Қазақ тіліндегі түбірге сіңіскен көне жұрнақтар



КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4

1 ТҮБІРГЕ СІҢІСКЕН ЖҰРНАҚТАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Түркологияда зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Қазақ тіл білімінде зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14

2 ТҮБІРГЕ СІҢІСКЕН ЖҰРНАҚТАРДЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
2.1 Өлі және тірі түбірлерге жалғанатын көне жұрнақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2 Өлі түбірлерге сіңіскен жұрнақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі: Қазақ халқы қалыптасқанға дейінгі кезеңдерде де, одан бергі кезеңдерде де қазақ тілі үнемі даму, өзгеру жолында болды. Дәп қазіргі өмір сүріп отырған қалпына келуі үшін қаншама заманды басына өткерді. Яғни тіліміздегі элементтердің, категориялардың, құбылыстардың өзгеріске түсуі заңды да. Осы тұрғыдан келгенде көне мен жаңаның арасындағы сабақтастықты көне ескерткіштер материалдар тіліне зерттеу жүргізбей тұрып анықтай алмаймыз. Тілде бір-бірімен қатынаспайтын, байланысқа түспейтін бөлшек жоқ. Қысқасын айтқанда, сөздердің, қосымшалардың тарихы дегеніміз бүкіл тілдің тарихы болып шыға келеді.
Түркологияда қазіргі тілдегі қосымшалар жеке мен шылаулардың арғы түбі – дербес сөздер (түбірлер) дейтін пікір көптен айтылып келе жатыр. Бұл пікір бойынша түркі тілдерінде грамматикалық мән бар. Буынды түбірлердің анықтауыш – анықталушы қатынастағы тіркесі арқылы берілген. Кейін, тілдің даму барысында, анықталушы позициядағы түбірдің әр түрлі фонетикалық өзгерістерге түсуінің нәтижесінде шылаулар, солардан барып қосымшалар барып қалыптасады. Алайда қазіргі тіл құрамындағы қосымшалардың барлығы дерлік о баста дербес сөз болған дейтін көзқарастың көп ретте фактілерге сай келмейтіні соңғы кезде жиі айтылып жүр. Белгілі алтаист Г.Рамстедт алтай тілдеріндегі қосымшаларды екі топқа: суффикстерге, яғни, о бастан-ақ тек қана қосымша болып келе жатқандарға, аффикстерге, яғни, дербес сөздің нәтижесінде қалыптасқан қосымшаларға бөледі.
Көзқарастар кереғарлығының өзі қазіргі таңда тіл білімінде қосымшалардың бір өзіне қатысты шешуін күтіп тұрған мәселелер аз емес екендігі көрсетеді. Осы мәселенің бір ұшығы тіліміздегі түбірге сіңіскен жұрнақтарға келіп тіреледі. Тіліміздегі осы көне жұрнақтардың сіңіскен түбірлерінің өзінің даму тарихы қандай? Ол қандай даму сатыларын бастан өткеріп, қай дәуірде қандай мағына берді? Осы мәселелер де бүгінгі түркологияда әлі де талдауды қажет ететін, зерттеуге сұранып тұрған тақырып болып табылады.
Бітіру жұмысының нысаны: Қазақ тіліндегі түбірге сіңіскен көне жұрнақтарды анықтауы үшін ескеркіштер тіліндегі ерекшеліктерге сүйене отырып, этимологиялық талдауларды басшылыққа алып, түбірге сіңіскен көне жұрнақтарды анықтау.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: қазақ тіліндегі жұрнақтарды өнімді (тірі) жұрнақтар және өнімсіз (өлі) жұрнақтар деп бөлгенде, ең алдымен, олардың атқаратын функционалдық қызметтері еске алынады. Сол жұрнақтарды өзара топтастырып, морфологиялық құрамы мен фономорфермалық құрылысы жағынан алып қарастырғанда, олар бірнеше қалыпты түрде ұйымдасып қалыптасқан (модельге түскен) түрлерге бөлінеді де, ол түрлер, яғни топтар (модельдер) өзіне беретін мағыналары жағынан болсын, атқаратын қызметтер тұрғысынан болсын бір-бірінен ажырап бөлектеніп тұрады.
1. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: Қазақ Университеті, 2005. – 257 б.
2. Б.А. Серебренников , Н.З. Гаджиева. Сравнительно – историческая грамматика тюркских языков. – Москва, 1986. – 298 с.
3. Ескі түркі жазба ескерткіштері туралы зерттеулер. – Алматы, 1985. – 215 б.
4. Севортян Э.В. Морфологическое строение слова в связи с другими его характеристиками. – Тюркологический сбор. – Москва, 1972. – 359 с.
5. Ибатов А. Сөздердің морфологиялық құрлымы. – Қазақ ССР – інің «Ғылым» баспасы, 1983. – 148 б.
6. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Мектеп, 1974. – 230 б.
7. Керімұлы Ә. Түркі әдебиеті ескерткіштері тіліндегі сөз жасайтын жұрнақтар (ХІV ғасыр). – Алматы, 1999. – 110 б.
8. Владимирцев Б.Я. Сравнительная грамматика монгольского письменного языка и хакасского наречия. – Ленинград, 1929. – 300 с.
9. Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. – Москва. – Ленинград, 1960. – 181 с.
10. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. ІІ. – Москва, 1952. – 300 с.
11. Щербак А.М. Грамматический очерк языка тюркских текстов Х – ХІІІ в.в. из Восточного Туркестана. – Москва. – Ленинград, 1956. – 248 с.
12. Рамстедт Г.И. Введение в алтайское языкознания. Морфология. – Москва, 1957. - 280 с.
13. Котвич В. Исследование по алтайским языкам. – Москва, 1962. – 265 с.
14. Юнусалиев Б.М. Киргизская лексикология. ч І. – Фрунзе, 1959. – 230 с.
15. Есенқұлов А. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. – Алматы: Ғылым, 1976. – 239 б.
16. Маманов Ы. Е. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1973. – 283 б.
17. Севортян Э.В. Аффиксы именного словообразования в азербайджанском языке. – Москва, 1966. – 350 с.
18. Искаков Ф.Г, Пальмбах А.А. Грамматика тувинского языка. – Москва, 1961. – 292 с.
19. Кононов А.Н. Грамматика турецкого языка. – Москва, 1961. – 340 с.
20. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. – Москва. – Ленинград, 1951. – 320 с.
21. Құрышжанов Ә. Көне қыпшақ ескерткіштерінің тілі. – Көне түркі жазбаларының тілі. –Алматы, 1971. – 318 б.
22. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы.- Алматы, 1989. – 248 б.
23. Сеортян Э. В. Аффиксы именного словообразования. – Москва, 1986. – 255 с.
24. Исследования по грамматике и лексике тюркских языков. – Ташкент, 1965. – 220 с.
25. Кононов А.Н. Грамматика языка тюрских рунических памятников VII –IX вв. – Ленинград, 1980. – 254 с.
26. Манкеева Ж. А. Қосымшасы арқылы жасалаған өлі түбірлер//Қазақ тілі мен әдебиеті. – Алматы, 1974. 5 – шығуы, 83 – 84 б.б.
27. Томанов М. Тіл тарихы туралы зерттеулер. –Алматы, 2002. – 614 б.
28. Древнетюркский словарь. –Ленинград, 1969.
29. Жубанов Х. Исследования по казахскому языку. – Алматы, 1966. – 390 с.
30. Баскаков Н.А. Введениее в изучение тюркских языков.-Москва, 1969. – 410 с.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі:  Дипломдық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:   
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Филология факультеті

Қазақ филологиясы кафедрасы

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТҮБІРГЕ СІҢІСКЕН КӨНЕ ЖҰРНАҚТАР

Орындаған:
А.Т. Барибаева
5 курс студенті

Ғылыми жетекші:
Б.С.Сағындықұлы
ф.ғ.д.,профессор

Норма бақылаушы:
Ә.Ж.Әміров
ф.ғ.к.,доцент

Қорғауға жіберілді:
____________2007 ж.
кафедра меңгерушісі:
Б.Қ. Момынова
ф.ғ.д., профессор

Алматы, 2007
РЕФЕРАТ

Жұмыстың тақырыбы: Қазақ тіліндегі түбірге сіңіскен көне жұрнақтар.

Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Жұмыстың көлемі: 43

Пайдаланылған әдебиеттер саны: 30

Тірек сөздер: Аффикстер, өлі түбір, тірі түбір, ескі жазбалар жеке мен
ескерткіштер тілі, көне түркі жазуы, өнімді және өнімсіз жұрнақтар.

Зерттеу нысаны: Ескеркіштер тіліндегі ерекшеліктерге сүйене отырып,
этимологиялық талдауларды басшылыққа алып, түбірге сіңіскен көне
жұрнақтарды анықтау.

Зерттеудің мақсаты мен міндеті: Қазақ тіліндегі өлі және тірі түбірлерге
жалғанатын өнімді жұрнақтарды анықтау.
Жалпы түркілік жұрнақтардың даму тарихын нақты мысалдар арқылы ажыратып,
көрсету.

Жұмыстың мазмұны: Кіріспеде жалпы түбірге сіңіскен жұрнақтардың даму
тарихына тоқтала келе, жұмыстың өзектілігі, нысаны, мақсаты мен міндеттері,
әдіс-тәсілдері жайлы мәлімет беріледі.
Негізгі бөлім екі тарауда қамтиды. Мұнда жалпы түбірге сіңіскен
жұрнақтардың зерттелу тарихы мен грамматикалық сипаты жөнінде айтылады.
Қорытынды да жұмыс барысы жүйеленіп, негізгі бөлімде айтылған ой сараланып,
түйінделеді.

Жұмыста қолданылған дерек көздер: Ғылыми еңбектер, этимологиялық және
түркологиялық сөздік.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4

1 ТҮБІРГЕ СІҢІСКЕН ЖҰРНАҚТАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Түркологияда
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..8
1.2 Қазақ тіл білімінде
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...14

2 ТҮБІРГЕ СІҢІСКЕН ЖҰРНАҚТАРДЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
2.1 Өлі және тірі түбірлерге жалғанатын көне
жұрнақтар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..18
2.2 Өлі түбірлерге сіңіскен
жұрнақтар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.29

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 42

КІРІСПЕ

Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі: Қазақ халқы қалыптасқанға дейінгі
кезеңдерде де, одан бергі кезеңдерде де қазақ тілі үнемі даму, өзгеру
жолында болды. Дәп қазіргі өмір сүріп отырған қалпына келуі үшін қаншама
заманды басына өткерді. Яғни тіліміздегі элементтердің, категориялардың,
құбылыстардың өзгеріске түсуі заңды да. Осы тұрғыдан келгенде көне мен
жаңаның арасындағы сабақтастықты көне ескерткіштер материалдар тіліне
зерттеу жүргізбей тұрып анықтай алмаймыз. Тілде бір-бірімен қатынаспайтын,
байланысқа түспейтін бөлшек жоқ. Қысқасын айтқанда, сөздердің,
қосымшалардың тарихы дегеніміз бүкіл тілдің тарихы болып шыға келеді.
Түркологияда қазіргі тілдегі қосымшалар жеке мен шылаулардың арғы түбі –
дербес сөздер (түбірлер) дейтін пікір көптен айтылып келе жатыр. Бұл пікір
бойынша түркі тілдерінде грамматикалық мән бар. Буынды түбірлердің
анықтауыш – анықталушы қатынастағы тіркесі арқылы берілген. Кейін, тілдің
даму барысында, анықталушы позициядағы түбірдің әр түрлі фонетикалық
өзгерістерге түсуінің нәтижесінде шылаулар, солардан барып қосымшалар барып
қалыптасады. Алайда қазіргі тіл құрамындағы қосымшалардың барлығы дерлік о
баста дербес сөз болған дейтін көзқарастың көп ретте фактілерге сай
келмейтіні соңғы кезде жиі айтылып жүр. Белгілі алтаист Г.Рамстедт алтай
тілдеріндегі қосымшаларды екі топқа: суффикстерге, яғни, о бастан-ақ тек
қана қосымша болып келе жатқандарға, аффикстерге, яғни, дербес сөздің
нәтижесінде қалыптасқан қосымшаларға бөледі.
Көзқарастар кереғарлығының өзі қазіргі таңда тіл білімінде қосымшалардың
бір өзіне қатысты шешуін күтіп тұрған мәселелер аз емес екендігі көрсетеді.
Осы мәселенің бір ұшығы тіліміздегі түбірге сіңіскен жұрнақтарға келіп
тіреледі. Тіліміздегі осы көне жұрнақтардың сіңіскен түбірлерінің өзінің
даму тарихы қандай? Ол қандай даму сатыларын бастан өткеріп, қай дәуірде
қандай мағына берді? Осы мәселелер де бүгінгі түркологияда әлі де талдауды
қажет ететін, зерттеуге сұранып тұрған тақырып болып табылады.
Бітіру жұмысының нысаны: Қазақ тіліндегі түбірге сіңіскен көне
жұрнақтарды анықтауы үшін ескеркіштер тіліндегі ерекшеліктерге сүйене
отырып, этимологиялық талдауларды басшылыққа алып, түбірге сіңіскен көне
жұрнақтарды анықтау.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: қазақ тіліндегі жұрнақтарды өнімді
(тірі) жұрнақтар және өнімсіз (өлі) жұрнақтар деп бөлгенде, ең алдымен,
олардың атқаратын функционалдық қызметтері еске алынады. Сол жұрнақтарды
өзара топтастырып, морфологиялық құрамы мен фономорфермалық құрылысы
жағынан алып қарастырғанда, олар бірнеше қалыпты түрде ұйымдасып
қалыптасқан (модельге түскен) түрлерге бөлінеді де, ол түрлер, яғни топтар
(модельдер) өзіне беретін мағыналары жағынан болсын, атқаратын қызметтер
тұрғысынан болсын бір-бірінен ажырап бөлектеніп тұрады. Ол бөлектенудің
басты себебі әр сөз таптарының өзіндік табиғи болмысына байланысты. Әдетте
есім сөз тудыратын жұрнақтар, етістік тудыратын жұрнақтар деп атайтынымыз
да осы бір мәселеге тәуелді. Есім тудыратын жұрнақтардың өзі зат есім
жасайтын, сын есім жасайтын және сан есім жасайтын жұрнақтар болып
бөлінгенде, олар өздеріне тән қалыпты бір түрі мен тұлғасы, құрамы мен
құрылысы, яғни модельдері болады. Олар әр сөз табының өзіндік
ерекшеліктеріне қарай мағына тудырып, қызмет жасайды.
Зат есім жасайтын жұрнақтардың қалыпты, модельдік құрамы әр алуан. Олар
беретін мағынасына қарай ғана емес, морфологиялық құрамына қарай да өзара
бөлектеніп тұрады.
Беретін мағынасына қарай аффикстер, ең алдымен, есім сөздеріне
жалғанатын жұрнақтар және етістік сөздеріне жалғанатын жұрнақтар болып
бөлінеді. Синкретикалық түбірлерге, яғни есім сөздеріне де етістік
сөздеріне де бірдей жалғанатын жұрнақгар — өз алдына: Осы үш топка бөлініп
отырған жұрнақгардың әрқайсысына тән бірнеше қалыптасып кеткен
түрлері(модельдері) болады. Мысалы, есімдерден зат есім тудыратын өнімсіз
жұрнақтардың мынадай модельдері бар (А. Ысқақовтың схемасы бойынша)6,165:

- дақ -дек -тақ -тек -лақ -лек : кұмдай,, саздақ, тайлақ, т.б.
- кеш: түйекеш, арбакеш.
- қор: жемқор, бәлеқор пәлеқор.
- паз: өнерпаз, білімпаз, жеңімпаз.
- кес: даукес, зиянкес.
- қой: сәнқой.
- хана: малхана, жатақхана, асхана.
- стан: Қазақстан, Өзбекстан.

- кент: Жаркент, Шымкент, Ташкент,
- т: бүйрат, айт.
- ат: қырат, сызат, суат.
- айт -ейт: қүмайт, шөлейт.

- іт; шилеуіт.
- қал: шатқал.
Ал енді етістіктерден зат есім тудыратын өнімсіз жұрнақтардың
фономорфемалық кұрамы баскщна болып келеді:
- мақ - мек -бақ -бек -пақ -пек: ілмек, піспек, аймақ,
шақпақ,
сырмақ, кұймақ, жұмбақ;
-- мыс -міс -мыш -міш: тарамыс, қылмыс, болмыс, жазмыш, тұрмыс;
- мал -мел: ашымал, саумал, түнемел, сүйемел, орамал, тасымал,
жорамал;
- ман -мен -бан -бен; аларман, берермен, көрермен, атарман,
шабарман, сабарман, өлермен, түрарман, жыларман;
- уыл -уіл у -ыл іл: бөгеуіл, қарауыл, шабуыл, тосқауыл,
сырғауыл, ереуіл;
* қын -кін -ғын -гін: қуғын, қашқын, тасқын, тұрғын, көшкін,
қырғын, тұтқын, шапқын, жойқын, ұшқын;
* асы -есі: аласы, бересі, көресі, шығасы;
* ашақ -ешек: алашақ, көрешек, туашақ;
- пақыл -мекіл: атпақыл, үйірмекіл, қаржымақыл, шертпекіл, қақпақыл ;
- уыр -уір: шымшыуыр, сүңгуір;
- а -е: жара, жыра, күйе;
* қа -ке; жаңқа, тұтқа.
Соңғы аталған төтр түрлі жұрнақты автор "тіпті өнімсіз формалар" деп
атайды да, оларды "тізімге енгізілмеді" деп көрсетеді 6, 165.
Омоним аффикстер: -т -ыт -іт; етістіктерге жалғанып, өзгелік етіс
және есім сөздерден етістік жасайды. Етістіктерден зат есім тудырады:
бөгет, шабыт, сарқыт, іркіт, суыт; есімнен есім жасайды: қырат, уыт, жеміт.
-р -ыр -ір -ар -ер: етістіктерге жалғанып, өзгелік етіс
жасайды. Есімдерге жалғанып етістік тудырады. Етістіктерге жалғанып,
етістік тудырар зат есім, сын есім тудырады: бүкір, тықыр, жұмыр, обыр,
шұқыр, көмір, түйір, шоғыр, қайнар, қара, жанар.
-н -ын ін: етістікке жалғанып, өздік етіс жасайды, есімдерден
етістік тудырады, етістіктерден әрі зат есім, әрі етістік формаларын
жасайды: боран, келін, жуын, құйын, жиын (зат есімдер).
- шақ -шек: зат есімнен зат есім жасайды, етістіктен зат есім
тудырады;
өздік етіс формаларынан сын есім жасайды: емшек, бөлшек , ерішек,
мақтаншақ,
ашуланшақ.
-сын -сін: есімдерден туынды етістік жасайды, етістіктерден зат
есімдер тудырады; борасын, бұрқасын, бөгесін, ықтасын, бүктесін.
Осы омоаффикстердің қатарына, біздің ойымызша, - ат -ет жұрнағын да
жатқызуға болатын сияқты, өйткені казақ тілінде А Ыскақов көрсеткен есім
түбірден жасалған сызат (сыз, сызу, сызған, сызба, сызып кеткен) сөзі де
бар: сызат жара, сызат ізі бар (бір нәрсенің сыза жыртып түсірген жарасы
туралы айтылады). Ғалым келтірш отырған жұрнақгардьщ біразы, ягаи күрделі
әртүрлі қосымшалар да болуы мүмкін. Мысалы, шапқын, ұшқын, тұрғын, көшкін,
қырғын, шалғын сөздерінің шапқын, үшқыш, тұрғыш, көшкіш, қырғыш, шалғыш
деген түрлері бар.

Көне туыңды түбір шап-қы, ұш-қы, тұр-ғы, көш-кі, қыр-ғы, шал-ғы (шалғы
деген шөп шабатын қүралдың аты да бар) дегеы сөздерге бірде - н форматы,
енді бірде- ш форматы жалғанып тұр.
ашақ -ешек жұрнағы екі элементтен құралған: көр-е-шек, ал-а-шақ.
Атпақыл, шертпекіл сөздері ат-па-қыл, шерт-пе-кіл болып бөлінсе,керек,
автор оларды -пақыл -пекіл деп келтіріпті.
Шымшыуыр, сүңгуір сөздерін шым-шы-уыр? сүң-гі-уір деп бөлгеннен гөрі
шымшы-у-ыр, сүңгі-у-ір деп талдаған қолайлырақ болар деп ойлаймыз.
-шақ -шек аффиксі туралы. Кдзақ тілінде түйішпек сөзінің халық
тілінде
түйінше деген түрі де бар, жарықшақ сөзінің жарықща варианты тағы бар.
Осыған орай зат есімдерге жалғанып, кішірейту мағынасын беретін
формаларды -ша -ше және -қ -к деп екі жікке бөліп қараған жөн сияқты.
Қазақ тіліндегі синтетикалық (морфологиялық) сөз жасам әдісінің
типтері
мен түрлерін анықтап алу, жаңа сөз жасайтын және жаңа сөз жасап тұрған
морфемдердің өзара шекараларьш белгілеп, олардың фономорфологиялық өзгеру
мүмкіншіліктерін реттеп, зерттеу қажеттілігі жалпы сөзтаным саласыңдағы
басты принциптердің бірі болып саналады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Қазақ тіліндегі өлі және тірі түбірлерге
жалғанатын өнімді жұрнақтарды анықтау. Жалпы тілдік жұрнақтардың даму
тарихын этимологиялық негіздерін көрсете отырып, нақты мысалдар арқылы
ажырату.
Жұмыстың зерттеу әдістері: Қазіргі қазақ тілі мен көне түркі
ескерткіштері тіліндегі қосымшалардың өнімді, өнімсіздігін және түбірлердің
өлі және тірі болып ажыратылуын анықтауда салыстыру және талдау әдістері
пайдаланылды.

1. ТҮБІРГЕ СІҢІСКЕН ЖҰРНАҚТАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ

1. Түркологияда зерттелуі

Қазіргі түркі халықтары тілінің тарихын, олардың қалыптасу процесінің
заңдылықтарын ашып-білуде көне дәуір ескерткіштері материалдарының тигізер
пайдасы орасан болмақ. Ол мұралардың тілін ұқыпты түрде салыстыра зерттеу,
әдеби тілдердің қалыптасу тарихын және олардың арасындағы ұқсастығы мен
айырмашылығын айыра білуге көмектеседі. Түркі халықтарының тарихи және
тарихи-салыстырмалы грамматикасын жасауға мол материалдар береді.
Көне түркі ескерткіштерін, соның ішінде орта ғасыр жазбаларын оқып-
үйрену, тілін талдап, әрқилы салаға салып зерттеу және еңбектер жазу –
қазақ тіл білімінің күн тәртібінде тұрған тұлғалы тақырыптардың бірі 3,
5.
Жұмысымыздағы негізгі тақырыпқа көшпес бұрын алдымен тоқтала кететін
бір мәселе – қазіргі түркі тілдеріндегі сөз тудыру, яғни жұрнақ туралы
зерттеулердің жай-жапсары. Өйткені бұл көне сөз жасау жолдарының сырын,
сипатын толық ашу үшін керек.
Қазіргі түркі тілдеріндегі сөз тудыру тәсілдерінің зерттелу тарихын
көрсететін әдебиеттердің көрсеткішін мынадай салаларға бөліп қарауға
болады:
1. Жеке түркі тілдеріне арналған грамматикалар;
2. Бір немесе бірнеше жұрнақтар жайында жазылған мақалалар;
3. Диссертациялық жұмыстар;
4. Монографиялық зерттеулер.
Жеке түркі тілдеріне арналып жазылған грамматикаларды екі мерзімге
бөліп қараймыз:
А) 1917 жылға дейінгі аралық;
Ә) 1917 жылдан кейінгі кезең.
Бұлар қазіргі түркі тілдеріндегі сөз тудыратын жұрнақ туралы
зерттеулердің жай-жапсарын, тарихын, білу үшін орхон-енисей
ескерткіштеріндегі сөз жасау жолдарының сырын, сипатын толық ашу үшін қажет
5, 28. Мұндай еңбектердің ішінде тарихи салыстыру әдісін кеңінен
пайдалана отырып, жұрнақтар туралы жалпы түркі тілдеріне жанасты теориялық
та, практикалық та құнды мәселелер көтерген монографиялық зерттеулер,
әрине, жоқ емес.
ХІХ ғасырдың басында түркі тілдеріне арналған грамматикалар шыға
бастады. Солардың бірі 1801 жылы шыққан И. Гигановтың грамматикасы
(Грамматика татарского языка). Сібір татарларының тіл заңдылығын негізге
алып жазылған бұл еңбекте мардымсыз түрде болса да түркі тілдеріне тән
кейбір сөз тудыратын: -даш, -лық, -лы, -чил, -ан, -чық, -ач, -ш, -ма, -ым,
-н, -ған, -ғыр, -у, -ыч, -қан, -ша, -ла, -лаш, -лан, -сын, -ар, т.б.
жұрнақтар жайы сөз болады.
1839 жылы шыққан Мырза-Александр Казем-Бектің грамматикасында (Общая
грамматика турецко-татарского языка) сөз тудыратын жұрнақтар жөнінде
айтылған кейбір пікірі (-шы, -ші, сатушы, етікші) түркі тілдері үшін әлі де
ескірген жоқ.
Туынды сөздер және олардың жұрнақтары туралы (-лу, -чы, -ғы, -лық,
-аш, -чақ, -шы, -уу, -ағ, -ығ, -ақ, -ық, -т, -ман, -қын, -ынты, -лы, -алан,
-ау, т.б.) недәуір құнді пікір айтылған еңбек 1869 жылы Қазан қаласында
шықты. Еңбектің атауы Грамматика алтайского языка. Сондай-ақ М. Терентьев
(Грамматика турецкого, киргизского и узбекского языков. 1873),
В.В. Катаринский (Грамматика киргизского языка. 1897), С.В.
Ястремский (Грамматика якутского языка. 1900) өздерінің еңбектерінде сөз
тудыру тәсіліне, аффикстер түрлеріне айрықша көңіл бөліп отырады.
Сол сияқты В.В. Радлов та түркі тілдеріндегі сөз тудыру жолдарын,
қосымшалардың даму, өзгеру жолдарын арнайы зерттеп, бірнеше мақала жазады
(Введение к установлению морфологии тюркских языков. – Записки Академии
наук. ҮІІ серия. т. ҮІІ, №7. Спб., 1905; Древнетюркские надписи Монголии.
Спб., 1895; Якутский язык в его отношении к тюркским языкам. Спб., 1908;
Древнетюркские стадии. – Известия Академии наук. Серия ҮІІ, 1909-1910).
Бұл мақалаларында ол түбір сөздерге жалғанатын қосымшаларды сөз тудыратын,
сөз түрлендіретін және өлі мен тірі деп бөліп қарастырып, әрқайсысына жеке-
жеке талдау жасайды. Ғалым В.В. Радлов сөз тудыру, түрлендіру жолдарын
морфологияға тән деп есептейді.
Ал П.М. Мелиоранский қазақ тілінің грамматикасын жазып, бұл еңбегінде
әр сөз табына байланысты сөз тудыратын жұрнақтарға шолу жасауға тырысады
(Краткая грамматика казах-киргизского языка, часть І. Спб., 1894; часть
ІІІ, 1897).
Түркі тілдерін, оның ішінде сөз тудыру амалдарын, қосымшалар табиғатын
зертеуде недәуір еңбек еткен ғалымдардың қатарына О.Н. Бетлингк пен Н.Ф.
Катановты да жатқызуға болады. О.Н. Бетлингк өзінің монографиясының үшінші
бөлімін сөз тудыратын жұрнақтар мен сөз түрлендіретін қосымшаларға арнайды.
Бұл еңбектің ерекшелігі якут тіліндегі морфологиялық құрылыстарды басқа
түркі тілдерінде бар құбылыстармен салыстыра отырып зерттеген. Сөйтіп ол
сөз тудыратын жүзге тарта қосымшаны атап көрсетеді (О языке якутов. 1851).
Н.Ф. Катанов та өзінің монографиялық еңбегінің үшінші бөлімін түркі
тілдерінде сөздердің жасалу жолдарына арнайды. Сөз тудыратын жұрнақтарға
тереңірек тоқталып, оларды сөз таптарына қарай жан-жақты саралап көрсетеді
(Опыт исследования урянхайского языка с указанием главнейших родственных
отношений его к другим языкам тюркского корня. Казань, 1903). Сонымен қатар
кейбір түркі тілдеріне арналған грамматикалар мен жекелеген зерттеу
жұмыстары да басылып шықты. Мысалы, Архангельский Г.В. Грамматика
казахского языка. Ташкент, 1927; Гордлевский А.В. Грамматика турецкого
языка. Москва, 1928; Богородицкий Г.А. Введение в татарское языкознание в
связи с другими языками. Казань, 1934.
Сондай-ақ 1930-1940 жылдардың арасында А.К. Боровков (Учебник
уйгурского языка. Ленинград, 1935), В.М. Насилов (Грамматика уйгурского
языка. Москва, 1940), Н.К. Дмитриев (Грамматика кумыкского языка. Москва-
Ленинград, 1940) ұйғыр, құмық тілдеріне арналған грамматикаларын жазды.
А.К. Боровков аталған оқулығынан өзге де зерттеулерінде сөз тудыру
мәселелеріне кеңірек тоқтайды. Түрік тілдерінің сөз тудыру тәсілдерін айта
келіп, түбірге сіңіскен және жалғанған аффикстер туралы тұжырымдарын айтып,
түркі тілдерінде флексиялық сөз тудыру жолдарының барын айтады.
Ал Н.К. Дмитриев өзінің грамматикаларында, басқа да зерттеулерінде
(Грамматика башкирского языка. Москва-Ленинград, 1948; Турецкий язык.
Москва, 1960; Строй тюркских языков. Москва, 1962) түркі тілдерінің сөз
тудыру тәсілдеріне көбірек көңіл бөледі.
Т. Гарипов Башкирское именное словообразование (Уфа, 1959) кітабында
Н.К. Дмитриевтің Грамматика башкирского языка атты еңбегін башқұрт
тілінде алғаш жазылған ғылыми грамматика автордың отыз жылдық ғылыми
еңбектерінің қорытындысы деп санайтынын айтып кетеді.
А.Н. Кононов өзінің еңбектерінде (Грамматика узбекского языка.
Ташкент, 1948; Грамматика современнго турецкого литературного языка. Москва-
Ленинград, 1956; Грамматика современного узбекского литературного языка.
Москва-Ленинград, 1960) сөз тудыру мәселесіне ерекше мән беріп, оның
жұрнақтарына жеке-жеке талдау жасап, сөз табының ең көлемді тарауы ретінде
зерттейді. Ол өзбек, түрік тілдеріндегі сөз тудыратын жұрнақтардың
этимологиясына, қолдану ерекшеліктеріне, өнімді, өнімсіздігіне сол
тілдердегі тілдік материалдарды кеңінен пайдалана отырып, жан-жақты түсінік
береді. Сонымен қатар, жеке жұрнақтар жайында ғылыми мақалалар да жазған.
Автор бір тілдегі жұрнақтың фонетикалық, мағыналық ерекшеліктерін зерттеу
арқылы сол жұрнақтың жалпы түркі тілдеріне ортақ қасиеттерін ашады.
Н.А. Баскаков өзінің түркі тілдеріне арналған грамматикаларында
(Каракалпакский язык. Москва, 1952; Ногайский язык и его диалекты. Москва-
Ленинград, 1940; Алтайский язык. Москва, 1953; Тюркские языки. Москва,
1960) сөз таптарына терең мінездеме бере отырып, сөз тудыру проблемасына
арнайы тоқталады. Сөз тудыратын жұрнақтар да лексикалық және грамматикалық
жұрнақтар деп екі топқа бөледі. Сөйтіп жаңадан сөз тудыратын жұрнақтармен
қатар есімше, көсемшелер жасайтын қосымшаларды өз алдына жеке сөз етеді.
Қазіргі түркі тілдеріне арналып жазылған грамматикаларда сөз тудыратын
жұрнақтардың мағыналық қасиеттері мен атқаратын қызметтері жан-жақты
талданады. Мысалы, Н.П. Дыренкованың Грамматика ойротского языка (Москва-
Ленинград, 1940), Грамматика хакасского языка (Абакан, 1948) еңбектерінде
және Л.Н. Харитоновтың Современный якутский язык (Якутск, 1947) еңбегінде
сол уақыт үшін өте құнды пікірлер айтылады. Сонымен бірге, әлі күнге дейін
өз құндылықтарын жоймаған мына еңбектерді де атап кеткен жөн: Малов С.Е.
Уйгурский язык. Москва-Ленинград, 1954; Батманов И.А. Современный
киргизский язык. Фрунзе, 1953; Севортян Э.В. Фонетика турецкого языка.
Москва, 1955; Решетов В.В. Основы фонетики, морфологии и синтаксиса
узбекского языка. Ташкент, 1961; Искаков Ф.Г., Пальмбек А.А. Грамматика
тувинского языка. Москва, 1961; Щербак А.М. Грамматика староузбекского
языка. Москва-Ленинград, 1962; Покровская Л.А. Грамматика гагаузского
языка. Москва, 1964; Мусаев К. Грамматика караимского языка. Москва, 1964.
Бұл еңбектердің қай-қайсысында да сөз құрамына терең талдау жасалынды.
Қандай сөз болса да, оның өзіне тән құрамы, түр-тұрпаты, белгілі бір
тұлғасы болады. Тұлғасыз сөз болуы мүмкін емес. Сөздің түр-тұрпаты оның
лексика-грамматикалық сипаттарымен тікелей байланысты. Лексика мен
грамматикалық сипат барлық сөздерде біркелкі болып келе бермейді. Сондықтан
сөздердің лексика және грамматикалық сипатына орай олардың ішкі
морфологиялық құрамы мен тұлғалық құрылым жүйесі де әртүрлі болып отырады.
Бұл ішкі әртүрлілік өз тарапынан сөздердің сырт тұлғасының, сыртқы түр-
тұрпатының әр алуан болып келуіне саяды 5,28.
Сөздерге тән бұл қасиет, әрине, бүгінгі күннің ғана жемісі емес. Ол
сөз табиғатында өте ертеден келе жатқан заңдылықтар қатарына жатады.
Мысалы, сөздің дәл осындай көне заңдылығын біз осыдан бес жүз жыл бұрын
жазылған ХІҮ ғасыр жазба ескерткіштерінің тіліндегі сөз құрамдарының
құрылым жүйесінен анық аңғарамыз.
Сөздің құрамы мен құрылымы туралы мәселе түркология ғылымында алғаш
рет ХХ ғасырдың бас кезінде қазіргі түркологияның атасы В.В. Радловтың
зерттеулерінде талдауға түскен болатын. Одан бергі еңбектер мен әр алуан
грамматкалық анықтамаларда бұл мәселе азын-аулақ қана ауытқулары болмаса,
сол негізде сөз болып келеді.
Елуінші жылдары сөздердің құрылымына байланысты мәселеге ерекше көңіл
бөлініп, әртүрлі мақсатпен өткізілген конференция, дискуссия, пікір
алысулардың негізінде бұл мәселе қайта қаралып, тиянақтала түседі.
Алпысыншы жылдары түркі туыстас тілдердің кейбірінде сөздердің
морфологиялық құрамына арналған жеке монографиялық еңбектер пайда болады.
Мысалы, өзбек тіліндегі сөздердің морфологиялық ерекшелігіне арналған С.У.
Усмановтың Қазіргі өзбек тіліндегі сөздердің морфологиялық ерекшеліктері
атты зерттеуі мен қазақ тіліндегі сөздердің морфологиялық құрылымына
арналған А.Ы. Ысқақовтың Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің құрылымы мен
есім сөз таптары атты монографиялық еңбектері осыны көрсетеді.
Түркі тілдеріндегі сөздердің құрылым жүйесі өзінен-өзі айқын, анық
көрініп тұрады. Сөздердің морфологиялық құрамы негізгі екі элементтен
тұрады: түбір (негіз) тұлғалар мен аффикстер. Бұл барлық тілдерде жарық
көріп жатқан оқулықтар мен морфологиялық зерттеулердің бәрінде айтылып келе
жатқан пікір. Дәл осы пікірді үнемі қолдап, өз жұмыстарына арқау етуші
түрколог ғалым Н.Г. Дмитриев болды. Н.А. Баскаков, Т.М. Гарипов, Ә.Т.
Қайдаров, А.М. Щербак сияқты ғалымдар еңбектерінен де осы пікірді
кездестіруге болады 5, 24.
Қазіргі күнде біз ХІҮ ғасыр жазба ескерткіштері тіліндегі сөздердің
морфологиялық құрамы мен құрылымын анықтауда Э.В. Севортян көрсеткен
...для морфологического строения слова в тюркских языках в момент
наблюдения не имеет значение историческое прошлое морфем, входящих в состав
грамматической части слова. Для выяснения морфологического строения слова
необходимо знать его продуктивные в момент наблюдения элементы: реальную
лексическую основу – единицу определенной части речи и состав, а также
взаимоотношения продуктивных грамматических морфем образующих
грамматический сектор слова 4, 143, деген пікірін және Морфологическое
строение слова в тюркских языках всегда является продуктом той ступени
лексического развития, который достиг конкретный тюркский язык в момент
наблюдения является, так сказать фотографией этой ступени 4, 143, -
деген ойын сөйтіп қандай сөз болса да заманына сай жазба ескерткіштерде
қалай жазылса, айтылса сол күйінде алып қараймыз.
Исследования по грамматике и лексике тюркских языков (Ташкент, 1965)
жинағында жай ғана аффикстерге тоқталып қана кетпей, кейбір ғалымдар
түбірге сіңіскен көне түркілік жұрнақтар жайын сөз етеді. Бұл жинақта
Джевад Эмре және Ф.Г. Исхаковтың –ын, -ин, -ун, -үн аффикстері жөніндегі
пікірлері айтылады. Ғалымдар Қазіргі түркі тілдеріндегі –ын, -ин, -ун
жұрнақтарына аяқталатын сөздер дене мүшелерінің атауы болып табылады.
Мысалы, мойун – мой+ун; қарын – қар+ын; ерин – ер+ин т.б., - деген пікір
айтады. Сонымен бірге, әзербайжан тіліндегі дене мүшелері атауларымен қазақ
тіліндегі дене мүше атауларын салыстыра отырып мысалдар келтіреді. Мысалы,
әзербайжан тіліндегі бойун қазақ тілінде мойын, ал чуваш тілінде май якут
тілінде моой деп айтылады дей келе, қай тілдегі сөзді алмасақ та түбір және
жұрнақ деп ажыратуға негіз бар дейді. Себебі, көптеген түркі тілдерінде
бой -ун аффиксінсіз келіп-ақ, бой (рост) мағынасын бере береді. Бұл
дегеніміз, -ун аффиксі пайда болмай тұрып, бойун-ның құрамындағы бой-бод-
бодз-мод негіздері мойын, бой ұғымдарын берген. Лингвистер әзербайжан
тіліндегі гарын (қарын, асқазан) сөзінен гардаш (бауыр) сөзі пайда
болған дейді. Олардың пайымдауынша, бұл сөз ежелгі гарындаш сөзінің
салыстырмалы түрде қысқарған формасы болып табылады. Қазіргі хакас тілінің
өзінде бауыр түсінігін харындас формасы береді 24, 123. Тілшілер
назар аударған тағы бір жайт әзербайжанның алын (маңдай) сөзі. Бұл сөзді
ал (бір нәрсенің алдыңғы жағы) және –ын (аффикс) деп бөліп алу қиын емес.
Салыстыр: аll-Codex Cumanicus, алд-қазақша, ал-түркіменше. Көптеген қазіргі
түркі тілдерінде алын - маңдай, алдыңғы жақ деген мағынаны береді. –ын
аффиксінің пайда болуына дейін маңдай және алдыңғы жақ мағынасын
беретін алын тек ал формасында қолданылған болуы мүмкін. Дәл осы
пікірді қой және гойын; эйин, чиин, қазақ тілінде иін, яғни иық
мағынасын көрсететін сөздер турасында да айтуға болады. Осылармен қатар,
-ын, -ин, -ун, -үн аффикстерінің бурун - әзербайжанша мұрын, жауырын –
қазақша, чарын – хакасша жауырын, кін – якутша кіндік, желин -
әзербайжанша желін және қазақтың желіні, арын – тува тілінде бет
болып қолданылатын сөздердің құрамында келуі кездейсоқтық емес. Бұл
аффикстер о баста заттық мағына үстейтін көне форма болуы мүмкін. Кейін
өзінің алғашқы грамматикалық мағынасын жоғалтып, түбірге сіңісіп кеткен
24, 122. Кейінірек шыққан еңбектерде: А.Н. Кононов Грамматика языка
тюркских рунических памятников ҮІІ-ІХ вв. (1980 ж.) және Б.А.
Серебренников, Н.З. Гаджиева Сравнительно-историческая грамматика тюркских
языков (1986 ж.) түбірге сіңіскен аффикстер турасында біраз мәліметтер
келтіріледі. Бірінші еңбекте -н, -ін, -ин өнімсіз жұрнақ, субъект, объект
және әрекет процесінің атауын беретін зат есімдер туғызады. Мысалы, келін
деп келтіріледі 25, 88. Ал, екінші еңбекте -ан, -ән аффикстері бір
кездерде кішірейту мағынасын беретін зат есімдер жасаған. Қазіргі түркі
тілдерінде бұл қызметі қалған: түркіше о+лан (бала) оғлан сөзінен шыққан,
ал оғлан өз кезегінде оғлу сөзінен шыққан. Қазақ тіліндегі өзен өз -
бастау дегеннен шыққан 26, 99. Бұл пікірлердің қай-қайсысы болса да көне
түркілік аффикстердің зерттелуіне және кейінгі толқын ғалымдардың зерттеу
еңбектеріне бағыт-бағдар боларлықтай ғылыми тұжырымдамалар болып табылады.
Сонымен қатар, негіз түбір мен оған сіңісіп кеткен көне жұрнақтардың
табиғатын анықтауға жасалған алғашқы қадамдар. Сондықтан да жоғарыда
келтірілген ғалымдардың қай-қайсысының болмасын зерттеулері түркология
ғылымы үшін, оның ішінде жекелеген тілдер тіл білімі үшін құнды да маңызды
жазбалар болып табылады. Жалпы алғанда түбірге сіңіскен жұрнақтардың
түркологияда зерттелуі әлі де жалғасын табатын іс. Себебі, түркі тілдері
қаншама дәуірді, дамуды, ішкі және сыртқы факторлардың әсерінен өзгеруді
басынан өткерген тіл. Тіл тарихы неғұрлым тамырын тереңге бойлатқан сайын,
оның зерттелуі де соғұрлым қиын да қызық бола түспек. Ендеше, түбірге
сіңіскен жұрнақтар әлі де зерттеуді, ізденуді қажет ететін тақырып болып
қала бермек.

1.2 Қазақ тіл білімінде зерттелуі

Қазіргі қазақ тіліндегі жұрнақтар, яғни аффикстер мәселесі біршама
жете зерттелді деуге болады. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің грамматикасы. Алматы,
1963; Сауранбаев Н.Т. Қазақ тілі. Алматы, 1963; Қазіргі қазақ тілі. Алматы,
1954; Аманжолов С. Қазақ тілінің грамматикасы. І бөлім. Алматы, 1939;
Кеңесбаев І. Қазақ тілі грамматикасы мен оқу материалдары. І бөлім. Алматы,
1939; Мұсабаев Г. Современный казахский язык. Алма-Ата, 1959; Әбуханов Ғ.
Қазақ тілі. Лексика, фонетика және морфология мен синтаксис. Алматы, 1960;
Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы, 1964; Маманов Ы.Е.
Қазіргі қазақ тілі. Етістік. Алматы, 1965; Маманов Ы.Е. Қазіргі қазақ тілі.
Алматы, 1973. Келтірілген еңбектерде сөз тудыратын жұрнақтар талданып, сөз
табының ішінде қаралатын. Жалпы қосымшалар жайлы қысқаша ғана мағлұмат
берілетін. Бірақ, соңғы шыққан А. Ысқақовтың, Ы. Мамановтың
грамматикаларында сөзтудыратын жұрнақтар жан-жақты сараланады, олардың
мағыналары мен қолданылу ерекшеліктері өте мол тіл фактілері негізінде сөз
етіледі. Сондай-ақ, қазақ тіліндегі жұрнақтар тарихы бұл еңбектерде де жете
талданады 5, 35.
Сөйтіп, түркі тілдерінде сөз тудыру тәсілдері, жұрнақтар тарихы және
түрлері грамматиканың арнайы бір тарауы ретінде алынып зерттеле бастады.
Қазіргі түркі тілдеріндегі сөз тудыратын жұрнақтар жайлы бірнеше
докторлық және кандидаттық диссертациялар қорғалған. Солардың алғашқылары:
Хасенова А.К. Глагольные основы казахского языка. Докт. дисс. 1960; Тулеуов
А. Словообразовательные вопросы имен в современном казахском литературном
языке. Алматы, 1949. Канд. дисс. т.б. Алғашқы жұрнақ тарихына талдау
жасауға талпынған бұндай жұмыстар көптеп болды.
Осы күнгі түркі тілдеріндегі жұрнақтар арқылы сөз тудыру тәсілдері
туралы жазылған еңбектердің ішінен Э.В. Севортянның монографияларын ерекше
атап көрсетуге болады. Ғалым Э.В. Севортян еңбектерінде қазіргі әзербайжан
тіліндегі сөз тудыратын жұрнақтарды қазіргі түркі тілдері және көне түркі
тілдерімен салыстырады. Әзербайжан тіліндегі сөз тудыратын жұрнақтардың
мағыналық және фонетикалық ерекшеліктері он бестен астам қазіргі түркі
тілдерінің тілдік фактілерімен салыстырыла зерттеледі. Сөйтіп, жалпы түркі
тілдеріне тән тероиялық мәні бар келелі қорытындылар жасайды. Сонымен
қатар, автор сөз тудыратын, сөз түрлендіретін, өзгертетін қосымшалардың
әрқайсысына жеке-жеке анықтамалар мен түсініктер береді. Бір сөзбен
айтқанда, Э.В. Севортянның бұл зерттеулері түркі тілдеріне ортақ фактілерді
кең пайдаланып, теориялық және практикалық мәні бар мәселелерді жан-жақты
баяндаған құнды еңбектер 5, 37. Э.В. Севортянның Аффиксы
глаголообразования в азербайджанском языке (1962) және Аффиксы именного
словообразования в азербайджанском языке (1966) еңбектері кейінгі жазылған
ғалымдар еңбектеріне бастапқы жол сілтеуші бірден-бір ғылыми еңбектер
болды.
Сондай-ақ, жеке түркі тілдеріндегі жұрнақ арқылы сөз тудыру жолдарына,
ол жұрнақтардың этимологиясына, туынды сөздердің мағыналық қасиеттеріне
және фонетикалық заңдылықтарына терең талдау жасалған еңбектер де жоқ емес.
Бұл авторлар жеке бір түркі тілдеріндегі жұрнақтар арқылы сөз тудыру
тәсілдеріне тоқталып, әр жұрнақтарға жеке-жеке этимологиялық сипаттамалар
береді. Сонымен қатар, жұрнақтардыфң дыбыстық ерекшеліктерін, сөз тудырушы
қасиеттерін анықтайды. Бұл авторларға Б. Сағындықов, Ә. Керімұлы, Ә.
Құрышжанұлы,. М. Томанов, А. Есенқұлов сияқты ғалымдарды жатқызуға
болады. Жекелей тоқтала кетер болсақ: ғалым Берікбай Сағындықұлының Қазақ
тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері (Алматы, 2005) еңбегінде
сөздердің осы күнгі деңгейге жету жолындағы тарихына, аффикстердің әр дәуір
тұрғысындағы даму кезеңдеріне этимологиялық талдаулар жасалады. Кітапқа
қазақ тілінің лексикасының ішкі даму заңдылықтары, түбірлердің ғасырлар
бойы өзгеру, бірқалыптан екінші қалыпқа көшу эволюциясы өзге түркі тілдері
мен көне түркі жазба ескерткіштерінің материалдары негізінде жан-жақты
баяндалған. Фонетикалық сәйкестіктердің этимологиясы ашылып, үнемдеу
заңының тілдегі көріністері, флекция құбылысының қалдықтары анықталған.
Ежелгі түбіртектер (силлабофонемалар) және олардың тұқылдары жөніндегі
теория қазақ тіл білімінде алғаш талқыланып отыр. Байырғы фонемалар,
морфемалар әр түрлі лингвистикалық әдістердің көмегімен бұрынғы қалпына
келтіріліп, көне түбірлер мен қосымшалардың сабақтастығы дәлелденген.
Ә, Керімұлының Түркі әдебиеті ескерткіштері тіліндегі сөз жасайтын
жұрнақтар. ХІҮ ғасыр (Алматы, 1999) еңбегінде бір дәуірде, яғни ХІҮ
ғасырда жазылған Хұсрау мен Шырын, Гүлстан, Мұхаббат-наме
ескерткіштеріндегі сөз тудырушы жұрнақтар салыстырмалы-тарихи тұрғыда
қаралған. Үш ескерткіштің материалдары өзара салыстырылып, ұқсас жақтары
мен айырмашылықтары көрсетіледі, оның себептері айқындалады. Сөз тудыру
жағынан үш ескерткіштің қазіргі түркі тілдеріндегі алатын орны анықталады.
Сонымен қатар, ескерткіштер материалдары орхон-енисей және орта ғасырда
жазылған басқа да ескерткіштермен, мысалы М. Қашқари Диванындағы тілдік
фактілер мен және қазіргі түркі тілдерімен, соның ішінде, қазіргі қазақ
тілінің материалдарымен жүйелі түрде салыстырылған.
А. Есенқұловтың Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар
(Алматы, 1976) деп аталатын еңбегінің жалпы түркологияда, соның ішінде,
қазақ тіл білімінде алатын орны ерекше. Себебі, кітапта әлемге әйгілі орхон-
енисей, талас көне түркі жазбалары нұсқалары жөнінде мәлімет беріледі. ҮІ-
ҮІІІ ғасырлардағы көне түркі жазба ескерткіштері тілінен байқалатын
фонетикалық ауытқулар мен грамматикалық ерекшеліктер мәселесі сөз болады.
Бұл көне жазбалардың қазақ тілінің тарихын танып-білуге тікелей қатысы бар.
Еңбекте автор аталған ежелгі түркі жазбаларынан алынған деректерді қазіргі
түркі тілдері материалдарымен салыстыра отырып, сөз жасауға, сөз құбылтуға
қатысты жалғау-жұрнақтардың қызметі мен мағынапсы және шыққан төркіні
туралы мағлұмат береді. Еңбектің негізгі мақсаты – орхон-енисей, талас
ескерткіштерінің тіліндегі жаңадан сөз жасайтын жұрнақтардың сан мөлшерін
айқындау және олардың әрқайсысының табиғатын, өзіндік қолданылу ерекшелігін
көрсету, семантикасын, функциясын анықтау.
Бұл жұмыста орхон-енисей және талас ескерткіштеріндегі жұрнақтарды
түгел қамтуға әрекет жасалынған. Тіпті бір-ақ рет қана қолданылған
жұрнақтың қызметін де қазіргі түркі тілдерінде кездесетін түрлерімен
салыстыра көрсеткен. Жұрнақтарды сөз тудырудағы икемділігіне қарай шартты
түрде өнімді және өнімсіз деп ажыратқан.
Автор пікірінше, жұрнақтану мәселесін одан әрі жан-жақты зерттеу үшін
әрбір сипатталуға тиісті форманттың фонетикалық тұлғасымен қатар, оның
қолданылу заңдылығын және түбірге жалғану ерекшеліктерін де танып алған
мақұл. Түбір сөздің өзіндік қасиеттеріне лайықты әрбір қосымша өзінше
өзгеріп, алуан түрлі фонетикалық құбылыстарға ұшырап отырады. Бір түрлі
жұрнақтың өзі бірнеше түрлі фонетикалық варианттар жасап отырады. Сол
фонетикалық форманттар заңдылығы мен олардың морфологиялық құрылысын, түбір
сөзбен қосылу жігіндегі грамматикалық құбылыстар мен олардың функциялық мән-
мағыналарының барлығын да тәптіштеп талдап отыру агглютинативтік
(жалғамалы) тілдердің өзіндік құрылысын зерттеуде негізгі түйіндердің бірі
болып саналады. Өйткені, осының өзі сол тілдегі сөздің құрылысын, құрамын,
ғасырлар бойы жасап келе жатқан жағдайын, структуралық ерекшелігін, ішкі
өзегі мен сыртқы бейнесін түгел көрсетеді. Қосымшалар құрылысын зерттеу -
әрбір сөз құрамын талдаудың бір түрі 15, 7.
Білікті ғалым Мархабат Томановтың Қазақ тілінің тарихи грамматикасы
(Алматы, 2002) жинағына қазақ тілінің тарихи грамматикасы, түркі тілдерінің
салыстырмалы грамматикасы бойынша жазған еңбектері мен баспасөз беттерінде
жарияланған мақалалары еніп отыр. Қазақ тілінің қалыптасу жолы мен дамуы Ү-
ХҮІ ғасырлар жазба ескерткіштері, қазақ фольклоры, түркі тілдері
материалдары негізінде зерделенеді. Автор қазақ тілінің тарихи өсу өрісін
ылғи да тамырлас түркі тілдерінің табиғи даму тағдырымен салыстыра отырып,
оларды тығыз байланыста қарастырды. Көне түркі тілдері (Ү-ІХ ғ.) мен ескі
түркі тілдерінің (Х-ХҮІ ғ.) жазба жәдігерліктерін М. Томанов екі түрлі
бағытта зерттеді. Әрбір жазба ескерткішті немесе оның тілдік материалдарын
өз алдына дербес алып та тексеруге болады, қазіргі тілдермен салыстырып,
тарихи-салыстырмалы әдіс бойынша да жұмыс жүргізуге болады. Томановтың
орхон-енисей жазба ескерткіштері, орта ғасыр жазба жадығаттары жайында
жазған еңбектері қазіргі қазақ тіл білімін былай қойғанда, жалпы түркітану
ғылымына қосылған жаңа сапалы үлестердің қатарына жататындығы даусыз, –
деп Ә. Құрышжанұлы және Б. Сағындықұлы пікір айтады.
А. Ибатовтың Сөздің морфологиялық құрылымы (Алматы, 1983) еңбегінде
де түбір мен аффикс мәселесіне талдау жасалған. Автор пікірінше, ХІҮ ғасыр
жазба ескерткіштерінің тіліндегі сөздердің түр-тұрпаты өзінің лексика-
грамматикалық сипатына қарай қазіргі тілдегі сияқты негізі түбір сөздерден
бастап жаңадан сөз тудырушы жұрнақтар арқылы жасалған туынды сөздер,
функциональді-грамматикалық сөз түрлендіруші жұрнақтар мен әр алуан
жалғаулар қосылып айтылу арқылы жасалған сөз қолданыс (словоупотребление)
формаларын түгел қамтыған 5, 25. Мысалға, ХІҮ ғасыр жазба
ескерткіштерінің бірі Құтыптың Хусрау уа Ширин атты дастанын алып
қарайық. Дастанда 4 600-ден астам дара және күрделі сөздер қолданылған. Ал
ол сөздер дастанда айтылу мақсатына қарай 50 800 түрлі формада (сөз
қолданыста) айтылған. Олардың ішінде ат, баш, қуш, сөз сияқты түбір
негіздерден бастап атлы, атлан, башла, башчы, кушла, сөзла, сөзлүк сияқты
туынды негіздер мен ачар, бақар, ойнаб, ырғаб, аймыш сияқты сөз
түрлендіруші жұрнақтар қосылып айтылған және барурбыз, құлаққа, сөзләділәр
деген сияқты сөзбен сөзді байланыстырушы жалғаулар арқылы жасалған сөз
қолданыс формаларының неше алуан құбылып айтылған түрлері түгел кездеседі.
Бұл сөздер тек қана Хусрау уа Ширин емес, салыстыра зерттеп отырған ХІҮ
ғасыр жазба ескерткіштерінің бәрінде де солай. Бұл сөздерді құрамы жағынан
бөлшектеп қарасақ: ат, баш, құш, сүт дегендер бірбүтін негізгі түбір
тұлғалы сөздер де, ат-лы, ат-лан, баш-чы, құш-ла, сөз-лә, сөз-лүк дегендер
екі тұлғалы (түбір тұлға мен жаңадан сөз тудырушы жұрнақтардан құралған)
туынды түбірлер. Ал, ач-ар, ақ-ар, ойна-бы, ырға-бы, ай-мыш дегендер –
негізгі және туынды негіз сөздердің көсемшенің –бы, есімшенің –ар, -мыш
жұрнақтарының қосылуы арқылы түрленген сөздер 5, 26. Біз бұдан ХІҮ ғасыр
жазба ескерткіштерінің тілінде сөз қолданыстың негізгі түбір тұлғадан
бастап туынды негіз тұлға мен алуан түрлі жалғау, жұрнақты сөз түрлерінің
бәрі де бар екенін көреміз.
А. Ибатов сөздердің құрамы мен құрылым жүйелерінің бірдей бола
бермейтіндігін де айтып өтеді. Олар бірде негізгі түбір болып келсе,
екіншіде қосымша түбір де болып келе береді 5,26.
Аталған авторлардың бұл еңбектері соңғы уақыттағы түркі тілдеріндегі,
оның ішінде қазақ тіліндегі жұрнақтар жайындағы көп жылғы зерттеулердің
қорытындысы іспетті еңбектер. Қазақ тіл білімі үшін материалдар құндылығы
мен ерекше бағаланатын оқулықтар болып табылады.
2. ТҮБІРГЕ СІҢІСКЕН ЖҰРНАҚТАРДЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ

2.1 Өлі және тірі түбірлерге жалғанатын көне жұрнақтар

Тіліміздегі жұрнақтардың кейбірі жаңа сөз жасау процесінде жиі
қолданылады да, енді біреулерінің жұмсалу аясы тар. Бірен-саран сөздердің
құрамында ғана кездеседі. Сондықтан да оларды өнімді, өнімсіз жұрнақтар деп
екі топқа бөліп қарастыру қалыптасқан. Ал тіліміздегі түбірлердің бүгінгі
күн тұрғысынан түсініктілігі және қосымшалардан бөліп алғандағы мағынасының
толыққандылығына, түсініктілігіне және күңгірттігіне қарап оларды тірі және
өлі түбірлер деп бөліп қарастырамыз. Осы өлі және тірі түбірлерге және
оларға жалғанатын көне жұрнақтарға келместен бұрын, алдымен, түбір
мәселесіне тоқтала кету керек.
Түбір деп профессор А. Ысқақовтың айтуы бойынша, сөздің өз алдына
тұрып мағына бере алатын, әрі қарай бөлшектеуге келмейтін түпкі мағыналы
бөлшегін 6, 91 атайды. Ол – сөздің тұлғалық жағынан әрі қарай
бөлшектенбейтін, морфемалық тұлғаларға мүшеленбейтін, мағыналық жағынан
нақтылы бір зат немесе құбылыс, әрекет жайындағы ұғымды білдіретін белгілі
бір дыбыс не дыбыстық құрамы ретінде танылады.
Сөздің түбірі жай ындағы, әсіресе олардың құрылым жүйесі
жайындағы мәселе – тіл білімі ғалымдарының назарын көптен бері-ақ өзіне
аударған мәселелердің бірі. Бұл мәселеде ғалымдардың әуел бастан ерекше
көңіл бөліп, сөз еткен түбірлері дыбыстық құрамы жағынан
дауысты+дауыссыз+дауыссыз (ГСС) және дауыссыз+дауысты+дауыссыз+ дауыссыз
(СГСС) түріндегі түбірлер болған 8, 323. Түбірдің бұл түрі жайында А.Н.
Кононов олар исторически представляют собой производные основы, состоящие
из корня ГС или СГС+аффикс,- дегенді айтады 9, 51. Бұл пікір өзбек
тіліндегі уст, ост, айт сөздері туралы айтылған еді.
Әуел бастағы түбірлердің түрі СГС болған деген пікірді алғаш ұсынған
ғалымдардың бірі Н.А. Баскаков екені жұртқа мәлім. Ғалымның негізгі ойы:
Типичным корнем для каракалпакского (и других тюркских языков) является
корень, состоящей из С+Г+С. Этот тип корня представляет собой древнейшую
структуру корня, из которой позднее развились три других типа корня этой
группы, - дегенге саяды 10, 100. Ондай әуелгі түбірдің кейіннен
өзгеріске түсу жүйесі мынадай болған:
С+Г+С: тас (камень), кел (приходить)
- Г+С: ат (лошадь), ал (взять)
С+Г -: же (есть), де (говорить)
- Г-: е (быть)
Көне түркі ескерткіштері тіліндегі материалдарға сүйене отырып, бұл
СГС тұлғасының көптеген жағдайларда кейін пайда болған туынды тұлға екенін
Ж. Дени, К. Брокельман, Г.И. Рамстедт, В.А. Котвич, А.Зайончковский сияқты
ғалымдар айрықша сөз еткен.
Г.И. Рамстедт әуелгі түбір тұлғалардың түрі Г (дауысты дыбысты) болған
деп санайды. Сөйтіп алтай тілдеріндегі түбір тұлғалардың мынадай түрлерін
атайды:
1. Односложные: Г, СГ, ГС, СГС, ГСС, СГСС
2. Двусложные: СГСГ, ГСГ, ГССГ, СГССГ 12, 29.
В.Л. Котвичтің айтуы бойынша, ең алғашқы ілкі түбірлер екі дыбыстан,
дауыссыз және дауысты (ГС) дыбыстардан құралған. Ал,
дауыссыз+дауысты+дауыссыз дыбыстардан құралған үш дыбысты түбірлер туынды
түбірлер, яғни екі дыбысты СГ ілкі түбірге С үшінші аффикс дыбыстың қосылуы
арқылы жасалған. В.Л. Котвич бұл пікірді көне ескерткіштерде жиі кездесетін
ба-, сы-, са-, ту- (запрудить), тү (различный), су, бі (кобыла), ие-
(кушать), тä- (говорить), иа (лук), бу, нä, йу (мыть), осы сияқты бір
дыбыстан тұратын у (сон), о (он), ä (быть) сияқты түбірлердің тұлғасына
негіздеп айтқан 13, 30.
Н.А. Баскаков әуелгі түпкі түбірлерді тек СГ (дауыссыз дауысты дыбыс)
түрінде болған деп танитын В. Котвич пен А. Зайончковскийдің пікірлері
талас теория қатарына жатады дейді.
Бұл келтірілген шолудан біз әуелгі түбірлердің қандай түрде, қалай
айтылғаны жайлы ғалымдардың пікірі төрт түрлі бағытта айтылғанын көреміз:
Бірінші - әуелгі түбірлер СГС болған да, одан СГ және Гс түбірлері
жасалып, ең ақыры Г тұлғасына жеткен деген пікір. Бұл пікірді ұсынушы -
Н.А. Баскаков.
Екінші – керісінше Г және СГ түбірлерінен СГС формасы пайда болған
деген пікір. Бұны айтушылар – В. Котвич, Э.В Севортян, А.Н. Кононов.
Үшінші - әуелгі түбірдің негізгі түрлері қандай формада болғанын ашып
айтпаса да, СГС формасы іштей бөлшектеуге келетін (расчленимая) тұлға деген
пікір. Бұл пікір Б.М. Юнусалиев, Х.Г. Негматовтың зерттеулерінде кездеседі.

Төртінші - әуелгі түбірлердің құрамында Г мен СГ, ГС пен СГС
түбірлердің бәрі де болған деген пікір. Бұны алғаш айтушылардың бірі Б.М.
Юнусалиев болған.
Көне түркі дәуірінде-ақ, атап айтқанда, ҮІ-ҮІІІ ғасырлардың өзінде сөз
қорын байыту үшін қосымшалардың ролі күшті болғанын көре аламыз. Себебі,
ескерткіштердегі сөздердің көпшілігі жұрнақтар арқылы жасалған туынды
сөздер болып табылады.
Көне жазба ескерткіштер тілінде сөз тудыру тәсілдері әр түрлі. Мысалы,
бір ұғым беретін кейбір сөз оралымдары: ісі – күчүн (ісін-күшін), йір – суб
(жер-су), өлү – йітү (өлім-жітім) сияқты болып екі сөздің қосарланып келуі
арқылы жасалса, енді бір топ сөздер еблік (үйлік), елчі (елші), ачлық
(аштық), кечіг (өткел) жұрнақтар жалғану арқылы жасалған.
Жазбалар тілінде туынды зат есім жасайтын негізгі түбірлердің, яғни
ұйытқы болатын сөздердің дені – зат есімдер мен етістіктер. Ал сын есім
түбірлерінен туынды зат есім әлдеқайда сирек жасалады 15, 40.
Ескі жазбалар тілінде зат есім жасайтын, яғни зат есімге тән отызға
тарта жұрнақтар кездеседі. Бұлардың қазіргі түркі тілдеріндегі осы типтес
қосымшалардан өздерінің саны жағынан да, сапасы жөнінен де елеулі
ерекшеліктері бар. Сондай-ақ олардың ішінде қазіргі жұрнақтар тәрізді ешбір
өзгеріссіз қолданылатындары да жоқ емес. Ал орхон-енисей жазбаларындағы
кейбір жұрнақтар, мысалы, -еч, -меч: ег-еч (тәте), ег-меч (әйел) тұлғалары
қазіргі түркі тілдерінде тек ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Қосымшалардың түбірге кірігу заңдылығының зерттелу жайы
Қазақ тіліндегі фузия құбылысы
Грамматикалық формалардың лексикалануы
Септік жалғауымен көнеленген үстеулердің тарихи даму жолы
Аударматану
Сөз және оның морфологиялық құрылымы
ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛ ТАРИХЫНДА СӨЗ ЖАСАУ ҮДЕРІСІ
Тілдік жоғары оқу орнындағы қазақ тілді студенттерге ағылшын тілінде сөйлемдердің дауыс ырғағын оқыту әдістемесінің негіздері
Негізгі зерттеу нысаны - туынды сөз
Жұрнақтардың шығу тектері мен даму тарихының сипаттамалары
Пәндер