Қазақстан Республикасының шағын және орта бизнесті несиелеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I Қазақстан Республикасының шағын және орта бизнесті несиелеудің экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Қазіргі заманда шағын және орта бизнестің жағдайы ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерінің шағын және орта бизнесті несиелеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3 Шағын және орта бизнесті несиелеудегі шетел тәжірибесі ... ... ... ... .9
II. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу
тәжірибесіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.1 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу механизмі ... ... ... 13
2.2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің дамуының жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
I Қазақстан Республикасының шағын және орта бизнесті несиелеудің экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Қазіргі заманда шағын және орта бизнестің жағдайы ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерінің шағын және орта бизнесті несиелеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3 Шағын және орта бизнесті несиелеудегі шетел тәжірибесі ... ... ... ... .9
II. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу
тәжірибесіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.1 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу механизмі ... ... ... 13
2.2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің дамуының жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау мәселесі бірнеше жыл бұрынғыдай көкейкесті болып отыр. Осы проблемалармен бірнеше мемлекеттік құрылымдар айналысатындығына және бірнеше заңдар мен Бағдарламалар қабылданғандығына қарамастан бар және жаңа құрылатын базар субъектілері алдында көптеген мәселелер пайда болуда. Олардың шешімі мемлекеттік өкімет пен бизнестің барлық құрылымдарының жан-жақты өзара іс-әрекеттеріне байланысты. Осыларды ескере отырып, шағын және орта бизнесті еркін дамыту үшін саяси, құқықтық және экономикалық жағдайлар жасау кәсіпкерлікті дамыту және қолдаудың мемлекеттік саясатының мақсаты болып табылады. Міне осыған байланысты, мен курстық жұмысымның тақырыбын банк ісі пәнінен «Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің дамуы» деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектілігі еліміздің өтпелі экономикалық негіздегі нарықтық қатынастарға өту барысында ұлттық экономиканың тиімді дамып, әлемдегі жоғары дамыған елдер қатарына қосылуы үшін макроэкономикалық реттеулердің негізгі құралдарының бірі болып табылатын бюджет жүйесінің маңыздылығы, ал мемлекеттік бюджет мемлекеттегі экономиканың дамуымен және бизнес түрлерінің дамуымен тікелей байланысты. Кәсіпкерлікті дамыту мемлекет тарапынан тұрақты қолдау болмайынша, бизнес инфрақұрылымдарын дамыту үшін жағдай жасалмайынша мүмкін емес, яғни: проблемаларды шешу – несиелерді арзандату, салық төлемдері, қаржылық және технологиялық қолдау көрсету, мемлекеттік органдардың қоғамдық бірлестіктермен және кәсіпкерлер ұйымдастырушыларымен өзара әрекет етуі.
Осы жұмысты орындаудағы мақсатым мен міндеттеріме:
• Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті несиелеудің экономикалық мәні мен қызмет ету барысын түсіну;
• Қазіргі нарықтық экономикадағы шағын және орта бизнестің жағдайын қарастыру;
• Екінші деңгейлі банктердің шағын және орта бизнесті несиелеуіне талдау жүргізу;
• Шағын және орта бизнесті несиелеудегі шетел тәжірибесін қарастыру;
• Әлеуметтік саланы дамытудағы бизнес түрлерінің маңыздылығы мен дамыту қызметтеріне тоқталу;
Шағын және орта бизнестің табысты дамуы көбінесе кәсіпкерлердің ұзақ мерзімдік сияқты қысқа мерзімдік сипаттағы қаржылық ресурстарымен қамтамасыз етілуіне байланысты. Бұл мәселеге мемлекет тарапынан шаралар қолданылмайынша қаржы саласындағы қызметті жолға қою мүмкін емес. Осыған байланысты, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту қоры сияқты құрылым қызметтері арқылы шағын және орта кәсіпорындардың қаржы ресурстарына қол жеткізуін жеңілдететін механизмді жетілдіру мемлекеттің бағдарламасының негізгі мақсаттарының бірі болып табылады.
Бұл тақырыптың өзектілігі еліміздің өтпелі экономикалық негіздегі нарықтық қатынастарға өту барысында ұлттық экономиканың тиімді дамып, әлемдегі жоғары дамыған елдер қатарына қосылуы үшін макроэкономикалық реттеулердің негізгі құралдарының бірі болып табылатын бюджет жүйесінің маңыздылығы, ал мемлекеттік бюджет мемлекеттегі экономиканың дамуымен және бизнес түрлерінің дамуымен тікелей байланысты. Кәсіпкерлікті дамыту мемлекет тарапынан тұрақты қолдау болмайынша, бизнес инфрақұрылымдарын дамыту үшін жағдай жасалмайынша мүмкін емес, яғни: проблемаларды шешу – несиелерді арзандату, салық төлемдері, қаржылық және технологиялық қолдау көрсету, мемлекеттік органдардың қоғамдық бірлестіктермен және кәсіпкерлер ұйымдастырушыларымен өзара әрекет етуі.
Осы жұмысты орындаудағы мақсатым мен міндеттеріме:
• Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті несиелеудің экономикалық мәні мен қызмет ету барысын түсіну;
• Қазіргі нарықтық экономикадағы шағын және орта бизнестің жағдайын қарастыру;
• Екінші деңгейлі банктердің шағын және орта бизнесті несиелеуіне талдау жүргізу;
• Шағын және орта бизнесті несиелеудегі шетел тәжірибесін қарастыру;
• Әлеуметтік саланы дамытудағы бизнес түрлерінің маңыздылығы мен дамыту қызметтеріне тоқталу;
Шағын және орта бизнестің табысты дамуы көбінесе кәсіпкерлердің ұзақ мерзімдік сияқты қысқа мерзімдік сипаттағы қаржылық ресурстарымен қамтамасыз етілуіне байланысты. Бұл мәселеге мемлекет тарапынан шаралар қолданылмайынша қаржы саласындағы қызметті жолға қою мүмкін емес. Осыған байланысты, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту қоры сияқты құрылым қызметтері арқылы шағын және орта кәсіпорындардың қаржы ресурстарына қол жеткізуін жеңілдететін механизмді жетілдіру мемлекеттің бағдарламасының негізгі мақсаттарының бірі болып табылады.
1. «Жеке кәсіпкерлік туралы» 2006 жылғы 31 қаңтардағы № 124-III Қазақстан Республикасының Заңы
2. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 11 қаңтардағы N 214 Заңы "Лицензиялау туралы"
3. Қазақстан Республикасының “Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы” Заңы. (Салық Кодексi). – Алматы, 2002ж.
4. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001. – 285с.
5. Мельников В.Д. Ильясов К.К. Финансы. Учебник для вузов. – Алматы: 2001. – 252 с.
6. Финансы, денги, кредит. Учебник. Под. ред. О.В. Соколовой. – М: ЮРИСТ, 2001. – 784 с.
7. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогообложение. Алматы, Рауан, 1995.
8. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: - 2003. – 131 бет.
9. Оразалы Сәбден – Бәсекелестік экономика. Оқу құралы – Алматы -2007. – 591бет.
10. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы – Алматы 2004. – 179бет.
11. Исахова П.Б. орта және шағын бизнесті дамытудағы салық салу режимі. – 144 бет. Аль-Пари №3
12. Б. Исабеков. «Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және дамыту бағдарламаларын жүзеге асыру концепциялары» Аль-Пари-№4
2. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 11 қаңтардағы N 214 Заңы "Лицензиялау туралы"
3. Қазақстан Республикасының “Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы” Заңы. (Салық Кодексi). – Алматы, 2002ж.
4. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001. – 285с.
5. Мельников В.Д. Ильясов К.К. Финансы. Учебник для вузов. – Алматы: 2001. – 252 с.
6. Финансы, денги, кредит. Учебник. Под. ред. О.В. Соколовой. – М: ЮРИСТ, 2001. – 784 с.
7. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогообложение. Алматы, Рауан, 1995.
8. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: - 2003. – 131 бет.
9. Оразалы Сәбден – Бәсекелестік экономика. Оқу құралы – Алматы -2007. – 591бет.
10. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы – Алматы 2004. – 179бет.
11. Исахова П.Б. орта және шағын бизнесті дамытудағы салық салу режимі. – 144 бет. Аль-Пари №3
12. Б. Исабеков. «Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және дамыту бағдарламаларын жүзеге асыру концепциялары» Аль-Пари-№4
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I Қазақстан Республикасының шағын және орта бизнесті несиелеудің
экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .4
1.1 Қазіргі заманда шағын және орта бизнестің
жағдайы ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерінің шағын және орта
бизнесті
несиелеуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...7
1.3 Шағын және орта бизнесті несиелеудегі шетел
тәжірибесі ... ... ... ... .9
II. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу
тәжірибесіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 13
2.1 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу механизмі ... ... ... 13
2.2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің дамуының
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 0
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .32
Кіріспе
Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау мәселесі бірнеше жыл
бұрынғыдай көкейкесті болып отыр. Осы проблемалармен бірнеше мемлекеттік
құрылымдар айналысатындығына және бірнеше заңдар мен Бағдарламалар
қабылданғандығына қарамастан бар және жаңа құрылатын базар субъектілері
алдында көптеген мәселелер пайда болуда. Олардың шешімі мемлекеттік өкімет
пен бизнестің барлық құрылымдарының жан-жақты өзара іс-әрекеттеріне
байланысты. Осыларды ескере отырып, шағын және орта бизнесті еркін дамыту
үшін саяси, құқықтық және экономикалық жағдайлар жасау кәсіпкерлікті дамыту
және қолдаудың мемлекеттік саясатының мақсаты болып табылады. Міне осыған
байланысты, мен курстық жұмысымның тақырыбын банк ісі пәнінен Қазақстан
Республикасындағы шағын және орта бизнестің дамуы деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектілігі еліміздің өтпелі экономикалық негіздегі
нарықтық қатынастарға өту барысында ұлттық экономиканың тиімді дамып,
әлемдегі жоғары дамыған елдер қатарына қосылуы үшін макроэкономикалық
реттеулердің негізгі құралдарының бірі болып табылатын бюджет жүйесінің
маңыздылығы, ал мемлекеттік бюджет мемлекеттегі экономиканың дамуымен және
бизнес түрлерінің дамуымен тікелей байланысты. Кәсіпкерлікті дамыту
мемлекет тарапынан тұрақты қолдау болмайынша, бизнес инфрақұрылымдарын
дамыту үшін жағдай жасалмайынша мүмкін емес, яғни: проблемаларды шешу –
несиелерді арзандату, салық төлемдері, қаржылық және технологиялық қолдау
көрсету, мемлекеттік органдардың қоғамдық бірлестіктермен және кәсіпкерлер
ұйымдастырушыларымен өзара әрекет етуі.
Осы жұмысты орындаудағы мақсатым мен міндеттеріме:
• Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті несиелеудің
экономикалық мәні мен қызмет ету барысын түсіну;
• Қазіргі нарықтық экономикадағы шағын және орта бизнестің жағдайын
қарастыру;
• Екінші деңгейлі банктердің шағын және орта бизнесті несиелеуіне талдау
жүргізу;
• Шағын және орта бизнесті несиелеудегі шетел тәжірибесін қарастыру;
• Әлеуметтік саланы дамытудағы бизнес түрлерінің маңыздылығы мен дамыту
қызметтеріне тоқталу;
Шағын және орта бизнестің табысты дамуы көбінесе кәсіпкерлердің ұзақ
мерзімдік сияқты қысқа мерзімдік сипаттағы қаржылық ресурстарымен
қамтамасыз етілуіне байланысты. Бұл мәселеге мемлекет тарапынан шаралар
қолданылмайынша қаржы саласындағы қызметті жолға қою мүмкін емес. Осыған
байланысты, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту қоры сияқты құрылым
қызметтері арқылы шағын және орта кәсіпорындардың қаржы ресурстарына қол
жеткізуін жеңілдететін механизмді жетілдіру мемлекеттің бағдарламасының
негізгі мақсаттарының бірі болып табылады.
I Қазақстан Республикасының шағын және орта бизнесті несиелеудің
экономикалық мәні
1.1 Қазіргі замандағы шағын бизнестің жағдайы
Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015
жылдарға арналған мемлекеттік Стратегиясының шеңберінде 2005 жылы
кәсіпкерлікті одан әрі дамыту мақсатында Оңтүстік Қазақстан облысының
кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2006-2008 жылдарға арналған аймақтық
бағдарламасы әзірленіп, қабылданды.
Бағдарламада көрсетілген іс-шараларды жүзеге асыру облыстың әлеуметтік-
экономикалық дамуына өзінің оң әсерін тигізуде.
Алдын ала деректер бойынша облыста тіркелген кәсіпкерлік
субъектілерінің саны 142,2 мың бірлікті құрады, оның ішінде жеке
тұлғалардың саны 127,7 мың бірлікті құрап 266,1 мың адам жұмыспен
қамтылған. Заңды тұлға ретінде тіркелген кәсіпорындардың саны 16,6 бірлікке
жетіп, оның 13,0 мың бірлігі жұмыс істеуде. Онда 72,1 мың адам қызмет
атқарады. Өткен жылдың осы мерзімімен салыстырғанда тіркелген кәсіпкерлік
құрылымдарының саны 11,3 пайызға артқан. Облыс бойынша шағын бизнес
саласында 338,2 адам жұмыспен қамтылған немесе облыстағы экономикалық
белсенді халықтың 31,1 пайызын құрайды.
2007 жылы шағын кәсіпкерлік құрылымдары 130,9 млрд. теңгенің өнімін
(жұмысы, қызметі) өндіріп, өткен жылдың осы мерзімімен салыстырғанда 6,5
пайызға артқан.
Облыста заңды тұлға ретінде 2008 жылдың 1 қаңтарына 1228 кәсіпорын
құрылып, 3547 жаңа жұмыс орны ашылды.
Кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік қолдаудың қозғаушы құралдарының
бірі кәсіпкерлікті шағын кәсіпкерлік құрылымдарын қаржылай көмек көрсету
болып табылады. Облыста кәсіпкерлік құрылымдарын қаржылай қолдау 3 деңгейде
- екінші дәрежелі банктер, қоғамдық қорлар мен, микрокредиттік ұйымдар
арқылы жүргізілуде.
Жыл басынан шағын кәсіпкерлік құрылымдарына жалпы -74107,9млн.теңге,
оның ішінде екінші дәрежелі банктерден – 66818,0 млн.теңге, “Шағын
кәсіпкерлікті дамыту қоры” АҚ Аймақтық филиалы –475,8 млн. теңге , “Несие
беру Қазақстандық қоры” – 4601,5 млн. теңге және “Фермерлер мен
кәсіпкерлерді қолдау қоры” қоғамдық қорымен – 117,4 млн теңге,
ауылшаруашылық несие серіктестіктері мен несиелік серіктестіктері-2096,0
млн. теңге. Барлық қаржылық институттардан шағын және орта кәсіпкерлік
құрылымдарына бөлінген несие қаражаттардың көлемі өткен жылдың осы
мерзімімен салыстырғанда 45,3 пайызға өскен.
Қазақстан Республикасы Үкіметіне Мемлекеттік-жеке серіктестік
негізінде 100 мектеп пен аурухананың құрылысын жүргізу жобасын жүзеге
асыру бойынша бірінші кезектегі іс-шаралар жоспарына бірқатар ұсыныстар
енгізілді олар: құрылысқа және құрылыс материалдарын өндіретін
кәсіпорындарды кеңейтуге қатысты жобаларды шұғыл түрде несиелендіру
мәселесі бойынша Шағын кәсіпкерлікті қолдау қоры АҚ-мен тығыз байланыста
жұмыс жүргізу, отандық құрылыс индустриясының өнімдерін өндіретін
кәсіпорындардың өндірісі туралы ақпаратпен қамтамасыз ету туралы және тағы
басқа.
Индустрия және сауда министрлігіне бәсекелестікті қорғау және дамыту
саласының жұмысын ілгерілету мақсатында жаңа компаниялардың нарыққа шығу
барысындағы кедергілерді азайту туралы ұсыныстар берілді.
Кәсіпкерлік қызметті жүргізуде қолайлы жағдай жасау мақсатында
Индустрия және сауда министрлігіне әкімшілік тосқауылдарды төмендету
бойынша бақылау-қадағалау функцияларын жүзеге асырушы мемлекеттік
органдарының кәсіпкерлікке байланысты нақты қызмет саласындағы
өкілеттіктеріне өзгеріс енгізу туралы ұсыныс берілді.
Кәсіпкерлік қызметті жүргізуге қолайлы жағдай жасау үшін әкімшілік
кедергілерді жою, кәсіпкерлік инфрақұрылымдарды дамыту және кәсіпкерлердің
кредит қаржаттарына қол жеткізуін жеңілдету мәселелері бойынша облыс
әкімдігіне жоғарғы деңгейде шешу мақсатында ұсыныс жасалынды.
Кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың 2006-2008 жылдарға арналған өңірлік
және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бағдарламаларына сәйкес әкімшілік
тосқауыларды жою жөніндегі міндеттерді іске асыру үшін кәсіпкерлерге
арналған жолсілтемесі әзірленді. Онда шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
қызметіне бақылау-қадағалау функцияларын жүзеге асыратын және олардың
қызметіне жоспарлы және өзге де тексерулерді іске асыратын ұйымдардың
тізбесі, облыстағы қаржы институттары мен кәсіпкерлердің мүдделерін
қорғайтын қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктердің тізімі берілді.
Семинарда Жеке кәсіпкерлік туралы заңының негізгі функциясы жеке
кәсіпкерлердің кәсіпкерлікпен еркін айналысуын қамтамасыз ететін негізгі
құқықтық, экономикалық және әлеуметтік жағдайларының ерекшеліктері бойынша
түсініктеме жұмысы жүргізілді.
Кәсіпкерлік қоғамдық ұйымдары мен бірлестіктерімен бірлесе
кәсіпкерлерді ақпаратпен қамтамасыз ету жүйесін қалыптастыру жұмысы
жүргізілуде.
Кәсіпкерлік субъектілерінің ҚР және шетелде өткізілетін көрмелерге
жәрмеңкелерге, миссияларға қатысуына ықпал ету және кәсіпкерлік
субъектілерінің Қазақстан Республикасында және шетелде өткізілетін
көрмелерге жәрмеңкелерге, миссияларға қатысуына ықпал ету мақсатында Сауд
Арабиясы Корольдігіндегі елшілігінің ұсынысы бойынша „Al-Fattouh For Alum.
Accessories” компаниясымен отандық тауарөндірушілердің қатынасын
қалыптастыру бойынша облыстың бірқатар кәсіпорындары туралы мәлімет
Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлігіне жолданды. Осы
бағытта Оңтүстік Қазақстан облысының аумақтық сауда-өнеркәсіп палатасымен
2007 жылға арналған іс-шаралар жоспарында кәсіпкерлік субъектілерді
көрмелерге жәрмеңкелерге, миссияларға қатыстыру шаралары көрсетіліп,
қазіргі таңда бірлесе жұмыс жүргізілуде.
Иран Ислам Республикасының елшілігінің ұсынысымен Оңтүстік Қазақстан
облысы және Харасан губерниясының арасында сауда-экономикалық қарым
қатынасты дамыту мақсатында ауыл шаруашылығына арналған машина құрал
жабдықтарын, және түрлі құрылыс конструкцияларын жасайтын компаниялар
туралы ақпаратпен облыс кәсіпкерлері хабардар етілді.
Кәсіпкерлік мәселелері, оның ішінде әйелдер мен жастар кәсіпкерлігін
насихаттау жөнінде семинарлар, конференциялар, көрмелер, конкурстар,
“дөңгелек үстелдер”, өткізуді қамтамасыз ету мақсатында мынадай жұмыстар
жүргізілді:
Қазақстан іскер әйелдері ассоциациясының Оңтүстік Қазақстан филиалы
“Ренхессен” (Германия) шеберлер палатасымен “Қолөнер кәсібі шеберлігін
Орталық Азияда дамыту” жобасы бойынша бірлесе шаштаразы, аспазшы кәсібіне
үйрету мен мамандылықты арттыру нәтижесінде рынокта отандық
тауарөндірушілердің бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру мақсатында
Шымкент, Арыс, Түркістан қалаларында семинар-тренингтер өткізілді.
Оңтүстік Қазақстан облыстық “Фермерлер мен кәсіпкерлерді қолдау қоры”-
фермерлер мен кәсіпкерлерге, олардың бизнесін дамытуға бағытталған кредит-
117,4 млн. теңгенің 33 пайызы, “KazMicroFinans” ЖШС МКҰ (Қазақстандық несие
беру Қоры) – 4601,5 млн. теңге кредиттік қаражаттың 3184,2 млн. теңгесімен
немесе 69,2 пайызы кәсіпкер әйелдер қаражаттандырылды. Бөлінген кредиттік
қаражаттар ауыл шаруашылығы, сауда және қызмет көрсету салаларын дамытуға
бағытталған.
“Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры” АҚ-ның өңірлік филиалы 306 әйел
кәсіпкерлерге және 398 кәсіпкер жастарға бизнес мәселелері бойынша кеңес
берді.
Шағын және орта кәсіпкерлік субьектілерінің инвестициялық қызметіне қаржы-
несиелік қолдау көрсету мыналардың есебінен қамтамасыз етіледі:
• осы кәсіпкерлік түрлерінің субъектілерінің мемлекеттік
инвестициялық бағдарламасына қатысуы;
• бюджеттік емес көздерді жұмылдыру саласындағы кіші жән орта
кәсіпкерлікке қолдау көрсету жөніндегі қорлар мен басқа да арнайы
институттар қызметін шапшаңдату;
• шағын және орта бизнеспен жұмыс істейтін коммерциялық банктер мен
басқа да қаржы институттары үшін жеңілдіктер жүйесін дамыту;
• жоғары нәтижелі жобаларды іске асыру үшін шағын және орта
кәсіпкерлік субъектілеріне тікелей қаржылай көмек көрсету;
• қаржы-несиелік қолдау көрсету инфрақұрылымының ары қарай дамуы
төмендегі жағдайларды болжайды:
• мемлекеттік және муниципалды қорлар жүйесі арқылы шағын және орта
кәсіпкерлік субъектілеріне қаржы-несиелік қолдау көрсету формаларын
кеңейту;
• өзара сақтандыру, несие кооперативтерінің (өзара несие беру
қоғамдары) жүйесін дамыту;
• дау тудыратын мәселелерді шешу, инвесторлардың келіссөздер
жүргізуін ұйымдастыру, бизнес-жоспар дайындау, инвестицияны
қаржыландыру көздерін іздеу саласында көмек көрсететін
кәсіпкерлердің бірлестігі мен қорларының қызметін жеделдету.
2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында шағын және орта
кәсiпкерлiк субъектілерінiң бастамаларын қолдау жөнiндегі жеделдетілген
шаралар бағдарламасын қаржылық қамтамасыз ету көрсетілген мақсаттарға
көзделіп жыл сайын бекітілетін республикалық бюджет қаражаты шегiнде және
Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбайтын көздер есебiнен
жүзеге асырылатын болады.
Осы жеделдетiлген шараларды iске асыру үшiн 2005 жылы республикалық
бюджеттен 11181,12 млн. теңге, 2006 жылы - 10215,12 млн. теңге, 2007 жылы -
10000,0 млн. теңге бөлiнедi.
Бұл ретте мемлекеттiк бюджеттен қаржыландыру мөлшерi белгiленген
тәртiппен тиiстi жылдың бюджетiн қалыптастыру және нақтылау кезiнде жыл
сайын нақтыланатын болады.
1.2 Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктердің шағын және орта
бизнесті несиелеуі
шағын және орта бизнестi несиелеу тек қана қаржылық құралдардың
шектеулiлiгiнен ғана емес, сонымен қатар екінші деңгейдегi коммерциялық
банктердiң бұл секторды толығымен несиелеу өкiлеттiлiгiмен және оның
тәуекелдiлiгi де әсер ететiндiгiн атап өту керек.
Бiрiншiден ол құрамы бойынша бiрыңғай емес. Өйткенi Қазақстанда
коммерциялық банктер саны 39 болса, соның iшiнде олардың жарғы капиталы кем
дегенде 2 млд. тенге болуы керек. Салыстырмалы Республиканың қаржылық
орталығы Алматы қаласында iрi банктердiң 70% орналасқан, ал кiшiгiрiм
банктер әртүрлi облыс орталықтарында шоғырланған.
Екiншiден, iрi банктер мен кiшiгiрiм банктердiң мүмкiндiктерi мен
ұсынатын қызмет түрлерi адекватты емес. Қысқа мерзiмдi несиелеу түрiмен
негiзiнде iрi банктердiң айналысуы шамалы, ал орта және кiшiгiрiм банктер
үлесi де аз болып отыр.
Үшiншiден, орташа банктер шағын бизнеске несие ұсынудың орнына, iс
жүзiнде олардың қаржыларға қол жеткiзуге мүмкiндiктерi тiптен жоқ. Ол
қаржылар түрiнде банкаралық несиелер, қарыздар, банкаралық қаржы нарығында
орналасқан қаражаттарды айтуға болады. Осы ретте кiшiгiрiм банктердiң
шектеулi меншiктi капиталы табысты клиенттер тартуға, депозиттiк базасын
кеңейтуге, активтiк операцияларды толығымен жүргiзiп, осыдан түскен пайда
арқылы капитализациялануға кедергi етуде. Банктердiң шағын және орта
бизнеске берiлген қысқа мерзiмдi несиелерiнiң көлемi бұл бизнестi делдалдық
және сауда-саттық қызметтерiмен айналысуына әкелiп соқтырды. Ал елдегi iрi
банктердің көпшiлiгi iрi қалаларда орналасқандығынан және несиелiк
ресурстар жолының бiрдей емес мөлшерде бөлiнуi ауыл шаруашылығы секторын
айналып өтуге мұқтаж етедi. Мемлекетiмiз бен II-деңгейдегi коммерциялық
банктердiң шағын және орта бизнестi несиелеу-қаржыландыру схемасын,
субнесиелеу ретiнде Еуропалық Даму және қайта құру Банкi ЕДҚБ-ЕБРР мен
Азиялық Даму банкiнiң АДБ ресурстарымен несие беру коммерциялық банктерге
жүктелген.
Банк несиелерді қайтарымдылық, жеделдік, тиімділік принциптерін қатаң
сақтау, несиелерді мақсатты пайдалану мен заңда қарастырылған және екі
жақпен келісілген жағдайда коммерциялық негізде береді. Қазiргi кездегi
банктiк жүйе - бұл алуан түрлi және дәстүрлi емес жаңа банктiк қызметтердi
клиенттерге көрсету. Соның iшiнде банктердiң дәстүрлi қызметтерiнiң бiрi -
несиелiк операцияларды iске асыру. Шағын және орта бизнестің күрделі
мәселелерінің бірі – несиелік ресурстарды алудың қиындығы. Себебі, несие
алу үшін кепілге қоятын мүлік, бизнес-жоспар жоқ. Осы себептен банктерде
шағын және орта бизнесті қаржыландыруға асықпайды. Республикамызда шағын
кәсіпкерлікті тиімді қаржыландыру үшін қажетті ресурстарға деген үлкен
тапшылық орын алып тұр. Мұндай қаржы бойынша шешімін таппай тұрған
мәселелерге:
1) несие алудың шектеулігі;
2) коммерциялық банктердің кепілдік міндеттемені жоғары деңгейде
ұстауы;
3) берілетін несиенің пайыздық мөлшерлемесінің жоғары болуы және
қысқа мерзімділігі;
4) шағын кәсіпкерлікке микро несие берудің заңдылық негізінің
жоқтығы;
5) банктердің шағын кәсіпкерлікті несиелеу саясатының анықсыздығы.
Қазір ұлттық компаниялар мен мегахолдингтердің бейіндік емес
қызметтерін анықтау үдерісі жүріп жатыр, бұл осы қызмет түрлерін шағын және
орта бизнестің бәсекелестік ортасына айналдыру үшін іске асырылуда. Бүгінгі
таңда бағдарламаны жүзеге асыру тәртібі түбегейлі айқын болмағанымен,
тиісті қадағалау мен бақылау жасалса, аталған бағдарламаның нәтижелерінің
бірі шағын және орта бизнестің еліміздің ішкі жалпы өніміндегі үлесінің
ұлғаюы болуы тиіс. Сондықтан қазіргі кезде бұл біз үшін басымырақ сегмент
болып табылады. ТӘБ-тің шағын және орта бизнеске арналған несие қоржыны
2005 жылдың аяғында 660 миллионға жуық долларды құрады, ол алдыңғы жылмен
салыстырғанда екі есе дерлік ұлғайды. ТӘБ-тің шағын және орта бизнеске
арналған несие қоржынының өсу қарқыны рыноктың өсу қарқынынан алда
болғандықтан оның рыноктағы үлесі 10 пайызға дейін өсті. Алайда, банктің
стратегиялық мақсаты – шағын және орта бизнес рыногының 30 пайызын иелену.
ЕҚДБ-мен бірлесіп несиелік бағдарламаны жүзеге асыру банктің өнімдер
қатарын қалыптастыруына, үдерістер мен стандарттарды қалыпты жолға қоюына,
шағын бизнесті несиелеу технологияларын үйренуіне мүмкіндік берді. Нәтижелі
жұмыс қорытындысында 2005 жылдың аяғында ЕҚДБ өз бағдарламалары аясындағы
несиелеу жөніндегі өкілеттіктерді ТӘБ-ке берді. ЕҚДБ-дан басқа ТӘБ шағын
және орта бизнес субъектілерін несиелеу саласында KfW, Азия Даму Банкі және
Ислам Даму Банкімен ынтымақтастық жасауда. Сонымен бірге 2006 жылдың соңына
дейін банк кросс-сатулар жобасын енгізуді аяқтайды, жоба клиенттердің
барлық қаржылық қажеттіліктерін қанағаттандыру ыңғайында, банктік қызметтер
мен ТӘБ-тің еншілес компанияларының қызметтерін қоса алғандағы кешендік
қызмет көрсетуді іске асыру есебінен, клиенттердің банкке деген түзу ниетін
арттыруды көздейді.
Кестеде көріп отырғанымыздай, 2001 жылы банктердің берген несие сомасы
10000млн. теңге болса, 2005жылы несие сомасы 30000 млн. теңгеден асты. Яғни
банктердің кәсіпкерлікті қаржыландыруға үлесі жылдан жылға артқанын
байқаймыз.
1.3 Шағын және орта бизнесті несиелеудегі шетел тәжірибесі
Жаңа жұмыс орындарын құру мен экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз ету
басымдығы тұрғысынан шетелдерде шағын кәсiпкерлiктiң дамуына үлкен мән
берiледi.
БҰҰ-ның даму бағдарламасы бойынша шағын кәсiпорындардың саны барлық
кәсiпорындардың жалпы санынан 95 %-ға артық. Әлемдiк экономикада мұндай
кәсiпорындардың үлесiне жұмыспен қамтылғандардың 60 % астамы келедi, ал
олардың ЖIӨ-дегі үлесi 50 %-ға жетедi.
Рыноктiк қатынастардың қалыптасуы кезiнде әсiресе шағын кәсiпкерлiк
мемлекеттiк қолдауға мұқтаж болатындығына әлемдiк тәжiрибе куә. Бұл ретте,
тiреледi бизнестi бәсекеден қорғауға немесе ол үшiн ерекше "жұмсақ"
жағдайлар құруға емес технологиялық жетілдірудiң генерациясы фирмаiшiлiк
процестi үнемi ынталандыратын және фирманың бәсекеге қабілеттігін арттыру
үшiн оқытатын жағдайларды қамтамасыз етушi шағын және орта кәсiпкерлiктi
мемлекеттiк қолдаудың нысаны мен мақсаты шешушi мәнге ие. Мұны соңғы
уақытта экономикада iлгерiлiк жасаған көптеген елдердiң тәжiрибесi
көрсетедi.
Шағын және орта кәсiпкерлiктi қолдау шаралары:
жаңа технологияларға (технологиялар мен экономикалық ақпараттар ұсыну,
консультация және оқыту) қол жетiмдiлiктi жеңiлдетуге;
рынок капиталына (салық жеңiлдiктерi, амортизацияның ерекше нормалары,
мемлекеттiк субсидиялар, рыноктiк және жеңiлдiктi кредиттi ставкалар
арасындағы айырмашылықты қаржыландыру түрiндегi жеңiлдiкпен кредит беру)
қол жетiмдiлiктi жеңiлдету;
кәсiпкерлiктiң инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдесетiн кластерлiк-желiлiк
ұстанымды енгiзу арқылы шағын компаниялар мәселесi бойынша туындайтын
проблемаларды шешуге бағытталған.
Кластерлiк-желiлiк ұстаным негiзiнде шағын және орта кәсiпкерлiктi
қолдау бағдарламасы iске асырылған елдер - бұл Италия, АҚШ, Жапония,
Германия, Корея, Дания, Ұлыбритания, Франция, Мексика, Чили, Бразилия.
Бiрқатар дамыған және дамушы елдерде кластерлiк-желiлiк ұстанымға
негiзделген шағын және орта кәсiпкерлiктi қолдау бағдарламасын iске асыруды
мысалға келтiремiз.
1. Италия. Бiрiншi рет кластерлiк-желiлiк ұстаным Италияда 70 жылдар
қолданылған. Шағын және орта бизнеске кластерлiк-желiлiк ұстаным тұрғысынан
осы ұстанымның дамуы бастау алатын "үшiншi Италия"1 деген атқа ие болған
Италияның тәжiрибесi қызық. 70 жылдардың соңында "бiрiншi" және "екiншi"
Италия экономикалық дағдарысты басынан өткiздi, елдiң солтүстiк-шығыс және
орталық бөлiгi экономикалық өсудiң жоғары түрiн көрсеттi. Негiзiнен шағын
және орта кәсiпорындар әрекет ететiн (тоқыма және былғары өндiрiсi, аяқ
киiм, керамика және жиһаз өндiрiсi) бiрқатар салаларда қалыптасқан
кластерлер шеңберiнде шағын және орта кәсiпкерлiк субъектiлерi тек ғана
жаңа жұмыс орындарын ғана құрып қоймай, экспорт рыногына да шыға алды. Сол
уақытта Германия мен Ұлыбританияның iрi кәсiпорындары құлдырауды басынан
өткiзiп жатты, "үшiншi Италияның" шағын және орта кәсiпкерлiк кластерлерi
өндiрiс пен экспортты арттырды. Бұдан басқа, шағын және орта кәсiпкерлiк
кластерлерi өндiрiстiк процеске инновацияларды енгiзуге қабiлеттi болып
шықты.
____________________________
1 "Бiрiншi Италия" - Италияның дәстүрлi бай солтүстiк-батыс бөлiгi,
"екiншi Италия" - елдiң кедей оңтүстік бөлiгi.
2. АҚШ. ЖҰӨ-нiң 50 %-нан астамы, инновациялардың жартысынан астамы,
ұлттық жұмысшы күшiнiң 23 астамы шағын кәсiпкерлiкке тартылған. AҚШ-та
шағын кәсiпкерлiк ел экономикасын оңалтуда шешушi рөл атқарды. Бұл үшiн АҚШ-
та аталған сектордың дамуына көмек беретiн құрылым - АҚШ шағын бизнес
әкiмшiлiгi (1953 жылы құрылған) бар. Сапалы, клиентке бағытталған кең
ауқымды бағдарламалар қалыптастыру және кәсiпкерлер қоғамдастығын барлық
жаңалықтар туралы уақтылы хабардар ету - қызметтiң мәнi.
3. Жапония. Шағын және орта кәсiпкерлiктiң үлесi барлық компаниялар
санының 99,6 %-ын, ЖIӨ-нiң 55 %-ын және өнеркәсіпке жұмыспен
қамтылғандардың 80 %-ын құрайды. Шағын кәсiпорындарға қатысты мемлекеттiк
саясатты iске асыру үшiн шағын және орта кәсiпкерлiкке қатысты мемлекеттік
саясатты iске асыратын мамандандырылған органдар желiсi құрылды.
Жапонияда шағын және орта кәсiпкерлiкті қолдаудың негiзгi шаралары:
ШОБ-ты жаңғырту үшiн кредиттер мен жеңiлдiктi кредиттерге кепiлдiк беру
және сақтандыру жүйесі арқылы қаржыландыру қол жетiмділiктi жеңiлдету (20
жылға 1,05 %-дық ставкамен);
бизнес-инкубаторлар құру, салық салу, және менеджмент, персоналды
басқару және рыноктағы ахуал туралы ақпарат, сондай-ақ оқыту
бағдарламаларын ұсыну мәселелерi бойынша қысқа мерзiмдi негізде мамандарды
ұсынумен инвестициялық жобаларды бағалау арқылы бизнесті қолдау жүйесiн
құру;
техникалық көмек, қаржылық және заңнамалық қолдау арқылы жаңа және
венчурлық бизнес құруды ынталандыру;
жаңа әзiрлемелердi коммерциализациялауды қолдау мен ғылыми oртa, бизнес
және үкiмет арасындағы ынтымақтастықты ынталандыру арқылы технологиялардың
дамуын қолдау;
пайыздық төмен ставкалар бойынша субсидиялау және кредит беру арқылы
бизнесте инновацияларды қолдау, венчурлық жобаларға мемлекеттiң қатысуы
және зерттеу кәсiпорындары үшiн патенттiк төлемдердi төмендету.
Жапонияда зерттеулердi дамыту деңгейi бойынша жетекшi рөлдi технопарктер
алады. 70 % шамасында жапондық технопарктер өңiрлердегi шағын кәсiпкерлiк
кәсiпорындарын қолдау үшiн құрылды, бұл ретте, 58 %-ы жоғары технологиялы
өнiмдер өндiруге бағытталған.
4. Германия. Германдық кластерлiк-желiлiк ұстанымды қолдаудың негізгi
қағидаттары - бұл мынадай рыноктiк тетiктерге:
мемлекеттік қолдауға емес шағын және орта кәсіпкерліктің дербестігіне
басымдыққа;
тиiмсiз кәсiпорындар рыноктан кетуi керек;
шағын және орта кәсіпкерлікке мемлекеттiң қаржылай көмек беруi үшiн
негiзгi талап - кредитке қабiлеттiлiкке тiрек болады.
5. Корея. Барлық компаниялардың 99,5 %-ын құрайтын 3 млн. шағын және
орта кәсiпкерлiк субъектiлерi бар. Соның iшiнде шағын компаниялардың үлесi
97 % құрайды. Оңтүстік Кореяда шағын компаниялар жұмысқа орналастырудың
маңызды көзi болып табылады, өйткенi онда елдiң экономикалық белсендi
халқының 87 %-ы жұмыспен қамтылған (10 млн. астам). Шағын және орта
кәсiпкерлiктiң үлесiне елдiң ЖIӨ-нiң жартысы және оңтүстiккореялық
экспорттың 43 % тиесiлi.
6. Израиль. Қолдау инфрақұрылымының объектілерi құрылған, олардың
көпшiлiгi мемлекеттiк. Кәсiпорындарды қаржыландыруға көмек беретiн
мемлекеттiк және бiрнеше жеке қорлар бар, ал мемлекеттiк субсидия бизнестi
жүргiзу үшiн қажеттi қаражаттың 34-iн құрайды, 14-i - кәсiпкердiң салған
қаражаты.
Бизнес-инкубаторларды қолдайтын венчурлық қорлар бар, оларда алдымен
жаңа инновациялық жобалар жасалады.
Осылайша, технопарктер мен бизнес-инкубаторлар мемлекет ғылыми-
техникалық салалардың дамуын қолдайтын және мұндай саясаттың алдына
шаруашылық жүйенi оңтайландыру мен ғылыми-техникалық прогресс
жетiстiктерiне бейiмдеу мiндетi қойылған елдерде жақсы дамыған.
Ғылыми-өнеркәсiптiк парктер болашақтағы технополистердiң - озық
технологиялар, ғылыми зерттеулер мен жобалау-құрастыру әзiрлемелерi
қалаларының қазiргі үлгiлерi болып табылады. Өтпелi экономикалы көптеген
дамушы мемлекеттер мен елдер үшiн ғылыми-өнеркәсіптік парктердi дамыту
басымдығының стратегиясы - бұл жоғары технологиялық деңгейдiң өңiрлiк
орталықтар желiсiн дамыту, барлық ұлттық шаруашылықты зияткерлендiру
негiзiнде қызметтің жаңа салаларында iлгерiлеу.
Технополистерде ғылым, жоғары технологиялар, дәстүрлі ұлттық мәдениет
үйлесім тапқан және шығармашыл, жан жақты дамыған адамдардың жаңа қоғамы
құрылады.
II. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу
тәжірибесіне талдау
1. . Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу механизмі
ЦеснаБанк өз ресурстары қаражатынан мемлекеттiң алға ұстанып
отырған саясаты шағын және орта бизнестi дамыту бағдарламасы бойынша
несие қаражаттарына сұраныс бiлдiрген қаржы жағдайы тұрақты, өз iсiн алып
жүре алатын шағын бизнес субъектiлерiн несиелейдi. Бұл несиелеу дәстүрлi
банктiк қызметтердiң көрсеткiшi болып табылады.
Жалпы банктердiң тәжiрiбесiнде қолданылатын несиелеу процесiнiң өзiндiк
кезеңдері болады. Әрбiр банкте пайдаланылатын несиелеу механизмiнiң
элементтерi несиелiк операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың
жүзеге асырылу техникасын бiлдiредi. Мысалы, ЦеснаБанк акционерлiк
қоғамының несиелеу операциясын ұйымдастыру процессі келесiдей негізгі
кезеңдерді қамтиды:
- несиеге деген өтiнiштi қабылдау, қарау және талдау;
- қарыз алушының несиелiк қабiлетiн талдау;
- қарыз алушының сенімділігін бағалау;
- қамсыздандыруды бағалау және тексеру;
- несиелiк келiсiмшарт жасасу;
- заңи экспертизаны жүргізу;
- резюме дайындау;
- банктің ұсынатын қызметтерімен және оны жүзеге асыру бойынша мақұлдау
процедуралары;
- берілген несиелер бойынша мониторинг және борышты өтеу бойынша
тексерулер жүргізу;
- несие беру;
- несиені өтеу.
Банкке келiп түскен несиеге деген өтiнiштi қабылдау, қарау және талдау
кезеңі. Несиеге деген өтiнiштi қабылдау, қарау және талдау ЦеснаБанк
акционерлiк қоғамының Нұсқаулықтарына, Ережелеріне сәйкес жүргізіліп
отырады. Банкте кез келген несиелiк операциялар осыдан басталады. Арыз
келiп түскеннен кейiн несиелiк жобалардың тиiмдiлiгiн зерттеу үшiн несиелiк
сараптауға берiледi. Несиелiк сараптаушы сол фирманың арызын алғаннан
кейiн, оның сұранысын қанағаттандыру немесе керi қайтару үшiн басынан
аяғына дейiн бұл процестi өзi атқарады. Осы ретте банкке 11.02.2005 жылы
Алматы Құрылыс АҚ несиеге деген қажеттiлiгiн бiлдiрiген арызын әкелдi.
Несиелiк арызды фирманың осы мәселелермен айналысуға құқығы бар өкiлi
немесе фирма жетекшiсi ғана арызға қол қойып, банкке өткiзе алады. Және
олар несиелiк экспертпен кездесiп, ауызша келіссөздер жүргiзедi. Алматы
Құрылыс акционерлік қоғамының несиелiк арызы келiп түскеннен кейiн
несиелiк эксперт ең бiрiншi несиелiк арызға талдау жасау үшiн оған керектi
құжаттардың тiзiмiн бередi және сұрап отырған несиесiнiң мақсатын, сомасын,
мерзiмiн, қалап отырған проценттiк ставкасының мөлшерiн анықтайды. Және де
осы банкте несиелiк тарихының бар немесе жоқ екендiгiне көз жеткiзедi.
Осыған орай, Алматы Құрылыс АҚ-ың сұрап отырған несиесінің параметрлері
мындай түрде болды:
- Несие – 260 000 000 тенге;
- Мерзім – 36 ай;
- Мақсаты – айналым капиталын толықтыру;
- Жылдық проценттік ставка – 14%;
- Қамсыздандыру – Алматы облысы, Іле ауданы, Энергетический ауылы,
Калинин көшесінде орналасқан жер учаскісі және құрал жабдықтары бар
өндірістік база.
Содан кейiн, Алматы Құрылыс АҚ-ың банктiң несиелеу процесiнiң
механизмiмен таныстырады. Несиелiк эксперт Алматы Құрылыс АҚ-ың қызмет
ету саласын анықтап, оның қандай әрекеттермен айналысатынына көңiл бөледi.
4 – кесте. Қарыз алушының жалпы сипаттамасы
Қарыз алушының толық АлматыҚұрылыс АҚ
және қысқартылған аты
Меншік формасы Жеке
Әділет министірлігінде 19.05.2004 жыл
алғаш тіркелген күні
Мекен-жайы Алматы облысы, Іле ауданы, Өтеген батыр ауылы,
Калинин көшесі
Қызметтің негізгі түрі арнайы құрылыс жұмыстары;
құрылыс-жөндеу жұмыстары;
жол жасау бойынша жұмыстар;
темір конструкцияларын монтаждау және
арматураларды орнату.
Жарғы капиталы 46 619 000
Ескерту – автормен құрастырылған: АлматыҚұрылыс АҚ-ның мәліметтері
негізінде
Бұл процедуралардан кейiн несиелiк эксперт қарыз алуға өтiнiш
бiлдiрген клиенттiң несиелiк арызын банктiң канцеляриясында тiркеп, оған
яғни, қарыз алушыға банкке қажеттi құжаттар тiзiмiн бередi. Өздерiңiз
көрiп отырғандай несиелiк эксперт қарыз алуы мүмкiн клиенттiң өтiнiшiн,
оның сұрап отырған несиелiк жобасының қаншалықты дәрежеде қайтарымды және
сұралған несие берiлу керек пе, елде басқада варианттар туралы кеңес беру
үшiн клиенттiң қаржылық шаруашылық жағдайына талдау жасайды. Сонымен қарыз
алушы АлматыҚұрылыс АҚ-ң қаржылық шаруашылық жағдайын талдауға қажеттi
құжаттар:
- Клиенттiң несие алу мақсатында берген арызы;
- Қарыз алушының анкетасы;
- Кәсiпорынның қаржылық құжаттары, ол құжаттарда несие берiлер алдындағы
соңғы тоқсан және соңғы үш жылғы мәлiметтерi көрсетiлуi керек;
- Клиенттiң дебиторлық және кредиторлық қарыздары туралы мәлiметтер;
- Ссудалық берешегiнiң бар немесе жоқтығын растайтын анықтама (егер
қарыз алушы басқа банктен бұрын соңды несие алған болса, сол банктен
оның ссудалық берешегiнiң жоқтығын растайтын құжаттар алып келуi
қажет);
- Салық комитетiнде есепте тұрғандығы туралы анықтама;
- Бюджет және бюджеттiк емес мiндеттi қорлар алдында берешегiнiң
жоқтығын растайтын анықтама;
- Бизнес жоспар немесе техника экономикалық жоба.
Осылайша несиелiк эксперт осы клиенттiң құжаттары арқылы оның
қаржылық шаруашылық жағдайына талдау жасайды. Талдауда жалпы болашақ
несиелендiрiлетiн жобаның қаншалықты тиiмдi жақтары, алынатын несиенi жаба
алуы немесе жаба алмауы, оның жалпы қарыз алушының қал жағдайына тигiзетiн
әсерлерi қарастырылады. Әрине, несиелеу принциптерiне байланысты кез келген
несиенi қамтамасыз ететiн кепiл мүлкi болуы керек. Жалпы кей кездерде
несиенiң берiлу, берiлмеуi осы кепiл затының нарықтағы сұранысына,
өтiмдiлiгiне байланысты болуы мүмкiн. Яғни ол заттың бағасы сұрағалы
отырған несие сомасынан екi немесе үш есе артық болуы қажет.
Банктiң қоятын талаптарына байланысты өтiнiшке қосымша, яғни несиелiк
операциялар сипатына байланысты құжаттар берiледi. Бұл құжаттардың тізімі
банкпен бекітіледі. Клиенттердiң әртүрлi топтары үшiн әртүрлi құжаттар
пакетi әзiрленуi мүмкiн. Мысал ретiндегi АлматыҚұрылыс АҚ-ның қаржылық
шаруашылық жағдайына талдау жасау үшiн, жобаның анық-қанығына жету үшiн
қарыз алушының мәртебесiне құқықтық сараптау жасау үшiн керектi құжаттар
тiзiмi:
Құқық белгілейтін құжаттар:
АлматыҚұрылыс АҚ-ның мемлекеттік тіркеуден өткендігі туралы куәліктің
нотариалды куәландырылған көшірмесі.
АлматыҚұрылысАҚ-ның құрлтайшылық (Жарғы, құрылтайшылардың шарты)
құжаттардың нотариалды куәландырылған көшірмесі.
Статистикалық карточка.
Белгілі бір қызметпен айналысуға рұқсат беретін лицензиялардың,
патенттердің, рұқсаттардың көшірмесі.
Салықтық, органдардан тіркелгені туралы құжат (РНН).
Банктік несиені алу және белгілі бір игілікті кепілге бергені туралы
құрылтайшылар немесе акционерлер (АҚ) жиналысының протоколының нотариалды
куәландырылған көшірмесі.
Мәміленің акционерлік қоғам үшін "ірі" еместігі туралы жазбаша куәлігі.
Егер мәміле акционерлік қоғам үшін "ірі" екендігі анықталса, онда қарыз
алушы акционерлердің осы мәміленің іске асуына келісім бергені туралы
акционерлер жиналысының протоколын ұсынуы тиіс.
Банкпен жасалатын Несиелік келісімшартқа қолдарын қоятын тұлғалардың
лауазымын растайтын құжаттар.
Акционерлер реестірінен жасалатын көшірме (АҚ).
Қол қою құқтары бар лауазымды тұлғалардың, бас бухгалтердің паспорттарының
көшірмесі, РНН, т.б. жеке басты куәландыратын құжаттар.
Қаржылық құжаттар:
АлматыҚұрылыс АҚ-ның несие алу туралы арызы.
Соңғы үш жылға және соңғы кварталға арналған баланстар.
Қызмет көрсететін банктен қарыздың жоқтығын растайтын және №2 картотеканың
анықтамасы.
Бюджет алдындағы қарыздың болмауы туралы Салықтық Инспекциясының анықтамасы
(Акт сверки из НИ).
Соңғы 12 ай ішіндегі барлық қызмет көрсететін банктермен есеп айырысу
шоттарында қаражаттардың қозғалысын растайтын анықтама (теңгевалюта).
Дебиторлық және кредиторлық қарыздың ашылып көрсетілуі
(расшифровка),тауарлардың, қызметтердің атауларының және қарыздың
пайда болу мерзімі көрсетілуі шарт.
Негізгі құралдардың тізімі (баланста көрсетілуіне, көрсетілмеуіне
байланыссыз).
Бизнес-жоспар (несиені пайдаланудың және қайтарудың технико
-экономикалықнегіздемесі).
Бизнес-жоспарда несиелік ресурстардың қайтарылу есебі келесі критерийлер
негізінде жасалады:
- тауарды жеткізу және өткізу мерзімі;
- тауарды сатып алу және өткізу шығындары;
- кедендік баждар;
- үстеме шығындар;
- салықтар, акциздер және басқа да бюджеттік аударымдар;
- тауарды өткізуден түсетін жоспарланған пайда және несиені
қайтарудың көздері;
- берілген несие бойынша негізгі қарыз бен есептелген проценттік
төлемдерді қайтарудың графигі.
9. Орындалуына несие алынатын келісімшарттың көшірмесі, барлық
спецификацияларымен бірге.
Лицензиялардың көшірмелері.
Тауарды сатып алуға дайын контрагенттердің келісімшарттарының
көшірмесі.
Несиенің қамтамасыз етілуін растайтын құжаттар:
- кепіл (гарантия) және кепілдеме (поручительство) хаттары
кепілді беретін тұлғалардың төлемқабілеттілігі;
- кепіл заты бойынша қарыз алушының кепілге беретін игілікке
деген меншік құқығын растайтын құқықтық құжаттардың
оригиналдары, осы игіліктердің толық төленгендігін растайтын
төлем құжаттарының көшірмелері.
- Ғимараттарды және құрылғыларды кепілге бергендегі құжаттар.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиенi қайтаруын қамтамасыз
ететiн басқа да құжаттар мен мәлiметтердi талап ете алады. Сонымен қатар,
банкпен тұрақты несиелiк қатынаста болатын қарыз алушылар үшiн кейбiр
құжаттар тiзiмi қысқаруы мүмкiн. Қарыз алушы банкке несие алуға өтiнiш
жасаған уақытта, банк несиелеудегi оның мүмкiндiгiн алдын-ала бағалау үшiн
есеп карточкасын толтыруы мүмкiн. Онда: фирманың жетекшiсi мен қарыз алушы
өкiлiнiң аты-жөнi; қызмет және меншiк түрi; клиенттiң заңды мекен жайы;
есеп - айырысу және валюталық шот ашқан банктiң аты және реквизиттерi;
негiзгi құрылтайшылары; ол сұрайтын несиенiң мақсаты, сомасы және мерзiмi;
соңғы есептiк күнге берiлген баланс құрылымы және басқа да көрсеткiштер
жазылады. Тапсырылған құжаттарды оқып, талдау барысында банк қарыз алушының
алған несиесін қайтару қабiлетiн бағалау кезiнде, шешiм қабылдау үшiн осы
құжаттардың маңызы бар. Әдетте клиент тарапынан келетін өтініш алдын-ала
келіссөздер жүргізілгеннен кейін жіберіледі. Несиені қайтару қабілетін
бағалау - техника-экономикалық есеп негiзiнде жасалады.
Әдетте клиент тарапынан келетін өтініш алдын-ала келіссөздер
жүргізілгеннен кейін жіберіледі. Бұл келіссөздерде банктің несиелеу
бөлімінің маманы осы қарыз алушыға несие беру мүмкіндігін, потенциалды
мәміленің банктің несиелік саясатына сәйкестілігін және сол клиентпен жұмыс
істеу қажеттілігін бағалап, алдын-ала сараптау жүргізеді. Клиент сұрап
отырған несиенің шарттары (мерзім, проценттер, сома, клиенттің нарықтағы
жұмыс істеу уақыты, т.б.) мен жоғарыда аталған жағдайлар банкті
қанағаттандырса, онда екі жақ та келісімге келеді. Жалпы несиелік өтінішті
талдаған кезде оның маңызды факторларын таңдап, несиелеу тұрғысынан бағалау
керек.
Қарыз алушының несиелiк қабiлетiн талдау кезеңі.
Қарыз алушының сенімділігін бағалау кезеңі. ЦеснаБанк АҚ-ның
қауіпсіздік қызметі қарыз алушының моральдық және іскерлік репутациясын
анықтау мақсатында қарыз алушының сенімділігін бағалауды жүзеге асырады.
Қамсыздандыруды бағалау және тексеру кезеңі. ЦеснаБанк акционерлiк
қоғамының Несие Комитетінің шешімі бойынша қажетті қамсыздандырудың көлемі
негізгі қарыз сомасынан және сыйақыдан кем болмауы қажет.
Банктің қамсыздандыруға қоятын негізгі талаптары:
- экономикалық талап – қамсыздандыруды өтімділігіне, оның нақты нарықтық
құнын бағалауына, қажетті жағдайда кепілдің сақталуына бақылауды
жүргізу кезінде ұйымдастырылуына, нарықта өзгеру жағдайлары пайда
болған кезде қайта бағалауына қарай дұрыс таңдап алу;
- заңи талаптар – келісім шартта кепіл беруші мен кепіл ұстакшының
құқықтары мен міндеттерін нақты анықтау, қамсыздандыру бойынша құқық
белгілейтін құжаттарды дұрыс рәсімдеу және жүргізу, оларды
белгіленген тәртіпте тіркеуді және сақтауды қадағалау.
Егер кепіл беруші несиелеу мерзімі кезінде кепілді ауыстырғысы
келсе, онда ұсынылатын кепіл мүлкінің құны анықталады және жаңа кепіл шарты
жасалады.
ЦеснаБанк акционерлiк қоғамының Ережесіне сәйкес міндеттемелердің
орындалуын қамтамасыз ететін кепілге Қазақстан Республикасының заң
актілеріне сәйкес өндіріп алуға жіберілетін барлық мүліктер жатады.
Кепіл екі негізгі крийтерилер бойынша былай сыныпталады:
1) кепіл шартының екі жақ өкілеттерінің көлемі бойынша: ипотека және
кепілзат;
2) кепіл ретінде қойылған мүліктің сипаты бойынша: жылжитын және
жылжымайтын.
Кепіл беруші болып қарыз алушының өзі және үшінші тұлға бола алады.
Кепіл затының нарықтық құнын есептеу және негіздеу мақсатында кепілге
берілетін мүлікті бағалау қажет. Қамсыздандырудың нарықтық құнын бағалауды
ЦеснаБанк акционерлiк қоғамының Қазақстан Республикасының заңына сәйкес
осы қызметті жүргізуге лицензиясы бар банк маманы жүргізеді. Банктің
тәуелсіз эксперті немесе уәкілетті органы кепілдің нарықтық құнын бағалуы
мүмкін. Күрделі кепілдің нарықтық құнын анықтау үшін кейде тәуелсіз
мамандар мен эксперттер жүргізеді.
Кепілмен қамтамасыз етудің нарықтық құны осы кепілді бағалаған
маманның қолымен расталған бағалау актісімен қуатталады. Банкте кепілдің
нарықтық құнын анықтауды келесідей кепіл өтімділігінің максималды
коэффициенттері қолданылады:
6 – кесте. Кепіл өтімділігінің максималды коэффициенттері
Кепілзат тобының атаулары Өтімділіктің максималды коэффициенті,
%
Жер учаскелері 70%
Тұрғын үйлер, дүкендер, кафе, қонақ 70%
үйлер, кеңселер, ойын-сауық
обьектілер, ресторандар
Өндірістік обьектілер, ғимараттар 60%
және мүліктік кешендер
Жеңілтранспорттық құралдар:
- жеңіл 60%
- ауыр 50%
6-ші кестенің жалғасы
Машиналар, механизмдер, құралдар, 50%
жиһаздар
Тауарлы-материалдық қорлар:
- айналымдағы тауарлар 50%
- кепілге салынған тауарлар 70%
Бағалы қағаздар:
- мемлекеттік бағалы қағаздар 100%
- акциялар 50%
- басқа да бағалы қағаздар 70%
Ақшалар 100%
Жеке тұлғаның жеке мүліктері 50%
Кепілдің басқа да түрлері 50%
Ескерту – автормен құрастырылған: ЦеснаБанк АҚ-ның қарыз алушының
несиелік қабілетін анықтау әдістері негізінде
Несиелiк келiсiм-шарт жасау.
Банктер арасындағы, сондай-ақ банктер мен олардың клиенттері
арасындағы қатынастар, егер Қазақстан Республикасының Заңдарында өзгеше
көзделмесе, шарттар негізінде жүзеге асырылады.
Қазіргі несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының
несиелік қабілетін тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін
несиелеу субъектісімен қатынасқа түседі.
Несиелік келісімшарт – бұл осы келісімшартқа отырған екі жаққа да
келісімшарттағы барлық пунктері міндетті түрде орындалуы тиіс заңды құжат
болып табылады. Заңды құжат ретінде несиелік келісімшарт берілген мәміле
бойынша екі жақ арасындағы барлық кешенді сұрақтарды реттеп отырады.
Несиелік келісімшартта мыналар тіркелген:
- екі жақтың атауы;
- келісімшарттың іске асу мерзімі;
- несиелік мәміленің құралы мен шарттары;
- екі жақтың міндеттері мен құқықтары;
- осы міндеттемелердің орындалуының құқықтық кепілдемесі.
Мұндай құқықтық кепілдемеге жататындар: қарыз алушының заңды
формасының нұсқаулықтары, несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ететін
тәсілдер, екі жақтың біреуі өзінің міндеттемесін бұзған жағдайда
қолданылатын санкциялар, несие шартын бұзу жағдайлары.
Несиелік келісімшарт – екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда мыналар көрсетіледі:
- несиенің объектiлерi;
- несиенiң мөлшерi, оның мақсаты;
- несиені беру шарттары және өтеу мерзімдері, олардың қарыз алушы
қызметінің жақсаруына әсері;
- несиенi қамтамасыз ету формасы;
- несие үшiн төленетiн сыйақы мөлшерлемелері, олардың төмендеуі
немесе көтерілуі, төлем тәртібі;
- қарыз алушының міндеттемелерін қамтамасыз ету нысандары (кепілдемелер,
кепіл, кепілдік беру және басқалар);
- материалдық қорлар мен өндірістік шығындарды өтеудегі меншікті айналым
қаражаттарының нормативі;
- несие беру және өтеу үшін екі жақтың міндеттемелері, құқықтары және
жауапкершілігі;
- несиенiң қозғалысын және клиенттiң қаржылық жағдайын бақылау үшiн
қарыз алушының беретін құжаттарының тiзiмi және оларды банкке тапсыру
мерзімділігі;
- несиелеу процесiндегi банктiң бақылау қызметi.
Несиелiк келiсiм шарттың мазмұнын келiсушi жақтардың өздерi
анықтайды. Бұл жерде екiншi деңгейдегi банктер оның типтiк формаларын
пайдаланады. Несиелiк келiсiм шарттың мазмұнында несиелеу механизмi, оның
негiзi элементтерi (несие түрлерi және объектiлерi, сомасы, несиенiң
бағасы, несиелеу әдiстерi және ссудалық шот формалары, ссуданың қамтамасыз
етiлу және қайтару тәсiлдерi, банк бақылауы) және банк ссудаларының
қозғалысы қарастырылады.
Қарыз алушының заңды формасы өте маңызды, біріншіден – іс-әрекетке
қабілеттілігін растау үшін, екіншіден – іс-әрекет нәтижесі үшін міндеттеме
жүктелген тұлғаларды анықтауда. Бұндай жағдай банк клиентінің банкротқа
ұшырағандығын жариялаған кезде актуалді болып келеді.
Банк несие шартында көзделген ерекшеліктерді қолданады. Ондай
ерекшеліктерге:
1. Несие беруші ақша нысанында несие беруге Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкінің лицензиясы бар банк немесе өзге де заңды тұлға
болып табылады;
2. Шарттың нысанасы алдағы уақытта берілуі мүмкін ақша болып
табылады. Соңғы жағдайда шарт егер осы шартта өзгеше көзделмесе,
оның жасалған кезінен бастап күшіне енді деп есептеледі
3. Шарт жазбаша түрде жасалуы тиіс. Заң құжаттарында немесе
тараптардың келісімінде тікелей көрсетілген реттерде мәміленің
жазбаша түрін сақтамау оның жарамсыз болып қалуына әкеледі.
Жазбаша түрде жасалған мәмілені орындаған тарап екінші тараптан
оның орындалғанын растайтын құжатты талап етуге құқылы.
несиелiк келiсiм шартқа байланысты өз мiндеттемелерiн орындамаған қарыз
алушыға әрi қарай несиелеудi тоқтату туралы ескерту жасауға; несиелiк
шартта қарастырылғандай несиенi берудi тоқтатуға құқығы бар. Қарыз алушы
несиелiк келiсiмнiң шарттарын жүйелi түрде орындамаған жағдайда банк
несиенi мерзiмiнен бұрын қайтаруды талап етуге құқылы.
Кез – келген несиелік шарт өзінің мазмұны мен формасына қарай төрт
негізгі принципке негізделеді:
- құқықтық негіз;
- мәмілеге ену еріктілігі;
- екі жақтың бір-біріне деген өзара мүдделілігі;
- мәміле шарттарына келісімділігі.
Несиелік мәміленің құқықтық негізін банктік қызмет сферасына жататын
жалпы шаруашылық маңызы бар нормативтік актілер мен заңдар құрайды. Қазіргі
кезде шаруашылық, қаржылық және банктік құқықтың көптеген нормалары
жетілмегендігі, банктің және оның клиентерінің сот органдарымен дұрыс қарым-
қатынаста болмауы, заң кадрларымен заң қызметінің жеткіліксіздігі
мәселелері орын алады.
Несиелік шарт жасасудың еріктілігі бұл клиенттің несие алу туралы
өтінішін бергенде банктің ерікті таңдауы байқалады және осы клиенттің
несиелік қатынасқа түсу мүмкіндігі туралы сұрақтарды шешеді. Екі жақта өз
еркімен келісім-шартқа отырады. Екі жақ несиелік келісім-шартқа отырған
кезде бір біріне деген өзара мүдделілігі байқалады. Яғни, қарыз алушы
өзінің іске қосылмай тұрған құралдарын жөндеп, одан пайда табу үшін
мерзімге белгілі бір сомада ақша қаражаты керек болды, бұл кезде банк осы
клиентке несие беруге дайын болады. Несиелік шарттың мазмұнын қалыптастыру
кезінде оның елеулі және қосымша талаптарын, шарттарын еске түсіру керек.
Елеулі талап несиелік шартты жасасудың мүмкіншілігін анықтайды. Олар
өздеріне мыналарды қосады: екі жақтың атауы, шарттың іске асу мерзімі,
келісімшарттың сомасы мен мән-мағынасы, несиені өтеу мен беру тәртібі,
несиені қолданғандығы үшін төлем мөлшері, несиенің қайтарылуын қамтамасыз
ететін тәсілдер, екі жақтың жауапкершіліктері.
Қосымша талаптар несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ету үшін қосымша
алғышарттарды жасауға бағытталған. Олар нақты қарызгерлерге қолдануды
сараптайды және қарызгердің несие қабілетінің белгілі бір деңгейге жетуі
бойынша, есеп пен есеп-қисаптың қажетті жағдайлары бойынша, кепілге
салынған мүліктің сақталуы бойынша, банктің бақылау ережелерінің сақталуы
бойынша міндеттемелерін қамтиды.
Жоғарыдағыларды қарастыра отырып несие шартының жалпы схемасын
келесідей түрде көрсетуге болады:
Кіріспе
I. Келісім-шарттың мән-мағынасы мен сомасы;
II. Несиені өтеу мен беру тәртібі;
III. Несие үшін төлем;
IV. Несиенің қайтарылуын қамтамамасыз ететін тәсілдер;
V. Екі жақтың құқықтарымен міндеттемелері;
VI. Екі жақтың жауапкершілігі;
VII. Шартқа қойылған қосымша талаптар;
VIII. Дауларды жүргізуге рұқсат беру;
IX. Шарттың қызмет ету мерзімі;
X. Екі жақтың заңды мекен – жайы мен қолдары.[1]
Кіріспеде несиелік мәмілеге қатысушылардың заңды тұлға ретінде негізгі
реквизиттері көрсетіледі: қарыз алушылар үшін – аты, бағыныштылығы, есеп
айрысу шотының номері, ал банк үшін – оның атауы, орналасқан жері. Бұл
бөлімде клиенттің жекелеген кәсіпорын немесе қоғам формасында құрылғандығы
туралы заңды формасын көрсетуі қажет. Берілген сипаттама қызмет
нәтижелілігі үшін материалды жауапкершілігі жүктелген тұлғаларды анықтау
үшін қажет.
Бірінші Келісім-шарттың мән-мағынасы мен сомасы бөлімінде несиелік
мәміле объектілерінің табиғи және сандық сипаты көрсетіледі. Несиелік
мәміле объектілерінің құрылымдары мен несиенің мақсатты бағыттылығы айқын
көрсетіледі. Қарастырылып отырған бөлімде несиелік мәміленің объектілерінен
басқа несие сомасы да көрсетіледі. Ол несиелеудің сандық шегін көрсетеді.
Екінші Несиені өтеу мен беру тәртібі бөлімі мәміленің нақты түрін
қолдануын сипаттайды. Іріленген немесе жиынтық объектілерді несиелеу жүйелі
түрде жүзеге асырылады. Сондықтан, несиені беру төлем төлеу кезінде жүзеге
асырылады.
Үшінші Несие үшін төлем бөлімінде несиені пайдаланғандығы үшін
банкке процентті төлеу шарты көрсетіледі. Бұл бөлімде мақсатқа сай
проценттік ставка бекітіледі. Ондай ставкалар: а) шартпен қарастырылып
отырған кезеңдегі несиені пайдалану мерзімі; б) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I Қазақстан Республикасының шағын және орта бизнесті несиелеудің
экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .4
1.1 Қазіргі заманда шағын және орта бизнестің
жағдайы ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерінің шағын және орта
бизнесті
несиелеуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...7
1.3 Шағын және орта бизнесті несиелеудегі шетел
тәжірибесі ... ... ... ... .9
II. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу
тәжірибесіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 13
2.1 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу механизмі ... ... ... 13
2.2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің дамуының
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 0
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .32
Кіріспе
Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау мәселесі бірнеше жыл
бұрынғыдай көкейкесті болып отыр. Осы проблемалармен бірнеше мемлекеттік
құрылымдар айналысатындығына және бірнеше заңдар мен Бағдарламалар
қабылданғандығына қарамастан бар және жаңа құрылатын базар субъектілері
алдында көптеген мәселелер пайда болуда. Олардың шешімі мемлекеттік өкімет
пен бизнестің барлық құрылымдарының жан-жақты өзара іс-әрекеттеріне
байланысты. Осыларды ескере отырып, шағын және орта бизнесті еркін дамыту
үшін саяси, құқықтық және экономикалық жағдайлар жасау кәсіпкерлікті дамыту
және қолдаудың мемлекеттік саясатының мақсаты болып табылады. Міне осыған
байланысты, мен курстық жұмысымның тақырыбын банк ісі пәнінен Қазақстан
Республикасындағы шағын және орта бизнестің дамуы деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектілігі еліміздің өтпелі экономикалық негіздегі
нарықтық қатынастарға өту барысында ұлттық экономиканың тиімді дамып,
әлемдегі жоғары дамыған елдер қатарына қосылуы үшін макроэкономикалық
реттеулердің негізгі құралдарының бірі болып табылатын бюджет жүйесінің
маңыздылығы, ал мемлекеттік бюджет мемлекеттегі экономиканың дамуымен және
бизнес түрлерінің дамуымен тікелей байланысты. Кәсіпкерлікті дамыту
мемлекет тарапынан тұрақты қолдау болмайынша, бизнес инфрақұрылымдарын
дамыту үшін жағдай жасалмайынша мүмкін емес, яғни: проблемаларды шешу –
несиелерді арзандату, салық төлемдері, қаржылық және технологиялық қолдау
көрсету, мемлекеттік органдардың қоғамдық бірлестіктермен және кәсіпкерлер
ұйымдастырушыларымен өзара әрекет етуі.
Осы жұмысты орындаудағы мақсатым мен міндеттеріме:
• Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті несиелеудің
экономикалық мәні мен қызмет ету барысын түсіну;
• Қазіргі нарықтық экономикадағы шағын және орта бизнестің жағдайын
қарастыру;
• Екінші деңгейлі банктердің шағын және орта бизнесті несиелеуіне талдау
жүргізу;
• Шағын және орта бизнесті несиелеудегі шетел тәжірибесін қарастыру;
• Әлеуметтік саланы дамытудағы бизнес түрлерінің маңыздылығы мен дамыту
қызметтеріне тоқталу;
Шағын және орта бизнестің табысты дамуы көбінесе кәсіпкерлердің ұзақ
мерзімдік сияқты қысқа мерзімдік сипаттағы қаржылық ресурстарымен
қамтамасыз етілуіне байланысты. Бұл мәселеге мемлекет тарапынан шаралар
қолданылмайынша қаржы саласындағы қызметті жолға қою мүмкін емес. Осыған
байланысты, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту қоры сияқты құрылым
қызметтері арқылы шағын және орта кәсіпорындардың қаржы ресурстарына қол
жеткізуін жеңілдететін механизмді жетілдіру мемлекеттің бағдарламасының
негізгі мақсаттарының бірі болып табылады.
I Қазақстан Республикасының шағын және орта бизнесті несиелеудің
экономикалық мәні
1.1 Қазіргі замандағы шағын бизнестің жағдайы
Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015
жылдарға арналған мемлекеттік Стратегиясының шеңберінде 2005 жылы
кәсіпкерлікті одан әрі дамыту мақсатында Оңтүстік Қазақстан облысының
кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2006-2008 жылдарға арналған аймақтық
бағдарламасы әзірленіп, қабылданды.
Бағдарламада көрсетілген іс-шараларды жүзеге асыру облыстың әлеуметтік-
экономикалық дамуына өзінің оң әсерін тигізуде.
Алдын ала деректер бойынша облыста тіркелген кәсіпкерлік
субъектілерінің саны 142,2 мың бірлікті құрады, оның ішінде жеке
тұлғалардың саны 127,7 мың бірлікті құрап 266,1 мың адам жұмыспен
қамтылған. Заңды тұлға ретінде тіркелген кәсіпорындардың саны 16,6 бірлікке
жетіп, оның 13,0 мың бірлігі жұмыс істеуде. Онда 72,1 мың адам қызмет
атқарады. Өткен жылдың осы мерзімімен салыстырғанда тіркелген кәсіпкерлік
құрылымдарының саны 11,3 пайызға артқан. Облыс бойынша шағын бизнес
саласында 338,2 адам жұмыспен қамтылған немесе облыстағы экономикалық
белсенді халықтың 31,1 пайызын құрайды.
2007 жылы шағын кәсіпкерлік құрылымдары 130,9 млрд. теңгенің өнімін
(жұмысы, қызметі) өндіріп, өткен жылдың осы мерзімімен салыстырғанда 6,5
пайызға артқан.
Облыста заңды тұлға ретінде 2008 жылдың 1 қаңтарына 1228 кәсіпорын
құрылып, 3547 жаңа жұмыс орны ашылды.
Кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік қолдаудың қозғаушы құралдарының
бірі кәсіпкерлікті шағын кәсіпкерлік құрылымдарын қаржылай көмек көрсету
болып табылады. Облыста кәсіпкерлік құрылымдарын қаржылай қолдау 3 деңгейде
- екінші дәрежелі банктер, қоғамдық қорлар мен, микрокредиттік ұйымдар
арқылы жүргізілуде.
Жыл басынан шағын кәсіпкерлік құрылымдарына жалпы -74107,9млн.теңге,
оның ішінде екінші дәрежелі банктерден – 66818,0 млн.теңге, “Шағын
кәсіпкерлікті дамыту қоры” АҚ Аймақтық филиалы –475,8 млн. теңге , “Несие
беру Қазақстандық қоры” – 4601,5 млн. теңге және “Фермерлер мен
кәсіпкерлерді қолдау қоры” қоғамдық қорымен – 117,4 млн теңге,
ауылшаруашылық несие серіктестіктері мен несиелік серіктестіктері-2096,0
млн. теңге. Барлық қаржылық институттардан шағын және орта кәсіпкерлік
құрылымдарына бөлінген несие қаражаттардың көлемі өткен жылдың осы
мерзімімен салыстырғанда 45,3 пайызға өскен.
Қазақстан Республикасы Үкіметіне Мемлекеттік-жеке серіктестік
негізінде 100 мектеп пен аурухананың құрылысын жүргізу жобасын жүзеге
асыру бойынша бірінші кезектегі іс-шаралар жоспарына бірқатар ұсыныстар
енгізілді олар: құрылысқа және құрылыс материалдарын өндіретін
кәсіпорындарды кеңейтуге қатысты жобаларды шұғыл түрде несиелендіру
мәселесі бойынша Шағын кәсіпкерлікті қолдау қоры АҚ-мен тығыз байланыста
жұмыс жүргізу, отандық құрылыс индустриясының өнімдерін өндіретін
кәсіпорындардың өндірісі туралы ақпаратпен қамтамасыз ету туралы және тағы
басқа.
Индустрия және сауда министрлігіне бәсекелестікті қорғау және дамыту
саласының жұмысын ілгерілету мақсатында жаңа компаниялардың нарыққа шығу
барысындағы кедергілерді азайту туралы ұсыныстар берілді.
Кәсіпкерлік қызметті жүргізуде қолайлы жағдай жасау мақсатында
Индустрия және сауда министрлігіне әкімшілік тосқауылдарды төмендету
бойынша бақылау-қадағалау функцияларын жүзеге асырушы мемлекеттік
органдарының кәсіпкерлікке байланысты нақты қызмет саласындағы
өкілеттіктеріне өзгеріс енгізу туралы ұсыныс берілді.
Кәсіпкерлік қызметті жүргізуге қолайлы жағдай жасау үшін әкімшілік
кедергілерді жою, кәсіпкерлік инфрақұрылымдарды дамыту және кәсіпкерлердің
кредит қаржаттарына қол жеткізуін жеңілдету мәселелері бойынша облыс
әкімдігіне жоғарғы деңгейде шешу мақсатында ұсыныс жасалынды.
Кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың 2006-2008 жылдарға арналған өңірлік
және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бағдарламаларына сәйкес әкімшілік
тосқауыларды жою жөніндегі міндеттерді іске асыру үшін кәсіпкерлерге
арналған жолсілтемесі әзірленді. Онда шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
қызметіне бақылау-қадағалау функцияларын жүзеге асыратын және олардың
қызметіне жоспарлы және өзге де тексерулерді іске асыратын ұйымдардың
тізбесі, облыстағы қаржы институттары мен кәсіпкерлердің мүдделерін
қорғайтын қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктердің тізімі берілді.
Семинарда Жеке кәсіпкерлік туралы заңының негізгі функциясы жеке
кәсіпкерлердің кәсіпкерлікпен еркін айналысуын қамтамасыз ететін негізгі
құқықтық, экономикалық және әлеуметтік жағдайларының ерекшеліктері бойынша
түсініктеме жұмысы жүргізілді.
Кәсіпкерлік қоғамдық ұйымдары мен бірлестіктерімен бірлесе
кәсіпкерлерді ақпаратпен қамтамасыз ету жүйесін қалыптастыру жұмысы
жүргізілуде.
Кәсіпкерлік субъектілерінің ҚР және шетелде өткізілетін көрмелерге
жәрмеңкелерге, миссияларға қатысуына ықпал ету және кәсіпкерлік
субъектілерінің Қазақстан Республикасында және шетелде өткізілетін
көрмелерге жәрмеңкелерге, миссияларға қатысуына ықпал ету мақсатында Сауд
Арабиясы Корольдігіндегі елшілігінің ұсынысы бойынша „Al-Fattouh For Alum.
Accessories” компаниясымен отандық тауарөндірушілердің қатынасын
қалыптастыру бойынша облыстың бірқатар кәсіпорындары туралы мәлімет
Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлігіне жолданды. Осы
бағытта Оңтүстік Қазақстан облысының аумақтық сауда-өнеркәсіп палатасымен
2007 жылға арналған іс-шаралар жоспарында кәсіпкерлік субъектілерді
көрмелерге жәрмеңкелерге, миссияларға қатыстыру шаралары көрсетіліп,
қазіргі таңда бірлесе жұмыс жүргізілуде.
Иран Ислам Республикасының елшілігінің ұсынысымен Оңтүстік Қазақстан
облысы және Харасан губерниясының арасында сауда-экономикалық қарым
қатынасты дамыту мақсатында ауыл шаруашылығына арналған машина құрал
жабдықтарын, және түрлі құрылыс конструкцияларын жасайтын компаниялар
туралы ақпаратпен облыс кәсіпкерлері хабардар етілді.
Кәсіпкерлік мәселелері, оның ішінде әйелдер мен жастар кәсіпкерлігін
насихаттау жөнінде семинарлар, конференциялар, көрмелер, конкурстар,
“дөңгелек үстелдер”, өткізуді қамтамасыз ету мақсатында мынадай жұмыстар
жүргізілді:
Қазақстан іскер әйелдері ассоциациясының Оңтүстік Қазақстан филиалы
“Ренхессен” (Германия) шеберлер палатасымен “Қолөнер кәсібі шеберлігін
Орталық Азияда дамыту” жобасы бойынша бірлесе шаштаразы, аспазшы кәсібіне
үйрету мен мамандылықты арттыру нәтижесінде рынокта отандық
тауарөндірушілердің бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру мақсатында
Шымкент, Арыс, Түркістан қалаларында семинар-тренингтер өткізілді.
Оңтүстік Қазақстан облыстық “Фермерлер мен кәсіпкерлерді қолдау қоры”-
фермерлер мен кәсіпкерлерге, олардың бизнесін дамытуға бағытталған кредит-
117,4 млн. теңгенің 33 пайызы, “KazMicroFinans” ЖШС МКҰ (Қазақстандық несие
беру Қоры) – 4601,5 млн. теңге кредиттік қаражаттың 3184,2 млн. теңгесімен
немесе 69,2 пайызы кәсіпкер әйелдер қаражаттандырылды. Бөлінген кредиттік
қаражаттар ауыл шаруашылығы, сауда және қызмет көрсету салаларын дамытуға
бағытталған.
“Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры” АҚ-ның өңірлік филиалы 306 әйел
кәсіпкерлерге және 398 кәсіпкер жастарға бизнес мәселелері бойынша кеңес
берді.
Шағын және орта кәсіпкерлік субьектілерінің инвестициялық қызметіне қаржы-
несиелік қолдау көрсету мыналардың есебінен қамтамасыз етіледі:
• осы кәсіпкерлік түрлерінің субъектілерінің мемлекеттік
инвестициялық бағдарламасына қатысуы;
• бюджеттік емес көздерді жұмылдыру саласындағы кіші жән орта
кәсіпкерлікке қолдау көрсету жөніндегі қорлар мен басқа да арнайы
институттар қызметін шапшаңдату;
• шағын және орта бизнеспен жұмыс істейтін коммерциялық банктер мен
басқа да қаржы институттары үшін жеңілдіктер жүйесін дамыту;
• жоғары нәтижелі жобаларды іске асыру үшін шағын және орта
кәсіпкерлік субъектілеріне тікелей қаржылай көмек көрсету;
• қаржы-несиелік қолдау көрсету инфрақұрылымының ары қарай дамуы
төмендегі жағдайларды болжайды:
• мемлекеттік және муниципалды қорлар жүйесі арқылы шағын және орта
кәсіпкерлік субъектілеріне қаржы-несиелік қолдау көрсету формаларын
кеңейту;
• өзара сақтандыру, несие кооперативтерінің (өзара несие беру
қоғамдары) жүйесін дамыту;
• дау тудыратын мәселелерді шешу, инвесторлардың келіссөздер
жүргізуін ұйымдастыру, бизнес-жоспар дайындау, инвестицияны
қаржыландыру көздерін іздеу саласында көмек көрсететін
кәсіпкерлердің бірлестігі мен қорларының қызметін жеделдету.
2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында шағын және орта
кәсiпкерлiк субъектілерінiң бастамаларын қолдау жөнiндегі жеделдетілген
шаралар бағдарламасын қаржылық қамтамасыз ету көрсетілген мақсаттарға
көзделіп жыл сайын бекітілетін республикалық бюджет қаражаты шегiнде және
Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбайтын көздер есебiнен
жүзеге асырылатын болады.
Осы жеделдетiлген шараларды iске асыру үшiн 2005 жылы республикалық
бюджеттен 11181,12 млн. теңге, 2006 жылы - 10215,12 млн. теңге, 2007 жылы -
10000,0 млн. теңге бөлiнедi.
Бұл ретте мемлекеттiк бюджеттен қаржыландыру мөлшерi белгiленген
тәртiппен тиiстi жылдың бюджетiн қалыптастыру және нақтылау кезiнде жыл
сайын нақтыланатын болады.
1.2 Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктердің шағын және орта
бизнесті несиелеуі
шағын және орта бизнестi несиелеу тек қана қаржылық құралдардың
шектеулiлiгiнен ғана емес, сонымен қатар екінші деңгейдегi коммерциялық
банктердiң бұл секторды толығымен несиелеу өкiлеттiлiгiмен және оның
тәуекелдiлiгi де әсер ететiндiгiн атап өту керек.
Бiрiншiден ол құрамы бойынша бiрыңғай емес. Өйткенi Қазақстанда
коммерциялық банктер саны 39 болса, соның iшiнде олардың жарғы капиталы кем
дегенде 2 млд. тенге болуы керек. Салыстырмалы Республиканың қаржылық
орталығы Алматы қаласында iрi банктердiң 70% орналасқан, ал кiшiгiрiм
банктер әртүрлi облыс орталықтарында шоғырланған.
Екiншiден, iрi банктер мен кiшiгiрiм банктердiң мүмкiндiктерi мен
ұсынатын қызмет түрлерi адекватты емес. Қысқа мерзiмдi несиелеу түрiмен
негiзiнде iрi банктердiң айналысуы шамалы, ал орта және кiшiгiрiм банктер
үлесi де аз болып отыр.
Үшiншiден, орташа банктер шағын бизнеске несие ұсынудың орнына, iс
жүзiнде олардың қаржыларға қол жеткiзуге мүмкiндiктерi тiптен жоқ. Ол
қаржылар түрiнде банкаралық несиелер, қарыздар, банкаралық қаржы нарығында
орналасқан қаражаттарды айтуға болады. Осы ретте кiшiгiрiм банктердiң
шектеулi меншiктi капиталы табысты клиенттер тартуға, депозиттiк базасын
кеңейтуге, активтiк операцияларды толығымен жүргiзiп, осыдан түскен пайда
арқылы капитализациялануға кедергi етуде. Банктердiң шағын және орта
бизнеске берiлген қысқа мерзiмдi несиелерiнiң көлемi бұл бизнестi делдалдық
және сауда-саттық қызметтерiмен айналысуына әкелiп соқтырды. Ал елдегi iрi
банктердің көпшiлiгi iрi қалаларда орналасқандығынан және несиелiк
ресурстар жолының бiрдей емес мөлшерде бөлiнуi ауыл шаруашылығы секторын
айналып өтуге мұқтаж етедi. Мемлекетiмiз бен II-деңгейдегi коммерциялық
банктердiң шағын және орта бизнестi несиелеу-қаржыландыру схемасын,
субнесиелеу ретiнде Еуропалық Даму және қайта құру Банкi ЕДҚБ-ЕБРР мен
Азиялық Даму банкiнiң АДБ ресурстарымен несие беру коммерциялық банктерге
жүктелген.
Банк несиелерді қайтарымдылық, жеделдік, тиімділік принциптерін қатаң
сақтау, несиелерді мақсатты пайдалану мен заңда қарастырылған және екі
жақпен келісілген жағдайда коммерциялық негізде береді. Қазiргi кездегi
банктiк жүйе - бұл алуан түрлi және дәстүрлi емес жаңа банктiк қызметтердi
клиенттерге көрсету. Соның iшiнде банктердiң дәстүрлi қызметтерiнiң бiрi -
несиелiк операцияларды iске асыру. Шағын және орта бизнестің күрделі
мәселелерінің бірі – несиелік ресурстарды алудың қиындығы. Себебі, несие
алу үшін кепілге қоятын мүлік, бизнес-жоспар жоқ. Осы себептен банктерде
шағын және орта бизнесті қаржыландыруға асықпайды. Республикамызда шағын
кәсіпкерлікті тиімді қаржыландыру үшін қажетті ресурстарға деген үлкен
тапшылық орын алып тұр. Мұндай қаржы бойынша шешімін таппай тұрған
мәселелерге:
1) несие алудың шектеулігі;
2) коммерциялық банктердің кепілдік міндеттемені жоғары деңгейде
ұстауы;
3) берілетін несиенің пайыздық мөлшерлемесінің жоғары болуы және
қысқа мерзімділігі;
4) шағын кәсіпкерлікке микро несие берудің заңдылық негізінің
жоқтығы;
5) банктердің шағын кәсіпкерлікті несиелеу саясатының анықсыздығы.
Қазір ұлттық компаниялар мен мегахолдингтердің бейіндік емес
қызметтерін анықтау үдерісі жүріп жатыр, бұл осы қызмет түрлерін шағын және
орта бизнестің бәсекелестік ортасына айналдыру үшін іске асырылуда. Бүгінгі
таңда бағдарламаны жүзеге асыру тәртібі түбегейлі айқын болмағанымен,
тиісті қадағалау мен бақылау жасалса, аталған бағдарламаның нәтижелерінің
бірі шағын және орта бизнестің еліміздің ішкі жалпы өніміндегі үлесінің
ұлғаюы болуы тиіс. Сондықтан қазіргі кезде бұл біз үшін басымырақ сегмент
болып табылады. ТӘБ-тің шағын және орта бизнеске арналған несие қоржыны
2005 жылдың аяғында 660 миллионға жуық долларды құрады, ол алдыңғы жылмен
салыстырғанда екі есе дерлік ұлғайды. ТӘБ-тің шағын және орта бизнеске
арналған несие қоржынының өсу қарқыны рыноктың өсу қарқынынан алда
болғандықтан оның рыноктағы үлесі 10 пайызға дейін өсті. Алайда, банктің
стратегиялық мақсаты – шағын және орта бизнес рыногының 30 пайызын иелену.
ЕҚДБ-мен бірлесіп несиелік бағдарламаны жүзеге асыру банктің өнімдер
қатарын қалыптастыруына, үдерістер мен стандарттарды қалыпты жолға қоюына,
шағын бизнесті несиелеу технологияларын үйренуіне мүмкіндік берді. Нәтижелі
жұмыс қорытындысында 2005 жылдың аяғында ЕҚДБ өз бағдарламалары аясындағы
несиелеу жөніндегі өкілеттіктерді ТӘБ-ке берді. ЕҚДБ-дан басқа ТӘБ шағын
және орта бизнес субъектілерін несиелеу саласында KfW, Азия Даму Банкі және
Ислам Даму Банкімен ынтымақтастық жасауда. Сонымен бірге 2006 жылдың соңына
дейін банк кросс-сатулар жобасын енгізуді аяқтайды, жоба клиенттердің
барлық қаржылық қажеттіліктерін қанағаттандыру ыңғайында, банктік қызметтер
мен ТӘБ-тің еншілес компанияларының қызметтерін қоса алғандағы кешендік
қызмет көрсетуді іске асыру есебінен, клиенттердің банкке деген түзу ниетін
арттыруды көздейді.
Кестеде көріп отырғанымыздай, 2001 жылы банктердің берген несие сомасы
10000млн. теңге болса, 2005жылы несие сомасы 30000 млн. теңгеден асты. Яғни
банктердің кәсіпкерлікті қаржыландыруға үлесі жылдан жылға артқанын
байқаймыз.
1.3 Шағын және орта бизнесті несиелеудегі шетел тәжірибесі
Жаңа жұмыс орындарын құру мен экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз ету
басымдығы тұрғысынан шетелдерде шағын кәсiпкерлiктiң дамуына үлкен мән
берiледi.
БҰҰ-ның даму бағдарламасы бойынша шағын кәсiпорындардың саны барлық
кәсiпорындардың жалпы санынан 95 %-ға артық. Әлемдiк экономикада мұндай
кәсiпорындардың үлесiне жұмыспен қамтылғандардың 60 % астамы келедi, ал
олардың ЖIӨ-дегі үлесi 50 %-ға жетедi.
Рыноктiк қатынастардың қалыптасуы кезiнде әсiресе шағын кәсiпкерлiк
мемлекеттiк қолдауға мұқтаж болатындығына әлемдiк тәжiрибе куә. Бұл ретте,
тiреледi бизнестi бәсекеден қорғауға немесе ол үшiн ерекше "жұмсақ"
жағдайлар құруға емес технологиялық жетілдірудiң генерациясы фирмаiшiлiк
процестi үнемi ынталандыратын және фирманың бәсекеге қабілеттігін арттыру
үшiн оқытатын жағдайларды қамтамасыз етушi шағын және орта кәсiпкерлiктi
мемлекеттiк қолдаудың нысаны мен мақсаты шешушi мәнге ие. Мұны соңғы
уақытта экономикада iлгерiлiк жасаған көптеген елдердiң тәжiрибесi
көрсетедi.
Шағын және орта кәсiпкерлiктi қолдау шаралары:
жаңа технологияларға (технологиялар мен экономикалық ақпараттар ұсыну,
консультация және оқыту) қол жетiмдiлiктi жеңiлдетуге;
рынок капиталына (салық жеңiлдiктерi, амортизацияның ерекше нормалары,
мемлекеттiк субсидиялар, рыноктiк және жеңiлдiктi кредиттi ставкалар
арасындағы айырмашылықты қаржыландыру түрiндегi жеңiлдiкпен кредит беру)
қол жетiмдiлiктi жеңiлдету;
кәсiпкерлiктiң инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдесетiн кластерлiк-желiлiк
ұстанымды енгiзу арқылы шағын компаниялар мәселесi бойынша туындайтын
проблемаларды шешуге бағытталған.
Кластерлiк-желiлiк ұстаным негiзiнде шағын және орта кәсiпкерлiктi
қолдау бағдарламасы iске асырылған елдер - бұл Италия, АҚШ, Жапония,
Германия, Корея, Дания, Ұлыбритания, Франция, Мексика, Чили, Бразилия.
Бiрқатар дамыған және дамушы елдерде кластерлiк-желiлiк ұстанымға
негiзделген шағын және орта кәсiпкерлiктi қолдау бағдарламасын iске асыруды
мысалға келтiремiз.
1. Италия. Бiрiншi рет кластерлiк-желiлiк ұстаным Италияда 70 жылдар
қолданылған. Шағын және орта бизнеске кластерлiк-желiлiк ұстаным тұрғысынан
осы ұстанымның дамуы бастау алатын "үшiншi Италия"1 деген атқа ие болған
Италияның тәжiрибесi қызық. 70 жылдардың соңында "бiрiншi" және "екiншi"
Италия экономикалық дағдарысты басынан өткiздi, елдiң солтүстiк-шығыс және
орталық бөлiгi экономикалық өсудiң жоғары түрiн көрсеттi. Негiзiнен шағын
және орта кәсiпорындар әрекет ететiн (тоқыма және былғары өндiрiсi, аяқ
киiм, керамика және жиһаз өндiрiсi) бiрқатар салаларда қалыптасқан
кластерлер шеңберiнде шағын және орта кәсiпкерлiк субъектiлерi тек ғана
жаңа жұмыс орындарын ғана құрып қоймай, экспорт рыногына да шыға алды. Сол
уақытта Германия мен Ұлыбританияның iрi кәсiпорындары құлдырауды басынан
өткiзiп жатты, "үшiншi Италияның" шағын және орта кәсiпкерлiк кластерлерi
өндiрiс пен экспортты арттырды. Бұдан басқа, шағын және орта кәсiпкерлiк
кластерлерi өндiрiстiк процеске инновацияларды енгiзуге қабiлеттi болып
шықты.
____________________________
1 "Бiрiншi Италия" - Италияның дәстүрлi бай солтүстiк-батыс бөлiгi,
"екiншi Италия" - елдiң кедей оңтүстік бөлiгi.
2. АҚШ. ЖҰӨ-нiң 50 %-нан астамы, инновациялардың жартысынан астамы,
ұлттық жұмысшы күшiнiң 23 астамы шағын кәсiпкерлiкке тартылған. AҚШ-та
шағын кәсiпкерлiк ел экономикасын оңалтуда шешушi рөл атқарды. Бұл үшiн АҚШ-
та аталған сектордың дамуына көмек беретiн құрылым - АҚШ шағын бизнес
әкiмшiлiгi (1953 жылы құрылған) бар. Сапалы, клиентке бағытталған кең
ауқымды бағдарламалар қалыптастыру және кәсiпкерлер қоғамдастығын барлық
жаңалықтар туралы уақтылы хабардар ету - қызметтiң мәнi.
3. Жапония. Шағын және орта кәсiпкерлiктiң үлесi барлық компаниялар
санының 99,6 %-ын, ЖIӨ-нiң 55 %-ын және өнеркәсіпке жұмыспен
қамтылғандардың 80 %-ын құрайды. Шағын кәсiпорындарға қатысты мемлекеттiк
саясатты iске асыру үшiн шағын және орта кәсiпкерлiкке қатысты мемлекеттік
саясатты iске асыратын мамандандырылған органдар желiсi құрылды.
Жапонияда шағын және орта кәсiпкерлiкті қолдаудың негiзгi шаралары:
ШОБ-ты жаңғырту үшiн кредиттер мен жеңiлдiктi кредиттерге кепiлдiк беру
және сақтандыру жүйесі арқылы қаржыландыру қол жетiмділiктi жеңiлдету (20
жылға 1,05 %-дық ставкамен);
бизнес-инкубаторлар құру, салық салу, және менеджмент, персоналды
басқару және рыноктағы ахуал туралы ақпарат, сондай-ақ оқыту
бағдарламаларын ұсыну мәселелерi бойынша қысқа мерзiмдi негізде мамандарды
ұсынумен инвестициялық жобаларды бағалау арқылы бизнесті қолдау жүйесiн
құру;
техникалық көмек, қаржылық және заңнамалық қолдау арқылы жаңа және
венчурлық бизнес құруды ынталандыру;
жаңа әзiрлемелердi коммерциализациялауды қолдау мен ғылыми oртa, бизнес
және үкiмет арасындағы ынтымақтастықты ынталандыру арқылы технологиялардың
дамуын қолдау;
пайыздық төмен ставкалар бойынша субсидиялау және кредит беру арқылы
бизнесте инновацияларды қолдау, венчурлық жобаларға мемлекеттiң қатысуы
және зерттеу кәсiпорындары үшiн патенттiк төлемдердi төмендету.
Жапонияда зерттеулердi дамыту деңгейi бойынша жетекшi рөлдi технопарктер
алады. 70 % шамасында жапондық технопарктер өңiрлердегi шағын кәсiпкерлiк
кәсiпорындарын қолдау үшiн құрылды, бұл ретте, 58 %-ы жоғары технологиялы
өнiмдер өндiруге бағытталған.
4. Германия. Германдық кластерлiк-желiлiк ұстанымды қолдаудың негізгi
қағидаттары - бұл мынадай рыноктiк тетiктерге:
мемлекеттік қолдауға емес шағын және орта кәсіпкерліктің дербестігіне
басымдыққа;
тиiмсiз кәсiпорындар рыноктан кетуi керек;
шағын және орта кәсіпкерлікке мемлекеттiң қаржылай көмек беруi үшiн
негiзгi талап - кредитке қабiлеттiлiкке тiрек болады.
5. Корея. Барлық компаниялардың 99,5 %-ын құрайтын 3 млн. шағын және
орта кәсiпкерлiк субъектiлерi бар. Соның iшiнде шағын компаниялардың үлесi
97 % құрайды. Оңтүстік Кореяда шағын компаниялар жұмысқа орналастырудың
маңызды көзi болып табылады, өйткенi онда елдiң экономикалық белсендi
халқының 87 %-ы жұмыспен қамтылған (10 млн. астам). Шағын және орта
кәсiпкерлiктiң үлесiне елдiң ЖIӨ-нiң жартысы және оңтүстiккореялық
экспорттың 43 % тиесiлi.
6. Израиль. Қолдау инфрақұрылымының объектілерi құрылған, олардың
көпшiлiгi мемлекеттiк. Кәсiпорындарды қаржыландыруға көмек беретiн
мемлекеттiк және бiрнеше жеке қорлар бар, ал мемлекеттiк субсидия бизнестi
жүргiзу үшiн қажеттi қаражаттың 34-iн құрайды, 14-i - кәсiпкердiң салған
қаражаты.
Бизнес-инкубаторларды қолдайтын венчурлық қорлар бар, оларда алдымен
жаңа инновациялық жобалар жасалады.
Осылайша, технопарктер мен бизнес-инкубаторлар мемлекет ғылыми-
техникалық салалардың дамуын қолдайтын және мұндай саясаттың алдына
шаруашылық жүйенi оңтайландыру мен ғылыми-техникалық прогресс
жетiстiктерiне бейiмдеу мiндетi қойылған елдерде жақсы дамыған.
Ғылыми-өнеркәсiптiк парктер болашақтағы технополистердiң - озық
технологиялар, ғылыми зерттеулер мен жобалау-құрастыру әзiрлемелерi
қалаларының қазiргі үлгiлерi болып табылады. Өтпелi экономикалы көптеген
дамушы мемлекеттер мен елдер үшiн ғылыми-өнеркәсіптік парктердi дамыту
басымдығының стратегиясы - бұл жоғары технологиялық деңгейдiң өңiрлiк
орталықтар желiсiн дамыту, барлық ұлттық шаруашылықты зияткерлендiру
негiзiнде қызметтің жаңа салаларында iлгерiлеу.
Технополистерде ғылым, жоғары технологиялар, дәстүрлі ұлттық мәдениет
үйлесім тапқан және шығармашыл, жан жақты дамыған адамдардың жаңа қоғамы
құрылады.
II. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу
тәжірибесіне талдау
1. . Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу механизмі
ЦеснаБанк өз ресурстары қаражатынан мемлекеттiң алға ұстанып
отырған саясаты шағын және орта бизнестi дамыту бағдарламасы бойынша
несие қаражаттарына сұраныс бiлдiрген қаржы жағдайы тұрақты, өз iсiн алып
жүре алатын шағын бизнес субъектiлерiн несиелейдi. Бұл несиелеу дәстүрлi
банктiк қызметтердiң көрсеткiшi болып табылады.
Жалпы банктердiң тәжiрiбесiнде қолданылатын несиелеу процесiнiң өзiндiк
кезеңдері болады. Әрбiр банкте пайдаланылатын несиелеу механизмiнiң
элементтерi несиелiк операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың
жүзеге асырылу техникасын бiлдiредi. Мысалы, ЦеснаБанк акционерлiк
қоғамының несиелеу операциясын ұйымдастыру процессі келесiдей негізгі
кезеңдерді қамтиды:
- несиеге деген өтiнiштi қабылдау, қарау және талдау;
- қарыз алушының несиелiк қабiлетiн талдау;
- қарыз алушының сенімділігін бағалау;
- қамсыздандыруды бағалау және тексеру;
- несиелiк келiсiмшарт жасасу;
- заңи экспертизаны жүргізу;
- резюме дайындау;
- банктің ұсынатын қызметтерімен және оны жүзеге асыру бойынша мақұлдау
процедуралары;
- берілген несиелер бойынша мониторинг және борышты өтеу бойынша
тексерулер жүргізу;
- несие беру;
- несиені өтеу.
Банкке келiп түскен несиеге деген өтiнiштi қабылдау, қарау және талдау
кезеңі. Несиеге деген өтiнiштi қабылдау, қарау және талдау ЦеснаБанк
акционерлiк қоғамының Нұсқаулықтарына, Ережелеріне сәйкес жүргізіліп
отырады. Банкте кез келген несиелiк операциялар осыдан басталады. Арыз
келiп түскеннен кейiн несиелiк жобалардың тиiмдiлiгiн зерттеу үшiн несиелiк
сараптауға берiледi. Несиелiк сараптаушы сол фирманың арызын алғаннан
кейiн, оның сұранысын қанағаттандыру немесе керi қайтару үшiн басынан
аяғына дейiн бұл процестi өзi атқарады. Осы ретте банкке 11.02.2005 жылы
Алматы Құрылыс АҚ несиеге деген қажеттiлiгiн бiлдiрiген арызын әкелдi.
Несиелiк арызды фирманың осы мәселелермен айналысуға құқығы бар өкiлi
немесе фирма жетекшiсi ғана арызға қол қойып, банкке өткiзе алады. Және
олар несиелiк экспертпен кездесiп, ауызша келіссөздер жүргiзедi. Алматы
Құрылыс акционерлік қоғамының несиелiк арызы келiп түскеннен кейiн
несиелiк эксперт ең бiрiншi несиелiк арызға талдау жасау үшiн оған керектi
құжаттардың тiзiмiн бередi және сұрап отырған несиесiнiң мақсатын, сомасын,
мерзiмiн, қалап отырған проценттiк ставкасының мөлшерiн анықтайды. Және де
осы банкте несиелiк тарихының бар немесе жоқ екендiгiне көз жеткiзедi.
Осыған орай, Алматы Құрылыс АҚ-ың сұрап отырған несиесінің параметрлері
мындай түрде болды:
- Несие – 260 000 000 тенге;
- Мерзім – 36 ай;
- Мақсаты – айналым капиталын толықтыру;
- Жылдық проценттік ставка – 14%;
- Қамсыздандыру – Алматы облысы, Іле ауданы, Энергетический ауылы,
Калинин көшесінде орналасқан жер учаскісі және құрал жабдықтары бар
өндірістік база.
Содан кейiн, Алматы Құрылыс АҚ-ың банктiң несиелеу процесiнiң
механизмiмен таныстырады. Несиелiк эксперт Алматы Құрылыс АҚ-ың қызмет
ету саласын анықтап, оның қандай әрекеттермен айналысатынына көңiл бөледi.
4 – кесте. Қарыз алушының жалпы сипаттамасы
Қарыз алушының толық АлматыҚұрылыс АҚ
және қысқартылған аты
Меншік формасы Жеке
Әділет министірлігінде 19.05.2004 жыл
алғаш тіркелген күні
Мекен-жайы Алматы облысы, Іле ауданы, Өтеген батыр ауылы,
Калинин көшесі
Қызметтің негізгі түрі арнайы құрылыс жұмыстары;
құрылыс-жөндеу жұмыстары;
жол жасау бойынша жұмыстар;
темір конструкцияларын монтаждау және
арматураларды орнату.
Жарғы капиталы 46 619 000
Ескерту – автормен құрастырылған: АлматыҚұрылыс АҚ-ның мәліметтері
негізінде
Бұл процедуралардан кейiн несиелiк эксперт қарыз алуға өтiнiш
бiлдiрген клиенттiң несиелiк арызын банктiң канцеляриясында тiркеп, оған
яғни, қарыз алушыға банкке қажеттi құжаттар тiзiмiн бередi. Өздерiңiз
көрiп отырғандай несиелiк эксперт қарыз алуы мүмкiн клиенттiң өтiнiшiн,
оның сұрап отырған несиелiк жобасының қаншалықты дәрежеде қайтарымды және
сұралған несие берiлу керек пе, елде басқада варианттар туралы кеңес беру
үшiн клиенттiң қаржылық шаруашылық жағдайына талдау жасайды. Сонымен қарыз
алушы АлматыҚұрылыс АҚ-ң қаржылық шаруашылық жағдайын талдауға қажеттi
құжаттар:
- Клиенттiң несие алу мақсатында берген арызы;
- Қарыз алушының анкетасы;
- Кәсiпорынның қаржылық құжаттары, ол құжаттарда несие берiлер алдындағы
соңғы тоқсан және соңғы үш жылғы мәлiметтерi көрсетiлуi керек;
- Клиенттiң дебиторлық және кредиторлық қарыздары туралы мәлiметтер;
- Ссудалық берешегiнiң бар немесе жоқтығын растайтын анықтама (егер
қарыз алушы басқа банктен бұрын соңды несие алған болса, сол банктен
оның ссудалық берешегiнiң жоқтығын растайтын құжаттар алып келуi
қажет);
- Салық комитетiнде есепте тұрғандығы туралы анықтама;
- Бюджет және бюджеттiк емес мiндеттi қорлар алдында берешегiнiң
жоқтығын растайтын анықтама;
- Бизнес жоспар немесе техника экономикалық жоба.
Осылайша несиелiк эксперт осы клиенттiң құжаттары арқылы оның
қаржылық шаруашылық жағдайына талдау жасайды. Талдауда жалпы болашақ
несиелендiрiлетiн жобаның қаншалықты тиiмдi жақтары, алынатын несиенi жаба
алуы немесе жаба алмауы, оның жалпы қарыз алушының қал жағдайына тигiзетiн
әсерлерi қарастырылады. Әрине, несиелеу принциптерiне байланысты кез келген
несиенi қамтамасыз ететiн кепiл мүлкi болуы керек. Жалпы кей кездерде
несиенiң берiлу, берiлмеуi осы кепiл затының нарықтағы сұранысына,
өтiмдiлiгiне байланысты болуы мүмкiн. Яғни ол заттың бағасы сұрағалы
отырған несие сомасынан екi немесе үш есе артық болуы қажет.
Банктiң қоятын талаптарына байланысты өтiнiшке қосымша, яғни несиелiк
операциялар сипатына байланысты құжаттар берiледi. Бұл құжаттардың тізімі
банкпен бекітіледі. Клиенттердiң әртүрлi топтары үшiн әртүрлi құжаттар
пакетi әзiрленуi мүмкiн. Мысал ретiндегi АлматыҚұрылыс АҚ-ның қаржылық
шаруашылық жағдайына талдау жасау үшiн, жобаның анық-қанығына жету үшiн
қарыз алушының мәртебесiне құқықтық сараптау жасау үшiн керектi құжаттар
тiзiмi:
Құқық белгілейтін құжаттар:
АлматыҚұрылыс АҚ-ның мемлекеттік тіркеуден өткендігі туралы куәліктің
нотариалды куәландырылған көшірмесі.
АлматыҚұрылысАҚ-ның құрлтайшылық (Жарғы, құрылтайшылардың шарты)
құжаттардың нотариалды куәландырылған көшірмесі.
Статистикалық карточка.
Белгілі бір қызметпен айналысуға рұқсат беретін лицензиялардың,
патенттердің, рұқсаттардың көшірмесі.
Салықтық, органдардан тіркелгені туралы құжат (РНН).
Банктік несиені алу және белгілі бір игілікті кепілге бергені туралы
құрылтайшылар немесе акционерлер (АҚ) жиналысының протоколының нотариалды
куәландырылған көшірмесі.
Мәміленің акционерлік қоғам үшін "ірі" еместігі туралы жазбаша куәлігі.
Егер мәміле акционерлік қоғам үшін "ірі" екендігі анықталса, онда қарыз
алушы акционерлердің осы мәміленің іске асуына келісім бергені туралы
акционерлер жиналысының протоколын ұсынуы тиіс.
Банкпен жасалатын Несиелік келісімшартқа қолдарын қоятын тұлғалардың
лауазымын растайтын құжаттар.
Акционерлер реестірінен жасалатын көшірме (АҚ).
Қол қою құқтары бар лауазымды тұлғалардың, бас бухгалтердің паспорттарының
көшірмесі, РНН, т.б. жеке басты куәландыратын құжаттар.
Қаржылық құжаттар:
АлматыҚұрылыс АҚ-ның несие алу туралы арызы.
Соңғы үш жылға және соңғы кварталға арналған баланстар.
Қызмет көрсететін банктен қарыздың жоқтығын растайтын және №2 картотеканың
анықтамасы.
Бюджет алдындағы қарыздың болмауы туралы Салықтық Инспекциясының анықтамасы
(Акт сверки из НИ).
Соңғы 12 ай ішіндегі барлық қызмет көрсететін банктермен есеп айырысу
шоттарында қаражаттардың қозғалысын растайтын анықтама (теңгевалюта).
Дебиторлық және кредиторлық қарыздың ашылып көрсетілуі
(расшифровка),тауарлардың, қызметтердің атауларының және қарыздың
пайда болу мерзімі көрсетілуі шарт.
Негізгі құралдардың тізімі (баланста көрсетілуіне, көрсетілмеуіне
байланыссыз).
Бизнес-жоспар (несиені пайдаланудың және қайтарудың технико
-экономикалықнегіздемесі).
Бизнес-жоспарда несиелік ресурстардың қайтарылу есебі келесі критерийлер
негізінде жасалады:
- тауарды жеткізу және өткізу мерзімі;
- тауарды сатып алу және өткізу шығындары;
- кедендік баждар;
- үстеме шығындар;
- салықтар, акциздер және басқа да бюджеттік аударымдар;
- тауарды өткізуден түсетін жоспарланған пайда және несиені
қайтарудың көздері;
- берілген несие бойынша негізгі қарыз бен есептелген проценттік
төлемдерді қайтарудың графигі.
9. Орындалуына несие алынатын келісімшарттың көшірмесі, барлық
спецификацияларымен бірге.
Лицензиялардың көшірмелері.
Тауарды сатып алуға дайын контрагенттердің келісімшарттарының
көшірмесі.
Несиенің қамтамасыз етілуін растайтын құжаттар:
- кепіл (гарантия) және кепілдеме (поручительство) хаттары
кепілді беретін тұлғалардың төлемқабілеттілігі;
- кепіл заты бойынша қарыз алушының кепілге беретін игілікке
деген меншік құқығын растайтын құқықтық құжаттардың
оригиналдары, осы игіліктердің толық төленгендігін растайтын
төлем құжаттарының көшірмелері.
- Ғимараттарды және құрылғыларды кепілге бергендегі құжаттар.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиенi қайтаруын қамтамасыз
ететiн басқа да құжаттар мен мәлiметтердi талап ете алады. Сонымен қатар,
банкпен тұрақты несиелiк қатынаста болатын қарыз алушылар үшiн кейбiр
құжаттар тiзiмi қысқаруы мүмкiн. Қарыз алушы банкке несие алуға өтiнiш
жасаған уақытта, банк несиелеудегi оның мүмкiндiгiн алдын-ала бағалау үшiн
есеп карточкасын толтыруы мүмкiн. Онда: фирманың жетекшiсi мен қарыз алушы
өкiлiнiң аты-жөнi; қызмет және меншiк түрi; клиенттiң заңды мекен жайы;
есеп - айырысу және валюталық шот ашқан банктiң аты және реквизиттерi;
негiзгi құрылтайшылары; ол сұрайтын несиенiң мақсаты, сомасы және мерзiмi;
соңғы есептiк күнге берiлген баланс құрылымы және басқа да көрсеткiштер
жазылады. Тапсырылған құжаттарды оқып, талдау барысында банк қарыз алушының
алған несиесін қайтару қабiлетiн бағалау кезiнде, шешiм қабылдау үшiн осы
құжаттардың маңызы бар. Әдетте клиент тарапынан келетін өтініш алдын-ала
келіссөздер жүргізілгеннен кейін жіберіледі. Несиені қайтару қабілетін
бағалау - техника-экономикалық есеп негiзiнде жасалады.
Әдетте клиент тарапынан келетін өтініш алдын-ала келіссөздер
жүргізілгеннен кейін жіберіледі. Бұл келіссөздерде банктің несиелеу
бөлімінің маманы осы қарыз алушыға несие беру мүмкіндігін, потенциалды
мәміленің банктің несиелік саясатына сәйкестілігін және сол клиентпен жұмыс
істеу қажеттілігін бағалап, алдын-ала сараптау жүргізеді. Клиент сұрап
отырған несиенің шарттары (мерзім, проценттер, сома, клиенттің нарықтағы
жұмыс істеу уақыты, т.б.) мен жоғарыда аталған жағдайлар банкті
қанағаттандырса, онда екі жақ та келісімге келеді. Жалпы несиелік өтінішті
талдаған кезде оның маңызды факторларын таңдап, несиелеу тұрғысынан бағалау
керек.
Қарыз алушының несиелiк қабiлетiн талдау кезеңі.
Қарыз алушының сенімділігін бағалау кезеңі. ЦеснаБанк АҚ-ның
қауіпсіздік қызметі қарыз алушының моральдық және іскерлік репутациясын
анықтау мақсатында қарыз алушының сенімділігін бағалауды жүзеге асырады.
Қамсыздандыруды бағалау және тексеру кезеңі. ЦеснаБанк акционерлiк
қоғамының Несие Комитетінің шешімі бойынша қажетті қамсыздандырудың көлемі
негізгі қарыз сомасынан және сыйақыдан кем болмауы қажет.
Банктің қамсыздандыруға қоятын негізгі талаптары:
- экономикалық талап – қамсыздандыруды өтімділігіне, оның нақты нарықтық
құнын бағалауына, қажетті жағдайда кепілдің сақталуына бақылауды
жүргізу кезінде ұйымдастырылуына, нарықта өзгеру жағдайлары пайда
болған кезде қайта бағалауына қарай дұрыс таңдап алу;
- заңи талаптар – келісім шартта кепіл беруші мен кепіл ұстакшының
құқықтары мен міндеттерін нақты анықтау, қамсыздандыру бойынша құқық
белгілейтін құжаттарды дұрыс рәсімдеу және жүргізу, оларды
белгіленген тәртіпте тіркеуді және сақтауды қадағалау.
Егер кепіл беруші несиелеу мерзімі кезінде кепілді ауыстырғысы
келсе, онда ұсынылатын кепіл мүлкінің құны анықталады және жаңа кепіл шарты
жасалады.
ЦеснаБанк акционерлiк қоғамының Ережесіне сәйкес міндеттемелердің
орындалуын қамтамасыз ететін кепілге Қазақстан Республикасының заң
актілеріне сәйкес өндіріп алуға жіберілетін барлық мүліктер жатады.
Кепіл екі негізгі крийтерилер бойынша былай сыныпталады:
1) кепіл шартының екі жақ өкілеттерінің көлемі бойынша: ипотека және
кепілзат;
2) кепіл ретінде қойылған мүліктің сипаты бойынша: жылжитын және
жылжымайтын.
Кепіл беруші болып қарыз алушының өзі және үшінші тұлға бола алады.
Кепіл затының нарықтық құнын есептеу және негіздеу мақсатында кепілге
берілетін мүлікті бағалау қажет. Қамсыздандырудың нарықтық құнын бағалауды
ЦеснаБанк акционерлiк қоғамының Қазақстан Республикасының заңына сәйкес
осы қызметті жүргізуге лицензиясы бар банк маманы жүргізеді. Банктің
тәуелсіз эксперті немесе уәкілетті органы кепілдің нарықтық құнын бағалуы
мүмкін. Күрделі кепілдің нарықтық құнын анықтау үшін кейде тәуелсіз
мамандар мен эксперттер жүргізеді.
Кепілмен қамтамасыз етудің нарықтық құны осы кепілді бағалаған
маманның қолымен расталған бағалау актісімен қуатталады. Банкте кепілдің
нарықтық құнын анықтауды келесідей кепіл өтімділігінің максималды
коэффициенттері қолданылады:
6 – кесте. Кепіл өтімділігінің максималды коэффициенттері
Кепілзат тобының атаулары Өтімділіктің максималды коэффициенті,
%
Жер учаскелері 70%
Тұрғын үйлер, дүкендер, кафе, қонақ 70%
үйлер, кеңселер, ойын-сауық
обьектілер, ресторандар
Өндірістік обьектілер, ғимараттар 60%
және мүліктік кешендер
Жеңілтранспорттық құралдар:
- жеңіл 60%
- ауыр 50%
6-ші кестенің жалғасы
Машиналар, механизмдер, құралдар, 50%
жиһаздар
Тауарлы-материалдық қорлар:
- айналымдағы тауарлар 50%
- кепілге салынған тауарлар 70%
Бағалы қағаздар:
- мемлекеттік бағалы қағаздар 100%
- акциялар 50%
- басқа да бағалы қағаздар 70%
Ақшалар 100%
Жеке тұлғаның жеке мүліктері 50%
Кепілдің басқа да түрлері 50%
Ескерту – автормен құрастырылған: ЦеснаБанк АҚ-ның қарыз алушының
несиелік қабілетін анықтау әдістері негізінде
Несиелiк келiсiм-шарт жасау.
Банктер арасындағы, сондай-ақ банктер мен олардың клиенттері
арасындағы қатынастар, егер Қазақстан Республикасының Заңдарында өзгеше
көзделмесе, шарттар негізінде жүзеге асырылады.
Қазіргі несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының
несиелік қабілетін тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін
несиелеу субъектісімен қатынасқа түседі.
Несиелік келісімшарт – бұл осы келісімшартқа отырған екі жаққа да
келісімшарттағы барлық пунктері міндетті түрде орындалуы тиіс заңды құжат
болып табылады. Заңды құжат ретінде несиелік келісімшарт берілген мәміле
бойынша екі жақ арасындағы барлық кешенді сұрақтарды реттеп отырады.
Несиелік келісімшартта мыналар тіркелген:
- екі жақтың атауы;
- келісімшарттың іске асу мерзімі;
- несиелік мәміленің құралы мен шарттары;
- екі жақтың міндеттері мен құқықтары;
- осы міндеттемелердің орындалуының құқықтық кепілдемесі.
Мұндай құқықтық кепілдемеге жататындар: қарыз алушының заңды
формасының нұсқаулықтары, несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ететін
тәсілдер, екі жақтың біреуі өзінің міндеттемесін бұзған жағдайда
қолданылатын санкциялар, несие шартын бұзу жағдайлары.
Несиелік келісімшарт – екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда мыналар көрсетіледі:
- несиенің объектiлерi;
- несиенiң мөлшерi, оның мақсаты;
- несиені беру шарттары және өтеу мерзімдері, олардың қарыз алушы
қызметінің жақсаруына әсері;
- несиенi қамтамасыз ету формасы;
- несие үшiн төленетiн сыйақы мөлшерлемелері, олардың төмендеуі
немесе көтерілуі, төлем тәртібі;
- қарыз алушының міндеттемелерін қамтамасыз ету нысандары (кепілдемелер,
кепіл, кепілдік беру және басқалар);
- материалдық қорлар мен өндірістік шығындарды өтеудегі меншікті айналым
қаражаттарының нормативі;
- несие беру және өтеу үшін екі жақтың міндеттемелері, құқықтары және
жауапкершілігі;
- несиенiң қозғалысын және клиенттiң қаржылық жағдайын бақылау үшiн
қарыз алушының беретін құжаттарының тiзiмi және оларды банкке тапсыру
мерзімділігі;
- несиелеу процесiндегi банктiң бақылау қызметi.
Несиелiк келiсiм шарттың мазмұнын келiсушi жақтардың өздерi
анықтайды. Бұл жерде екiншi деңгейдегi банктер оның типтiк формаларын
пайдаланады. Несиелiк келiсiм шарттың мазмұнында несиелеу механизмi, оның
негiзi элементтерi (несие түрлерi және объектiлерi, сомасы, несиенiң
бағасы, несиелеу әдiстерi және ссудалық шот формалары, ссуданың қамтамасыз
етiлу және қайтару тәсiлдерi, банк бақылауы) және банк ссудаларының
қозғалысы қарастырылады.
Қарыз алушының заңды формасы өте маңызды, біріншіден – іс-әрекетке
қабілеттілігін растау үшін, екіншіден – іс-әрекет нәтижесі үшін міндеттеме
жүктелген тұлғаларды анықтауда. Бұндай жағдай банк клиентінің банкротқа
ұшырағандығын жариялаған кезде актуалді болып келеді.
Банк несие шартында көзделген ерекшеліктерді қолданады. Ондай
ерекшеліктерге:
1. Несие беруші ақша нысанында несие беруге Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкінің лицензиясы бар банк немесе өзге де заңды тұлға
болып табылады;
2. Шарттың нысанасы алдағы уақытта берілуі мүмкін ақша болып
табылады. Соңғы жағдайда шарт егер осы шартта өзгеше көзделмесе,
оның жасалған кезінен бастап күшіне енді деп есептеледі
3. Шарт жазбаша түрде жасалуы тиіс. Заң құжаттарында немесе
тараптардың келісімінде тікелей көрсетілген реттерде мәміленің
жазбаша түрін сақтамау оның жарамсыз болып қалуына әкеледі.
Жазбаша түрде жасалған мәмілені орындаған тарап екінші тараптан
оның орындалғанын растайтын құжатты талап етуге құқылы.
несиелiк келiсiм шартқа байланысты өз мiндеттемелерiн орындамаған қарыз
алушыға әрi қарай несиелеудi тоқтату туралы ескерту жасауға; несиелiк
шартта қарастырылғандай несиенi берудi тоқтатуға құқығы бар. Қарыз алушы
несиелiк келiсiмнiң шарттарын жүйелi түрде орындамаған жағдайда банк
несиенi мерзiмiнен бұрын қайтаруды талап етуге құқылы.
Кез – келген несиелік шарт өзінің мазмұны мен формасына қарай төрт
негізгі принципке негізделеді:
- құқықтық негіз;
- мәмілеге ену еріктілігі;
- екі жақтың бір-біріне деген өзара мүдделілігі;
- мәміле шарттарына келісімділігі.
Несиелік мәміленің құқықтық негізін банктік қызмет сферасына жататын
жалпы шаруашылық маңызы бар нормативтік актілер мен заңдар құрайды. Қазіргі
кезде шаруашылық, қаржылық және банктік құқықтың көптеген нормалары
жетілмегендігі, банктің және оның клиентерінің сот органдарымен дұрыс қарым-
қатынаста болмауы, заң кадрларымен заң қызметінің жеткіліксіздігі
мәселелері орын алады.
Несиелік шарт жасасудың еріктілігі бұл клиенттің несие алу туралы
өтінішін бергенде банктің ерікті таңдауы байқалады және осы клиенттің
несиелік қатынасқа түсу мүмкіндігі туралы сұрақтарды шешеді. Екі жақта өз
еркімен келісім-шартқа отырады. Екі жақ несиелік келісім-шартқа отырған
кезде бір біріне деген өзара мүдделілігі байқалады. Яғни, қарыз алушы
өзінің іске қосылмай тұрған құралдарын жөндеп, одан пайда табу үшін
мерзімге белгілі бір сомада ақша қаражаты керек болды, бұл кезде банк осы
клиентке несие беруге дайын болады. Несиелік шарттың мазмұнын қалыптастыру
кезінде оның елеулі және қосымша талаптарын, шарттарын еске түсіру керек.
Елеулі талап несиелік шартты жасасудың мүмкіншілігін анықтайды. Олар
өздеріне мыналарды қосады: екі жақтың атауы, шарттың іске асу мерзімі,
келісімшарттың сомасы мен мән-мағынасы, несиені өтеу мен беру тәртібі,
несиені қолданғандығы үшін төлем мөлшері, несиенің қайтарылуын қамтамасыз
ететін тәсілдер, екі жақтың жауапкершіліктері.
Қосымша талаптар несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ету үшін қосымша
алғышарттарды жасауға бағытталған. Олар нақты қарызгерлерге қолдануды
сараптайды және қарызгердің несие қабілетінің белгілі бір деңгейге жетуі
бойынша, есеп пен есеп-қисаптың қажетті жағдайлары бойынша, кепілге
салынған мүліктің сақталуы бойынша, банктің бақылау ережелерінің сақталуы
бойынша міндеттемелерін қамтиды.
Жоғарыдағыларды қарастыра отырып несие шартының жалпы схемасын
келесідей түрде көрсетуге болады:
Кіріспе
I. Келісім-шарттың мән-мағынасы мен сомасы;
II. Несиені өтеу мен беру тәртібі;
III. Несие үшін төлем;
IV. Несиенің қайтарылуын қамтамамасыз ететін тәсілдер;
V. Екі жақтың құқықтарымен міндеттемелері;
VI. Екі жақтың жауапкершілігі;
VII. Шартқа қойылған қосымша талаптар;
VIII. Дауларды жүргізуге рұқсат беру;
IX. Шарттың қызмет ету мерзімі;
X. Екі жақтың заңды мекен – жайы мен қолдары.[1]
Кіріспеде несиелік мәмілеге қатысушылардың заңды тұлға ретінде негізгі
реквизиттері көрсетіледі: қарыз алушылар үшін – аты, бағыныштылығы, есеп
айрысу шотының номері, ал банк үшін – оның атауы, орналасқан жері. Бұл
бөлімде клиенттің жекелеген кәсіпорын немесе қоғам формасында құрылғандығы
туралы заңды формасын көрсетуі қажет. Берілген сипаттама қызмет
нәтижелілігі үшін материалды жауапкершілігі жүктелген тұлғаларды анықтау
үшін қажет.
Бірінші Келісім-шарттың мән-мағынасы мен сомасы бөлімінде несиелік
мәміле объектілерінің табиғи және сандық сипаты көрсетіледі. Несиелік
мәміле объектілерінің құрылымдары мен несиенің мақсатты бағыттылығы айқын
көрсетіледі. Қарастырылып отырған бөлімде несиелік мәміленің объектілерінен
басқа несие сомасы да көрсетіледі. Ол несиелеудің сандық шегін көрсетеді.
Екінші Несиені өтеу мен беру тәртібі бөлімі мәміленің нақты түрін
қолдануын сипаттайды. Іріленген немесе жиынтық объектілерді несиелеу жүйелі
түрде жүзеге асырылады. Сондықтан, несиені беру төлем төлеу кезінде жүзеге
асырылады.
Үшінші Несие үшін төлем бөлімінде несиені пайдаланғандығы үшін
банкке процентті төлеу шарты көрсетіледі. Бұл бөлімде мақсатқа сай
проценттік ставка бекітіледі. Ондай ставкалар: а) шартпен қарастырылып
отырған кезеңдегі несиені пайдалану мерзімі; б) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz