндеттерін орындауын қамтамасыз етуге енгізетін ақшадан тұрады.
6) Үйде қамауда ұстау-сезіктіге, айыпталушыға қамауға алу түріндегі
бұлтартпау шарасын таңдауға мүмкіндік беретін шарттар болған, бірақ
адамды толыұтай оқшаулау қажет бола қоймайтын немесе жасы, денсаулық
жағдайы, отбасылық жағдайы және басқа да мән-жайлар ескеріле отырып
дұрыс емес деп ұйғарылған кезде заңның150-бабына сәйкес прокурордың
санкциясымен не соттың шешімі бойынша қолданылады.
7) Қамауға алу бұлтартпау шарасы ретінде прокурордың санкциясымен не
соттың шешімі бойынша ғана заңның 150-бабында көрсетілген негіздерге
сәйкес қолданылатын бұлтартпау шарасының бір түрі.
Көбінесе бұлтартпау шаралары алдын-ала тергеу және басты сот талқылауы
сатыларында қолданылады. Айыптау үкімі шығарылған сотталған адамға үкім
заңды күшіне енгенше, үкімнің орындалуын қамтамасыз ету үшін қолданылуы
мүмкін.
Бұлтартпау шарасын қолдануға жеткілікті себептер және мақсаты болса,
яғни бұларға жету қажет болғанда, тергеуші, анықтама органы және соттың
бұлтартпау шарасын қолдануы тек құқығы ғана емес, міндеттілігіне де жатуы
мүмкін.!
Бірнеше құқықтық шарттарды сақтай отырып бұлтартпау шарасын қолдануға
негіз болады.
Біріншіден, бұлтартпау шарасы тек қылмыстық іс қозғалғаннан кейін ғана
қолданылуы мүмкін. Бұл адамға қол тигізбеу құқығына кепіл болады және оны
негізсіз, еріксіз қамауға да және басқа да мәжбүр ету шараларын
қолданбауға кепіл болады.
Екіншіден, бұлтартпау шарасы қылмыстық жазаға қарағанда жңілдеу болу
керек. Егер қылмыстық кодекстің санкциясында бас бостандығынан айыру екі
жылдан аспаса, онда бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алуды қолдануға
рұқсат етілмейді.
Үшіншіден, кез-келген бұлтартпау шарасын қолданудың шарты адамды
айыпкер немесе сезікті ретінде тарту.
Бұлтартпау шарасы жазалау шарасынан біраз белгілері бойынша
ажыратылады: 1) бұлтартпау шарасы айыпкер, сезіктіге қолданылады, ал
жазалау шарасы соттың үкімімен қылмыс жасады деп айып тағылған адамдарға
қолданылады, 2) бұлтартпау шарасының мақсаты жазалау шарасынан өзгеше.
Мұнда бұлтартпау шарасының мақсаты-айыпкерге тергеу органы мен сотқа кепіл
тұратын процессуалдық әрекетін қамтамасыз ету. Жазалау шарасы жасаған
қылмысы үшін сазайын тарту арқылы, оны түзеу жолына қою және тәрбиелеу
мақсатын көздейді және сотталушының жаңа қылмыс жасаумен ескерту; 3)
жазалау шарасы тек үкім арқылы қолданылады, ал бұлтартпау шарасы анықтама
жүргізуші мен тергеушінің, прокурордың қаулысы немесе соттың шешімі бойынша
тағайындалады; 4) бұлтартпау шарасы уақытша ғана болады және ол өзгертілуі
немесе тоқтатылуы мүмкін анықтама мен тергеу жүргізу станциясында және
сотта іс қаралып жатқан кезде, ал үкім егер заңды және рәсімделген болса,
онда өзгеріске жатапйды.
Қылмыстық іс жүргізу барысында қамауға алу бұлтартпау шараларын қолданудың
ерекшкліктері.
2.1. Қамауға алу бұлтартпау шарасы; мәні және оның
қолданылуының процессуалдық тәртібі
Қамау-бұлтартпау шараларының ішіндегі ең ауыр түрі болып табылады.
Өйткені қамау адамның бас бостандығын айырумен тікелей байланысты. Оны
қолдану арқылы Конституциямызда берілген азаматтардың жеке бостандығы, жеке
басына тиіспеушілік құқұықтарына қол сұғушылық пайда болады.
Айыптаушылар мен сезіктілерді қамауда ұстау нақты заңдарда
көрсетілген тәртіп пен шарттарда жүргізіледі. Ол біріншіден, ҚІЖК- нің
негізінде және ҚР 30.03.1999 ж. заңыСекзіктілер мен айыпталушыларды
қамауда ұстаудың тәртібі және жағдайы туралы арқылы реттеледі. Заңда;
айыпталушылар мен сезіктілердің құқықтық мәртебесі, қамау ұстау орындары,
олардың ішкі тәртібі мен режимі, құықтары мен міндеттері, сол сияқты
қамауда ұстау қағидалары, қорғаушыларымен , туыстарымен және өзге де
адамдармен жолығысу және қауіпсіздігін қамтамасыз ету шаралары көрсетілген.
Осыған орай айыпталушылар мен сезіктілерді қамауға алудың негіздері мен
тәртібі, сол сияқты қамаудың заңдылығы мен негізділігін қадағалайтын
пркуратура органдарының құзіреттері айтылған.
Заңға сәйкес қамауға алу бұлтартпау шарасы прокурордың санкциясы мен
не соттың шешімі бойынша ғана және тек заңмен үш жылдан артық мерзімге! бас
бостандығына айцыру түріндегі жаза көзделген қылмыс жасағанына айыпталушыға
(сезіктіге) қатысты қолданылады. Ерекше жағдайларда бұл бұлтартпау шарасы
заңмен үш жылдан артық емес мерзімге бас бостандығына айыру түрінде жаза
көзделген қылмыстар туралы іс бойынша айыпталушыға (сезіктіге) қатысты,
егер;
1)оның ҚР-ң аумағында тұрақты тұратын жері болмаса;
2)оның жеке басы анықталмаса;
3)ол бұрын таңдалған бұлтартпау шарасын бұзса;
4)ол қылмыстық қудалау органдарынан немесе соттан жасырынуға тырысса немесе
жасырынса қолданылуы мүмкін.
Осылайша, қамауға алук бұлтартпау шарасын қолданудың негіздері
анықталды. Қамауда ұстау заңдылық, кінәсіздік презумпциясы, азаматтардың
заң алдындағы теңдігі, ізгілік, жеке бастың ар намысы мен абыройын
құрметтеу қағидаларына, халықаралық құқық нормаларына сәйкес жүзеге
асырылады.
Қамауға алу заңда көрсетілген мерзіммен шектклген. Көрсетілген
негіздерді қолдану белгілі бір дәлелдемелер қажет етеді¹.
Тергеуші, анықтаушы бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алуды таңдау
қажет болған кезде шараны таңдау туралы қаулы шығарады. Қаулыда
айыпталушыны (сезіктіні) күзетпен ұстау қажеттігі туындаған себептер мен
негіздер баяндалуы тиіс. Қаулымен бірге аталған бұлтартпау шарасын
таңдаудың негізділігін растайтын материалдар қоса баріледі. Бұлтартпау
шарасын таңдау жөніндегі қаулы үш бөлімнен тұруы керек; кіріспе, сипаттаушы
және қорытынды. Ол кез келген айыпталушыға түсінікті болатындай нақты
тілмен жазылуы керек. Кіріспе және сипаттаушы бөлім іс жүзінде бірігіп,
\\қаулы еттің деген сөзге дейін бөлімнен тұрады. Бұл бөлім бұлтартпау
шараларын қолдану туралы қаулының негізгі мазмұнын ашатын бөлім болып
табылады. Егер бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алуды таңдау туралы қаулы
сезіктіге, ұсталған адамға қатысты ҚІЖК- нің 132, 134-баптарына сәйкес
шығарылса, ұстау мерзімі аяқталғанға дейін алты сағаттан кешіктірілмей
прокурорға ұсынылуы тиіс. Заңның 150-бабының 1 бабында көрсетілген
қылмыстарға қатысты қамауға алуды қолдануды ттергеушініңміндеті ретінде
қарастыруға болмайды.
Бұлтартпау шарасы туралы қаулы үш данада жасалады: біреуі істе қалады,
екіншісі айыпталушыға беріледі, үшіншісі прокурордың қадағалау өндірісінде
болады, ал қамауға алу туралы қаулы төрт данада жасалады, себебі басқа
жағдайда қамау мекемесіне жіберіледі. Қаулының көшірмесін жіберілгендігі
жөнінде қорытынды бөлімінде жазылады².
Сондықтан, бұл бұлтартпау шарасын таңдағанда мұқият түрде барлық мән-
жайлар ескерілуі тиіс.Себебі ауыр және аса ауыр қылмыстар жасаған
тұлғаларға қамауға алуды қолдану арқылы қылмыскерлерді қоғамнан тез арада
шеттетуге, істі дұрыс шешуге мүмкіндік береді³.
Заң бойынша бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алуды таңдау
туралы қаулы материалдары прокуратураға түскен кезден бастап алты сағаттың
ішінде кешіктірілмей прокурордың қарауына жатады.Ал қамауға алуға санкция
беру мәселесіне келсек,санкция беру құқығы ҚР- ң Бас прокурорына, Бас
әскери прокурорға, олардың орынбасарларына, облыстық прокурорға,олардың
орынбасарларына, аудандық және қалалық прокурорларға , сондай ақ
облыстардың, аудандық және қалалық прокурорлардың құқығында әрекет ететін
әскери, көліктік және басқа да прокурорларға беріледі. Прокурордың
санкциясы жоқ кезде анықтаушы, тергеуші 72 сағаттан артық ұстай
алмайды.
¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯
¹ Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. Т. 1: Оснавные
положения науки советского уголовного процесса. М., 1968., с. 280
² Лившиц Ю. Д. Мры пресечения в советском уголовном процессе. М., 1964, с
106
³ Лупинская П. А. Уголовно–процессуальное право РФ. М., 1997, с. 218
Осыған орай \\Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы ҚР
Президентінің 21 желтоқсан 1995 ж. заң күші бар Жарлығының 39-бабына
сәйкес; прокурор жазбаша түрде санкция береді¹. Прокурор қамауға алуға
санкция мәселесін шешу кезінде қамауға алу үшін негіз бар барлық
материалдармен танысуға және айыпталушыдан (сезіктіден) жеке жауап алуға
міндетті. Бұл қамауға алудың заңдылығы мен негізділігіне деген басты кепіл
болып табылады.
Айыпталушыны (сезіктіні) қамауға алу туралы шешім қабылдаған
прокурор олардың әрбіреуінің процессуалдық жағдайын ескеруі тиіс.
Бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу айыпталушыларға ҚІЖК-нің 139-
бабына сәйкес қолданылады, 142-бабында көрсетілгендей ерекше жағдайларда
қамауға алу ауыр қылмысты жасаған сезікті тұлғаға қатысты оны айыптауға
дейін қолданылуы мүмкін. Бұл жағдайларда айыптау бұлтартпау шарасы
қолданылған сәтен 10 күннен кешіктірілмей берілуі тиіс, ал егер бұл
мерзімде айыптау жасалмаса шара күшін жояды.
Бұлтартпау шарасын таңдағанда, қамауға алу тек заңда көрсетілген
жағдайда қолданылуы мүмкін. Прокурор тергеушіні, анықтаушыны, егер ол істі
тергеу барысында заңды бұзса тергеуден шеттете алады. Бұл ереже бұлтартпау
шарасы заңсыз қолдану, әсіресе заңсыз қамауға алу жағдайларына тікелей
қатысты.
Айыпталушының тергеушінің, прокурордың және соттың шешімдеріне шағым
жасауға құқығы бар. Ол ауызша не жазбаша түрде прокурорға немесе сотқа
берілуі мүмкін (103-б.).
ҚІЖК-нің 68-бабына сәйкес тергеуші не анықтаушы айыпталушыға
айыптау кезінде оның құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді. Осыған орай
шағымдану тәртібі айқындалды. Прокурор қамауға алуды қолдану туралы санкция
береді немесе беруден бас тартады. Шығарылған қаулы анықтаушыға,
тергеушіге, айыпталушыға(сезіктіге) жолданады және жедел атқаруға жатады.
Егер сотталушыға қатысты бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алуды
қолдану туралы мәселе сотта туындаса, ол туралы шешімді тараптардың өтініші
бойынша немесе өз бастамасымен сот қабылдап, ол туралы қаулы шығарылады.
Егер сезіктіге, айыпталушыға қамауға алу түрінде бұлтартпау шарасын қолдану
туралы өтінішті қанағаттандыруға жеткілікті негіздер болмаса, прокурор мен
сот неғұрлым жеңілірек бұлтартпау шарасын қолдануға құқылы. Прокурор мен
сот айыпталушыға (сезіктіге) қолданылған қамауға алу түріндегі бұлтартпау
шарасын немесе үйде қамауда ұстауды кепілге алмастыруға құқылы.
¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯
¹ ҚР президентінің заң күші бар Жарлығы Қазақстан Республикасының
прокуратурасы туралы 21 желтоқсан 1995 ж., 39 –б.
Анықтаушы, тергеуші, прокурор айыпталушының (сезіктінің) туыстарына
қолданылған бұлтартпау шарасы туралы хабарлауға мсіндетті. Тергеудің
алғашқы кезеңіндегі құпиясынсақтауды қамтамасыз ету үшін прокурордың
санкциясымен іс жүзінде ұсталған кезден бастап 10 тәуліктен аспайтын
мерзімге кешіктірілуі мүмкін¹.
Қамауға алу заңды және негізді болуы керек. Егер қамауға алудың
заңдылығына, негізділігіне күмән туатын болса, заңда көрсетілген тәртіпте
сотқа шағымдануға болады. Шағым сотқа қамауға алу қолданылып отырған
тұлғамен немесе оның қорғаушысымен, заңды өкілі арқылы да берілуі мүмкін.
Осыған орай қамауға алудың заңдылығы деп қылмыстық іс жүргізу
заңында көрсетілген нормаларды сақтауды айтамыз, ал негізділік – қамауға
алуға керек құжаттар болып табылады. Соттың тергеуі нәтижесінде ол
төмендегідей шешімдердің бірін қабылдайды.
1) қамауға алу бұлтартпау шарасын өзгерту және қамаудан босату туралы ;
2) шағымды қанағаттандырусыз қалдыру туралы қаулы шығарады².
Бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу қолданылған сезіктілер мен
айыпталушылар тергеу изоляторларында ұсталады. Оларды ұстаудың тәртібі мен
ережелері ҚР-ң 30.03.1999 ж . Сезіктілер мен айыпталушыларды қамауда
ұстау тәртібі мен жағдайы туралы заңында көрсетілген. Заңға сәйкес тергу
изоляторы – бұлтартпау шаралары ретінде қамауға алу қолданылған сезіктілер
мен айыпталушыларды ұстауға арналған мекеме болып табылады.
Қамауға алынған сезіктіні, айыпталушыны тергеу изоляторына әкелу жердің
шалғайлылығына немесе қатынас жолдарының болмауына байланысты мүмкін
болмаған жағдайда, мұндай адамдар прокурордың қаулысы бойынша, сондай –ақ
прокурор, оның орынбасары санкцияландырған анықтаушының, тергеушінің
қаулысы бойынша 30 тәулікке дейін уақытша ұстау изоляторында ұсталады. Ал
уақытша ұстау изоляторы дегеніміз – қылмыс жасалы деген сезік бойынша
ұсталғандарды күзетте ұстауға арналған арнаулы мекеме.
Қылмыстық іс жүргізу заңында апрнайы категориялардағы тұлғаларға
қамау бұлтартпау шарасын қолданудың бөлек тәртібі көрсетілген. Ол тұлғалар
ҚІЖК-ң 496-499-бб., 501-502бб. сәйкес: ҚР Парламентінің депутаттары,
Конституциялық кеңесінің төрағасы немесе мүшесі,судьялары, Бас прокурор
және дипломатиялық имунитеті бар адамдар.
\\ҚР-ң Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР
–Президентінің Конституциялық заң күші бар Жарлығының 32 бабына сәйкес
қамауға алуды қолдану үшін ҚР Бас прокуроры берген ұсыныстың негізінде
қолданады. Конгституциялық Кеңестің төрағасы
¹ Алексеев Н.С., Лукашевич В.З. Советский уголовный процесс. Л., 1989, с.
178
немесе мүшесіне \\ҚР –Конституциялы Кеңесі туралы Президенттің
Конституциялық заң күші бар Жарлығының 12 бабына сәйкес Бас прокурордың
ұсынысын Парламент депутаттары қабылдағанда, ғана бұлтартпау шарасын
қолдануға болады. Судьяларға қатысты қамауға алу бұлтартпау шарасы ҚР –ғы
Соттар және Судьялар мәртебесі туралы ҚР Президентінің Конституциялық заң
күші бар Жарлығына сәйкес : Президенттің және Парламент Сенаты қамауға
алуға санкция береді.
Кәмелетке толмағандарға бұлтартпау шараларын қолдану ҚІЖК –ң 132,
150 баптарында көрсетілген негіздер болса, ауыр немесе аса ауыр қылмыс
жасаған кезде ғана, ерекше жағдайларда қолданылуы мүмкін. Оларды ұстаудаң
мерзімін ұзарту алты айдан аспауы тиіс. Кәмелетке толмағандар негізінен
бөлек ұсталады.
Заң шығарушы орган қамауға алудың мерзімін нақты белгілеп берген.
Оның мерзімі екі айдан аспауы тиіс, бірақ ерекше жағдайларда заңда
көрсетілген тәртіпте ұзартылуы мүмкін. Егер 2 айға дейінгі мерзімде
аяқтау мүмкін болмаған жағдайда және негіз болмағанда бұл мерзімді
аудундық, қалалық прокурор және олармен теңестірілген әскери және өзге де
прокурорлар тергеушінің дәлелді өтініші бойынша 3
айға дейін, ал облыс прокуроры және оларға теңестірілген прокурорлармен
олардың орынбасарлары тергеушінің аудандық, қалалық прокурорлар мен оларға
теңестірілген әскери және өзге де прокурорлар қолдаған дәлелді өтініш
бойынша 6 айға дейі ұзартуы мүмкін.
Қамауға алу мерзімін 6 айдан астам мерзімге ұзартуды тек істің
ерекше күрделілігіне орай тергеу бөлімі бастығының облыс прокуроры және
одлармен теңестірілген прокурорлар қолдаған дәлелді өтініш бойынша Бас
прокурордың орынбасары, Бас әскери прокурор 9 айға дейін ұзарта алады.
Қамауға алу мерзімінің 9 айдан астам уақытқа ұзартуға облыстық
прокурордың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бітіру жұмысының тақырыбы: Қамауға алу – бұлтартпау шарасының бір
түрі ретінде тақырыбына жазылған бітіру жұмысы.
Жұмыс көлемі:
Пайдаланылған нормативтік-құқықтық актілер саны:
Осы бітіру жұмысын жазу барысында Қазақстан Республикасының
Конституциясын, Қазақстан Республикасының ҚІЖК және заңгерлер мен
ғвлымдардың ғылыми еңбектерін және оқу құралдарын қолдандым.
Зерттеу обьектісі: бұлтартпау шарасының түсінігі, мәні және маңызы,
соның ішіндегі қамауға алудың маңызы мен қолдану негіздері.
Жұмыс кіріспе, екі тарау және қорытынды бөлімдерінен тұрады.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
І тарау. Қылмыстық процестегі бұлтартпау шаралары
1.1. Бұлтартпау шараларының түсінігі, мәні және
маңызы ... ... ... ... ... ...
1.2. Бұлтартпау шараларының қолдану
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
ІІ тарау. Қылмыстық істер жүргізу барысында қамауға алу, бұлтартпау
шараларының ерекшеліктері
2.1. Қамауға алу бұлтартпау шарасы: мәні және оны қолданудың процессуалдық
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
2.2. Қамау бұлтартпау шарасын өзгертудің және жоюдың процессуалдық
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Бұлтартпау шарасын кейбір субьектілерге қолданар кезде ескерілетін
мән-жайлар және оған прокурордың жүргізетін қадағалауы ... ... ... ... ... .
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
Қолданылған нормативтік-құқықтық
актілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Арнайы
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
Бұлтартпау шарасын қолданудың теориялық және практикалық
мәселелері.
Қазақстан Республикасы Конститутциясы¹ адамның негізгі құқықтары мен
бостандықтарының сақталуы мен заңды мүдделерінің қорғалуы заңның үстемдігі
қамтамасыз етілетін мемлекеттік ғана мүмкін. Өз кезегінде мұндай мүмкіндік
мемлекеттік механизмде биліктердің бөлінуі мен өзара іс-қимылын толық
көлемінде істей алатын және осының ішінде сот билігінің де ерекше рөлі
арқылы іске асырылады. Айтылған негіздерге байланысты тәуелсіз сот
билігінің қалыптасуы мен дамуының өзектілігі өсуде. Әсіресе, сот билігін
жүргізуші судьялардың дербестігін, олардың өз құзыреті шеңберінде шешім
қабылдағанда ешбір ықпал кедергісіз, тәуелсіз болуын қамтамасыз етудің
маңыздылығы орасан зор. Осы туралы Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақтан халқына Үндеуіне былай деп көрсеткен болатын
...тәуелсіз гүлденуші және саяси тұрақты Қазақстанды құру қажеттілігі,
оған тән ұлттық, әлеуметтік әдеттілікті, бүкіл халықтың экономикалық жайлы
жағдайын қарастырумен байланыстың.²
Қылмыс және қылмыстылықпен пәрменді күресу мәселелері
егемнді,тәуелсіз мемлекетіміздің 1995 жылы 30 тамызда қабылдаған
Конститутциясында да, сондай ақ Қазақстан Республикасы Президентінің заң
күші бар жарлықтарында, басқада заңдарында арнайы көрсетілген.
Құқықтық демократиялық мемлекет құруға бағытталған құқықтық реформа
ептеп алға жылжуда. Бұл реформаның нәтижеге жетуі - әділдіктің негізгі
қағидалары – сотта әділеттіліктің, заң және сот алдындағы азаматтардың
теңдігі, кінәсіздік презумпциясының қаншалықты дәрежеде нығаюына
байланысты.
Бұл бітіру жұмысында қозғалған мәселелер бұлтартпау шараларын
қолдану үшін негіздер, бұлтартпау шараларының түрлері; бұлтартпау шараларын
таңдау кезінде ескерілетін мән жайлар көрсетілген. Бұлтартпау шараларын
қолдану тәртібі көрсетілген. Ал енді негізгі қаралған мәселе қамауға алу
және үйде қамауда ұстау.³
Үйде қамауда ұстау сезіктіге, айыпталушыға қамауға алу түріндегі
бұлтартпау шарасын таңдауға мүмкіндік беретін шарттар болған, бірақ адамды
толықтай оқшалау қажет бола қоймайтын немесе жасы, денсаулық жағдайы және
басқа да мән-жағдайлар ескеріле отырып, дұрыс емес деп ұйғарылған кезде
ҚІЖК-тің 155-бабында көзделген тәртіппен прокурордың санкциясымен не соттың
шешімі бойынша қолданылады.
Прокуратура органдарының қызметіндегі басты бағыттың бірі болып
есептелетін қылмыспен күресудің табыстылығы - қылмыс туралы арыздар мен
хабарламалардың уақытысына, тіркелуге және қамауда ұсталған адамдардың
заңға сәйкес отырғандығын қадағалауға байланысты.
¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯
¹ ҚР Конституциясы 30 тамыз 1995 ж., өзгерістер 7 қазан 1998ж.
² Назарбаев Н.А. Қазақстан – 2030 ҚР Президентінің қазақстан халқына
үндеуі. Алматы – 1997ж.
Бұлтартпау шарасы – бұл мәжбүрлі түрде әсер етудің тәсілі ретінде
айыпкерге, ал қажет болған жағдайда сезіктіге қолданылатын және қылмыстық
істі жүзеге асыру мақсатында кедергі келтіретін теріс қылықты болдырмау
үшін қолданылатын заңды шара ( істің барлық мән-жайларын анықтау, заңды
дұрыс қолдану, қылмсытық теріс қылық жасағандарды жазалау және заң
бұзушылық жасамағанды жазалауға жол бермеу ) .
Ал, З.Ф.Коврига былай түсінік береді, бұлтартпау шарасы айыпкердің
немесе сезіктінің әрекет бостандығын, процессуалдық міндеткерліктерін
орындау мүмкіндігін мәжбүр ету арқылы шектеу, - дейді.
М.А. Коволев былай түсінік береді, бұлтартпау шарасы мәжбүрлі түрде
және қылмыстық процесстің кез-келген стадиясында анықтама жүргізуші мен
тергеушінің, прокурордың, соттың қолданылатын процессуалдық әрекеті.
Әдебиеттерде бұлтартпау шарасының түсінігіне бірнеше анықтама берген.
Біздің көзқарасымыз ең толық анықтамасы тұжырымдалып берілген.
М.С.Строговичтікі: Бұлтартпау шарасы дегеніміз – заңмен белгіленген
айыпкердің (сезіктінің) бостандығын шектейтін және оның мына мақсаттарын
орындауға мүмкіндік бермеу:
– Анықтама мен тергеуден, соттан бой тасалап қалмау;
– Іс бойынша ақиқатты анықтауға кедергі жасуына;
– Қылмыс жасауын жалғастыра беруіне.
Ал, ҚІЖК не келетін болсақ, айыпкер (сотталушы) бостандықта жүрсе,
тергеуден, соттан бой тасалап қалады немесе қылмыстық іс бойынша ақақатты
анықтауға кедергі жасайды немесе қылмыс істеумен шұғылдана береді деп
шамалауға жеткілікті дәлелдер бар болса , сондай ақ үкімнің орындалуын
қамтамасыз ету үшін , анықтама жүргізуші адамның , тергеушінің ,
прокурордың , соттың айыпкер жөнінде мынадай бұлтартпау шарасының бірін
қолдануға құқығы бар:
– Ешқайда кетпеу және өзін дұрыс ұстау туралы қолхат беру;
– Жеке кепілдік беру;
– әскери қызметшіні әскери бөлім командованиясының бақылауына беру;
– Кепіл болу;үйде қамауда ұстау;
– Қамауда ұстау;
Бұлтартпау шарасын қолдану азаматтардың интенсивті бостандықтарын
шектеуімен байланысты, ал нақтысы, ол жеке бостандығына құқығын, жүріп
тұруына, тұрғылықты жерін ауыстыруға құқылы. Бұлтартпау шарасы заң негізіне
сай дұрыс мақсатта, бұрмалаусыз, құқықтық процедураны сақтай отырып жүзеге
асырылуы керек.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы заң талаптарын орындамаған немесе оның
орындалмауына ескерту негізінде тұлғаларға мемлекеттік мәжбүрлеу
шараларының қолдану мүмкіндігін қарастырады. Бұл шаралар заңда әртүрлі
нысанда және сипатта көрініс тапқан. Мәжбүрлеу шаралары құқыққа қайшы
әрекет жасаған тұлғалармен күресуге, бұзылған құқықтарды қалпына келтіруге,
сол сияқты қылмыстық процесске қатысушылардың және басқа да суъектілердің
қылмыстық сот өндіріснің орындалуын қамтамасыз ету мақсатында жүзеге
асырылады. Олар азаматтық-құқықтық және қылмыстық процессуалдық сипатта
болады. Қылмыстық процесске қатысушылардың жүріс-тұрысына әсер ету
мақсатында қолданылатын қылмыстық процессуалдық мәзбүрлеу шаралары деп
айтамыз.¹
Қылмыстық процесстің мәжбүрлеу шарасының басқа мемлекеттік
мәжбүрлеу шараларынан айырмашылығы: оның ылмыстық іс өндірісінде
қолданылып, процессуалдық сиатқа ие болы; уәкілетті органдармен өздерінің
құзыреттері шеғінде қолданылуы; іске қатысушыларға қолданылуы; заңда
көрсетілген негіздер мен тәртіпте, олардың заңдылығына, негізділігіне кепіл
бере отырып қолданылуы, өзінің ерекше мазмұны мен сипатын ие болуында.
Қылмыстық процесте мәжбүрлеу шараларын қолдану азаматтардың жеке, мүліктік
және басқа да субъективтік құқықтарын шектесумен ұштасады.²
Мысал ретінде жеке бостандығын шектеу, тұрғын үйге қол сұқпаушылық
құқығын, пошта, телеграф жөнелтуін сақтау құқығын, мүлігіне тиым салып және
т.б. шектеу.
Қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу шаралары өз сипаты бойынша бірдей
емес, олардың қолданылуы әртүрлі мақсатты көздейді. Мысалы: Ч.М. Гуткин
бұлтартпау шаралаын қолданудың келесі мақсаттарын атап көрсетеді: 1.
Айыпталушы, ( сезіктітінің) тергеуден, соттан бой тасалауына кедергі жасау
( ұстау, бұлтартпау шаралары); 2. қылмыстың алдын-алу (бұлтартпау
шаралары); 3. Дәлелдеме жинаумен, зерттеумен байланысты (тінту, алу,
куәландару, айыпталушыны сараптамалық зерттеу үшін медициналық ұйымдарға
орналастыру); 4. Үкімнің орындалуын қамтамасыз ету мақсатындағылар (мүлікке
тиым салу)³.
Процессуалдық мәжбүрлеу шараларының түрлері:
1. сеіктіні ұстау;
2. бұлтартпау шаралары;
3. басқа да мәжбүрлеу шаралары.
¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯
¹ Михайлов В.А. Процессуальный порядок применение мер пресечения в
уголовном судопроизводстве. М.,1995, с. 17
² Петрухин И. Л. Свобода личности и уголовно-процессуальные принуждение.М.,
1985, с.13-14
³ Гуткин И. М Меры пресечение в советском угловном процессе. М., 1963 , с.
3
Қылмыстық ізге түсу органдарымына негіздердің бірі болған жағдайда адамды
сезікті ретінде ұстай алады:
1). ол адам қылмыс жасау кезінде немесе тікелей жасағаннан кйін ұсталса;
2). қылмысты өз көзімен көрген адамдар, оның ішінде жәбірленушілер қылмыс
жасаушы ретінде ол адамды тура көрсетсе, не ол адам ҚР ҚІЖК 133-б. сәйкес
тәртіппен ұсталса (133 бапқа сәйкес азаматтардың қылмыс жасаған
адамдарды ұстауға құқығы бар, сол сияқты қарсылық көрсетілген
жағдайда ҚР ҚК 33б. сәйкес дене күшін немесе басқа да құралдар
қолдана алады);
3). Ол адамда немесе оның киімінде, өзінде немесе оның тұратын жерінде
қылмыстың іздері табылатын болса¹.
Қылмыстың анық іздері ретінде зттай дәлелдемелерді түсінеміз. Олар:
қару немесе басқа атыс құралдары, жалған құжаттар, хаттар, қанның іздері
және ұрланған заттар болуы мүмкін ².
4). Жедел іздестру қызметінің заңға сәйкес алынған матриалдарында ол адамға
қатысты жасаған немесе дайындап жатқан ауыр немесе аса ауыр қылмыс туралы
анық деректер болған кезде;
5). Адамның қылмыс жасағанына сезіктенуіне негіз беретін өзге де деректер
болған кезде, ол адам жасырынуға әрекет жасаған, не оның тұрақты тұратын
жері болмаған және жеке басы анықталмаған жағдайда.
Қылмыстық процессуалдық мәжбүрлеу шараларының арасында ерекше
орынға ие болатын бір түрі ол-бұлтартпау шаралары. Ол мәжбүрлеу
институтының бір құрамдас бөлігі бола отырып, қылмыстық процесте сот
әділдігі міндеттерін неғұрлым дұрыс өткізу мақсатындағы қолданылатын құралы
болып табылады. Қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін дұрыс орындау бір
шама деңгейде заға сәйкес бұлтартпау шараларын қолдануға байланысты болады.
Сонымен бұлтартпау шаралары – айыпталушы ( ерекше жағдайда сезіктінің )
анықтаудан, алдын-ала тергеуден немесе соттан бой тасалап кетпеуге, оның іс
бойынша шындықты анықтауға кедергі жасауы немесе қылмыстық әрекеттерін
жалғастырады деп ойлауға негіздер болған кезде, сондай-ақ үкімнің
орындалуын қамтамасыз ету үшін айыпталушыға қатысты заңға сәйкес
қолданылатын, олардың бостандығын шектейтін заңда белгіленген процесуалдық
мәжбүрлеу шараларының бір түрі.
Бұлтартпау шаралары басқа процессуалдық мәжбүрлеу шараларынан
келесідей белгілері арқылы айырмашылықтары бар. Біріншіден, олардың қолдану
мақсаты – айыпталушы іс жүргізуге келтіретін кедергілердің алдын-алу,
екіншіден, қолдану негіздері, үшіншіден, жеке сипатқа ие болу, яғни
айыпталушы немесе сезіктінің жеке бостандығын шектеу, сол сияқты бұлтартпау
шараласын таңдау кезіндегі мән-жайлар³.
¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯
¹Гуценк К. Ф. Уголовный процесс. М., 1997, с., 162
² Соловьев А., Гельфанд И. Задержание подозреваемого и применение мер
пресечение. Киев 1964, с.18
³ Гуценко К. Ф. Уголовный процесс.М., 1997 с.,
Ал П. М. Давыдов бұлтартпау шараларын айыпталушының, сезіктінің,
сотталушының тергеуден, соттан жалтарып кетпеу үшін, сол сияқты шындықты
анықтауға кедергі келтірмеу үшін, алдын-ала тергеу органдары, прокуратура
және соттың қолданатын мәжбүрлеу шаралары деп түсінік береді ¹.
Басқа да ерекшеленетін белгілерін М. С. Строгович айтып кеткен
бұлтартпау шарасы – бұл жазалау шарасы емес, жаза тек сотпен кінәлі деп
танылған адамға ғана тән, ал бұл тек айыпталушыға ғана қолданылады².
Жоғарыда айтылғандардың негізінде бұлтартпау шараларын жазадан
келесідей белгілер арқылы ажыратамыз:
1). Бұлтартпау шаралары айыптлушыға ( ерекше жағдайда сезіктіге )
қолданылады, ал жаза сот үкімімен еінәлі деп танылған адамдарға
қолданылады.
2). Бұлтартпау шарасы алдын-ала тергеу органы, прокуратура және сотпен
қолданылады, ал жазаны тек сот қолданылады.
3). Жаза үкімімен тағайындалады, ал бұлтартпау шарасы қаулы арқылы
тағайындалады³.
Бұлтартпау шараларын қолданған кездегі мәжбүрлеу айыпталушының
бас бостандығын щектеуден тұрады дедік. Бас бостандығын шектеу тек қамауға
алған кезде ғана емес, сонымен қатар басқа да бұлтартпау шараларын
қолданған кезде орын алады: ешқайда кетпеу және өзін-өзі дұрыс ұстау туралы
қолхат, жеке кепілдік, үйде қамауда ұстау т.б. Алайда айыпталушының жеке
бостандығын шектеу деңгейі, сол сияқты шектеудің жүзеге асу тәілдері әр
оқиғада әр түрлі болып келеді.
Қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес бұлтартпау шаралары ерекше
жағдайда сезіктіге қатыстыда қолданылуы мүмкін. ҚІЖК-нің 142-бабына сәйкес
Сезіктіге қатысты бұлтартпау шараларын қолдану кодексінің 139-бабында
көзделген негіздер болған кезде және 141-бабында көзделген мән-жәйларды
ескере отырып қолданылуы мүмкін. Бұлтартпау шараларын және оның қыйсысын
қолданудың қажеттігі туралы мәселені қолданудың қажеттігі туралы мәселені
шешу кезінде ҚІЖК 139бабында аталған мән-жайлармен қатар, тағылған
айыптаудың ауырлығы, айыпталушының жеке басы, жасы, денсаулық жағдайыб
түрақты тұратын жерінің бар-жоқтығы, мүліктік жағдайы және басқа да жайлар
ескерілуі тиіс. Бұл ретте айыптау сезіктіге бұлтартпау шарасы қолданған
кезден бастап 10 тәуліктен кешіктірілмей, ал егер сезікті адам ұсталып
кейін қамауға алынса, ұсталған кезден бастап осындай мерзімде тағылуға
тиіс.
¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯
¹ П. М . Давыдов Меры пресечения в советском уголовном процессе.
Автореферат кандидатской диссертации. Л. 1953, с. 5
² М. С. Строгович Курс советского уголовного процессе. М. , 1958, с. 150
³ Гуценко К. Ф. Уголовный процесс. 1997, с. 166.
Бұлтатпау шараларын қолдану адамдардың құқықтары мен бостандықтарын
бұзбау үшін заң арқылы қолданудың қатаң тәртібі орнатылған.
1). Заңда көрсетілген негіздер арқылы қолданылады (ҚІЖК-нің 139-бабы);
2). Бұлтартпау шарасын таңдауда белгілі мән-жайлардың ескерілуі ( ҚІЖК-нің
141-бабы);
3). Таңдалған шара заңды және негізді болу үшін алдын-ала тергеу органдаы,
прокурор және сот шара қолдану туралы қаулы шығарады ( ҚІЖК 143-бабы).
Мысалы: ешқайда кетпеу және өзін-өзі дұрыс ұстау туралы қолхат, жеке
кепілдік беру және т. б.
4). Қатаңырақ бұлтартпау шараларын қолдану олардың заңды және негізді болу
үшін арнайы кепілдік, яғни қамауға алу сияқты түріне прокурордың
санкциясының болуы ¹.
Сонымен ҚР ҚІЖК-нің 139-бабаында: бұлтартпау шараларын қолданудың
негіздері атап көрсетілген
1. Айыпталушы анықтаудан, алдын-ала тергеуден немесе соттан жасырынады;
2. Істі сотта объективті зерттеуге және талдауға бөгет жасайды;
3. Қылмыстық әрекетпен шұғылдануды жалғастырады деп ойлауға жеткілікті
негіздер болған кезде, сондай-ақ;
4. Үкімнің орындалуын қамтасыз ету.
Жоғарыда атап кеткендей бұлтартпау шараларын қолдану тәртібіне келсек,
ҚІЖК-нің 143-бабына сәйкес жүргізіледі. Айыпталушыға бір мезгілде екі
және одан да көп бұлтартпау шараларын қолдануға болмайды. Қылмыстық
процесті жүргізуші орган бұлтартпау шараларын қолдану туралы адамға, ол
сезікті немесе айыпталатын қылмыс пен бұлтартпау шарасын қолдану үшін
негізгі көрсетілуін қамтитын қаулы шығарады. Қаулының көшірмесі
шығарылған адамға тапсырылады және бір мезгілде шешімге шағымданудың
тәртібі түсіндіріледі.
Ал бұлтартпау шарасын таңдау кезінде ескерілетін мән жайлар
туралы айтсақ, заңның 139-бабында көрсетілген мән жайлардан басқа,
тағылған айыптаудың ауырлығы, айыпталушының жеке басы, оны жас мөлшері,
денсаулық жағдайы, немен шұғылданатындығы, мүліктік жағдайы, тұрақты
тұратын жерінің бар-жоғы және басқа мән-жайлар есекрілуі тиіс.
Бұл мән-жайларды өздерінің ерекшеліктеріне ьайланысты негізгі,
басты және басқа да мән жайлар деп бөлеміз. Нгеізгі немесе басты мән
жайларға қолдану қажеттілігіне сәйкес:айыпталушының(сезіктінің)
¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯
¹Гуценко К.Ф. Уголовный процесс. М., 1997, с.166.
тергеуден, соттан жалтаруы, іске қатысты шындықты анықтауға кедкргі
келтіруі, қылмыстық әрекетті жалғастыруды және үкімнің орындалуына
кедергі келтіруді жатқызамыз. Басқа да мән жайларға бұлтарпау шарасын
таңдауға көмектесетін мән жайларды жатқызамыз. Олар:айыптаудың ауырлығы,
айыпталушының жеке басы, жас мөлшері және т.б.¹
Осы мән жайлар тиісті дәледемелермен бекітілгенде бұлтартпау
шараларының негізін құрайды. Мысалы: заңда көрсетілген айыпталушының
(сезіктінің) тергеуден, соттан жалтару негізіне байланысты жеткілікті
дәлелдемелердің болуы қажет. Ол тиісті адамның жұмыс орнынан өз еркімен
шығып кетуі немесе тұрақты жерінен кетіп қалуы сияқты фактілер
негізболып табылады, ал айыпталушы (сезікті) қылмыстық әрекетін
жалғастырыады деген негізге, ол адамның қылмыстық топпен қарым қатынасы
болса , бұрын сотталған деген мәліметтер дәлелдеме ретінде болады.
Айыпталушының іске қатысты шындықты ашуға кедергі келтіреді деген
негізгі куәларды , жәбірленушілерді және сарапшыларды дұрыс емес
жауап беруге ықпал жасаса, заттай дәлелдемелерді жоюға немесе өзгертуге
әрекет жасаса дәлелдеме болып табылады ².
Осылайша ҚІЖК-нің 139-бабындағы көрсетілген мән жайлар дәлелдеме
ретінде тиісті адамның денсаулығының нашарлығы, жасының үлкендігі ,
тұрақты тұратын жерпі мен жұмысының болуы тергеуден жалтаруы мүмкін
деген негіздерден алшақтауға мүмкіндік береді. Бұлтартпау шараларын
таңдауда бір маңызды нәрсе ол-шешімді таңдау құқығы, яғни шараны таңдау
міндет емес, құқық болып табылуы. Осыған орай тиісті өкілетті тұлға
бұлтартпау шарасын қолданбауға немесе қатаң түрін қолдануға құқығы бар.
ҚІЖК-нің 140-бабына сәйкес келесідей бұлтартпау шараларының түрлері
көрсетілген:
1) ешқайда кетпеу және өзін дұрыс ұстау туралы қол қойдыру
-қылмыстық процесті жүргізуші органның сезіктіден, айыпталушыдан
анықтаушының, тергеушінің немесе соттың рұқсатынсыз тұрақты немесе
уақытша тұратын жерінен кетпеуге, белгіленген мерзімде қылмыстық
процесті жүргізуші органның шақыруы бойынша келуге жазбаша міндеттемесін
алуынан тұрады.
2) жеке кепілдік беру-сенімге ие болған адамдардың олар сезіктінің немесе
айыпталушының өзін дұрыс ұстауына және олардың қылмыстық процесті
жүргізуші органның шақыруы бойынша келетініне кепілдік беретіндігі
туралы жазбаша міндеттемесінен тұрады. Кепілдік берушілердің саны
екеуден кем болмауы тиіс.
¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯
¹ Ю.Д. Лившиц Меры пресечения в советском уголовном процессе. М., 1964, с.
18-19
² П.А. Лупинская Уголовно-процессуальное право РФ. М., 1997, с. 212-213
3) Әскери қызметшіні әскери бөлім командованиесін бақылауға беру-әскери
қызметшілер немесе оқу жиынына шақырылған әскери міндеттілер болып
табылатын сезіктілерді, айыпталушыларды байқауы ҚР Қарулы күштері мен
Ішкі әскерлерінің жарғыларында көзделгенжәне ол адамдардың тиісті
мінез-құлқы мен олардың қылмыстық процесті жүргізуші органның шақыруы
бойынша келуін қамтамасыз етуге тиісті шаралардың қолданылуынан
тұрады.
4) Кәмелетке толмағанды қарауға беру - ата-анасының, қамқоршыларының,
қорғаншыларының немесе басқа да сенімге ие адамдардың,сондай-ақ ол
тұрып жатқан арнаулы балалар мекемесі әкімшілігін қарауына беру,
аталған адамдардың біреуінің кәмелетке толмағаның тиісті мінез-құлқы
мен оның қылмыстық процесті жүргізуші органның ақыруы бойынша келуін
қамтамасыз етуін қабылдайтын жазбаша міндеттеме қабылдауынан тұрады.
5) Кепіл-кепіл сезіктінің, айыпталушының өзі не асқа жеке немесе заңды
тұлға соттың депозитіне сезікті, айыпталушы анықтау, тергеу
органдарына немесе сотқа олардың шақыруы бойынша келуі жөніндегі
міндеттерін орындауын қамтамасыз етуге енгізетін ақшадан тұрады.
6) Үйде қамауда ұстау-сезіктіге, айыпталушыға қамауға алу түріндегі
бұлтартпау шарасын таңдауға мүмкіндік беретін шарттар болған, бірақ
адамды толыұтай оқшаулау қажет бола қоймайтын немесе жасы, денсаулық
жағдайы, отбасылық жағдайы және басқа да мән-жайлар ескеріле отырып
дұрыс емес деп ұйғарылған кезде заңның150-бабына сәйкес прокурордың
санкциясымен не соттың шешімі бойынша қолданылады.
7) Қамауға алу бұлтартпау шарасы ретінде прокурордың санкциясымен не
соттың шешімі бойынша ғана заңның 150-бабында көрсетілген негіздерге
сәйкес қолданылатын бұлтартпау шарасының бір түрі.
Көбінесе бұлтартпау шаралары алдын-ала тергеу және басты сот талқылауы
сатыларында қолданылады. Айыптау үкімі шығарылған сотталған адамға үкім
заңды күшіне енгенше, үкімнің орындалуын қамтамасыз ету үшін қолданылуы
мүмкін.
Бұлтартпау шарасын қолдануға жеткілікті себептер және мақсаты болса,
яғни бұларға жету қажет болғанда, тергеуші, анықтама органы және соттың
бұлтартпау шарасын қолдануы тек құқығы ғана емес, міндеттілігіне де жатуы
мүмкін.!
Бірнеше құқықтық шарттарды сақтай отырып бұлтартпау шарасын қолдануға
негіз болады.
Біріншіден, бұлтартпау шарасы тек қылмыстық іс қозғалғаннан кейін ғана
қолданылуы мүмкін. Бұл адамға қол тигізбеу құқығына кепіл болады және оны
негізсіз, еріксіз қамауға да және басқа да мәжбүр ету шараларын
қолданбауға кепіл болады.
Екіншіден, бұлтартпау шарасы қылмыстық жазаға қарағанда жңілдеу болу
керек. Егер қылмыстық кодекстің санкциясында бас бостандығынан айыру екі
жылдан аспаса, онда бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алуды қолдануға
рұқсат етілмейді.
Үшіншіден, кез-келген бұлтартпау шарасын қолданудың шарты адамды
айыпкер немесе сезікті ретінде тарту.
Бұлтартпау шарасы жазалау шарасынан біраз белгілері бойынша
ажыратылады: 1) бұлтартпау шарасы айыпкер, сезіктіге қолданылады, ал
жазалау шарасы соттың үкімімен қылмыс жасады деп айып тағылған адамдарға
қолданылады, 2) бұлтартпау шарасының мақсаты жазалау шарасынан өзгеше.
Мұнда бұлтартпау шарасының мақсаты-айыпкерге тергеу органы мен сотқа кепіл
тұратын процессуалдық әрекетін қамтамасыз ету. Жазалау шарасы жасаған
қылмысы үшін сазайын тарту арқылы, оны түзеу жолына қою және тәрбиелеу
мақсатын көздейді және сотталушының жаңа қылмыс жасаумен ескерту; 3)
жазалау шарасы тек үкім арқылы қолданылады, ал бұлтартпау шарасы анықтама
жүргізуші мен тергеушінің, прокурордың қаулысы немесе соттың шешімі бойынша
тағайындалады; 4) бұлтартпау шарасы уақытша ғана болады және ол өзгертілуі
немесе тоқтатылуы мүмкін анықтама мен тергеу жүргізу станциясында және
сотта іс қаралып жатқан кезде, ал үкім егер заңды және рәсімделген болса,
онда өзгеріске жатапйды.
Қылмыстық іс жүргізу барысында қамауға алу бұлтартпау шараларын қолданудың
ерекшкліктері.
2.1. Қамауға алу бұлтартпау шарасы; мәні және оның
қолданылуының процессуалдық тәртібі
Қамау-бұлтартпау шараларының ішіндегі ең ауыр түрі болып табылады.
Өйткені қамау адамның бас бостандығын айырумен тікелей байланысты. Оны
қолдану арқылы Конституциямызда берілген азаматтардың жеке бостандығы, жеке
басына тиіспеушілік құқұықтарына қол сұғушылық пайда болады.
Айыптаушылар мен сезіктілерді қамауда ұстау нақты заңдарда
көрсетілген тәртіп пен шарттарда жүргізіледі. Ол біріншіден, ҚІЖК- нің
негізінде және ҚР 30.03.1999 ж. заңыСекзіктілер мен айыпталушыларды
қамауда ұстаудың тәртібі және жағдайы туралы арқылы реттеледі. Заңда;
айыпталушылар мен сезіктілердің құқықтық мәртебесі, қамау ұстау орындары,
олардың ішкі тәртібі мен режимі, құықтары мен міндеттері, сол сияқты
қамауда ұстау қағидалары, қорғаушыларымен , туыстарымен және өзге де
адамдармен жолығысу және қауіпсіздігін қамтамасыз ету шаралары көрсетілген.
Осыған орай айыпталушылар мен сезіктілерді қамауға алудың негіздері мен
тәртібі, сол сияқты қамаудың заңдылығы мен негізділігін қадағалайтын
пркуратура органдарының құзіреттері айтылған.
Заңға сәйкес қамауға алу бұлтартпау шарасы прокурордың санкциясы мен
не соттың шешімі бойынша ғана және тек заңмен үш жылдан артық мерзімге! бас
бостандығына айцыру түріндегі жаза көзделген қылмыс жасағанына айыпталушыға
(сезіктіге) қатысты қолданылады. Ерекше жағдайларда бұл бұлтартпау шарасы
заңмен үш жылдан артық емес мерзімге бас бостандығына айыру түрінде жаза
көзделген қылмыстар туралы іс бойынша айыпталушыға (сезіктіге) қатысты,
егер;
1)оның ҚР-ң аумағында тұрақты тұратын жері болмаса;
2)оның жеке басы анықталмаса;
3)ол бұрын таңдалған бұлтартпау шарасын бұзса;
4)ол қылмыстық қудалау органдарынан немесе соттан жасырынуға тырысса немесе
жасырынса қолданылуы мүмкін.
Осылайша, қамауға алук бұлтартпау шарасын қолданудың негіздері
анықталды. Қамауда ұстау заңдылық, кінәсіздік презумпциясы, азаматтардың
заң алдындағы теңдігі, ізгілік, жеке бастың ар намысы мен абыройын
құрметтеу қағидаларына, халықаралық құқық нормаларына сәйкес жүзеге
асырылады.
Қамауға алу заңда көрсетілген мерзіммен шектклген. Көрсетілген
негіздерді қолдану белгілі бір дәлелдемелер қажет етеді¹.
Тергеуші, анықтаушы бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алуды таңдау
қажет болған кезде шараны таңдау туралы қаулы шығарады. Қаулыда
айыпталушыны (сезіктіні) күзетпен ұстау қажеттігі туындаған себептер мен
негіздер баяндалуы тиіс. Қаулымен бірге аталған бұлтартпау шарасын
таңдаудың негізділігін растайтын материалдар қоса баріледі. Бұлтартпау
шарасын таңдау жөніндегі қаулы үш бөлімнен тұруы керек; кіріспе, сипаттаушы
және қорытынды. Ол кез келген айыпталушыға түсінікті болатындай нақты
тілмен жазылуы керек. Кіріспе және сипаттаушы бөлім іс жүзінде бірігіп,
\\қаулы еттің деген сөзге дейін бөлімнен тұрады. Бұл бөлім бұлтартпау
шараларын қолдану туралы қаулының негізгі мазмұнын ашатын бөлім болып
табылады. Егер бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алуды таңдау туралы қаулы
сезіктіге, ұсталған адамға қатысты ҚІЖК- нің 132, 134-баптарына сәйкес
шығарылса, ұстау мерзімі аяқталғанға дейін алты сағаттан кешіктірілмей
прокурорға ұсынылуы тиіс. Заңның 150-бабының 1 бабында көрсетілген
қылмыстарға қатысты қамауға алуды қолдануды ттергеушініңміндеті ретінде
қарастыруға болмайды.
Бұлтартпау шарасы туралы қаулы үш данада жасалады: біреуі істе қалады,
екіншісі айыпталушыға беріледі, үшіншісі прокурордың қадағалау өндірісінде
болады, ал қамауға алу туралы қаулы төрт данада жасалады, себебі басқа
жағдайда қамау мекемесіне жіберіледі. Қаулының көшірмесін жіберілгендігі
жөнінде қорытынды бөлімінде жазылады².
Сондықтан, бұл бұлтартпау шарасын таңдағанда мұқият түрде барлық мән-
жайлар ескерілуі тиіс.Себебі ауыр және аса ауыр қылмыстар жасаған
тұлғаларға қамауға алуды қолдану арқылы қылмыскерлерді қоғамнан тез арада
шеттетуге, істі дұрыс шешуге мүмкіндік береді³.
Заң бойынша бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алуды таңдау
туралы қаулы материалдары прокуратураға түскен кезден бастап алты сағаттың
ішінде кешіктірілмей прокурордың қарауына жатады.Ал қамауға алуға санкция
беру мәселесіне келсек,санкция беру құқығы ҚР- ң Бас прокурорына, Бас
әскери прокурорға, олардың орынбасарларына, облыстық прокурорға,олардың
орынбасарларына, аудандық және қалалық прокурорларға , сондай ақ
облыстардың, аудандық және қалалық прокурорлардың құқығында әрекет ететін
әскери, көліктік және басқа да прокурорларға беріледі. Прокурордың
санкциясы жоқ кезде анықтаушы, тергеуші 72 сағаттан артық ұстай
алмайды.
¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯
¹ Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. Т. 1: Оснавные
положения науки советского уголовного процесса. М., 1968., с. 280
² Лившиц Ю. Д. Мры пресечения в советском уголовном процессе. М., 1964, с
106
³ Лупинская П. А. Уголовно–процессуальное право РФ. М., 1997, с. 218
Осыған орай \\Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы ҚР
Президентінің 21 желтоқсан 1995 ж. заң күші бар Жарлығының 39-бабына
сәйкес; прокурор жазбаша түрде санкция береді¹. Прокурор қамауға алуға
санкция мәселесін шешу кезінде қамауға алу үшін негіз бар барлық
материалдармен танысуға және айыпталушыдан (сезіктіден) жеке жауап алуға
міндетті. Бұл қамауға алудың заңдылығы мен негізділігіне деген басты кепіл
болып табылады.
Айыпталушыны (сезіктіні) қамауға алу туралы шешім қабылдаған
прокурор олардың әрбіреуінің процессуалдық жағдайын ескеруі тиіс.
Бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу айыпталушыларға ҚІЖК-нің 139-
бабына сәйкес қолданылады, 142-бабында көрсетілгендей ерекше жағдайларда
қамауға алу ауыр қылмысты жасаған сезікті тұлғаға қатысты оны айыптауға
дейін қолданылуы мүмкін. Бұл жағдайларда айыптау бұлтартпау шарасы
қолданылған сәтен 10 күннен кешіктірілмей берілуі тиіс, ал егер бұл
мерзімде айыптау жасалмаса шара күшін жояды.
Бұлтартпау шарасын таңдағанда, қамауға алу тек заңда көрсетілген
жағдайда қолданылуы мүмкін. Прокурор тергеушіні, анықтаушыны, егер ол істі
тергеу барысында заңды бұзса тергеуден шеттете алады. Бұл ереже бұлтартпау
шарасы заңсыз қолдану, әсіресе заңсыз қамауға алу жағдайларына тікелей
қатысты.
Айыпталушының тергеушінің, прокурордың және соттың шешімдеріне шағым
жасауға құқығы бар. Ол ауызша не жазбаша түрде прокурорға немесе сотқа
берілуі мүмкін (103-б.).
ҚІЖК-нің 68-бабына сәйкес тергеуші не анықтаушы айыпталушыға
айыптау кезінде оның құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді. Осыған орай
шағымдану тәртібі айқындалды. Прокурор қамауға алуды қолдану туралы санкция
береді немесе беруден бас тартады. Шығарылған қаулы анықтаушыға,
тергеушіге, айыпталушыға(сезіктіге) жолданады және жедел атқаруға жатады.
Егер сотталушыға қатысты бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алуды
қолдану туралы мәселе сотта туындаса, ол туралы шешімді тараптардың өтініші
бойынша немесе өз бастамасымен сот қабылдап, ол туралы қаулы шығарылады.
Егер сезіктіге, айыпталушыға қамауға алу түрінде бұлтартпау шарасын қолдану
туралы өтінішті қанағаттандыруға жеткілікті негіздер болмаса, прокурор мен
сот неғұрлым жеңілірек бұлтартпау шарасын қолдануға құқылы. Прокурор мен
сот айыпталушыға (сезіктіге) қолданылған қамауға алу түріндегі бұлтартпау
шарасын немесе үйде қамауда ұстауды кепілге алмастыруға құқылы.
¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯
¹ ҚР президентінің заң күші бар Жарлығы Қазақстан Республикасының
прокуратурасы туралы 21 желтоқсан 1995 ж., 39 –б.
Анықтаушы, тергеуші, прокурор айыпталушының (сезіктінің) туыстарына
қолданылған бұлтартпау шарасы туралы хабарлауға мсіндетті. Тергеудің
алғашқы кезеңіндегі құпиясынсақтауды қамтамасыз ету үшін прокурордың
санкциясымен іс жүзінде ұсталған кезден бастап 10 тәуліктен аспайтын
мерзімге кешіктірілуі мүмкін¹.
Қамауға алу заңды және негізді болуы керек. Егер қамауға алудың
заңдылығына, негізділігіне күмән туатын болса, заңда көрсетілген тәртіпте
сотқа шағымдануға болады. Шағым сотқа қамауға алу қолданылып отырған
тұлғамен немесе оның қорғаушысымен, заңды өкілі арқылы да берілуі мүмкін.
Осыған орай қамауға алудың заңдылығы деп қылмыстық іс жүргізу
заңында көрсетілген нормаларды сақтауды айтамыз, ал негізділік – қамауға
алуға керек құжаттар болып табылады. Соттың тергеуі нәтижесінде ол
төмендегідей шешімдердің бірін қабылдайды.
1) қамауға алу бұлтартпау шарасын өзгерту және қамаудан босату туралы ;
2) шағымды қанағаттандырусыз қалдыру туралы қаулы шығарады².
Бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу қолданылған сезіктілер мен
айыпталушылар тергеу изоляторларында ұсталады. Оларды ұстаудың тәртібі мен
ережелері ҚР-ң 30.03.1999 ж . Сезіктілер мен айыпталушыларды қамауда
ұстау тәртібі мен жағдайы туралы заңында көрсетілген. Заңға сәйкес тергу
изоляторы – бұлтартпау шаралары ретінде қамауға алу қолданылған сезіктілер
мен айыпталушыларды ұстауға арналған мекеме болып табылады.
Қамауға алынған сезіктіні, айыпталушыны тергеу изоляторына әкелу жердің
шалғайлылығына немесе қатынас жолдарының болмауына байланысты мүмкін
болмаған жағдайда, мұндай адамдар прокурордың қаулысы бойынша, сондай –ақ
прокурор, оның орынбасары санкцияландырған анықтаушының, тергеушінің
қаулысы бойынша 30 тәулікке дейін уақытша ұстау изоляторында ұсталады. Ал
уақытша ұстау изоляторы дегеніміз – қылмыс жасалы деген сезік бойынша
ұсталғандарды күзетте ұстауға арналған арнаулы мекеме.
Қылмыстық іс жүргізу заңында апрнайы категориялардағы тұлғаларға
қамау бұлтартпау шарасын қолданудың бөлек тәртібі көрсетілген. Ол тұлғалар
ҚІЖК-ң 496-499-бб., 501-502бб. сәйкес: ҚР Парламентінің депутаттары,
Конституциялық кеңесінің төрағасы немесе мүшесі,судьялары, Бас прокурор
және дипломатиялық имунитеті бар адамдар.
\\ҚР-ң Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы ҚР
–Президентінің Конституциялық заң күші бар Жарлығының 32 бабына сәйкес
қамауға алуды қолдану үшін ҚР Бас прокуроры берген ұсыныстың негізінде
қолданады. Конгституциялық Кеңестің төрағасы
¹ Алексеев Н.С., Лукашевич В.З. Советский уголовный процесс. Л., 1989, с.
178
немесе мүшесіне \\ҚР –Конституциялы Кеңесі туралы Президенттің
Конституциялық заң күші бар Жарлығының 12 бабына сәйкес Бас прокурордың
ұсынысын Парламент депутаттары қабылдағанда, ғана бұлтартпау шарасын
қолдануға болады. Судьяларға қатысты қамауға алу бұлтартпау шарасы ҚР –ғы
Соттар және Судьялар мәртебесі туралы ҚР Президентінің Конституциялық заң
күші бар Жарлығына сәйкес : Президенттің және Парламент Сенаты қамауға
алуға санкция береді.
Кәмелетке толмағандарға бұлтартпау шараларын қолдану ҚІЖК –ң 132,
150 баптарында көрсетілген негіздер болса, ауыр немесе аса ауыр қылмыс
жасаған кезде ғана, ерекше жағдайларда қолданылуы мүмкін. Оларды ұстаудаң
мерзімін ұзарту алты айдан аспауы тиіс. Кәмелетке толмағандар негізінен
бөлек ұсталады.
Заң шығарушы орган қамауға алудың мерзімін нақты белгілеп берген.
Оның мерзімі екі айдан аспауы тиіс, бірақ ерекше жағдайларда заңда
көрсетілген тәртіпте ұзартылуы мүмкін. Егер 2 айға дейінгі мерзімде
аяқтау мүмкін болмаған жағдайда және негіз болмағанда бұл мерзімді
аудундық, қалалық прокурор және олармен теңестірілген әскери және өзге де
прокурорлар тергеушінің дәлелді өтініші бойынша 3
айға дейін, ал облыс прокуроры және оларға теңестірілген прокурорлармен
олардың орынбасарлары тергеушінің аудандық, қалалық прокурорлар мен оларға
теңестірілген әскери және өзге де прокурорлар қолдаған дәлелді өтініш
бойынша 6 айға дейі ұзартуы мүмкін.
Қамауға алу мерзімін 6 айдан астам мерзімге ұзартуды тек істің
ерекше күрделілігіне орай тергеу бөлімі бастығының облыс прокуроры және
одлармен теңестірілген прокурорлар қолдаған дәлелді өтініш бойынша Бас
прокурордың орынбасары, Бас әскери прокурор 9 айға дейін ұзарта алады.
Қамауға алу мерзімінің 9 айдан астам уақытқа ұзартуға облыстық
прокурордың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz