Қор биржасы және оның қызметтерi мен құрамы жайлы
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ТАРАУ. ҚОР БИРЖАСЫНЫҢ МӘНІ МЕН МІНДЕТТЕРІ ЖӘНЕ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛАРЫ
1.1. Қор биржасының түсiнiгi, дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Қор биржасының құрылымы мен қызметi ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3. Биржаны басқару органдары, биржа мүшелерi ... ... ... ... ... ... .9
1.4. Қор биржасының мәміле түрлері мен операциялары ... ... ... ... .14
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОР БИРЖАСЫНА
ТАЛДАУ
2.1. Қор биржасының қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2. ҚР қор биржасындағы бағалы қағаздардың қызметтері ... ... ... .28
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОР БИРЖАСЫНЫҢ
ДАМУ БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Қолданылған әдебиет тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
І ТАРАУ. ҚОР БИРЖАСЫНЫҢ МӘНІ МЕН МІНДЕТТЕРІ ЖӘНЕ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛАРЫ
1.1. Қор биржасының түсiнiгi, дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Қор биржасының құрылымы мен қызметi ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3. Биржаны басқару органдары, биржа мүшелерi ... ... ... ... ... ... .9
1.4. Қор биржасының мәміле түрлері мен операциялары ... ... ... ... .14
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОР БИРЖАСЫНА
ТАЛДАУ
2.1. Қор биржасының қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2. ҚР қор биржасындағы бағалы қағаздардың қызметтері ... ... ... .28
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОР БИРЖАСЫНЫҢ
ДАМУ БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Қолданылған әдебиет тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Қазiргi кезде Қазақстан экономикасын жақсартып, бекiту үшiн қор нарығын дамыту керек және де қор нарығы әр түрлi меншiк нысандарының және кәсiпкерлiктiң еркiн қызметiн қамту керек.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар нарығы үлкен орын алады, ол капиталдың қозғалысын реттеп және оның өзiн өзi реттеу жағдайларын жасай отырып, олар сонымен қатар портфельдi инвестициялар ағымы арқылы дамуына ықпал етедi. Бағалы қағаздар нарығының дамуы – ақша массасының өсуiн шектейтiн, несие-ақшалай институтарының баланстарының заңдылығын қолдайтын және мемлекет бюджетiнiң дефицитiн қаржыландыратын қайнар көзi.
Қазақстанның қор нарығы өзiн инвестициялық механизм ретiнде әлi де көрсете алған жоқ. Республиканың елбасы Н.Ә. Назарбаев қаржы секторы реформасын аяқтап және бағалы қағаздар нарығын шығаруға шақырады және де оны реттеуде мемлекеттiң үлкен ролiн айтады. Мемлекет мұнда екi түрлi қатысады: берiлген қызметтiң заңдылығын қанағаттандыратын гарант ролiнде және дербес қатысушы-эмитент ретiнде. Қор нарығында мемлекеттiң кәсiби және реттеу қызметiн бiрiктiру – бұл көрiнiс әлемде көп, бiрақ бағалы қағаздар нарығының басқа қатысушылардың дамымауына байланысты үкiметтiң дұрыс есептелмеген қадамы нарықтың жалпы стагнациясына әкелуi мүмкiн.
Қор нарығының проблемаларының тиiмдiлiгi ролiнiң кiлтi – меншiк қатынасы. Осы қатнастар ғана қоғам типiн және мақсатты бағытын, әлеуметтiк және экономика-технологиялық құрылымын анықтайды. Меншiк қатнастары материалдық қажеттiлiктермен байланысты. Бұл тақырыптың өзектілігі қор биржасындағы қызметтердің әлеуметтiк-экономикалық жағдайға, республиканың даму темпiне тiкелей әсер етiп отырғандығы. Қор нарығы нарықтық экономикада ерекше бөлiнедi, ал қор нарығының ең маңызды бөлiгi қор биржасы, сондықтан да қор биржасына ерекше көңiл бөлу керек. Бұл нарықтың сату-сатып алуының объектiсi арнайы тауар – бағалы қағаздар.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар нарығы үлкен орын алады, ол капиталдың қозғалысын реттеп және оның өзiн өзi реттеу жағдайларын жасай отырып, олар сонымен қатар портфельдi инвестициялар ағымы арқылы дамуына ықпал етедi. Бағалы қағаздар нарығының дамуы – ақша массасының өсуiн шектейтiн, несие-ақшалай институтарының баланстарының заңдылығын қолдайтын және мемлекет бюджетiнiң дефицитiн қаржыландыратын қайнар көзi.
Қазақстанның қор нарығы өзiн инвестициялық механизм ретiнде әлi де көрсете алған жоқ. Республиканың елбасы Н.Ә. Назарбаев қаржы секторы реформасын аяқтап және бағалы қағаздар нарығын шығаруға шақырады және де оны реттеуде мемлекеттiң үлкен ролiн айтады. Мемлекет мұнда екi түрлi қатысады: берiлген қызметтiң заңдылығын қанағаттандыратын гарант ролiнде және дербес қатысушы-эмитент ретiнде. Қор нарығында мемлекеттiң кәсiби және реттеу қызметiн бiрiктiру – бұл көрiнiс әлемде көп, бiрақ бағалы қағаздар нарығының басқа қатысушылардың дамымауына байланысты үкiметтiң дұрыс есептелмеген қадамы нарықтың жалпы стагнациясына әкелуi мүмкiн.
Қор нарығының проблемаларының тиiмдiлiгi ролiнiң кiлтi – меншiк қатынасы. Осы қатнастар ғана қоғам типiн және мақсатты бағытын, әлеуметтiк және экономика-технологиялық құрылымын анықтайды. Меншiк қатнастары материалдық қажеттiлiктермен байланысты. Бұл тақырыптың өзектілігі қор биржасындағы қызметтердің әлеуметтiк-экономикалық жағдайға, республиканың даму темпiне тiкелей әсер етiп отырғандығы. Қор нарығы нарықтық экономикада ерекше бөлiнедi, ал қор нарығының ең маңызды бөлiгi қор биржасы, сондықтан да қор биржасына ерекше көңiл бөлу керек. Бұл нарықтың сату-сатып алуының объектiсi арнайы тауар – бағалы қағаздар.
Заңдар жинағы:
1. "Акционерлік қоғам туралы" ҚР заңы 2000 ж . 10 шілде
2. "ҚР азаматтық кодексі " 2002 ж.
3. “Бағалы қағаздар нарығы туралы” ҚР-ның Заңы, 1998ж. 10 шілде
Оқулықтар:
1. Сейiтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер. /Алматы: Экономикс, 2001ж./
2. Көшенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы. /Алматы: Экономикс, 1999ж./
3. Сутемгенов Н.Д., Таттимбаев К.М. Фондовый рынок /часть II, Алматы, 2002г./
Газет, журналдар:
1. Рынок ценных бумаг Казахстана /2005ж. № 11
2. Рынок ценных бумаг Казахстана /2004ж. № 6
3. Банки Казахстана / 2005, № 9
1. "Акционерлік қоғам туралы" ҚР заңы 2000 ж . 10 шілде
2. "ҚР азаматтық кодексі " 2002 ж.
3. “Бағалы қағаздар нарығы туралы” ҚР-ның Заңы, 1998ж. 10 шілде
Оқулықтар:
1. Сейiтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер. /Алматы: Экономикс, 2001ж./
2. Көшенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы. /Алматы: Экономикс, 1999ж./
3. Сутемгенов Н.Д., Таттимбаев К.М. Фондовый рынок /часть II, Алматы, 2002г./
Газет, журналдар:
1. Рынок ценных бумаг Казахстана /2005ж. № 11
2. Рынок ценных бумаг Казахстана /2004ж. № 6
3. Банки Казахстана / 2005, № 9
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БIЛIМ МИНИСТРЛIГI
Т. Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университетi
“ҚНжД ” кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
ҚОР БИРЖАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЗМЕТТЕРI МЕН ҚҰРАМЫ
Орындаған:
Алматы 2005
Жоспар
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ТАРАУ. ҚОР БИРЖАСЫНЫҢ МӘНІ МЕН МІНДЕТТЕРІ ЖӘНЕ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛАРЫ
1.1. Қор биржасының түсiнiгi, дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Қор биржасының құрылымы мен қызметi ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3. Биржаны басқару органдары, биржа мүшелерi ... ... ... ... ... ... .9
1.4. Қор биржасының мәміле түрлері мен операциялары ... ... ... ... .14
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОР БИРЖАСЫНА
ТАЛДАУ
2.1. Қор биржасының қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2. ҚР қор биржасындағы бағалы қағаздардың қызметтері ... ... ... .28
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОР БИРЖАСЫНЫҢ
ДАМУ БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Қолданылған әдебиет тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Кiрiспе
Қазiргi кезде Қазақстан экономикасын жақсартып, бекiту үшiн қор нарығын
дамыту керек және де қор нарығы әр түрлi меншiк нысандарының және
кәсiпкерлiктiң еркiн қызметiн қамту керек.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар нарығы үлкен орын
алады, ол капиталдың қозғалысын реттеп және оның өзiн өзi реттеу
жағдайларын жасай отырып, олар сонымен қатар портфельдi инвестициялар ағымы
арқылы дамуына ықпал етедi. Бағалы қағаздар нарығының дамуы – ақша
массасының өсуiн шектейтiн, несие-ақшалай институтарының баланстарының
заңдылығын қолдайтын және мемлекет бюджетiнiң дефицитiн қаржыландыратын
қайнар көзi.
Қазақстанның қор нарығы өзiн инвестициялық механизм ретiнде әлi де
көрсете алған жоқ. Республиканың елбасы Н.Ә. Назарбаев қаржы секторы
реформасын аяқтап және бағалы қағаздар нарығын шығаруға шақырады және де
оны реттеуде мемлекеттiң үлкен ролiн айтады. Мемлекет мұнда екi түрлi
қатысады: берiлген қызметтiң заңдылығын қанағаттандыратын гарант ролiнде
және дербес қатысушы-эмитент ретiнде. Қор нарығында мемлекеттiң кәсiби және
реттеу қызметiн бiрiктiру – бұл көрiнiс әлемде көп, бiрақ бағалы қағаздар
нарығының басқа қатысушылардың дамымауына байланысты үкiметтiң дұрыс
есептелмеген қадамы нарықтың жалпы стагнациясына әкелуi мүмкiн.
Қор нарығының проблемаларының тиiмдiлiгi ролiнiң кiлтi – меншiк
қатынасы. Осы қатнастар ғана қоғам типiн және мақсатты бағытын, әлеуметтiк
және экономика-технологиялық құрылымын анықтайды. Меншiк қатнастары
материалдық қажеттiлiктермен байланысты. Бұл тақырыптың өзектілігі қор
биржасындағы қызметтердің әлеуметтiк-экономикалық жағдайға, республиканың
даму темпiне тiкелей әсер етiп отырғандығы. Қор нарығы нарықтық экономикада
ерекше бөлiнедi, ал қор нарығының ең маңызды бөлiгi қор биржасы, сондықтан
да қор биржасына ерекше көңiл бөлу керек. Бұл нарықтың сату-сатып алуының
объектiсi арнайы тауар – бағалы қағаздар.
Қазақстанда қор нарығы жекешелендiру процесiнiң логикалық элемент
ретiнде қалыптасты, мұнда мемлекеттiк реттеу үлкен роль ойнайды. Зейнетақы
реформасы, массалық жекешелендiру – бұндай барлық ұйымдастырулар бағалы
қағаздар нарығына тiкелей ықпал етедi, сонымен қатар бұндай тығыз байланыс
бiр элементтiң дұрыс жүзеге асуы үшiн басқа элементтi дұрыстап шығару
керек. 1998 жылға дейiн қор нарығы көбiнесе жекешелендiру процестерiне
қызмет көрсеттi, бағалы қағаздарға спекулянттық салымдар салды. Акционерлеу
арқылы бiрiншi рет акцияларды орналастыру жүргiзiлдi.
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттiк басқару ғылыми дәлеледенген және
дұрыс жасалған, болып жатқан жағдайларды ескеретiн экономикалық өсу
мақсаттарына сай келетiн концепцияға сүйену керек.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты қор биржасының мәнін, жүргізетін
операция түрлерін, жалпы экономикадағы қызмет етуін және оның даму
болашағын қарастыру. Ал осы мақсатқа жету үшін алда тұрған мынадай
міндеттер бар:
- Қор биржасының мәні және даму теориялары
- Биржа басқару органдары және мүшелерінің қызметі.
- Қор биржасының мәміле түрлері мен операциялары
- ҚР қор биржасын дамыту жолдары
1 ТАРАУ. ҚОР БИРЖАСЫНЫҢ МӘНІ МЕН МІНДЕТТЕРІ ЖӘНЕ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛАРЫ
1. Қор биржасының түсiнiгi мен дамуы
Қор биржасы – бұл бағалы қағаздар сатып алынатын және сатылатын негiзгi
орталандырылған, тiркелген сату орны бар нарық. Қор биржаларында iрi
банктер қожалық етедi. “Биржа” деген терминнiң шығуы туралы көптеген
болжамдар бар. Соның бiрi ежелгi грек сөзi ХVI ғасырда пайда болған, ол
Голландиядағы Брюге қаласындағы алаңнан (de borse) шыққан; бұл алаңда ХIII
ғасырда көпестердiң жиналыстары өтетiн болған. Шамамен 100 жыл өткеннен
кейiн, ХVII ғасырда, биржалар Америка құрлығында да пайда бола бастады.
Алғашқы қор биржасы ХVII ғасырда Голландияда бағалы қағаздарды шығару және
сату үшiн пайда болған. Ал ХVII ғасырда биржалар тауар және қор биржасы
болып бөлiне бастайды. Қор биржаларының ең кең дамыған кезi – капитализмнiң
монополизм сатысына өту кезеңi, яғни ХХ ғасырдың басы. Ол уақытта қор
биржаларының негiзгi операциялары өндiрiс кәсiпорындарының акцияларын
шығару және жалпы елдiң экономикасы мен саясатындағы өзгерiстердi қадағалап
отыратын барометр сияқты. Сондықтан қор биржасы өнеркәсiптiң өрiстеу
фазасында экономиканың өсуiне, ал дағдарыс фазасында баяулауына себепшi
болады.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде биржалар бiрнеше түрге бөлiнедi, олар
сатылатын тауарға байланысты: қор биржасы, валюта биржасы, тауар биржасы,
еңбек биржасы.
Сонымен, биржа – нарықтың ұйымдасқан түрi, онда сұраным мен ұсыныс
негiзiнде тауармен, бағалы қағаздармен сауда жасалады және қызметкерлер
жалданады. Ол – сатушылар мен сатып алушылар келсiмге келу үшiн кездесетiн
орын.
Қор биржасы - құнды қағаздармен басқа да қаржы құралдарының
ұйымдастырылған, тұрақты жұмыс iстейтiн нарығы.
Ұйымдастыру - құқықтық тұрғыдан қор биржасы дегенiмiз ресми бекiтiлген
ережелер бойынша, биржалық делдалдардың қатысуымен қор құндылықтарын
сатушылар мен сатып алушылар арасындағы сауда мәмiлелерi жүзеге асырылатын,
жұмыс тәртiбi реттелген қаржылық делдал мекеме болып табылады. Мұндағы
ережелер мемлекет заңдарымен және биржа заңдарымен белгiленедi.
Әлемде 200-ге жуық қор биржалары бар. Бiрқатар елдерде өздерiнiң ұлттық
тарихи қалыптасқан қор биржа жүйесi бар. Құқықтық мәртебесi тұрғысынан
алғанда әлемде қор биржасының үш түрiн кездестiруге болады: бұқаралық
құқықтық, жекеменшiк және аралас.
Бұқаралық - құқықтық типтегi қор биржалары тұрақты мемлекет
қадағалауында болады (Германия, Франция). Мемлекет биржа сауда ережелерiн
құруға қатысады және олардың орындалуын қадағалайды, сауда кезiндегi құқық
тәртiбiнiң сақталуын қамтамасыз етедi, биржа маклерлерiн тағайындап, оларды
жұмыстан босатады.
Жекеменшiк компониялары ретiнде қор биржалары (Англия мен АҚШ)
акционерлiк қоғамдар түрiнде құрылады. Мұндай биржалар мүлдем өз бетiнше
қызмет жасайтын органдар. Биржадағы барлық мәмiлелер елдiң заңдарына сәйкес
жүзеге асырылады, оны бұзу құқықтық жауапкершiлiктi талап етедi. Биржалық
сауда тұрақтылығын қамтамасыз ету және сауда мәмiлелерiнiң тәуекелiн
төмендету бойынша мемлекет өзiне еш кепiлдiк бере алмайды.
Егер қор биржалары акционерлiк қоғам ретiнде құрылып, бiрақ олардың
капиталының кем дегенде 50%-ы мемлекетке тиесiлi болса, олар аралас ұйымдар
типiне жатады. Мұндай биржалар көшiнiң басында сайланбалы биржалық комиссар
биржа қызметiн қадағалап, биржалық курсты ресми түрде тiркеп отырады.
Бiр орталықты (моноцентрлiк) және көп орталықты (полицентрлiк) биржалық
жүйелердi айырады. Бiр орталықты биржалық жүйе жағдайында (Франция мен
Жапония) басты орында елдiң қаржы орталығында орналасқан бiр биржа болады,
ал қалған биржалар жергiлiктi маңыз алады. (Лондон халықаралық қаржы
биржасы). Көп орталықты жүйе жағдайында елде басты қор биржасынан басқа бiр
неше iрi қор биржалары қызмет етуi мүмкiн (Канада биржалар). АҚШ-та
биржалық сауданың дамуы бiр орталықты жүйеге де, көп орталықты жүйеге де
жатқызуға келмейтiн ерекше қор биржаларының жүйесiнiң пайда болуына алып
келедi. Бұл елде Нью-Йорк қор биржасының сөзсiз басымдығына қарамастан,
аймақтық биржалық институттар оның қосалқы бөлiмiне айналмай, өз
дербестiгiн сақтап, жалпы мемелекеттiк биржа жүйесi шегiнде қызмет жүргiзiп
келедi.
Қор биржасы қаржы нарығын реттеушiлердiң бiрi болып табылады. Биржаның
негiзгi рөлi қаржы және несиелiк капитал қозғалысына қызмет көрсетуде: бiр
жағынан бұл капиталды жинақтап, шоғырландырса, екiншi жағынан мемлекет пен
түрлi субъектiлерiне несие берiп, қаржыландырады. Қор биржасының ел
экономикасындағы ролi меншiктiң мемлекет тарапынан кету дәрежесiмен,
дәлiрек айтсақ, жалпы iшкi өнiм өндiрiсiндегi акционерлiк меншiктiң
үлесiмен анықталады. Сондай-ақ биржа ролi тұтасымен алғанда құнды қағаздар
нарығының даму деңгейiне байланысты.
1.2. Қор биржасының құрылымы мен қызметi
Қор биржасы құнды қағаздардың екiншi нарығын ұйымдастырушы болып
табылады. Биржадан тыс нарық әлбетте құнды қағаздардың жаңа шығарылымдарын
қамтиды. Онда несие-қаржы институттары тұлғасында ұжымдық салушы iс-қимыл
жасайды. Биржадан тыс нарықта, көбiнесе, облигациялардың үлкен бөлiгi
орналастырылады. Биржада керiсiнше құнды қағаздардың бұрынғы
шығарылымдарының, негiзiнен акционерлiк қоғам акциясының бағасы
белгiленедi.
Қор биржасы жабық және кемiнде оның 3 мүшесi болуы тиiс. Тек, қор
биржасының акционерлерi ғана оның мүшелерi болады. Ол коммерциялық емес
ұйым, оның мақсаты пайда табу емес, өзiн-өзi өтеуге негiзделген және өз
қызметiнен өзiнiң мүшелерiне табыс төлемейдi. Қор биржасының ең аз жарғы
капиталы заң жүзiнде белгiленедi. Қор биржасы инвестиция институты
қызметiмен шұғылданбайды, бiрақ биржаға мүше болуға құқық беретiн өз
акцияларын шығарып, сата алады.
Қор биржасы кәсiпорындар туралы заңға сәйкес тiркелiп, Қаржы
министрлiгiнде құнды қағаздармен биржа жұмысын жүргiзуге лицензия алады.
Құнды қағаздар операцияларын тауар және биржалардың қор бөлiмдерiнде де
лицензиясы бар болса, жүргiзе алады.
Қор биржасы мен басқа биржалардың қор бөлiмiнде заң тәртiбiмен
бекiтiлген ереже, биржа жарғысы, құнды қағаздармен жасалынатын мәмiлелердiң
iшкi ережесi негiзiнде жұмыс iстейдi.
Қор биржасының қаржы қызметi мыналардың есебiнен жүзеге асырылуы
мүмкiн:
➢ қор биржасының оған мүшелiкке енуге құқығын беретiн акцияларын
сату;
➢ қор биржасы мүшелерiнен мүшелiк жарналары;
➢ биржада жасалынған әрбiр мәмiледен алынатын биржа алымы;
➢ биржа қызметiне түсетiн басқа табыстар;
Биржаның табыстары оның қызмет ауқымын ұлғайту мен жетiлдiруiне
байланысты шығындарды жабуға жұмсалады.
Қор биржасы қаржы министрлiгiмен келiсе отырып құнды қағазды саудаға
жiберу – листинг, сондай-ақ оларды шығару делистинг ережелерiн белгiлейдi.
Қор биржасының негiзгi қызметi (функциялары):
- Бос ақшалай капиталдар мен жинақтарды құнды қағаздар сату арқылы
шоғарландыру;
- Мемлекет және басқа шаруашылық ұйымдарды, олардың құнды қағаздарын
сатып алу арқылы несиелеу, қаржыландыру;
- Құнды қағаздарға салынған салымдардың керi қайтарымының жоғарғы
деңгейiн қамтамасыз ету.
1.3. Биржаны басқару органдары, биржа мүшелерi
Қор биржасының жұмысын қамтамасыз етiп, оның мiндетiн атқаратын кәсiби
мамандар, яғни делдалдар. Ол жұмыс баға белгiлеу үшiн және қажеттi
хабарларды тарататын компьютерлiк техникасын қажет етедi. Ол үшiн қазiргi
уақытқа сай нарыққа әдейi дайындалған кәсiби мамандар қажет. Олардың жалпы
экономикалық, техникалық және кейбiр күтпеген жағдайды шешетiн
психологиялық дайындықтары болуы шарт. Сонымен бiрге қор биржасының кәсiби
мамандарының тәжiрибесiнiң маңызы мен олардың сезiмталдығын (интуиция) да
бағалауға болмайды.
Бағалы қағаздар нарығының кәсiби мамандары:
1. Брокерлер – келiсiм жасаудағы делдалдар, клиенттердiң тапсырмасы бойынша
және олардың есебiнен, онысы үшiн белгiлi бiр төлем ала отырып, жұмыс
iстейдi. Қазiргi жағдайда делдалдық операцияларды банктермен тығыз
байланысы бар брокерлiк фирмалар (фирмалар жүйесiн қоса) жүргiзедi.
2. Дилер құнды қағаздар сатып алу және сатумен өз атынан және өз есебiнен
айналысады, бұлар: жеке фирмалар, банктер, жеке адамдар қор биржасының
мүшелерi.
3. Джобберлер – нарық конъюктурасын бақылаушылар.
Бағалы қағаздармен жасалынатын операцияларды жүзеге асыру – негiзгi
мiндеттерiне кiретiн инвестиция институттары, сондай-ақ мемлекеттiк атқару
органдары қор биржаларына мүше бола алады. Қор биржасындағы операцияларды
оның мүшелерi ғана асыра алады. Олардың тапсыруы бойынша құнды қағаздарды
сатып алу және сатуды брокерлер мен диллер атқарады.
Қор биржасындағы брокерлер құқықтық тұлға ретiнде тiркелген маманданған
фирма қызметкерлерi. Батыс Еуропа мемлекеттерiнде олар не жеке фирма, не
акционерлiк қоғам ретiнде құрылады. Жаңа егемен мемлекеттерде олар ЖШС
мекемесi болып құрылған. Салық төлеуден жеңiлдiк алу мақсатында кiшi
кәсiпорын ретiнде тiркелгендiктен олардың жарғылық қоры өте аз. Дегенмен,
бұл фирмалар өз капиталымен қарызға алған капиталын өсiру мақсатында
клиенттер санын көбейтуге ұмтылуда.
Құрылымы жөнiнен брокерлiк фирма дирекция, әкiмшiлiк бөлiм, кеңес
беретiн бөлiм, бағалы қағаздарды сату бөлiмi және хабарлама-техникалық
бөлiмiнен тұрады. Шамамен фирмада 15-25 адам қызмет етедi.
Брокерлiк фирманың қызмет аясына мына мiндеттер кiредi:
1. Консалтинг (кеңес беру);
2. Бағалы қағаздарды бiрiншi және екiншi нарыққа орналастыру;
3. Инвестициялық қорларды құру және оны басқару және с.с.
Бұлардан басқа брокерлер ақша нарығында бiр сыпыра ерекше қызмет
көрсетедi, атап айтқанда, банктiк несие алушыларға делдалдық жасау және
мәмiленi қамсыздандыру, оның iшiнде биржалық келiсiмдi сақтандыру.
Брокерлер өз қызметiнде мына түпкi бастамаларды басшылыққа алады:
1. Клиент брокерлiк фирмамен шарт жасағанда барлық тапсырма бойынша
келiсiмге келедi, оның iшiнде бағалы қағаздарды қайда сатып алу
жөнiнде;
2. Брокер клиенттiң белгiлеген сомасы шамасында әрекет жасайды. Бiрақ
алған тапсырма көлемiнде бағалы қағаздарды таңдауда өз құқығын
пайдаланылады;
3. Брокер тапсырмасын орындағаны туралы шартта көрсетiлген уақытта
клиентке түскен қаржыны клиенттiң есеп шотына аударады;
4. Брокер мәмiленi ерекше кiтапқа тiркеуi қажет. Ол жөнiнде клиент
көшiрме талап етуге құқығы бар;
5. Клиент брокерге барлық тапсырманы тоқтатуға үкiм бере алады.
Сонымен бiрге, брокерлiк фирма мен клиент арасындағы келiсiм алғашқыда
ауызша болса, ол кейiн жазбаша құжатта көрсетiлiп, заңды күшiне енедi.
Брокерлiк фирма өз клиенттерiнен тапсырма алғанда олардан кепiлдiк
берудi талап етедi (әсiресе клиент сатып алушы болса). Кепiлдiк ретiнде
мыналар берiлуi мүмкiн:
1. Мәмiледегi бүкiл сомаға вексель;
2. Мәмiленiң кемi 25%-тiн немесе 100%-iн құрайтын сома брокердiң шотына
түсiрiлу керек;
3. Брокердiң атына ағымдағы шот ашулы мүмкiн;
4. Брокерге сақтандыру полюсi және с.с кепiлдiктер.
Осылар жөнiнде брокерлер фирма клиентке хабарлап тұру қажет. Сонымен
қатар, брокерлiк фирма клиентке несие берiп, бүкiл опирациаларды өз
есебiнен жүргiзуi мүмкiн. Бұл жағдайда брокерлiк фирманың табысына
делдалдық үшiн сыйақы (комиссионные), несие үшiн ақы кiредi. Алайда, бұл
жағдайда брокерлiк фирма тек делдалдық қызмет шегiнен шығып, олардың iс-
әрекетi дилерлiк фирманың қызметiне ұқсайды.
Дилерлер – олар да делдалдар. Олардың брокерлерден айырмашылығы шарт
жасасқанда өз капиталын жұмсайды. Дилердiң қызметiн мына мысалмен
түсiндiруге болады. Мысалы, қалалық әкiмшiлiк 100 теңгелiк облигация
шығаруға шешiм қабылдады делiк. Эмиссиямен шұғылданатын өз аппараты
болмаған жағдайда әкiмшiлiк дилерлер фирмасына тапсырма бередi. Егер
қалалық заем бiрнеше миллион теңгеге шығарылатын болса, онда ондай үлкен
iспен тек маманданған үлкен фирмалар, мысалы, комммерциялық банктер
шұғылданады. Онда делдалдық механизмi төмендегiдей:
Әкiмшiлiк дилерге 100 теңгелiк облигацияны кем бағамен (дисконтпен),
мысалы, 98 теңгеге, яғни номиналынан 2 теңгеге кем сатады. Дилердiң
облигацияларды сатуға кеткен шығынмен одан түскен 2 теңгеден кем болмауы
тиiс.
Бағалы қағаздар операциясында маманданған дилерлердi жауапкершiлiгi
шектеулi дилер деп атайды. Олардың бағалы қағаздарды сатып алу-сату
тәуекелмен шығарған шығыны, эмитенттер мен инвесторлардың шығынынан
әлдеқайда аз. Себебi сатып алу-сату аз уақыт алады.
Дилерлердiң атқаратын қызметi:
1. бағалы қағаздарды шығару, олардың курсы және сапасы туралы хабар
тарату;
2. клиенттердiң тапсырмасын орындау;
3. Бағалы қағаздар нарығындағы өзгерiстердi бақылап отыру. Егер бағалы
қағаздарды сатып алу-сату баяуласа, онда бағалы қағаздардың курсын
тұрақтандыру мақсатында дилерлер есебiнен операция жүргiзедi.
Сатып алушылар мен сатушыларды бiр-бiрiне кездестiрiп, бағалы қағаздар
нарығының жұмысын жолға қоюға себепшi болады. Олар нарықтың катализаторы
ретiнде жұмыс iстейдi.
Қор биржасында дилердiң қызметi брокерлердiң қызметiнен өзiнiң кең
көлемдiлiгiмен ерекшеленетiнiн атап айтқан жөн. Дилерлiк фирмалардың
алғашқыда өзiнiң бiрсыпыра капиталы болады, кейiннен ол делдалдық сыйақымен
және инвестициядан түскен пайдамен үнемi толтырылып отырады.
Джобберлер - қор биржасындағы конъюктураны (өзгерiстердi сипаттайтын
белгiлер) мәселелерi жөнiнен кеңес берушiлер. Ең алғашқыда олар Лондон Сити
нарығында пайда болған. Олардың iс-әрекеттерi бағалы қағаздар нарығының
құрылымы кең көлемде өрiстеп және үнемi өзгерiп отырғанда қажет. Джобберлер
тек бiр жолы кеңес берiп қана қоймай, күрделi, кейде комплекстi мәселелердi
шешуге көмектеседi. Мысалы, банктердiң, өндiрiс кәсiпорындарының,
инвестициялық қорлардың шығарған акциялар курсының келешекте өзгеруiн
бағдарлайды. Ол үшiн олар уақытша қызмет iстейтiн зерттеу ұжымдарын құрады.
Зерттеу ұжымдарында белгiлi экономистер, банк қызметкерлерi және басқа да
мамандар зерттеу жүргiзедi. Джобберлер бағалы қағаздардың кейбiр түрлерiне
ғана маманданатын болғандықтан, оларды кең көлемде жүргiзiлетiн
операцияларға брокерлер мен дилерлер пайдаланады. Джобберлердiң қызметi өте
жоғары бағаланып, олар жоғары жалақы алатындар қатарына жатады.
Қорыта келгенде, қор биржасының кәсiби мамандары көбеюде. Тек олардың
бiр-бiрiмен байланысты қызметi ғана нарықтың тұрақты қызметiн және бағалы
қағаздардың өнiмдiлiгiн қамтамасыз етедi.
Биржаны келесiдей органдар басқарады: акционерлiк жиналыстар, Биржалық
Кеңес (Директорлар Кеңесi), ревизиялық комиссия және биржалық келiсiммен
құрылатын басқа да органдар (Арбитраж, Есептесу палатасы, сату ережелерiн
тiркеу комитетi т.б.). Олардың қызметi сәйкесiнше нормативтi актiлермен,
қаулымен, биржаның шешiмiмен регламенттеледi. Биржаны басқарудың ең жоғарғы
органы – акционерлердiң жалпы жиналысы. Ол жылына бiр рет жүргiзiледi,
жиналыстар арасы 15 айдан аспау керек. Бұндай жиналыстар төмендегiдей
сұрақтарды шешедi:
- қаулыға толықтырулар, өзгерiстер енгiзiп, бекiтедi;
- Биржалық Кеңес жағдайына толықтырулар енгiзiп, бекiтедi;
- Еншiлес компанияларды, филиалдарды, өкiлдiктердi құрады не жояды;
- Директорлар Кеңесiнде шағындарды қарастырады;
- Биржаның жылдық жұмыс есебiн, ревизиялық комиссияның қорытындысын,
табыс және шығын шоттарын бекiтедi.
Жалпы жиналыстар арсында басқарудың жоғарғы органы Биржалық Кеңес болып
табылады. Оның сандылығы және персоналды құрамы акционерлердiң жалпы
жиналсын анықтайды. Биржалық Кеңес барлық сұрақтарды шешуге құқығы бар.
Оның өкiлетi арнайы Жағдаймен анықталады, ал жиналыстар айына бiр рет
жүргiзiледi. Биржаның күнделiктi әкiмшiлiк-шаруашылық және коммерциялық
қызметiн Басқарулар қадағалайды.
1.4. Қор биржасындағы мәмiле түрлерi мен операциялар
Негiзгi биржалық операциялар мыналар: листинг, делистинг, бағалау,
опционды, форвардтық және фьючерстiк келiсiмдер жасау, есептесу, клиринг,
консалтинг т.б.
Қор биржасы құнды қағаздардың сұранысы мен ұсынысын шоғырландыруға,
акционерлiк капиталдың қызметiнiң тиiмдiлiк деңгейiн көрсететiн биржалық
баға қалыптасу негiзiнде олардың теңестiрiлуiн қамтамасыз етуге мүмкiндiк
бередi. Барлық ресми тiркелген қор биржаларында қор құндылықтарының айналу
процесi арнайы биржалық процедура – листингте (сөзбе–сөз “тiзiмге қосу ”)
табысты өткен құнды қағаздар мен жүзеге асырыла алады. Құнды қағаздардың
нақты тирлерiнiң листингi, яғни олардың биржа тiзiмiнде пайда болуы олардың
саудаға қатысуына рұқсат етiлгендiгiн бiлдiредi және де биржа саудасына
араласып жүрген кез келген басқа құнда қағаздарға берiлетiн артықшылықтарды
бередi. Листинг артықшылықтарына ең алдымен мартабильдiлiгiнiң жоғарлығын,
сондай-ақ олардың бағасының тұрақтылығынан түсетiн пайдасының жоғарлығы
жатады. Сол беттерде енгiзiлген қор құндылықтарына қаражат салушы шешкен
кез келген инвестор, солармен бiрге қор биржалары ұсынатын барлық қорғау
құралдары кешенiн қосатын барлық артықшылықтарға ие болады. Бiрақ қор
биржасы листингтен өткен компания акцияларына салынған инвестициялардың
кiрiстiлiгiне кепiлдiк бермейдi.
Биржа – акциялардың нарықтық құнын қолдау жүйесi. Компаниялардың
бiрiгуi немесе бағалау акциялардың, әдетте төмен болатын кiтаптық,
баланстық құнына емес, нарықтық курстық құнына сүйенедi. Бiрқатар елдерде
листинг компанияға салық салу кезiнде елеулi шегерiмдер беруге негiз болып
табылады. Сондай-ақ мұндай парақтарда тұрған компанияларға қарыз немесе
несие керек болған жағдайда банктер мен қаржы институттарының сенiмi мен
жақсы қатынасына қол жеткiзу жеңiл болады, сонымен қатар тiзiмдiк
(листингтiк) акцияларға коньертанциялатын облигациялардың жаңа шығарымын
орналастыруды жеңiлдетедi. Сонымен, листинг – нарықты қолдау жүйесi, ол
ұйымдасқан нарық үшiн қолайлы жағдай тудырып, ең сенiмдi және сапалы құнды
қағаздарды анықтауға мүмкiндiк бередi.
АҚШ корпорациялардың листинг өтуiне күштi стимул бар. Бiрiншiден, бұл
процедура құнды қағаздарды өтiмдi етед. Биржадағы үздiксiз бағалану
акциялардың, биржадан тыс нарықпен салыстырғанда, сыртқы инвесторлар үшiн
тартымдылығын арттырады. Екiншiден, листинг эмитенттi акциялардың жаңа
шығарылымын орналастыруын жеңiлдетедi, бұл инвестиция үшiн қаржы
қаражаттарын тартуды қамтамасыз етедi, өйткенi акцияларды биржалық тiзiмге
кiргiзiлуi фирмаға тұрақты мәртебе бередi. Үшiншiден, листинг туынды құнды
қағаздармен жедел мәмiлелерден ұту мүмкiндiгi де соншалықты жоғары.
Төртiншiден, өнеркәсiп компанияларының акцияларын биржа бағалауына жiберу
олардың өнiмiнiң жарнамасы болып табылады және сатып алушылардың
қызығушылығын қолдауға мүмкiндiк бередi.
Стимул беру қызметтерiнен басқа листинг беру функциясын да орындайды.
Бұның басты мiндетi, өйткенi бұлай болмаса акцияларды
биржалық тiзiмге қосу процедурасы жарнамаға айналар едi. Листинг қор
нарығына тиiмдiлiгiн қамтамасыз етудiң ең маңызды факторларының бiрi болып
табылады.
Тиiмдi қор нарығында листинг процедурасы құнды қағаздарды теңестi
курсының анықталуына жол ашады. Тиiмдi қор нарығы деп – акциялар курсы сол
берiлген уақыттағы кәсiпорынның қаржы жағдайы туралы ақпаратты көрсететiн
нарық. Сол себептi нарықта сұраныс пен ұсыныс бағаларының тепе-теңдiгi
орнайды. Одан ауытқу нарықта бұрын болжамбаған процестердiң бұрын өтiп
жатқандығын немесе акциялардың бұрын қол жетпеген ақпаратқа жауап қатып
жатқанын көрсетедi.
Қор нарығының тиiмдiлiгiнiң басты критериi акция курстарының эмитент
жағдайы туралы ақпаратқа жауап қату қабiлетi болып табылады. Мысалы,
биржалық курстар циклдi түрде қайталанып отырады және құнды қағаздар
құнынын бұрынғы өзгерулерi негiзiнде олардың курстарының болашақтағы
қозғалысын болжауға болады.
– Орташа нарық (жартылай күштi), мұнда биржалық өткен өзгерiстердi
механикалық түрде қайталамайды, жарияланған ақпаратқа реакция бередi, бұл
ақпарат табыс пен девиденттер туралы, акционерлiк қоғамдардың бiрiгуi
туралы, қаржылық немесе басқа бухгалтерлiк есеп берулер туралы болуы
мүмкiн;
– Тиiмдiлiгi күштi нарық мұндағы құнды қағаздар курсы компанияның
қаржылық тұрақтылығы туралы тек жарияланған емес, сондай-ақ бар қол жетер
ақпаратқа реакция бередi.
Бұл жағдайда нарықтық әдiл тепе-теңдiк баға орнығады, бiрде-бiр
инвестор өзiнде бар, ешкiмге мәлiм емес ақпарат есебiнен табыс ала алмайды.
Батыс экономистер тиiмдiлiктiң “күштi” типiне дамыған елдердiң өзiнде
де қол жеткiзу мүмкiн емес деген пiкiрмен келiсуге де болады. Шынымен де
құнды қағаздар курсы барлық қол жетерлiк ақпаратқа реакция беретiндiгiн
тексеру өте қиын. Сондықтан батыс нарықтары негiзiнен жарияланған ақпаратқа
реакция бередi, сондықтан да тиiмдiлiктiң басым типi орташа “жартылай
күштi” болып табылады.
Биржалық курстың кем дегенде жарияланған ақпаратқа реакция
беретiндiгiнде листингтiң атқаратын рөлi зор. Кейбiр жағдайда iрi қор
биржаларының листинг бөлiмдерi қаржы есептерiн толығымен жариялауды талап
етедi. Кейбiр кезде акцияларды бағалауға жiберiлген тәуелсiз сарапшылар –
коммерциялық банктердiң немесе билiк құрылымдарының қатаң қадағалауымен
жүзеге асырылады. Нарықтың тиiмдiлiгi тек листинг процедурасы ғана емес,
әрине, сондай-ақ және де ең алдымен құнды қағаздар нарығын мемлекеттiк
реттеу саясатымен және кәсiпорындардың қаржылық есептерiн жариялауға
мiндеттейтiн заң құжаттармен шартталады.
Барлық биржалық операцияларды екi типке бөлуге болады: кассалық мәмiле
және мерзiмдiк мәмiле.
Кассалық мәмiле (spot) – бұл сатушының қолында бар бағалы қағаздарға
жасалуымен сипатталады. Кассалық мәмiле бойынша есептесу сатушы бағалы
қағаздарды сатып алушыға әкелген күннен, 2-3 күн өткеннен кейiн жүзеге
асады. Мысалы, ФРГ – да бұл мерзiм биржалық 2 күннен артық болмайды, ал
АҚШ, Англияда – күнтiзбектiң 5 күнi.
Мерзiмдiк мәмiленiң негiзгi сипаттамасы – бұл сатушы мен сатып алушының
мiндеттерi болашақта белгiлi бiр мезетте орындалуы, жүзеге асуы керек,
мысалы, мәмiле бiрiншi қыркүйекте жасалса, ол бiрiншi желтоқсанда орындалуы
керек. Мәмiлеге отырған кезде сатушыда сатылатын қор игiлiктерi болмауы не
сатып алушыда төлейтiн ақшасы болмауы мүмкiн.
Мерзiмдiк мәмiленi “фьючерстiк” (futures) мәмiле деп атайды. Әдетте
фьючерстiк мәмiлеге отырған кезде бағалы қағаздар көлемi ғана емес, курсы
да фиксирленедi, бiрақ кейде бағалы қағаздар курсы мәмiле жасалатын күннiң
катировкасы негiзiнде қойылады. Фьючерстiк мәмiленiң орындалу уақытына
келетiн болсақ, бағалы қағаздар мәмiледе көрсетiлген күнi берiлуi мүмкiн не
сатушының келiсiмi бойынша көрсетiлген мерзiмге дейiн бiртiндеп берiлуi де
мүмкiн. Фьючерстiк мәмiленiң қатысушылары кепiлдiк жарналарын (маржаны)
салады, олар мәмiленiң қаржылық тұрғыдан қамтамасыз етедi және келiсiм
қатысушыларының мәмiле орындалмау жағдайында жоғалтуларын орнына келтiру
үшiн керек. Егер жақтардың бiрi мәмiленi бұзса, онда екiншi жақ салынған
салымдардан анықталған компенсация алады. Кепiлдiк жарналарының мөлшерi
биржамен қойылады және конъюктураға тәуелдi – нарық тұрақсыз болса, онда
салым көп және керiсiнше. Әдетте кепiлдiк жарналарының мөлшерi бағалы
қағаздар құнының курсының 5-20% арасында тербеледi (келiсiмнiң сомасынан).
Фьючерстiк мәмiлелердiң көбi қайта сатып алу шартымен жасалады. Бұл
жағдайда бағалы қағаздар қозғалысы болмайды, ал қатысушының бiрiне бағаның
айырмасы ғана төленедi.
Мысалы, “Дельта” компаниясының бiр акциясы 45 долл. 100 акциясына сатып
алу-сату мәмiлесi жасалады. Мәмiленiң орындалу мезетiнде бiр акцияның
бағасы 49 долл. болды. Ал келiсiм керi сатып алу шартымен жасалғандықтан,
сатушы сатып алушыға 400 долл. (4*100) мөлшерiнде баға айырмасын төлейдi.
Сатып алушыға кепiлдiк жарнасы қайтарылады, ал айырма сатушының кепiлдiк
жарнасы есебiнен берiледi.
Егер мәмiле орындалу уақытында бiр акцияның бағасы 40 долл. болса, онда
сатып алушы келiсiмнен бас тартуы мүмкiн және сатушыға 500 долл. (5 долл.
бiр акцияға) төлейдi. Бұл жағдайда сатушыға оның кепiлдiк жарнасы
қайтарылады, ал айырма сатып алушының кепiлдiк жарнасы есебiнен берiледi.
Опционмен жасалған фьючерстiк мәмiле сатып алушы (сатушы) сатушыға
(сатып алушы) белгiлi бiр ақша сомасын төлейдi де белгiлi уақыт периодында
белгiлi бiр бағалы қағаздар мөлшерiн орнатылған баға бойынша сатып алу
құқығына ие болады. Басқа сөзбен, қатысушылардың бiрi сатып алуға опцион
(“call” опционы) не сатуға опционға (“put” опционы) ие болады. Опцион
ұстаушы өз құқығымен қолдануы бағалы қағаздар курсының өзгеруiне
байланысты. Мысалы, “Дельта” компаниясының бiр акциясы 45 долл. 100
акциясын сатып алу опционын иемдендi. Опционның қолдану мерзiмi - үш ай.
Опционды сатып алушы әр акцияға 3 долл. сыйақы төледi. Опционды қолдану
мерзiмiнде әр акцияның бағасы 50 долл. дейiн көтерiлдi. Опционды ұстаушы өз
құқығын қолданып 100 акцияны 45 долл. сатып алады. Ол сол уақытта
акцияларды сатып, әр акцияға 50 долл. ала алады. Осылай оның ұтысы әр
акцияға 2 долл. болады (50-3-45) немесе барлық мәмiледен 200 долл.
Егер опционды қолдану мерзiмiнде акцияның бағасы 45 долл. жоғарламаса,
онда опционды ұстаушы сатып алудан бас тартады, 300долл. жоғалтады.
Егер опционды сатушы иемденсе, онда ол бағалы қағаздардың биржалық
курсы бағадан төмендегенде өз құқығын қолданады.
Әрбiр қатысушы өзiнiң көзқарастарына, ойларын ұстана отырып үлкен
пайдаға жетудi көздейдi, әрине, бiрақ мәмiле қатысушыларының тек бiреуi
ғана ұтады.
Стеллажды мәмiле
Мәмiледе кiм сатушы, кiм сатып алушы екендiгi анықталмаса, онда мұндай
мәмiле стеллажды деп аталады. Мәмiле қатысушысының бiрi екiншiсiне белгiлi
бiр ақша сыйақысын төлегеннен кейiн опционды иемденедi, бұл опционның
қолдану мерзiмiне байланысты өз қалауынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Т. Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университетi
“ҚНжД ” кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
ҚОР БИРЖАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЗМЕТТЕРI МЕН ҚҰРАМЫ
Орындаған:
Алматы 2005
Жоспар
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ТАРАУ. ҚОР БИРЖАСЫНЫҢ МӘНІ МЕН МІНДЕТТЕРІ ЖӘНЕ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛАРЫ
1.1. Қор биржасының түсiнiгi, дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Қор биржасының құрылымы мен қызметi ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3. Биржаны басқару органдары, биржа мүшелерi ... ... ... ... ... ... .9
1.4. Қор биржасының мәміле түрлері мен операциялары ... ... ... ... .14
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОР БИРЖАСЫНА
ТАЛДАУ
2.1. Қор биржасының қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2. ҚР қор биржасындағы бағалы қағаздардың қызметтері ... ... ... .28
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОР БИРЖАСЫНЫҢ
ДАМУ БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Қолданылған әдебиет тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Кiрiспе
Қазiргi кезде Қазақстан экономикасын жақсартып, бекiту үшiн қор нарығын
дамыту керек және де қор нарығы әр түрлi меншiк нысандарының және
кәсiпкерлiктiң еркiн қызметiн қамту керек.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар нарығы үлкен орын
алады, ол капиталдың қозғалысын реттеп және оның өзiн өзi реттеу
жағдайларын жасай отырып, олар сонымен қатар портфельдi инвестициялар ағымы
арқылы дамуына ықпал етедi. Бағалы қағаздар нарығының дамуы – ақша
массасының өсуiн шектейтiн, несие-ақшалай институтарының баланстарының
заңдылығын қолдайтын және мемлекет бюджетiнiң дефицитiн қаржыландыратын
қайнар көзi.
Қазақстанның қор нарығы өзiн инвестициялық механизм ретiнде әлi де
көрсете алған жоқ. Республиканың елбасы Н.Ә. Назарбаев қаржы секторы
реформасын аяқтап және бағалы қағаздар нарығын шығаруға шақырады және де
оны реттеуде мемлекеттiң үлкен ролiн айтады. Мемлекет мұнда екi түрлi
қатысады: берiлген қызметтiң заңдылығын қанағаттандыратын гарант ролiнде
және дербес қатысушы-эмитент ретiнде. Қор нарығында мемлекеттiң кәсiби және
реттеу қызметiн бiрiктiру – бұл көрiнiс әлемде көп, бiрақ бағалы қағаздар
нарығының басқа қатысушылардың дамымауына байланысты үкiметтiң дұрыс
есептелмеген қадамы нарықтың жалпы стагнациясына әкелуi мүмкiн.
Қор нарығының проблемаларының тиiмдiлiгi ролiнiң кiлтi – меншiк
қатынасы. Осы қатнастар ғана қоғам типiн және мақсатты бағытын, әлеуметтiк
және экономика-технологиялық құрылымын анықтайды. Меншiк қатнастары
материалдық қажеттiлiктермен байланысты. Бұл тақырыптың өзектілігі қор
биржасындағы қызметтердің әлеуметтiк-экономикалық жағдайға, республиканың
даму темпiне тiкелей әсер етiп отырғандығы. Қор нарығы нарықтық экономикада
ерекше бөлiнедi, ал қор нарығының ең маңызды бөлiгi қор биржасы, сондықтан
да қор биржасына ерекше көңiл бөлу керек. Бұл нарықтың сату-сатып алуының
объектiсi арнайы тауар – бағалы қағаздар.
Қазақстанда қор нарығы жекешелендiру процесiнiң логикалық элемент
ретiнде қалыптасты, мұнда мемлекеттiк реттеу үлкен роль ойнайды. Зейнетақы
реформасы, массалық жекешелендiру – бұндай барлық ұйымдастырулар бағалы
қағаздар нарығына тiкелей ықпал етедi, сонымен қатар бұндай тығыз байланыс
бiр элементтiң дұрыс жүзеге асуы үшiн басқа элементтi дұрыстап шығару
керек. 1998 жылға дейiн қор нарығы көбiнесе жекешелендiру процестерiне
қызмет көрсеттi, бағалы қағаздарға спекулянттық салымдар салды. Акционерлеу
арқылы бiрiншi рет акцияларды орналастыру жүргiзiлдi.
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттiк басқару ғылыми дәлеледенген және
дұрыс жасалған, болып жатқан жағдайларды ескеретiн экономикалық өсу
мақсаттарына сай келетiн концепцияға сүйену керек.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты қор биржасының мәнін, жүргізетін
операция түрлерін, жалпы экономикадағы қызмет етуін және оның даму
болашағын қарастыру. Ал осы мақсатқа жету үшін алда тұрған мынадай
міндеттер бар:
- Қор биржасының мәні және даму теориялары
- Биржа басқару органдары және мүшелерінің қызметі.
- Қор биржасының мәміле түрлері мен операциялары
- ҚР қор биржасын дамыту жолдары
1 ТАРАУ. ҚОР БИРЖАСЫНЫҢ МӘНІ МЕН МІНДЕТТЕРІ ЖӘНЕ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛАРЫ
1. Қор биржасының түсiнiгi мен дамуы
Қор биржасы – бұл бағалы қағаздар сатып алынатын және сатылатын негiзгi
орталандырылған, тiркелген сату орны бар нарық. Қор биржаларында iрi
банктер қожалық етедi. “Биржа” деген терминнiң шығуы туралы көптеген
болжамдар бар. Соның бiрi ежелгi грек сөзi ХVI ғасырда пайда болған, ол
Голландиядағы Брюге қаласындағы алаңнан (de borse) шыққан; бұл алаңда ХIII
ғасырда көпестердiң жиналыстары өтетiн болған. Шамамен 100 жыл өткеннен
кейiн, ХVII ғасырда, биржалар Америка құрлығында да пайда бола бастады.
Алғашқы қор биржасы ХVII ғасырда Голландияда бағалы қағаздарды шығару және
сату үшiн пайда болған. Ал ХVII ғасырда биржалар тауар және қор биржасы
болып бөлiне бастайды. Қор биржаларының ең кең дамыған кезi – капитализмнiң
монополизм сатысына өту кезеңi, яғни ХХ ғасырдың басы. Ол уақытта қор
биржаларының негiзгi операциялары өндiрiс кәсiпорындарының акцияларын
шығару және жалпы елдiң экономикасы мен саясатындағы өзгерiстердi қадағалап
отыратын барометр сияқты. Сондықтан қор биржасы өнеркәсiптiң өрiстеу
фазасында экономиканың өсуiне, ал дағдарыс фазасында баяулауына себепшi
болады.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде биржалар бiрнеше түрге бөлiнедi, олар
сатылатын тауарға байланысты: қор биржасы, валюта биржасы, тауар биржасы,
еңбек биржасы.
Сонымен, биржа – нарықтың ұйымдасқан түрi, онда сұраным мен ұсыныс
негiзiнде тауармен, бағалы қағаздармен сауда жасалады және қызметкерлер
жалданады. Ол – сатушылар мен сатып алушылар келсiмге келу үшiн кездесетiн
орын.
Қор биржасы - құнды қағаздармен басқа да қаржы құралдарының
ұйымдастырылған, тұрақты жұмыс iстейтiн нарығы.
Ұйымдастыру - құқықтық тұрғыдан қор биржасы дегенiмiз ресми бекiтiлген
ережелер бойынша, биржалық делдалдардың қатысуымен қор құндылықтарын
сатушылар мен сатып алушылар арасындағы сауда мәмiлелерi жүзеге асырылатын,
жұмыс тәртiбi реттелген қаржылық делдал мекеме болып табылады. Мұндағы
ережелер мемлекет заңдарымен және биржа заңдарымен белгiленедi.
Әлемде 200-ге жуық қор биржалары бар. Бiрқатар елдерде өздерiнiң ұлттық
тарихи қалыптасқан қор биржа жүйесi бар. Құқықтық мәртебесi тұрғысынан
алғанда әлемде қор биржасының үш түрiн кездестiруге болады: бұқаралық
құқықтық, жекеменшiк және аралас.
Бұқаралық - құқықтық типтегi қор биржалары тұрақты мемлекет
қадағалауында болады (Германия, Франция). Мемлекет биржа сауда ережелерiн
құруға қатысады және олардың орындалуын қадағалайды, сауда кезiндегi құқық
тәртiбiнiң сақталуын қамтамасыз етедi, биржа маклерлерiн тағайындап, оларды
жұмыстан босатады.
Жекеменшiк компониялары ретiнде қор биржалары (Англия мен АҚШ)
акционерлiк қоғамдар түрiнде құрылады. Мұндай биржалар мүлдем өз бетiнше
қызмет жасайтын органдар. Биржадағы барлық мәмiлелер елдiң заңдарына сәйкес
жүзеге асырылады, оны бұзу құқықтық жауапкершiлiктi талап етедi. Биржалық
сауда тұрақтылығын қамтамасыз ету және сауда мәмiлелерiнiң тәуекелiн
төмендету бойынша мемлекет өзiне еш кепiлдiк бере алмайды.
Егер қор биржалары акционерлiк қоғам ретiнде құрылып, бiрақ олардың
капиталының кем дегенде 50%-ы мемлекетке тиесiлi болса, олар аралас ұйымдар
типiне жатады. Мұндай биржалар көшiнiң басында сайланбалы биржалық комиссар
биржа қызметiн қадағалап, биржалық курсты ресми түрде тiркеп отырады.
Бiр орталықты (моноцентрлiк) және көп орталықты (полицентрлiк) биржалық
жүйелердi айырады. Бiр орталықты биржалық жүйе жағдайында (Франция мен
Жапония) басты орында елдiң қаржы орталығында орналасқан бiр биржа болады,
ал қалған биржалар жергiлiктi маңыз алады. (Лондон халықаралық қаржы
биржасы). Көп орталықты жүйе жағдайында елде басты қор биржасынан басқа бiр
неше iрi қор биржалары қызмет етуi мүмкiн (Канада биржалар). АҚШ-та
биржалық сауданың дамуы бiр орталықты жүйеге де, көп орталықты жүйеге де
жатқызуға келмейтiн ерекше қор биржаларының жүйесiнiң пайда болуына алып
келедi. Бұл елде Нью-Йорк қор биржасының сөзсiз басымдығына қарамастан,
аймақтық биржалық институттар оның қосалқы бөлiмiне айналмай, өз
дербестiгiн сақтап, жалпы мемелекеттiк биржа жүйесi шегiнде қызмет жүргiзiп
келедi.
Қор биржасы қаржы нарығын реттеушiлердiң бiрi болып табылады. Биржаның
негiзгi рөлi қаржы және несиелiк капитал қозғалысына қызмет көрсетуде: бiр
жағынан бұл капиталды жинақтап, шоғырландырса, екiншi жағынан мемлекет пен
түрлi субъектiлерiне несие берiп, қаржыландырады. Қор биржасының ел
экономикасындағы ролi меншiктiң мемлекет тарапынан кету дәрежесiмен,
дәлiрек айтсақ, жалпы iшкi өнiм өндiрiсiндегi акционерлiк меншiктiң
үлесiмен анықталады. Сондай-ақ биржа ролi тұтасымен алғанда құнды қағаздар
нарығының даму деңгейiне байланысты.
1.2. Қор биржасының құрылымы мен қызметi
Қор биржасы құнды қағаздардың екiншi нарығын ұйымдастырушы болып
табылады. Биржадан тыс нарық әлбетте құнды қағаздардың жаңа шығарылымдарын
қамтиды. Онда несие-қаржы институттары тұлғасында ұжымдық салушы iс-қимыл
жасайды. Биржадан тыс нарықта, көбiнесе, облигациялардың үлкен бөлiгi
орналастырылады. Биржада керiсiнше құнды қағаздардың бұрынғы
шығарылымдарының, негiзiнен акционерлiк қоғам акциясының бағасы
белгiленедi.
Қор биржасы жабық және кемiнде оның 3 мүшесi болуы тиiс. Тек, қор
биржасының акционерлерi ғана оның мүшелерi болады. Ол коммерциялық емес
ұйым, оның мақсаты пайда табу емес, өзiн-өзi өтеуге негiзделген және өз
қызметiнен өзiнiң мүшелерiне табыс төлемейдi. Қор биржасының ең аз жарғы
капиталы заң жүзiнде белгiленедi. Қор биржасы инвестиция институты
қызметiмен шұғылданбайды, бiрақ биржаға мүше болуға құқық беретiн өз
акцияларын шығарып, сата алады.
Қор биржасы кәсiпорындар туралы заңға сәйкес тiркелiп, Қаржы
министрлiгiнде құнды қағаздармен биржа жұмысын жүргiзуге лицензия алады.
Құнды қағаздар операцияларын тауар және биржалардың қор бөлiмдерiнде де
лицензиясы бар болса, жүргiзе алады.
Қор биржасы мен басқа биржалардың қор бөлiмiнде заң тәртiбiмен
бекiтiлген ереже, биржа жарғысы, құнды қағаздармен жасалынатын мәмiлелердiң
iшкi ережесi негiзiнде жұмыс iстейдi.
Қор биржасының қаржы қызметi мыналардың есебiнен жүзеге асырылуы
мүмкiн:
➢ қор биржасының оған мүшелiкке енуге құқығын беретiн акцияларын
сату;
➢ қор биржасы мүшелерiнен мүшелiк жарналары;
➢ биржада жасалынған әрбiр мәмiледен алынатын биржа алымы;
➢ биржа қызметiне түсетiн басқа табыстар;
Биржаның табыстары оның қызмет ауқымын ұлғайту мен жетiлдiруiне
байланысты шығындарды жабуға жұмсалады.
Қор биржасы қаржы министрлiгiмен келiсе отырып құнды қағазды саудаға
жiберу – листинг, сондай-ақ оларды шығару делистинг ережелерiн белгiлейдi.
Қор биржасының негiзгi қызметi (функциялары):
- Бос ақшалай капиталдар мен жинақтарды құнды қағаздар сату арқылы
шоғарландыру;
- Мемлекет және басқа шаруашылық ұйымдарды, олардың құнды қағаздарын
сатып алу арқылы несиелеу, қаржыландыру;
- Құнды қағаздарға салынған салымдардың керi қайтарымының жоғарғы
деңгейiн қамтамасыз ету.
1.3. Биржаны басқару органдары, биржа мүшелерi
Қор биржасының жұмысын қамтамасыз етiп, оның мiндетiн атқаратын кәсiби
мамандар, яғни делдалдар. Ол жұмыс баға белгiлеу үшiн және қажеттi
хабарларды тарататын компьютерлiк техникасын қажет етедi. Ол үшiн қазiргi
уақытқа сай нарыққа әдейi дайындалған кәсiби мамандар қажет. Олардың жалпы
экономикалық, техникалық және кейбiр күтпеген жағдайды шешетiн
психологиялық дайындықтары болуы шарт. Сонымен бiрге қор биржасының кәсiби
мамандарының тәжiрибесiнiң маңызы мен олардың сезiмталдығын (интуиция) да
бағалауға болмайды.
Бағалы қағаздар нарығының кәсiби мамандары:
1. Брокерлер – келiсiм жасаудағы делдалдар, клиенттердiң тапсырмасы бойынша
және олардың есебiнен, онысы үшiн белгiлi бiр төлем ала отырып, жұмыс
iстейдi. Қазiргi жағдайда делдалдық операцияларды банктермен тығыз
байланысы бар брокерлiк фирмалар (фирмалар жүйесiн қоса) жүргiзедi.
2. Дилер құнды қағаздар сатып алу және сатумен өз атынан және өз есебiнен
айналысады, бұлар: жеке фирмалар, банктер, жеке адамдар қор биржасының
мүшелерi.
3. Джобберлер – нарық конъюктурасын бақылаушылар.
Бағалы қағаздармен жасалынатын операцияларды жүзеге асыру – негiзгi
мiндеттерiне кiретiн инвестиция институттары, сондай-ақ мемлекеттiк атқару
органдары қор биржаларына мүше бола алады. Қор биржасындағы операцияларды
оның мүшелерi ғана асыра алады. Олардың тапсыруы бойынша құнды қағаздарды
сатып алу және сатуды брокерлер мен диллер атқарады.
Қор биржасындағы брокерлер құқықтық тұлға ретiнде тiркелген маманданған
фирма қызметкерлерi. Батыс Еуропа мемлекеттерiнде олар не жеке фирма, не
акционерлiк қоғам ретiнде құрылады. Жаңа егемен мемлекеттерде олар ЖШС
мекемесi болып құрылған. Салық төлеуден жеңiлдiк алу мақсатында кiшi
кәсiпорын ретiнде тiркелгендiктен олардың жарғылық қоры өте аз. Дегенмен,
бұл фирмалар өз капиталымен қарызға алған капиталын өсiру мақсатында
клиенттер санын көбейтуге ұмтылуда.
Құрылымы жөнiнен брокерлiк фирма дирекция, әкiмшiлiк бөлiм, кеңес
беретiн бөлiм, бағалы қағаздарды сату бөлiмi және хабарлама-техникалық
бөлiмiнен тұрады. Шамамен фирмада 15-25 адам қызмет етедi.
Брокерлiк фирманың қызмет аясына мына мiндеттер кiредi:
1. Консалтинг (кеңес беру);
2. Бағалы қағаздарды бiрiншi және екiншi нарыққа орналастыру;
3. Инвестициялық қорларды құру және оны басқару және с.с.
Бұлардан басқа брокерлер ақша нарығында бiр сыпыра ерекше қызмет
көрсетедi, атап айтқанда, банктiк несие алушыларға делдалдық жасау және
мәмiленi қамсыздандыру, оның iшiнде биржалық келiсiмдi сақтандыру.
Брокерлер өз қызметiнде мына түпкi бастамаларды басшылыққа алады:
1. Клиент брокерлiк фирмамен шарт жасағанда барлық тапсырма бойынша
келiсiмге келедi, оның iшiнде бағалы қағаздарды қайда сатып алу
жөнiнде;
2. Брокер клиенттiң белгiлеген сомасы шамасында әрекет жасайды. Бiрақ
алған тапсырма көлемiнде бағалы қағаздарды таңдауда өз құқығын
пайдаланылады;
3. Брокер тапсырмасын орындағаны туралы шартта көрсетiлген уақытта
клиентке түскен қаржыны клиенттiң есеп шотына аударады;
4. Брокер мәмiленi ерекше кiтапқа тiркеуi қажет. Ол жөнiнде клиент
көшiрме талап етуге құқығы бар;
5. Клиент брокерге барлық тапсырманы тоқтатуға үкiм бере алады.
Сонымен бiрге, брокерлiк фирма мен клиент арасындағы келiсiм алғашқыда
ауызша болса, ол кейiн жазбаша құжатта көрсетiлiп, заңды күшiне енедi.
Брокерлiк фирма өз клиенттерiнен тапсырма алғанда олардан кепiлдiк
берудi талап етедi (әсiресе клиент сатып алушы болса). Кепiлдiк ретiнде
мыналар берiлуi мүмкiн:
1. Мәмiледегi бүкiл сомаға вексель;
2. Мәмiленiң кемi 25%-тiн немесе 100%-iн құрайтын сома брокердiң шотына
түсiрiлу керек;
3. Брокердiң атына ағымдағы шот ашулы мүмкiн;
4. Брокерге сақтандыру полюсi және с.с кепiлдiктер.
Осылар жөнiнде брокерлер фирма клиентке хабарлап тұру қажет. Сонымен
қатар, брокерлiк фирма клиентке несие берiп, бүкiл опирациаларды өз
есебiнен жүргiзуi мүмкiн. Бұл жағдайда брокерлiк фирманың табысына
делдалдық үшiн сыйақы (комиссионные), несие үшiн ақы кiредi. Алайда, бұл
жағдайда брокерлiк фирма тек делдалдық қызмет шегiнен шығып, олардың iс-
әрекетi дилерлiк фирманың қызметiне ұқсайды.
Дилерлер – олар да делдалдар. Олардың брокерлерден айырмашылығы шарт
жасасқанда өз капиталын жұмсайды. Дилердiң қызметiн мына мысалмен
түсiндiруге болады. Мысалы, қалалық әкiмшiлiк 100 теңгелiк облигация
шығаруға шешiм қабылдады делiк. Эмиссиямен шұғылданатын өз аппараты
болмаған жағдайда әкiмшiлiк дилерлер фирмасына тапсырма бередi. Егер
қалалық заем бiрнеше миллион теңгеге шығарылатын болса, онда ондай үлкен
iспен тек маманданған үлкен фирмалар, мысалы, комммерциялық банктер
шұғылданады. Онда делдалдық механизмi төмендегiдей:
Әкiмшiлiк дилерге 100 теңгелiк облигацияны кем бағамен (дисконтпен),
мысалы, 98 теңгеге, яғни номиналынан 2 теңгеге кем сатады. Дилердiң
облигацияларды сатуға кеткен шығынмен одан түскен 2 теңгеден кем болмауы
тиiс.
Бағалы қағаздар операциясында маманданған дилерлердi жауапкершiлiгi
шектеулi дилер деп атайды. Олардың бағалы қағаздарды сатып алу-сату
тәуекелмен шығарған шығыны, эмитенттер мен инвесторлардың шығынынан
әлдеқайда аз. Себебi сатып алу-сату аз уақыт алады.
Дилерлердiң атқаратын қызметi:
1. бағалы қағаздарды шығару, олардың курсы және сапасы туралы хабар
тарату;
2. клиенттердiң тапсырмасын орындау;
3. Бағалы қағаздар нарығындағы өзгерiстердi бақылап отыру. Егер бағалы
қағаздарды сатып алу-сату баяуласа, онда бағалы қағаздардың курсын
тұрақтандыру мақсатында дилерлер есебiнен операция жүргiзедi.
Сатып алушылар мен сатушыларды бiр-бiрiне кездестiрiп, бағалы қағаздар
нарығының жұмысын жолға қоюға себепшi болады. Олар нарықтың катализаторы
ретiнде жұмыс iстейдi.
Қор биржасында дилердiң қызметi брокерлердiң қызметiнен өзiнiң кең
көлемдiлiгiмен ерекшеленетiнiн атап айтқан жөн. Дилерлiк фирмалардың
алғашқыда өзiнiң бiрсыпыра капиталы болады, кейiннен ол делдалдық сыйақымен
және инвестициядан түскен пайдамен үнемi толтырылып отырады.
Джобберлер - қор биржасындағы конъюктураны (өзгерiстердi сипаттайтын
белгiлер) мәселелерi жөнiнен кеңес берушiлер. Ең алғашқыда олар Лондон Сити
нарығында пайда болған. Олардың iс-әрекеттерi бағалы қағаздар нарығының
құрылымы кең көлемде өрiстеп және үнемi өзгерiп отырғанда қажет. Джобберлер
тек бiр жолы кеңес берiп қана қоймай, күрделi, кейде комплекстi мәселелердi
шешуге көмектеседi. Мысалы, банктердiң, өндiрiс кәсiпорындарының,
инвестициялық қорлардың шығарған акциялар курсының келешекте өзгеруiн
бағдарлайды. Ол үшiн олар уақытша қызмет iстейтiн зерттеу ұжымдарын құрады.
Зерттеу ұжымдарында белгiлi экономистер, банк қызметкерлерi және басқа да
мамандар зерттеу жүргiзедi. Джобберлер бағалы қағаздардың кейбiр түрлерiне
ғана маманданатын болғандықтан, оларды кең көлемде жүргiзiлетiн
операцияларға брокерлер мен дилерлер пайдаланады. Джобберлердiң қызметi өте
жоғары бағаланып, олар жоғары жалақы алатындар қатарына жатады.
Қорыта келгенде, қор биржасының кәсiби мамандары көбеюде. Тек олардың
бiр-бiрiмен байланысты қызметi ғана нарықтың тұрақты қызметiн және бағалы
қағаздардың өнiмдiлiгiн қамтамасыз етедi.
Биржаны келесiдей органдар басқарады: акционерлiк жиналыстар, Биржалық
Кеңес (Директорлар Кеңесi), ревизиялық комиссия және биржалық келiсiммен
құрылатын басқа да органдар (Арбитраж, Есептесу палатасы, сату ережелерiн
тiркеу комитетi т.б.). Олардың қызметi сәйкесiнше нормативтi актiлермен,
қаулымен, биржаның шешiмiмен регламенттеледi. Биржаны басқарудың ең жоғарғы
органы – акционерлердiң жалпы жиналысы. Ол жылына бiр рет жүргiзiледi,
жиналыстар арасы 15 айдан аспау керек. Бұндай жиналыстар төмендегiдей
сұрақтарды шешедi:
- қаулыға толықтырулар, өзгерiстер енгiзiп, бекiтедi;
- Биржалық Кеңес жағдайына толықтырулар енгiзiп, бекiтедi;
- Еншiлес компанияларды, филиалдарды, өкiлдiктердi құрады не жояды;
- Директорлар Кеңесiнде шағындарды қарастырады;
- Биржаның жылдық жұмыс есебiн, ревизиялық комиссияның қорытындысын,
табыс және шығын шоттарын бекiтедi.
Жалпы жиналыстар арсында басқарудың жоғарғы органы Биржалық Кеңес болып
табылады. Оның сандылығы және персоналды құрамы акционерлердiң жалпы
жиналсын анықтайды. Биржалық Кеңес барлық сұрақтарды шешуге құқығы бар.
Оның өкiлетi арнайы Жағдаймен анықталады, ал жиналыстар айына бiр рет
жүргiзiледi. Биржаның күнделiктi әкiмшiлiк-шаруашылық және коммерциялық
қызметiн Басқарулар қадағалайды.
1.4. Қор биржасындағы мәмiле түрлерi мен операциялар
Негiзгi биржалық операциялар мыналар: листинг, делистинг, бағалау,
опционды, форвардтық және фьючерстiк келiсiмдер жасау, есептесу, клиринг,
консалтинг т.б.
Қор биржасы құнды қағаздардың сұранысы мен ұсынысын шоғырландыруға,
акционерлiк капиталдың қызметiнiң тиiмдiлiк деңгейiн көрсететiн биржалық
баға қалыптасу негiзiнде олардың теңестiрiлуiн қамтамасыз етуге мүмкiндiк
бередi. Барлық ресми тiркелген қор биржаларында қор құндылықтарының айналу
процесi арнайы биржалық процедура – листингте (сөзбе–сөз “тiзiмге қосу ”)
табысты өткен құнды қағаздар мен жүзеге асырыла алады. Құнды қағаздардың
нақты тирлерiнiң листингi, яғни олардың биржа тiзiмiнде пайда болуы олардың
саудаға қатысуына рұқсат етiлгендiгiн бiлдiредi және де биржа саудасына
араласып жүрген кез келген басқа құнда қағаздарға берiлетiн артықшылықтарды
бередi. Листинг артықшылықтарына ең алдымен мартабильдiлiгiнiң жоғарлығын,
сондай-ақ олардың бағасының тұрақтылығынан түсетiн пайдасының жоғарлығы
жатады. Сол беттерде енгiзiлген қор құндылықтарына қаражат салушы шешкен
кез келген инвестор, солармен бiрге қор биржалары ұсынатын барлық қорғау
құралдары кешенiн қосатын барлық артықшылықтарға ие болады. Бiрақ қор
биржасы листингтен өткен компания акцияларына салынған инвестициялардың
кiрiстiлiгiне кепiлдiк бермейдi.
Биржа – акциялардың нарықтық құнын қолдау жүйесi. Компаниялардың
бiрiгуi немесе бағалау акциялардың, әдетте төмен болатын кiтаптық,
баланстық құнына емес, нарықтық курстық құнына сүйенедi. Бiрқатар елдерде
листинг компанияға салық салу кезiнде елеулi шегерiмдер беруге негiз болып
табылады. Сондай-ақ мұндай парақтарда тұрған компанияларға қарыз немесе
несие керек болған жағдайда банктер мен қаржы институттарының сенiмi мен
жақсы қатынасына қол жеткiзу жеңiл болады, сонымен қатар тiзiмдiк
(листингтiк) акцияларға коньертанциялатын облигациялардың жаңа шығарымын
орналастыруды жеңiлдетедi. Сонымен, листинг – нарықты қолдау жүйесi, ол
ұйымдасқан нарық үшiн қолайлы жағдай тудырып, ең сенiмдi және сапалы құнды
қағаздарды анықтауға мүмкiндiк бередi.
АҚШ корпорациялардың листинг өтуiне күштi стимул бар. Бiрiншiден, бұл
процедура құнды қағаздарды өтiмдi етед. Биржадағы үздiксiз бағалану
акциялардың, биржадан тыс нарықпен салыстырғанда, сыртқы инвесторлар үшiн
тартымдылығын арттырады. Екiншiден, листинг эмитенттi акциялардың жаңа
шығарылымын орналастыруын жеңiлдетедi, бұл инвестиция үшiн қаржы
қаражаттарын тартуды қамтамасыз етедi, өйткенi акцияларды биржалық тiзiмге
кiргiзiлуi фирмаға тұрақты мәртебе бередi. Үшiншiден, листинг туынды құнды
қағаздармен жедел мәмiлелерден ұту мүмкiндiгi де соншалықты жоғары.
Төртiншiден, өнеркәсiп компанияларының акцияларын биржа бағалауына жiберу
олардың өнiмiнiң жарнамасы болып табылады және сатып алушылардың
қызығушылығын қолдауға мүмкiндiк бередi.
Стимул беру қызметтерiнен басқа листинг беру функциясын да орындайды.
Бұның басты мiндетi, өйткенi бұлай болмаса акцияларды
биржалық тiзiмге қосу процедурасы жарнамаға айналар едi. Листинг қор
нарығына тиiмдiлiгiн қамтамасыз етудiң ең маңызды факторларының бiрi болып
табылады.
Тиiмдi қор нарығында листинг процедурасы құнды қағаздарды теңестi
курсының анықталуына жол ашады. Тиiмдi қор нарығы деп – акциялар курсы сол
берiлген уақыттағы кәсiпорынның қаржы жағдайы туралы ақпаратты көрсететiн
нарық. Сол себептi нарықта сұраныс пен ұсыныс бағаларының тепе-теңдiгi
орнайды. Одан ауытқу нарықта бұрын болжамбаған процестердiң бұрын өтiп
жатқандығын немесе акциялардың бұрын қол жетпеген ақпаратқа жауап қатып
жатқанын көрсетедi.
Қор нарығының тиiмдiлiгiнiң басты критериi акция курстарының эмитент
жағдайы туралы ақпаратқа жауап қату қабiлетi болып табылады. Мысалы,
биржалық курстар циклдi түрде қайталанып отырады және құнды қағаздар
құнынын бұрынғы өзгерулерi негiзiнде олардың курстарының болашақтағы
қозғалысын болжауға болады.
– Орташа нарық (жартылай күштi), мұнда биржалық өткен өзгерiстердi
механикалық түрде қайталамайды, жарияланған ақпаратқа реакция бередi, бұл
ақпарат табыс пен девиденттер туралы, акционерлiк қоғамдардың бiрiгуi
туралы, қаржылық немесе басқа бухгалтерлiк есеп берулер туралы болуы
мүмкiн;
– Тиiмдiлiгi күштi нарық мұндағы құнды қағаздар курсы компанияның
қаржылық тұрақтылығы туралы тек жарияланған емес, сондай-ақ бар қол жетер
ақпаратқа реакция бередi.
Бұл жағдайда нарықтық әдiл тепе-теңдiк баға орнығады, бiрде-бiр
инвестор өзiнде бар, ешкiмге мәлiм емес ақпарат есебiнен табыс ала алмайды.
Батыс экономистер тиiмдiлiктiң “күштi” типiне дамыған елдердiң өзiнде
де қол жеткiзу мүмкiн емес деген пiкiрмен келiсуге де болады. Шынымен де
құнды қағаздар курсы барлық қол жетерлiк ақпаратқа реакция беретiндiгiн
тексеру өте қиын. Сондықтан батыс нарықтары негiзiнен жарияланған ақпаратқа
реакция бередi, сондықтан да тиiмдiлiктiң басым типi орташа “жартылай
күштi” болып табылады.
Биржалық курстың кем дегенде жарияланған ақпаратқа реакция
беретiндiгiнде листингтiң атқаратын рөлi зор. Кейбiр жағдайда iрi қор
биржаларының листинг бөлiмдерi қаржы есептерiн толығымен жариялауды талап
етедi. Кейбiр кезде акцияларды бағалауға жiберiлген тәуелсiз сарапшылар –
коммерциялық банктердiң немесе билiк құрылымдарының қатаң қадағалауымен
жүзеге асырылады. Нарықтың тиiмдiлiгi тек листинг процедурасы ғана емес,
әрине, сондай-ақ және де ең алдымен құнды қағаздар нарығын мемлекеттiк
реттеу саясатымен және кәсiпорындардың қаржылық есептерiн жариялауға
мiндеттейтiн заң құжаттармен шартталады.
Барлық биржалық операцияларды екi типке бөлуге болады: кассалық мәмiле
және мерзiмдiк мәмiле.
Кассалық мәмiле (spot) – бұл сатушының қолында бар бағалы қағаздарға
жасалуымен сипатталады. Кассалық мәмiле бойынша есептесу сатушы бағалы
қағаздарды сатып алушыға әкелген күннен, 2-3 күн өткеннен кейiн жүзеге
асады. Мысалы, ФРГ – да бұл мерзiм биржалық 2 күннен артық болмайды, ал
АҚШ, Англияда – күнтiзбектiң 5 күнi.
Мерзiмдiк мәмiленiң негiзгi сипаттамасы – бұл сатушы мен сатып алушының
мiндеттерi болашақта белгiлi бiр мезетте орындалуы, жүзеге асуы керек,
мысалы, мәмiле бiрiншi қыркүйекте жасалса, ол бiрiншi желтоқсанда орындалуы
керек. Мәмiлеге отырған кезде сатушыда сатылатын қор игiлiктерi болмауы не
сатып алушыда төлейтiн ақшасы болмауы мүмкiн.
Мерзiмдiк мәмiленi “фьючерстiк” (futures) мәмiле деп атайды. Әдетте
фьючерстiк мәмiлеге отырған кезде бағалы қағаздар көлемi ғана емес, курсы
да фиксирленедi, бiрақ кейде бағалы қағаздар курсы мәмiле жасалатын күннiң
катировкасы негiзiнде қойылады. Фьючерстiк мәмiленiң орындалу уақытына
келетiн болсақ, бағалы қағаздар мәмiледе көрсетiлген күнi берiлуi мүмкiн не
сатушының келiсiмi бойынша көрсетiлген мерзiмге дейiн бiртiндеп берiлуi де
мүмкiн. Фьючерстiк мәмiленiң қатысушылары кепiлдiк жарналарын (маржаны)
салады, олар мәмiленiң қаржылық тұрғыдан қамтамасыз етедi және келiсiм
қатысушыларының мәмiле орындалмау жағдайында жоғалтуларын орнына келтiру
үшiн керек. Егер жақтардың бiрi мәмiленi бұзса, онда екiншi жақ салынған
салымдардан анықталған компенсация алады. Кепiлдiк жарналарының мөлшерi
биржамен қойылады және конъюктураға тәуелдi – нарық тұрақсыз болса, онда
салым көп және керiсiнше. Әдетте кепiлдiк жарналарының мөлшерi бағалы
қағаздар құнының курсының 5-20% арасында тербеледi (келiсiмнiң сомасынан).
Фьючерстiк мәмiлелердiң көбi қайта сатып алу шартымен жасалады. Бұл
жағдайда бағалы қағаздар қозғалысы болмайды, ал қатысушының бiрiне бағаның
айырмасы ғана төленедi.
Мысалы, “Дельта” компаниясының бiр акциясы 45 долл. 100 акциясына сатып
алу-сату мәмiлесi жасалады. Мәмiленiң орындалу мезетiнде бiр акцияның
бағасы 49 долл. болды. Ал келiсiм керi сатып алу шартымен жасалғандықтан,
сатушы сатып алушыға 400 долл. (4*100) мөлшерiнде баға айырмасын төлейдi.
Сатып алушыға кепiлдiк жарнасы қайтарылады, ал айырма сатушының кепiлдiк
жарнасы есебiнен берiледi.
Егер мәмiле орындалу уақытында бiр акцияның бағасы 40 долл. болса, онда
сатып алушы келiсiмнен бас тартуы мүмкiн және сатушыға 500 долл. (5 долл.
бiр акцияға) төлейдi. Бұл жағдайда сатушыға оның кепiлдiк жарнасы
қайтарылады, ал айырма сатып алушының кепiлдiк жарнасы есебiнен берiледi.
Опционмен жасалған фьючерстiк мәмiле сатып алушы (сатушы) сатушыға
(сатып алушы) белгiлi бiр ақша сомасын төлейдi де белгiлi уақыт периодында
белгiлi бiр бағалы қағаздар мөлшерiн орнатылған баға бойынша сатып алу
құқығына ие болады. Басқа сөзбен, қатысушылардың бiрi сатып алуға опцион
(“call” опционы) не сатуға опционға (“put” опционы) ие болады. Опцион
ұстаушы өз құқығымен қолдануы бағалы қағаздар курсының өзгеруiне
байланысты. Мысалы, “Дельта” компаниясының бiр акциясы 45 долл. 100
акциясын сатып алу опционын иемдендi. Опционның қолдану мерзiмi - үш ай.
Опционды сатып алушы әр акцияға 3 долл. сыйақы төледi. Опционды қолдану
мерзiмiнде әр акцияның бағасы 50 долл. дейiн көтерiлдi. Опционды ұстаушы өз
құқығын қолданып 100 акцияны 45 долл. сатып алады. Ол сол уақытта
акцияларды сатып, әр акцияға 50 долл. ала алады. Осылай оның ұтысы әр
акцияға 2 долл. болады (50-3-45) немесе барлық мәмiледен 200 долл.
Егер опционды қолдану мерзiмiнде акцияның бағасы 45 долл. жоғарламаса,
онда опционды ұстаушы сатып алудан бас тартады, 300долл. жоғалтады.
Егер опционды сатушы иемденсе, онда ол бағалы қағаздардың биржалық
курсы бағадан төмендегенде өз құқығын қолданады.
Әрбiр қатысушы өзiнiң көзқарастарына, ойларын ұстана отырып үлкен
пайдаға жетудi көздейдi, әрине, бiрақ мәмiле қатысушыларының тек бiреуi
ғана ұтады.
Стеллажды мәмiле
Мәмiледе кiм сатушы, кiм сатып алушы екендiгi анықталмаса, онда мұндай
мәмiле стеллажды деп аталады. Мәмiле қатысушысының бiрi екiншiсiне белгiлi
бiр ақша сыйақысын төлегеннен кейiн опционды иемденедi, бұл опционның
қолдану мерзiмiне байланысты өз қалауынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz