Қытайдағы қазақ диаспорасының қалыптасу тарихы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:

жОСПАР

I Кіріспе

II Негізгі бөлім

Қытайдағы қазақ диаспорасының қалыптасу тарихы

1. 1 Қытай қазақтарының қоныстану жай-күйі

1. 2 Қытай қазақтарының саяси-құқықтық жағдайы

Қытайдағы қазақ диаспорасының салт-дәстүрлері мен мәдениеті

2. 1 Қытайдағы қазақ диаспорасының оқу-ағартуы мен баспасөзі

2. 2 Қытайдағы қазақ диаспорасының көркемөнері

2. 3 Қытайдағы қазақ диаспорасының әдет-ғұрыптары

Қытайдағы қазақ диаспорасының шаруашылық өмірі мен тұрмыс-тіршілігі

3. 1 Қытайдағы қазақ диаспорасының шаруашылығы мен бүгінгі нарықтық бизнесі

3. 2 Қытайдағы қазақ диаспорасының үй-жайы және тұрмыстық бұйымдары

III Қорытынды

IV Сілтемелер

V Пайдаланған әдебиеттер тізімі

II Негізгі бөлім

1. Қытайдағы қазақ диаспорасының қалыптасу тарихы

1. 1 Қытайдағы қазақ диаспорасының қоныстану жай-күйі

Тарихта "батыс өңір", бүгіндері Шыңжаң ұйғыр автономиялы районы аталып отырған осы байтақ мекеннің территориялық жер аумағы бір миллион 600 мың шаршы километр. Жалпы Қытай жер аумағының алтыдан бір бөлігін ұстайды.

Тұрғылықтық шекарасының ұзындығы 5600 километр болып, Моңғолия Ресей, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Ауғанстан, Пакстан, Үндістан секілді 8 мемлекетпен шекараласады. Шыңжаңда қазір 2 аймақ дәрежелі қала, 7 аймақ, 5 автономиялы облыс, 20 аудан дәрежелі қала, 62 аудан, 6 автономиялы аудан, әскери орынды түйін етіп өндіріс және құрылыспен айналысатын 14 дивизия (185 полк) бар. 2000 жылы Қытайдың өз ішінде жүргізілген санаққа негізделгенде (14 дивизия, 185 полктағы 2 миллион 453 мың 600 адам мұның сыртында ) Шыңжаңдағы 47 ұлттың жалпы жан саны 19 миллион 250 мың адам болған. Оған дивизияны қоссақ, онда жалпы халық саны 21 миллион 703 мың 600 адам болды. Мұның 10 миллион 969 мың адамын қытайдан басқа ұлттар ұстайды екен. Шыңжаңдағы қазақтар негізінен Іле қазақ автономиялы облысына шоғырлы қоныстанған. Мұнда шамамен 4 миллион 83000300 халық тұрады (1) . Одан сырт Санжы хұйзу (дүңген) автономиялы облысы, Құмыл аймағы, Боратала моңғол автономиялы облысы, Үрімжі қаласы аумағына отырықтанған.

Соның ішінде қазіргі қазақтар мекенденген Іле, Алтай, Тарбағатай, Баркөл өңірінің ежелден қазақтардың мекені екендігі туралы тарихи жазылымдар көп кездеседі.

Қытай жазбаларының дерегіне негізделгенде Алтай тауы өңірі заманымыздан бұрынғы 3-6 ғасырлар шамасында сақтардың мекені болған (2) . Ал ежелгі грек авторларының деректемелерінде сақтардың, ішіндегі армиясын тайпасы исседондардың солтүстік және шығыс солтүстік жағында, Алтайдың батысындағы сілеміне дейінгі жерлерде тұрғандығы айтылады. (3)

Қазақ тарихын зерттеуші Қытай ғалымы Су Бихай Алтай өңіріндегі ежелгі молаларға талдау жасай келіп, ол өңірде жасаған халықтар және олардың өзге өңірлермен болған байланысы туралы мынадай деректер айтады: "Қарасу дәуірінен кейін Алтайдағы ұлыстардың мәдениетінің дамуы көптеген жақтардан татар ұлыстарының ахуалына ұқсап кетті. Шарын өзенінің басындағы маним (майем) сахарасынан Бұқтырма өзенінің аяғындағы Солонеч - Берк маңынан Черновая қыстағы маңынан алынған қазбалардың нәтижелері бұл араларда Алтайдың біршама соңғы дәуірдегі әйгілі тас обаларынан (қорымдарынан) сырт, тас пен балшықтан жиналған обалар да болғанын сипаттады".

Заманымыздан бұрынғы V- III ғасырлар аралығында Алтай өңірінде жарыққа шыққан жаңа тұрпатты қару-жарақтар Енисей бойындағылардан бұрын пайда болды, оны қорыту өнері де біршама тез жақсарып, батыстағы скифтер мен иран - сакалардың қару жарақ жасау әдістеріне ұқсап кетеді. Әсіресе манимның (майемнің) бастапқы дәуірі мен соңғы дәуіріне негізгі иелері керей, найман тайпалары болған(4) . Тарих ғылымының докторы, профессор М. Оразбай «Керей мемлекеті» атты еңбегінде былай дейді: "Керейлер деп аталған қазақ ұлтын құраған рулар бірлестігі, өте ертеден ірі рулар бірлестігі ретінде қаралады. Олар жөнінде жазылған тарихи жазба дерек өте көп . . . тарихи деректердің көбі, осы керей елінің тарихи мекенін, дәлірек айтқанда, олардың территориясын Байкалдың батысынан бастап, Алтай тауларының шығыс сілеміне дейінгі аумақта деп белгілеп көрсеткен" (5) . Енді бір айта кетерлігі Шыңғысхан заманында аталған қазақ тайпалары ешқайда босып кетпеген немесе құрып жоғалмаған. Қайта өзге тайпалардың қазақтануына белгілі дәрежеде ықпал еткен.

Шыңғысханның жаулауына байланысты Алтай өңірі оның үшінші ұлы Өгедейдің еншісіне тиіп, кейіннен ойрат тайпаларының иелігіне өткен. Ойраттар дөрбед, жоңғар, торғауыт, хошуд секілді тайпаларды өз ішіне алған. Тек 1770 жылдардан бастап қазақтар атамекені болған Алтайға қайтадан орала бастаған. Жоңғарлардың жойылуын орай деп білген Чиң патшалығы 1755 жылдардан бастап жоңғарлардан босап қалған Алтай-Тарбағатай өңірлеріне ресми қарауылдар тұрғыза бастаған. "1761 жылы Чиң патшалығы Қобдаға ақылшы уәзірін қойып, Алтай тауының шығысы мен батысын және Моңғол үстіртінің батыс бөлегін, осы күнгі Алтай аймағының көп бөлегін қамтыған кең алқапты басқарды. 1902-1904 жылдан бастап тікелей басқаратын әкімшілік жүйе тіктеп, Қобда мен Алтай бөліп басқарылатын болды. Сөйтіп, Алтай аймағының негізі қалана бастады. 1906 жылға келгенде Алтай аймағы құрылды. Шың Сысай дәуірінде (Шың Сысай 1933-1944 жылдар аралығында Шыңжаңда билік жүргізді), яғни 1933 жылы Алтай әкімшілік мекемесіне өзгертіліп, әкімшілік бастығы тағайындалды. 1945 жылы Алтай гоминдаңшыл қара қытайлардан азат етілді. 1949 жылдан кейін қызыл коммунистердің басқаруына өтті.

Алтай аймағы Қытай елінің батыс солтүстігіне орналасқан. Моңғолия, Ресей, Қазақстан елдерімен шекараласады. "Алтай тауы" көне түрік және моңғол тілдерінде "Алтын тау" дегенді білдіреді. Сондықтан алтын байлығы біршама мол. Ертіс өзенін өзек еткен үлкенді-кішілі 56 өзені, Үліңгір, Қанас, Таңбалы секілді көлдері бар.

Алтай аймағына қарасты алты аудан, бір қала бар. Олар: Алтай қаласы, Шіңгіл, Көктоғай, Бурылтоғай, Буыршын, Каба, Жеменей аудандары. Мұнан сырт Алтай аймағына жататын молаларда өлікке атты қоса көму басым орынға өтті. Бұл Минусинскідегі татар қабірлерінен аз ұшырайды. Бұған карағанда сол заманда Алтай өңірінде соғыстың толассыз туылып тұрғанын, оның стратегиялық орнының Енисей алқабынан әлдеқайда маңызды болғаны аңғарылады.

Алтай аймағының жалпы жер аумағы 117 мың 700 шаршы километр. 2003 жылғы дерек бойынша аймаққа қарасты тұрғындардың жан саны 612 мың 600 адам. Бұл 1949 жылғы қазақтар 89 пайызын ұстайтын 56 мың 211 адамнан 11 есе көп болғанымен, қазіргі қазақтардың саны жалпы санының 45 пайызын құрайды дегенді білдіреді.

Тарбағатай таулары Алтаймен қанаттас жатқандықтан тарихтағы орны жағынан да көп ұқсастықтарға ие. Бұл өңірді де бір мезет сақтар, батыс түріктер, ғұндар ілгерінді-кейінді мекендеген. Тарбағатай тауының батыс солтүстік сілеміндегі Шілікті жазығынан табылған сақ тайпасының ежелгі зираты соның бір айғағы.

Ескілікті қытай деректері мен жартас суреттерінен "Қобықсарыдан Тарбағатай, Барлық тауына дейінгі жасыл жазира, дарқан дала ежелгі көшпенді малшылар кажырлы еңбегі, мол парасаты арқылы малдың асыл түқымын көптеп жетілдіргенін көруге болады. Еміл өзенінің түстігі мен терістігіндегі Тарбағатай, Барлық, Жайыр, Орқашар тауларынан таңбалы тастар кезікті. Шағантоғай ауданы Барлық тауының Бардақұл деген жеріндегі жүздеген жартас суреттерінен сиыр, жылқы, бұғы, тауешкі, түйе, ит, аңшы, тағы осы секілділерді кәруге болады"(6) . Ендеше көшпенді мал шаруашылығы тұрмысын негіз еткен ата-бабаларымыздың ізі Тарбағатай төсінен де ап-айқын көрінеді.

1977 жылы Тайваньда басылып шыққан Цыхай (сөз теңізі) деген кітаптың 802 бетінде наймандар туралы айта келіп: " . . . Осы аталған ру тарихтағы аса гүлденіп, дәурендеген кезде, қазіргі Шыңжаңға қарайтын Тарбағатай өңірінде Жасақты хан деген атпен мәлім болған көсемдерінің бастауында сол жерде хандық қүрған. Ал кейін келе солардың жалғасы ретінде Таян хандық құрды" дейді.

Атамекені Тарбағатайдан Сыр бойына дейін босқан найман, керей тайпалары 1760-1770 жылдарға келгенде байырғы жұртына қайтадан бауыр басты. Әрі осыдан бұрын жасап келген ойрат тайпасының торғауыт руымен канаттас, көршілес отырды. Қытайдың батыс Хан дәуіріне келгенде ғұндар Алтай даласына дейін қанат жайған. Ғұн тәңірқұтының билік иелері- Әжік, Хагат, Тезек, Хоханше, Қағиян секілді тәңірқұттар Алтай даласын бірінен соң бірі билеп тұрған. Ал осыдан кейінгі кезеңдерде бір мезет батыс түріктер, қарлұқтар дәурендеген. Шыңғысханның қанды жорығына дейін Алтай тауының Жоңғарлар тыныштанғаннан кейін 1766 жылы Чиң патшалығының Үржарға жіберген билік жүргізуші ақылшы уәзірі Агуи ежелден қазақ тайпаларының, орталық өңірінің төрі болып келген қазіргі Шәуешек қаласы тұрған жерге жамбыл соқтырып, бұтхана салдырады. Кейін келе бұл қытай жамбылы немесе ескі жамбыл аталды(7) .

1758 жылдардан басталған қазақ-қытай саудасының дамуы үшін Үрімжіден қалса негізгі орталықтың бірі Шәуешек қаласы болды. Бұл туралы Қытай жазбаларында былай делінеді: "Үрімжіден гөрі қазақ өңіріне Тарбағатай жақын еді. Чиянлұңның 23 жылы ( 1758 жылы ) Тарбағатайға әскер тұрғызылғаннан кейін, қазақгар өздеріне жақын Тарбағатайда сауда жасасуды талап етті. Тарихи деректерде "Тарбағатайда әскер тұрғызылғаннан кейін казақтардың Үрімжіге келіп сауда істегісі келмейтін болды" деп жазылған. Сөйтіп, Чиң үкіметі Чиянлұңның 24 жылы ( 1759 жылы ) Тарбағатайды да үкімет саудасы жүргізілетін орын етіп белгіледі"(8) .

Тарбағатайдың Майлы-Жайыр өңірімен колтықтасып жатқан Қарамайлы мұнай алабы ҚХР бойынша мұнай мен газдың ең бай қамбасының бірі. Сондықтан да мемлекет оны Тарбағатай әкімшілігіне қаратпай өз қарауына алып, орталығын Қарамайлы қаласы етіп кұрған. Қалада 300 мың адам тұрады. Майтау мұнай-химия серіктестігі, Қарамайлы мұнай-химия бөлімше серіктестігі секілді ірі өңдіріс орындары Қарамайлы-Майтау өңірін шикізат ететін 200 түрден астам өнім өндіреді. Қарамайлы өңірінен мұнай-газ байлығынан қалса асфальт, асфальт құм, көмір, тұз, гипс, әртүрлі хрусталдар шығады. Даласында ақбөкен, құлан, қоян, түлкі секілді аңдары бар. Тарбағатай сөзінің "суырлы" деген моңғол сөзінен келіп шыққанына сенсек, Тарбағатай-Алтай өңірінен ауып бара жатқан моңғолдардың:

Тарбығасы (суыры) сиырдай,

Тас бастауы кымыздай.

Саранасы жүректей,

Сарымсағы білектей,

Қайран жерім қалдың ба!? - деп жылағаны еске түседі.

Тарбағатай аймағына Шәуешек және Шиху қаласы, Сауан, Толы, Шағантоғай, Дөрбілжін аудандары мен Қобықсары моңғол автономиялы ауданы қарайды. 2003 жылдың соңындағы Қытай санағы бойынша бүкіл аймақтағы тұрғындар саны 953 мың 400 адам болған.

Тарихи жазбаларда Іле өңірі ежелдің ежелінен ұлы жүз-үйсін тайпасының жері деген деректер көп айтылады.

"Ұлы жүздер заманымыздан бұрынғы III ғасырда Дунхуаң меп Чилан тауы аралығын қоныстанған, бұлар өз кездерінде ғұндардың батыс жағындағы ірі ел еді. Ғұндардың үртіс-ұдай жасаған шабуылынан үріккен ұлы жүз тайпалары өздерінің бұрынғы мекенін тастап, Іле өзенінің алқабына қоныс аударады. Бұдан бұрын Іле өзені алқабы сақ тайпаларының мекені еді, қоныс аударып келген ұлы жүздер сақ тайпаларына шабуыл жасап, олардың ханын қуалап жіберіп, елі мен жерін басып алды. Бұл жөнінде "Хан патшалығы тарихында" былай деп жазылды: " Ғұндардан жеңіліп батысқа ауған ұлы жүздер сақтардың ханына шабуыл жасады, сақгардың ханы оңтүстікке кашып кетті. Ұлы жүздер олардын жерін иемденіп алды". Ұлы жүздер батысқа қарай ауғанда, олардың көше алмай қалған бір бөлегі Наншан тауына шегініп, ол жердегі тайпалармен араласып кетті де "кіші жүздер " деп аталды. Ұлы жүздердің Іле өзені алабына ауып келуі заманымыздан бұрынғы 174-160 жылдар аралығында болған оқиға деп ұйғарылады. Бірақ қай жылы көшіп келгені жөнінде нақтылы дерек жоқ.

Бұрын ұлы жүздер Чилан тауы мен Дунхуаң аралығында тұрған кезде, үйсін ұлысы да осы өңірде олармен қанаттас жасаған еді. Ұлы жүздер Іле өңіріне қоныс аударған соң, үйсін ұлысы ғұндардың көмегіне сүйеніп күшейе бастады, ғұндар оларды әскери күш ретінде пайдаланып, соғыс жорықтарына жұмсап отырды. Ақырында үйсіндер ғұндардың көмегімен ұлы жүздерге шабуыл жасап, оларды батыска қарай ығыстырып жіберді де, Іле өзені алқабы мен Ыстықкөл алабыңдағы құнарлы қонысқа келіп орнықты. Ұлы жүздердің көшіп кете алмағандары осы өңірде қалып, үйсіндерге қосылды. Тегінде үйсіндер шағын ел еді, Іле өзені алабына ауысқаннан кейін тез дамып "12 мың түтін, 630 мың адам, 188 мың 800 әскері бар" ірі елге айналды. Осы өңірде отырып қалған сақ тайпалары мен ұлы жүз тайпаларының тоғысуы үйсіндерді осындай ірі елге айналдырды.

Ал "Хан дәуіріндегі үйсіндер туралы бірқанша мәселелер" деген еңбекте: "Ғұндардың Аспан тәңір құты кезінде (б. з. б. 171-161 ж. ж. ) үйсіндер ғұндардың көмегінде ел-жұртымен батыс жаққа қарай көшіп, ұлы жүздерге шабуыл жасайды. Ұлы жүз тайпалары еріксіз түрде оңтүстікке ауа көшеді. Сөйтіп, Балқаш көлінің оңтүстігі мен шығысында кең байтақ өңірді үйсіндер иемденіп алды" деп жазған.

Тарихи деректер бойынша қарағанда ұлы жүз тайпасының басым бөлігі үйсін тайпасына сіңіп кеткен. Сөйтіп, олар негізінен бүгінгі Жетісу және Іле өңірін мекендеген.

Демек, Іле өңірінің қала іргесінің қалану тарихы да тым ұзақта деген сөз. Шоқан Уәлиханов жазбаларында да Ыстықкөлдің шығыс өңірінде ежелгі қала жұртының табылғанын айтады.

Іле өңірінен табылған жартас суреттерінен үйсін секілді ежелгі тайпалардың наным-сенімі мен тұрмыс-тіршілік жағдайын көруге болады. Оның бастылары, Іле аймағының Қорғас ауданындағы Тақырсай, Нылқы ауданының Қызылнұр елді мекеніне қарасты Дөң, Текес ауданының шығыс жағындағы 16 километр қашықтықтағы Таңбалы шоқтас секілді ата-бабаларымыздың ежелгі қонысындағы жартас суреттері. Одан басқа да көптеген тарихи-мәдени ескерткіштер бар. Ежелгі қала жұрттарынан Шат, Күнгүт, Алмалы, Қайнұқ секілді калалардың орны және Сақ, Үйсін зираттары, түрік заманынан қалған тас мүсіндер, Уайыс хан мазары, Тоғылық Темір хан мазары сияқтылар бар.

Қытай тарихи деректері бойынша қарағанда Іле шекаралық маңызды аймақ ретінде қаралып келген. Жаң Чиянның батыс өңірге жасаған сапарынан кейін ұлы жүз - үйсіндермен тығыз байланыстар жасай бастаған Қытай хандықтары оны уысынан шығарғысы келмеді. Әсіресе, Чиң патшалығы дәуіріне келгенде Шыңжандағы үстемдігін нығайта түсу үшін Ілені және басқа да өңірлерді басқаратын арнайы генералдар тағайындады. Іле генералы тұтас Шыңжанды басқаратын әскери әкімшілікке тікелей араласты.

Жоңғарлар тынышталған 1760 жылдардап кейін бұл өңірге қытай билеушілері ресми түрде үстемдік ете бастады. Чнянлуңның 25 жылы (1760 жылы) Чиң үкіметі Іледе тың ашуға ат және егіс көлігі қажет болғандықтан, Чиң үкіметі Ілепі де үкімет саудасы жүргізілетін орын етіп белгіледі. Іле төңірегіне қазақтар келе бастағандықтан сауда жасау қолайлылығы одан ары арта түсті. 1762 жылы Чиянлуң патша арнайы жарлық түсіріп, Ілені Шыңжаңның орталығы санауды қадағалады . Сол жылдардан бастап қазіргі Құлжа қаласы тұрған жерде камалдар салына бастады. XVIII ғасырдың соңғы жарымынан бастап бір мезет атамекеннен ауып кеткен казақтар өздерінің байырғы жұртына қайтадан оралды.

1888 жылы Іле-Тарбағатай аймағы құрылса, 1917 жылға келгенде Іле айырым аймақ болып құрылды(9) .

Қазір бұрынғы Іле аймағын кұрамына алған Іле Қазақ автономиялы облысының орталығы Құлжа қаласы. Оған Алтай, Тарбағатай аймақгары караумен бірге Құлжа қаласы, Күйтүн қаласы, Күнес, Текес, Моңғұлкүре, Құлжа, Тоғызтарау, Нылқы, ІІІапшал аудандары қарайды. 2003 жылы алынған санақ бойынша бүкіл облыстың жан саны 4 миллион 300 адам болған.

Баркөл Қытай жылнамаларында "Барыс сазы", "Барыс көлі деп аталады. Бұл көне түріктер заманынан қалған сөз болып, кейіннен Баркөл атанған(10) . Соңғы Хан патшалығының дерегінде: "Тәңір таудың батыс аңғарына ірге тепкен

Пули (Баркөл) бектігінде 800-ден астам түтін, 2 мыңнан астам адам, 700 шерік бар. Оңдағылар кілең киіз үйде күнелтіп, шөп қуалап, су жағалап жүретін төрт түлігі сай жандар екен . . . " делінген. Баркөл ауданының батыс оңтүстігіндегі шамамен алты километр қашықтықтағы Ланжоууанзы деген жерден табылған жартас суреттеріндегі төрт арбаның суретіне жасалғап зерттеулер нәтижесі оны сақ заманына телиді.

Тарихи деректер бойынша бұл өңірде ғұндар, түріктер, үйсіндер, моңғолдар және қазақты құраған басқа да ру-тайпалардың алма-кезек жасағандығы мәлім. Жыл санауымыздан бұрынғы 74-86 жылдары шамасында Баркөл ғұндардың оң қанатының саяси орталығы болған. 576 жылы қанатын кеңге жайған түрік қағанаты Баркөлге дейін ірге тепкен. 744 жылы бір мезет ұйғырлар дәурендеп, Ұйғыр хандығын құрып, Барыскөлді өзіне қаратқан. Шыңғысхан заманына келгенде Барыскөл "Баркөл" деп өзгертілді. Ұйғыр хандығы тұрған өңір Бесбалық деп өзгертілгенде Баркөл соған қарасты ел болды. 1438 жылы Ойраттардың иелігіне өтсе, XVII ғасырдың басында Жоңғарларға тәуелді бодды.

Чиң патшалығы жоңғарларды аластаған тұста Баркөл мен Қобданы өзіне маңызды әскери шеп ретінде пайдаланған. Әрі 1731 жылы қазіргі Баркөл қаласының іргетасы қаланған. 1882 жылы "Жинши (Баркөл) - Дихуа (Үрімжі) аймағы " деп өзгертілген. Осы жылдардан бастап қазақтар өздерінің атамекені болған Баркөлге орала бастады(11) .

Баркөл қазақтарының бір бөлімі кейіннен Гансуге және Чиңхай жеріне қоныс аударды. Алды қандыбалақ жылдардың аласапыраны тұсында шетелге дейін босып кетті.

1954 жылы Жинши ауданы "Баркөл ауданы" болып өзгертілді. Сол жылы 30 қыркүйекте Баркөл қазақ автономиялы ауданы құрылып, ол Құмыл аймағына қарасты болды. Бүгін де Құмыл аймағының "Баркөл қазақ автономиялы ауданы " деп аталады. Баркөл қазақ автономиялы ауданына 4 қалашық, 8 ауыл қарайды. Ауданның жалпы жер көлемі 36 мың 947 шаршы километр, тұрғындары 100 мыңнан астам.

Қытайдағы қазақ диаспорасының саяси-құқықтық жағдайы

Бүгінгі Қытай қазақтары мекендеп отырған байтақ дала ежелден-ақ қазақ ұлтын құраған ру-тайпалардың ата қонысы. Мұны Қытай жазбаларының қай-қайсысы да терістемейді. "Тарихи жазбалар" мен "Ханнамада" жазылған үйсін, қаңлы, алан қазақтың белбасар ата-бабасы есептеледі. Сонымен бірге байырғы қазақ даласындағы сақ, иүзі (ұлы жүз), сондай-ақ "кейіннен қазақ даласына көшіп келген ғұн, сиянпи, жожан (авар), түркі, теле (тірек), кеден, моңғол секілді тайпалар да арт-артынан қазақтармен тоғысып, қазақтарға сіңісіп кетті" (12) . Аталған тайпалардың арғы тарихына көз жіберсек олар бүгінгі қазақтар отырықтанған жалпақ даланы ғана мекендеп қалмай, одан сыртқы жерлерге де кеңінен қоныстанған.

Қытай тарихын зерттеуші қазақ ғалымдарының пайымынша қытайлармен қоныстас, көршілес отырған түркі тілдес тайпалардың мәдениет іздерінен қарағанда олар осыдан 3000-7000 жыл ілгері бүгінгі Қытайдың орталық өңірі мен орта жазық төңірегінде жасағаны мәлім. "Мәдениеттік деректерде қазақты құраған ескі тайпалардың қазіргі Қытай жерінің Лияуниң, Ішкі Моңғол, Хуаңхы бойы, Чиланшан баурайы, Хши каридоры сияқты жерлеріне дейін мекендегені көрсетіліп отыр"(13) . Тарихи дәйектемелер алға қойған бұл тұжырымдар қазбалар мен жартас суреттері арқылы өз дәлелдерін көрсетіп отырады.

Бүгінгі Қытайдағы қазақтар қоныстанған Шыңжаң өңірін айтар болсақ, ол қытай жазбаларында тарихқа "Батыс өңір" деген атпен қалған. Қытай хандықтары мен ғұндардың арасында болған ұзақ жылдарға созылған талас -тартыс пен қантөгіс нәтижесінде қытайлар ырықты орынға шығып, ғұндар біртіндеп батыс өңірге қарай шегінеді, әрі бүгінгі Дуңхуаң және Іле өңірін мекендеген үйсін тайпаларымен де белгілі қарым-қатынаста болады.

Қытай патшасы Хан Уди жыл санауымыздан бұрынғы 158 жылы Жаң Чиянды батыс өңірмен байланыс жасауға аттандырады. Әрі көп өтпей құдандалық байланыс орнатады. Бұл ғұндарға аса жағып кетпейді де олар Хан елінің батыс өңірге жасаған қадамын барынша тежеу ойында болады. Сол себепті де ғұндар мен хан армиясы арасында және ғұндар мен үйсіндер арасында көптеген қанды жорықтар жасалады.

Демек, біздің заманымыздан бұрынғы 176-177 жылдардан бастау алатын жазба деректер қазақты құраған ру-тайпалардың сол дәуірлерде-ақ бүкіл Қытай өңірінде, жүйеден Шыңжанда жасағандығын айғақтап отыр.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.