Қазақстандағы демографиялық проблемалар және олардан арылудың негізгі жолдары

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДАН АРЫЛУДЫҢ НЕГІЗГІ ЖОЛДАРЫ

1 Еліміздегі демографиялық проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

2 Халқымыздың репродуктивтік мінез.құлқының өзгеруі және
оның әлеуметтік.психологиялық себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Кез келген мемлекеттің ең негізгі байлығы – оның халқы. Демографиялық жағдай әрбір мемлекеттің экномикасына, ұлттық және мемлекеттік қауіпсіздігіне тікелей әсер етері сөзсіз. Қазақстан Респуьликасы Президенттің ұзақ мерзімді «Қазақстан-2030» стратегиясының кезек күттірмейтін негізгі міндеттерінің бірі – еліміздегі кең өріс ала бастаған демографиялық проблеманы шешу болып табылады. Өйткені, әсер көлемі бойынша Қазақстан бірінші ондыққа (9-орын) кіруіне қарамастан, халық саны бойынша тым артта қалып отыр (60-орын). Дегенмен, мәселе алықтың орналасу тығыздығына ғана емес. Бұл проблема жер көлеміш шағын, экономикасы дамыған Европа мемлекеттеріне де өріс алуда.
1960-жылдардан бастап 1980-жылдардың соңына дейін тұрақты түрде және де жоғары ырғақпен өсу жолында болған Қазақстанның демографиялық жағдайы 1990-жылдары тоқтап қана қойған жоқ, тіпті үлкен жылдамдықпен кері кете бастады. Бұл процесі 1990-жылдардағы өтпелі кезеңнің негативті жағы деп қарай салу заңды болып көрінуі мүмкін. Халықтың әлеуметтік жағдайы өте төмен деңгейде болып, ол өз кезегінде демографиялық жағдайға кері ықпалын тигізгені рас. Халықтың өлу көрсеткіші артып, туу деңгейі төмендеп кетуіне байланысты табиғи өсім мүлдем болмады.
Қазақстанда туу деңгейінің төмендеуі кезек күттірмейтін мемлекеттік проблема болып табылады. Себебі, еліміз екі өзара қарама-қайшы жағдайға тап болып отыр: біріншіден мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі мен нарықтық қатынастарды дамыту үшін негізгі қажеттік халық санын еселеп өсіру міндеті мемлекет алдында көлденең тұрған болса, екіншіден дәл осы жағдайда халқымыздың табиғи өсімінің күрт төмендеуі үлкен проблемаға айналып отыр.
Жалпы, 1987 жыл Қазақстан үшін демографияда туу шыңы болып қалды: сол жылы 417 мың адам өмірге келген, немесе 1000 адамға 25,7 адам сәйкес келді. Ал, 1997- жылы, яғни 10 жылдан соң туу деңгейі 1000 адамға шаққанда 14,7 дейін төмендеп кетті. Бұл республика бойынша алғандағы орта есеп, ал кейбір аймақтардағы көрсеткіштер одан да төмен: Алматы қаласында 10,6, Павлодар және Шығыс Қазақстан облыстарында сәйкесінше 11,3 және 11,4 деңгейінде болған. Оның үстіне сол кездегі халық арасындағы өлім-жітімнің көбейіп кетуі байқалып отыр. Егер 1987 жылы үлкендер саны 1000 адамға шаққанда 7,6 болса, 1997 жылы 10,1 дейін жоғарылап кетті. Осындай жағдайлардың нәтижесінде, яғни, туу деңгейінің төмендеуі төмендеуі мен өлім-жітімнің артуының арқасында 1987-1997 жылдары халықтың табиғи өсімі 4 есеге дейін төмендегені рас.

1. Донабаева Б.К. Проблемы демографии в республике Казахстан и пути их решения /Актуальные проблемы и перспектива формирования здорового образа жизни в рамках стратегии «Казахстан – 2030», – Алматы, 1998, 70-72 бет.
2. Каюпова Н.А., Нукушева С.Г. Материнская смертность в Казахстане (состояние, тенденции, прогноз) /Охрана репродуктивного здоровья женщин, 1996, 3-11 беттер.
3. Алексеенко А.Н. Казахстанский путь модернизации: этнодемографический аспект /Вестник Евразии. – 2004, – №1(24), 122-152 беттер.
4. Медков В.М. Демография /Учебник – Москва, 2007, 7-бет.
5. Перепелкин Л.С. Демографические процессы в регионах Еврази и их роль в международной политике. – Москва, 2005, 17-бет.
6. Шелестов Д.К. Демография: История и современность. – Москва, 1983, 14-бет.
7. Борисов В.А. Демография /Учебник для вузов, – Москва, 2003, 9-бет.
8. Демографический статежегодник Казахстана, 2007, Алматы, 2007
9. Уровень жизни населения РК, Алматы, 2007.
10. Укыбасова Г.И. Репродуктивное поведение и особенности формирования семьи в Казахстане. Здравохранение Казахстана. -1989.-№7. 21-28 беттер.
11. БҰҰДБ адам дамуы туралы 2006 жылғы баяндамасы. Қазақстандағы адам дамуына арналған жаңа технологиялар. Алматы, 2006. 130-140 беттер.
12. Қазақстан цифрларда, Алматы. 2006.
13. Есимова А.Б. Политика народонаселение: настоящее и будущее. Четвертые Валентеевские чтения /Сборник докладов под.ред. Елизарова В.В., Арханчельского В.Н. – Москва, 2005, 94-99 бет.
14. Бойка В.В.Рождаеность /Социально – психологическое аспекты. – Москва, «Мысль», 1971, – 3-5 бет.

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДАН АРЫЛУДЫҢ НЕГІЗГІ
ЖОЛДАРЫ

1 Еліміздегі демографиялық
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

2 Халқымыздың репродуктивтік мінез-құлқының өзгеруі және
оның әлеуметтік-психологиялық
себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

КІРІСПЕ

Кез келген мемлекеттің ең негізгі байлығы – оның халқы. Демографиялық
жағдай әрбір мемлекеттің экномикасына, ұлттық және мемлекеттік
қауіпсіздігіне тікелей әсер етері сөзсіз. Қазақстан Респуьликасы
Президенттің ұзақ мерзімді Қазақстан-2030 стратегиясының кезек
күттірмейтін негізгі міндеттерінің бірі – еліміздегі кең өріс ала бастаған
демографиялық проблеманы шешу болып табылады. Өйткені, әсер көлемі бойынша
Қазақстан бірінші ондыққа (9-орын) кіруіне қарамастан, халық саны бойынша
тым артта қалып отыр (60-орын). Дегенмен, мәселе алықтың орналасу
тығыздығына ғана емес. Бұл проблема жер көлеміш шағын, экономикасы дамыған
Европа мемлекеттеріне де өріс алуда.
1960-жылдардан бастап 1980-жылдардың соңына дейін тұрақты түрде және
де жоғары ырғақпен өсу жолында болған Қазақстанның демографиялық жағдайы
1990-жылдары тоқтап қана қойған жоқ, тіпті үлкен жылдамдықпен кері кете
бастады. Бұл процесі 1990-жылдардағы өтпелі кезеңнің негативті жағы деп
қарай салу заңды болып көрінуі мүмкін. Халықтың әлеуметтік жағдайы өте
төмен деңгейде болып, ол өз кезегінде демографиялық жағдайға кері ықпалын
тигізгені рас. Халықтың өлу көрсеткіші артып, туу деңгейі төмендеп кетуіне
байланысты табиғи өсім мүлдем болмады.
Қазақстанда туу деңгейінің төмендеуі кезек күттірмейтін мемлекеттік
проблема болып табылады. Себебі, еліміз екі өзара қарама-қайшы жағдайға тап
болып отыр: біріншіден мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі мен нарықтық
қатынастарды дамыту үшін негізгі қажеттік халық санын еселеп өсіру міндеті
мемлекет алдында көлденең тұрған болса, екіншіден дәл осы жағдайда
халқымыздың табиғи өсімінің күрт төмендеуі үлкен проблемаға айналып отыр.
Жалпы, 1987 жыл Қазақстан үшін демографияда туу шыңы болып қалды: сол
жылы 417 мың адам өмірге келген, немесе 1000 адамға 25,7 адам сәйкес келді.
Ал, 1997- жылы, яғни 10 жылдан соң туу деңгейі 1000 адамға шаққанда 14,7
дейін төмендеп кетті. Бұл республика бойынша алғандағы орта есеп, ал кейбір
аймақтардағы көрсеткіштер одан да төмен: Алматы қаласында 10,6, Павлодар
және Шығыс Қазақстан облыстарында сәйкесінше 11,3 және 11,4 деңгейінде
болған. Оның үстіне сол кездегі халық арасындағы өлім-жітімнің көбейіп
кетуі байқалып отыр. Егер 1987 жылы үлкендер саны 1000 адамға шаққанда 7,6
болса, 1997 жылы 10,1 дейін жоғарылап кетті. Осындай жағдайлардың
нәтижесінде, яғни, туу деңгейінің төмендеуі төмендеуі мен өлім-жітімнің
артуының арқасында 1987-1997 жылдары халықтың табиғи өсімі 4 есеге дейін
төмендегені рас .

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДАН АРЫЛУДЫҢ НЕГІЗГІ
ЖОЛДАРЫ

1 Еліміздегі демографиялық проблемалар

Адам дамуы – Қазақстан үшін стратегиялық міндетке айналғанына біраз
уақыт өтті. Ал, адам даму индексі (АДИ) елдің демографиялық көрсеткішіне
тікелей бағынады. Жалпы, Қазақстанда адам да – мұның сер пінінде екі кезең
байқалған. Бірінші кезең (1990-1995 жж.) адам дамуына қатысты барлық
көрсеткіштердің, соның ішінде демографиялық көрсеткіштердің күрт
нашарлауымен сипатталады, соның себебінен Қазақстан әлемдегі адам даму
индексі (АДИ) бойынша 54-ші орыннан 93-ші орынға ығысты. Екінші кезеңде
(1996-2000жж.) адам дамуының көрсеткіштері баяу қалпына келе бастап,
Қазақстан 80-ші орынға көтерілді. Бірақ бұл, ТМД өзге елдердегі сияқты 1990
жылғымен салыстырғанда әлі де анағұр лым нашар. Демографиялық фактор –
туылған кездегі болжамды өмір сүру ұзақтығы – республикадағы АДИ
нашарлауына бірінші кезеңде негізгі рөл атқарса, ал екінші кезеңде АДИ
өсуінің жеткіліксіз салмақтылықтағы факторы болып табылады. Бұл орайда
Қазақстандағы осы көрсеткіштің деңгейі (2005 жылғы адам дамуы туралы
Баяндама бойынша 63,4 жас) жоғары АДИ елдерімен (78 жас), сондай-ақ өтпелі
экономикадағы көпшілік елдермен (68,2 жас) салыстырғанда әлдеқайда төмен.
Бұған қоса, Қазақстанда БӨҰ (болжалды өмір сүру ұзақтығы) көрсеткіші
бойынша елеулі гендерлік теңсіздіктің байқалатынына назар аудару керек, ол
2005 жылы 11,5 жасты құрады [11].
Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі және ырыс-берекесі деп
аталатын стратегия басымдылығының аясында мемлекеттік органдардың қызметі
республика халқының тұрмыс деңгейі мен сапасын арттыруға бағытталуы. Бұл
денсаулық сақтау саласының уақтылы және сапалы қызмет көрсетулерімен,
қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды іске асырумен, таза суға қол
жетімділікпен және елдегі эпидемиологиялық жағдайды жақсартумен, халық
табыстарының өсуімен, жеткіліктілігімен және оларды уақтылы төлеумен, білім
беру қызметтерінің сапасын арттырумен, халықтың жұмыспен қамтылуын және
атаулы әлеуметтік қорғауын қамтамасыз ету жөніндегі шараларды әзірлеумен
қамтамасыз етіледі.
Осы басымдылық аясында Қазақстанның мыңжылдық Деклорациямындағы аса
амбициялы төрт міндетті шешуді қамтамасыз етуге тиіс екенін атап өту керек,
мыңжылдық Деклорациясы БҰҰ 2000 жылы Нью-Йоркте өткен Бас Ассамблеясында
қабылданды:
1) 1990 жылдан 2015 жылға дейінгі кезең аралығында 5 жасқа дейінгі
балалар арасындағы өлім-жітімді үштен екіге азайту;
2) 1990-2015 жылдар арасында аналар өлімінің коэффициентік төрттен
үшке азайту;
3) 2015 жылға қарай АҚТБЖҚТБ таралуын тоқтату және ауруды азайту
үрдісіне кірісу;
4) 2015 жылға қарай туберкулез және басқа да негізгі аурулардың
таралуын тоқтату және ауруды азайту үрдісіне кірісу.
Ел халқы үшін оның тұрғындарының тұрмыс сапасы басты міндет болуы
тиіс, ол негізгі үш құрауышпен анықталады: өмір сүру ұзақтығығ, әл-ауқаттың
деңгейі және қоршаған ортаның жай-күйі.
Бірінші құрауыш – болжауды өмір сүру ұзақтығы – өте төмен деңгейде,
орта есеппен дамыған елдердегі деңгейден 15 жасқа төмен, егер Қазақстан
халқының БӨҰ 13 жасқа көп болса, онда Қазақстан АДИ рейтингі бойынша 79-шы
емес, 43-ші орында болып, яғни еліміз АДИ рейтингі бойынша ең озық 50 елдің
қатарына кіретін еді.
Жалпы, 1998-2005 жылдарда 60 жасқа дейін өмір сүрмеген халықтың үлес
салмағына назар салсақ елеулі өзгерістерді көру қиын болып отыр. Мысалы,
1998 жылы олардың үлесі 33% құраған болса, 2005 жылы небары 2,3%-ға
төмендеп, 30,7% құраған. Бұл көрсеткіштерді дамыған мемлекеттегі
көрсеткіштермен салыстыруға мүлде келмейді. Мысалы, жапондар
зейнеткерлікке 70 жаста шықса, ал Голландияда 80 жас орта деп есептелінеді.
Егер, Қазақстан территориясын облыстар бойынша жеке-жеке салыстырып көретін
босақ, онда ОҚО осы көрсеткіш бойынша бірінші орында: 26,9%, одан кейінгі
орындарды Жамбыл облысы: 27,9%, Қызылорда облысы: 28,1%, және Атырау
облыстары: 28,5% иемденіп келеді. Ал, дәл осы көрсеткіш бойынша, яғни, 60
жасқа дейін өмір сүрмеген халық үлесі бойынша республикамызды артқа тартып
отырған аймақтарда Шығыс Қазақстан облысы: 33,1%, Ақмола облысы: 35,7%,
Қарағанды облысы: 32,3%, Солтүстік Қазақстан облысы: 33% жатады [12].
Еліміздегі халықтың өлу себептеріне тоқтала кететін болсақ, ең негізгі
себеп бұл – қан айналымы жүйесінің аурулары екендігін, өкінішке орай,
мойындауымызға тура келеді. Мысалы, 2005 жылы жалпы 157 мың адам қайтыс
болған болса, оның 81 мыңның (50%-дан астамымыз) өліміне қан айналымы
жүйесінің аурулары себеп болған. Екінші орынды алып отырған өлім себебіне –
жазатайым оқиғалар мен уланулар, және жарақаттану оқиғалары жататыны
белгілі. Осы себептердің салдарынан әрбір 7-ші азамат (өлгендер арасындағы)
көз жұматын көрінеді. Тағы бір өкінішті жағдай – бұл елімізде кісі
өлтіруден және өзін-өзі өлтіруден болатын өлім саны сезілетін дәрежеде
деуге әбден болады. Салыстырмалы түрде алсақ, 2005 жылы жазатайым
оқиғалардан, уланудан және жарақаттанудан болатын әрбір үшінші өлімге кісі
өлтіру мен өзін-өзі өлтіруден болатын бір өлім тұспа-тұс келіп отырған.
Оның үстіне кісі өлтіруге қарағанда өзін-өзі өлтіру оқиғалары жиірек
кездеседі.
Мысалы, 2005 жылы кісі өлтіруден болатын әр бір он төрт өлімге өзін-
өзі өлтіру салдарынан болатын жиырма бес өлім сәйкес келіп отырған.
Бір жасқа дейінге сәбилер өлімі де үлкен көрсеткішке ие болып отыр.
Дүниеге келген 1000 сәбидің 16-сы бір жыл ішінде өмір сүруін тоқтататыны
статистикалық мәліметтерден баршамызға аян.
Бүгінгі таңдағы халықтың табиғи қозғалысының көрсеткіші оң бағытта
болғанымен, елдің демографиялық болашағы үшін қанатсыз болып тұр. Жалпы,
қазірде туу көрсеткіші 1000 адамға шаққан да 18-ден асыңқырап отыр, ал өлім
көрсеткіші 10,4-ке жететіндіктен елдің табиғи өсімі жуық шамамен 1000
адамға шаққанда 8-ден кішкене асыңқырап отыр. Оның өзі, ауыл халқының қала
халқына қарағанда белсенділік танытуынан келіп шыққан сан: ауыл халқының
табиғи өсімі 9,1 болса, қала тұрғындарының табиғи өсімі 7,3-тен аспайды.
Мұның себебі – туу коффициентінің төменгі деңгейде қылуы. 2005 жылғы
статистикалық мәліметке қарағанда республикамызда репродуктивтік жастағы
әрбір әйелге 2,22 бала сәйкес келген. Дегенмен, әйелдер үшін репродуктивтік
жас – 16-49 жастың аралығы болып табылатынын ескерсек, онда олардың жас
ерекшеліктеріне байланысты туу көрсеткіштерінің өзгеріп отырғандығы
байқалады. Ең жоғары көрсеткіш 20-24 жас аралығындағы әйелдер тиесілі: 2005
жылғы мәлімет бойынша осы жастағы әрбір мың әйелдің 140-ы дүниеге перзент
әкелген. Одан кейінгі орында 25-29 жастағы әйелдер орналасқан. Яғни, көріп
отырғанымыздай әйелдердің жасы ұлғайған сайын туу көрсеткіші төмендеп
отырады.
Жалпы, айтып өткеніміздей елімізде репродкутивтік жастағы әрбір әйелге
2,22 баладан сәйкес келіп отыр, бьұл, әрине, орта есеп, сондықтан да көп
балалы отбасылардың үлесін жеке қарауға болады: статистикалық мәліметтерге
сүйенсек, 2005 жылы 76400 әйел үш және одан да көп балалы бар аналар
атанған. Немесе, сол жылы дүниеге келген балалардың 27,4% өз
отбасыларындағы үшінші не одан да кейінгі сәби болған екен. Өкінішке орай,
дүниеге келген сәбилердің барлығы да заңды әкелеріне ие емес. Мысалы, 2005
жылы 280 мыңға жуық сәби дүниеге келген болса, оның 70 мыңға жуығын
тіркелген некеде тұрмаған әйелдер өмірге келтірген, яғни әрбір төртінші
сәби әкесіз туылады деген сөз. Бұл, әрине, көңіл қуантатын жағдай емес.
Тағы бір ерекшелігі мұнда, яғни тіркелген некеде тұрмаған әйелдердің өмріге
сәби әкелуіне ауыл әйелдеріне қарағанда қала әйелдері жылдамырақ көрінеді,
мысалы жоғарыда аталған 70 мыңға жуық сәбидің 44 мыңы қала халқысан тиесілі
болса, қалған 26 мыңы ауыл халқының үлесіне енеді.
Не болғанда да, қазіргі Қазақстанда демографиялық табиғи өсім
байқалады. Бірақ бұл – Қазақстанның барлық аймақтары демографиялық табиғи
өсімге бірдей үлес қосып отыр деген сөз емес. Республика бойфнша халықтың
табиғи өсімінің көрсеткіштері бізге белгілі, яғни соңғы мәліметтер бойынша,
1000 адамға шаққанда туғандар саны: 18,42, өлгендер: 10,37, ал табиғи өсім:
8,05. Енді республикамыздағы жеке аймақтардың демографиялық жағдайын осы
көрсеткіштермен салыстырып көрейік. Туу көрсеткішінен Оңтүстік Қазақстан
облысы 26,5 есебімен бірінші орында келеді, яғни республикалық көрсеткішпен
салыстырғанда 8-ге артық. Оның үстіне, тек қана туу көрсеткішінен емес,
сонымен қатар өлім коэффициенті бойынша да ең аз мөлшермен, атап айтқанда
1000 адамға 6,8 өліммен ең алдыңғы орынды иемденіп отыр. Ал, үшінші
көрсеткіш, яғни табиғи өсім бойынша да алдыңғы орында ОҚО екендігі айтпасақ
та түсінікті болды: 19,7. Республикалық көрсеткіштен 11,65-ке артық. Ал,
осы үш көрсеткіш бойынша да кісі орынды иемденіп отырған аймақ – Маңғыстау
облысы, мұнда туу коэффициенті 1000 адамға шаққан да 26,3-ке тең болса,
өлім коэффициенті 7,4. Ал, жалпы табиғи өсім көрсеткіші 18,9 шамасын да.
Дегенмен, салыстырмалы түрде алған да, демографиялық жоғары көрсеткіштер
осы аталған екі облысты ғана байқалмайды, сонымен қатар тағы төрт облыста
демографиялық өсім сезілетін дәрежеде байқалып отыр десек, артық айтқандық
болмас. Олар мыналар: Жамбыл облысы, Қызылорда облысы, Атырау облысы және
Алматы облысы. Бұл аймақтардағы көрсеткіштер сәйкесінше төмендегідей:
Жамбыл облысы 20,7; 8,6; 12,1. Қызылорда облысы 22,7; 7,2; 15,5., Атырау
облысы: 21,8; 8,5; 13,3., Алматы облысы: 17,5; 9,2; 8,3.
Жоғарыда аталған алты облыспен салыстырған да жалпы республикалық
демографиялық көрсеткішіміздің төмен деңгейде болуына халық санының табиғи
өсімі мүлдем байқалмайтын, байқалса да өте аз, баяу жылдамдыөпен жүріп
жатқан басқа облыытарымыз себеп болып отыр. Атап айтатын болсақ, Шығыс
Қазақстан облысы, Қараған ды облысы, Павлодар облысы, Қостанай облысы,
Ақмола облысы табиғи өсімі өте аз, тіпті байқалмайтын аймақтар болып
саналады. Ал, Петропавл, яғни Солтүстік Қазақстан облысында демографиялық
табиғи өсім мүлдем кері бағытта жылжып, азаю үстінде. Өйткені, онда,
мысалы, туу коэффициенті 13,3 есебімен басымдылық көрсетіп отыр. Жалпы осы
аталған аймақтардағы демографиялық фактілерге қарап бірнеше себептер
келтіруге болады. Дегенмен, бір қызығы, сол аймақтардың экономикалық,
әлеуметтік жағдайы демографиялық ықпал етпей отырғандығы. Бұған көптеген
фактілер дәлел бола алады, мысалы, аймақтар бөлігіндегі халықтың 2006 жылғы
наурыздағы ақшалай табыстарына көз жүгіртетін болсақ, жан басына шаққандағы
ең төменгі ақшалай орташа табыс Оңтүстік Қазақстан облысына тиісті екен:
8848 теңге, республикалық көрсеткіштің 51,4%-ы немесе екі есе аз деген сөз.
Сол сияқты, Жамбыл облысында да жан басына шаққандағы ақшалай орташа табыс
республикалық орташа табыстың небары 54,1%-ын құрап, 9304 теңгеден аспайды.
Алайда, әлеуметтік жағдайы төмен болуына қарамастай бұл екі облыс та
демографиялық табиғи өсім жағынан салыстырмалы түрде үлкен нәтижеге ие.
1980 жылы қыркүйек айын да халқымыздың саны қарқынды өсудің
нәтижесінде бірінші рет 15 млн.-ға жетті, ал 1989 жылы өткен санақ бойынша
ол көрсеткіш 16 млн.-нан да асып жығылған. Тәуелсіздік алған жылдар ел
демографиясы үшін кері әсерін тигізіп, 1980 жылы қол жеткізген 15 млн.-нан
да азайып кетуінің куәсі болды. Содан, 2004 жылы 28 Мамыр күні екінші рет
15 млн.-ды бағындыруға қол жеткіздік. Сол күні республиканың барлық
бұрышында 760 перзент дүниеге келген екен.
Жалпы, Қазақстан Республикасы Канада, Автсралия, Бразилия, Ангола,
Монголия секі лді ауықымды территориясы бар, бірақ аз халық өмір сүретін
мемлекеттер қатарына жатады. Алайда, ол мемлекеттерден айырмашылығы
Қазсқстан өзінің табиғи байлығын игеру үшін болашақта халқының сан жағынан
өсуін қажет етеді. Республикамыздың демография және миграция

Некедегі әйелдердің жас ерекшеліктері
бойынша бала тууға деген көзқарасы, %

Әйел жасы
Бала тууға деген қалауы

Әлеуметтік демографиялық факторлар 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-
44 45-49 Барлығы Мекені:
1. Қала
2. Ауыл
2,2
2,4
2,4
2,7
2,5
3,0
2,7
3,1
2,7
3,4
2,6
3,5
2,9
3,7
2,5
3,1 Регион:
1. Алматы
2. Оңтүстік
3. Батыс
4. Орталық
5. Солтүстік
6. Шығыс
2,2
2,7
2,4
2,1
2,0
2,1
2,2
2,9
2,4
2,3
2,4
2,2
2,3
3,3
2,7
2,5
2,2
2,4
2,6
3,4
3,2
2,5
2,6
2,5
2,6
3,6
3,3
2,5
3,0
2,7
2,4
3,6
3,4
2,5
2,7
2,7
2,8
3,8
3,2
2,4
3,0
3,0
2,4
3,2
2,9
2,4
2,5
2,5 Білімі:
1. Орта
2. Кәсіптік
3. Жоғары
2,4
2,3

2,5
2,6
2,4
2,9
2,6
2,5
3,2
2,8
2,7
3,4
3,0
2,8
3,2
2,8
2,8
3,4
3,1
2,9
2,8
2,8
2,6 Ұлты:
1. Қазақ
2. Орыс
3. Басқа
2,6
2,0
2,0
2,7
2,2
2,4
2,9
2,3
2,6
3,2
2,2
2,7
3,4
2,4
3,0
3,5
2,3
3,0
4,0
2,6
2,7
3,1
2,3
2,7 Жалпы 2,3 2,5 2,7 2,9 3,0 3,0 3,1 2,8

Отбасының репродуктивтік мінез-құлығында ерлі-зайыптылардың өзара
қарым-қатынасы маңызды рөл атқаратыны белгілі. ОНың сыртқы жағы өзара
әрекет формасы ретінде сипатталса, ал ішкі жағы психологиялық мәнімен,
некелік өмірімен сипатталады. Отбасындағы балалардың жағдайы көбінесе
олардың қоғамдық өмірдегі маңыздылығы мен рөлі арқылы анықталады.
Туу деңгейінің өзгеруіне әсер етуші субъектілердің ең негізгісі –
мемлекеттік демографиялық саясат екендігі белгілі нәрсе. Қандай да болсын
мемлекеттік немесе қоғамдық әрекеттің демографиялық жағдайға әсер етпеуі
мүмкін емес. Дегенмен, бұл – кез келген мемлекеттік әрекетті демографиялық
саясатқа жатқызу деген сөз емес. Осыған байланысты, ең алдымен, әлеуметтік
саясат пен демографиялық саясаттың аражігін ажыратып алған дұрыс.
Әлеуметтік саясат, көбінесе, өмір сүру жағдайын реттеуді, қиналған жандарға
әлеуметтік көмек ұйымдастыру мәселелерімен айналысады. Ал, демографиялық
саясат, өзінің атына сай болғандай, мемлекеттегі демографиялық процесстерді
мақсатты түрде реттеу мен басқаруды өз алдына міндет етіп қояды.
Демографиялық саясаттың 3 түрі
1) экономикалық түрі.
2) Әкімшілік-заңдылық түрі
3) психологиялық тәртіп түрі.
Тағы да айта кететін шындық бұл, демографиялық саясаттың қаншалықты
күшті қолға алынғанмен, бәрібір, демографиялық процестерге тікелей әсер
етпейтіндігі. Яғни, демографиялық феномендерді басқару мүмкіндіктерінің
аясы тар болып келеді. Өйткені демографиялық процестердің дербестігі, оның
ішінде экономикада, әлеуметтік, рухани және саяси салалардан автономдығы
дүниежүзілік тәжірибеден айқын байқалған. Бірақ та миграциялық феномендер
салыстырмалы түрде басқарылу икміне келеді. Дегенмен көші-қонды белгілі
түрде басқаруға болғанымен, реттеу нәтижесі тым мардымсыз, экономикалық
шығыны өте көп.
Жалпы, әлеуметтік саясат пен демографиялық саясаттың аражігін
ажыратқанымыз дұрыс.
Әрине, перодуктивтік қажеттілігі бар отбасылар мен жеке тұлғаларға
материалдық жағынан қолайлы жағдай туғызып, күн көруін жеңілдетуге
бағытталған, әлеуметтік саясат, бір қырынан алғанда, демографиялық
саясаттың міндеттерін орындап, біршама оған жақындауы мүмкін. Дегенмен,
әлеуметтік саясаттың демографияға жасайтын ықпалы аз.
Өз елімізде және шетелдерде, отбасының репродуктивтік жағдайын
анықтауға байланысты жүргізілетін зерттеулердің нәтижесіне қарағанда,
отбасындағы ерлі-зайыптылардың ниет қылған балалар саны олардың нақты
күткен (нақты жоспарлаған) балаларының санынан артық болып шыққан, яғни бұл
– көпшілік отбасылардың балалар санына деген қажеттіліктерінің толыққанды
өтелмейтіндігі деген сөз.
Алайда, осындай айырмашылықты дұрыс, яғни оңтайлы айырмашылық деп
атауға болады, және ниет қылған балалар саны мен нақты күткен балалар
санының арасындағы оңтайлы айымашылық әлеуметтік саясаттың дәстүрлі жолдары
арқылы (жәрдемақы, льготтық жеңілдіктер) туу деңгейін көтеруге болатындығын
көрсетіп отыр. Бірақ та бұл әрекет жеткіліксіз. Халықтың репродуктивтік
мінез-құлқына туу деңгейін көтеру мақсатында әсер ететін саясат екі
бағыттағы іске асуы тиіс:
1) еліміздегі әрбір отбасының материалдық жағдайын сол отбасының бала
санына деген қажеттілігін толық өтей алатын дәрежеде жақсарту қажет.
2) тек қана бала санына деген қажеттілікті толық өтеп қана қою емес,
сол бала санына деген қажеттіліктің өзін күшейте түсу қажет, сонда
отбасындағы балалар саны артып, қоғамымыздың демографиялық қиын ахуалдан
біржолата құтыла алады.
Бірінші бағыт толығымен дәстүрлі әлеуметтік саясаттың міндеті болып
табылады. Бірақ, ол тек қана жәрдемақы мен льготтық жеңілдіктер шеңберінде
қалып қоймауы тиіс. Керісінше, сол әлеуметтік саясаттың арқасында
мемлекетімізде жәрдемақы мен льготтық жеңілдіктерімізге мұқтаж отбасылар
саны күрт азаюы тиіс. Басқаша айтқанда, әлеуметтік саясат арқылы
қоғамымызда өзінің еңбек жалақысына толыққанды өмір сүре алатын отбасылар
санын арттыру қажет.
Туу деңгейін көтеруге бағытталған мемлекеттік саясат пен қоғамдық
ұйымдар қызметінің екінші бағыты отбасы деген ұғымның әлеуметтік институт
ретінде мықтап орынғуына және азаматтардың отбасылық өмір мен балаға деген
қызығушылықтарын арттыруға бар күш-жігерін салуға тиіс.
Отбасы – қоғамның бастапқы ұясы, қоғамдық құрылымның негізгі
элементтерінің бірі. Ол – белгілі бір әлеуметтік нормалар, санкциялар,
мінез-құлық, құқық және міндеттер үлгілерімен, ерлі-зайыптылар, ата-аналар
мен балалар арасындағы қарым-қатынастарды реттеушілікпен сипатталатын
әлеуметтік институт болып табылады.
Қоғамның негізгі мақсаты – адамдарды бақытқа бөлеу болса, ал мұның өзі
тікелей отбасыға байланысты. Отбасы қалыптасу үшін неке қалыптасуы қажет.
Неке – ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік және мүліктік емес жеке
қатынастарды туғызатын, отбасын құру мақсатымен заңдарда белгіленген
тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында жасалған еркек
пен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.