Қазақ тіліндегі «Аңшылық» концептісі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім.
1. Қазіргі лингвистикадағы «концепт» мәселесі
1.1Аңшылық кәсібінің мәдениеттегі орны
2. Аңшылыққа қатысты атаулардың семантикалық топтары
2.1Аңшылыққа қатысты тұрақты тіркестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Аңшылыққа байланысты наным. сенімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Аңшылыққа қатысты мақал . мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Аңшылықта қолданылатын құрал . жабдық атаулары ... ... ... ...
2.5 Аңшылық кәсібіндегі эвфемистік қолданыстар ... ... ... ... ... ... ...
2.6 Аңшылыққа қатысты сөздердің этнолингвистикалық сипаты ... .
2.7 Аңшылыққа қатысты көркемдік құралдар ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.8 Аңшылыққа қатысты амал . айлаларды білдіретін сөз тіркесі...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Негізгі бөлім.
1. Қазіргі лингвистикадағы «концепт» мәселесі
1.1Аңшылық кәсібінің мәдениеттегі орны
2. Аңшылыққа қатысты атаулардың семантикалық топтары
2.1Аңшылыққа қатысты тұрақты тіркестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Аңшылыққа байланысты наным. сенімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Аңшылыққа қатысты мақал . мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Аңшылықта қолданылатын құрал . жабдық атаулары ... ... ... ...
2.5 Аңшылық кәсібіндегі эвфемистік қолданыстар ... ... ... ... ... ... ...
2.6 Аңшылыққа қатысты сөздердің этнолингвистикалық сипаты ... .
2.7 Аңшылыққа қатысты көркемдік құралдар ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.8 Аңшылыққа қатысты амал . айлаларды білдіретін сөз тіркесі...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі – қазақ тіл білімінде соңғы жылдары лингвомәдениеттану, когнитилогия мәселелері және әлемнің ұлттық тілдік бейнесі зерттеліне бастады. Аңшылыққа концептісіне қатысты толық түрде жеке зерттеуге негіз бола қойған жоқ. Қазақ тілі лексикасындағы аңшылыққа қатысты туған мол атауларға арнайы таудаулар жасалынбаған.
Аңшылыққа қатысты атаулар өзге тілдік бірліктер сияқты этноспен ғасырлар бойы бірге жасап, халықтың сөздік қорынан ерекше орын алып келеді. Тілімізде аңшылыққа қатысты халықтық, әдеби нормаларының өзіне тән жасалу заңдылықтары қалыптасқан атауларға лингвистикалық баға беру үрдісі олардың тарихи шығу кезеңдеріне, даму жолдарына, өзара байланыстыра жан-жақты зерттеу жүргізу ісін қажет етеді. Аңшылық концептісінің тіл білімінің түрлі бағыттарында зерттеу нысаны ретінде алынуы тек қазақ тілінде, сонымен бірге жалпы түркі тілдеріндегі айта қаларлықтай маңызды мәселенің шешілуіне жол ашады.
Диплом жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Зерттеудің мақсаты – қазақ тіліндегі аңшылық концептісіне талдау жасай отырып, кешенді түрде зерттеу. Аңшылыққа қатысты атаулардың өзіндік сипаты мен олардың лексика – семантикалық топтарын ашу, талдау болып табылады. Бұл қазақ тіліндегі аңшылыққа қатысты атауға байланысты мәселелерді шешудің теориялық негізін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысы мынадай мәселелерді ғылыми жақтан айқындап, саралап алу міндеттерін қойды:
-аңшылыққа қатысты атауларды қазақ тіліндегі тарихи және тілдік деректерден, зерттеулерден, әртүрлі сөздіктер мен көркем шығармалардан, жалпы халықтық лексикадан барынша жыйып көрсеру;
-аңшылыққа қатысты атаулардың қалыптасу, даму үрдістерін қарастыру;
-аңшылыққа қатысты тұрақты тіркестер мен атаулардың мазмұнына талдау жасау.
Аңшылыққа қатысты атаулар өзге тілдік бірліктер сияқты этноспен ғасырлар бойы бірге жасап, халықтың сөздік қорынан ерекше орын алып келеді. Тілімізде аңшылыққа қатысты халықтық, әдеби нормаларының өзіне тән жасалу заңдылықтары қалыптасқан атауларға лингвистикалық баға беру үрдісі олардың тарихи шығу кезеңдеріне, даму жолдарына, өзара байланыстыра жан-жақты зерттеу жүргізу ісін қажет етеді. Аңшылық концептісінің тіл білімінің түрлі бағыттарында зерттеу нысаны ретінде алынуы тек қазақ тілінде, сонымен бірге жалпы түркі тілдеріндегі айта қаларлықтай маңызды мәселенің шешілуіне жол ашады.
Диплом жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Зерттеудің мақсаты – қазақ тіліндегі аңшылық концептісіне талдау жасай отырып, кешенді түрде зерттеу. Аңшылыққа қатысты атаулардың өзіндік сипаты мен олардың лексика – семантикалық топтарын ашу, талдау болып табылады. Бұл қазақ тіліндегі аңшылыққа қатысты атауға байланысты мәселелерді шешудің теориялық негізін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысы мынадай мәселелерді ғылыми жақтан айқындап, саралап алу міндеттерін қойды:
-аңшылыққа қатысты атауларды қазақ тіліндегі тарихи және тілдік деректерден, зерттеулерден, әртүрлі сөздіктер мен көркем шығармалардан, жалпы халықтық лексикадан барынша жыйып көрсеру;
-аңшылыққа қатысты атаулардың қалыптасу, даму үрдістерін қарастыру;
-аңшылыққа қатысты тұрақты тіркестер мен атаулардың мазмұнына талдау жасау.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ АҢШЫЛЫҚ КОНЦЕПТІСІ
Мамандығы: 050117 – Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған: 4
курс студенті М. Байсенгирова
Ғылыми жетекші:
Г. Смағұлова
Норма бақылаушы:
Қорғауға жіберілді
___ _____________ 2011 ж.
Кафедра меңгерушісі: Б.Момынова
ф.ғ.д. профессор
АЛМАТЫ, 2011
Реферат
Диплом жұмыстың тақырыбы:
Диплом жұмыстың көлемі:
Диплом жұмыста пайдаланылған әдебиеттер саны: 30
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен,
қорытындыдан тұрады. Жұмыстың бірінші бөлімінде қазіргі қазақ
лингвистикасындағы концепт туралы айтылса, екінші бөлімінде мәдениеттегі
аңшылық өнерінің орны және аңшылық концептісіне енетін мақал-мәтелдер,
фразеологизмдер мазмұны қамтылған.
Жұмыстың нысаны: Тарихи деректер мен сөздіктерге сүйене отырып,
аңшылыққа қатысты атауларды анықтау.
Диплом жұмысында қолданылған тірек сөздер: концепт, аңшылық.
Диплом жұмыстың мақсаты мен міндеттері: зерттеудің мақсаты – қазақ
тіліндегі аңшылық концептісіне қатысты атауларға талдау жасай отырып,
кешенді түрде зерттеу.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер: саралау, талдау, концепт
пен ұғым ерекшелігін анықтау.
Диплом жұмыстың дерек көздері: зерттеу еңбектері, отандық
диссертациялық зерттеулер, оқу құралдары, ғылыми мақалалар.
Жұмыснәтижелілігі: Жұмыста бұрын зерттелмеген қазақ тілінің
лексикология саласындағы тіл бірлік – аңшылық концептісіне қатысты
атаулардың даму, қалыптасу кезеңдері, тілдік табиғаты айқындалып, сараланып
зерттелінді:
1.Аңшылыққа қатысты фразеологизмдер мен мақал –мәтелдерге талдау
жасалынды;
2. Қазақ тіліндегі аңшылыққа қатысты атаулардың уәжділік жүйесі ашылды;
3. Қазақ тіліндегі аңшылыққа қатысты атаулардың лексикалық құрамы
анықталды.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім.
1. Қазіргі лингвистикадағы концепт мәселесі
1.1Аңшылық кәсібінің мәдениеттегі орны
2. Аңшылыққа қатысты атаулардың семантикалық топтары
2.1Аңшылыққа қатысты тұрақты
тіркестер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.2 Аңшылыққа байланысты наным-
сенімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Аңшылыққа қатысты мақал -
мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Аңшылықта қолданылатын құрал – жабдық атаулары ... ... ... ...
2.5 Аңшылық кәсібіндегі эвфемистік
қолданыстар ... ... ... ... ... ... ...
2.6 Аңшылыққа қатысты сөздердің этнолингвистикалық сипаты ... .
2.7 Аңшылыққа қатысты көркемдік
құралдар ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.8 Аңшылыққа қатысты амал – айлаларды білдіретін сөз тіркесі...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі – қазақ тіл білімінде соңғы
жылдары лингвомәдениеттану, когнитилогия мәселелері және әлемнің ұлттық
тілдік бейнесі зерттеліне бастады. Аңшылыққа концептісіне қатысты толық
түрде жеке зерттеуге негіз бола қойған жоқ. Қазақ тілі лексикасындағы
аңшылыққа қатысты туған мол атауларға арнайы таудаулар жасалынбаған.
Аңшылыққа қатысты атаулар өзге тілдік бірліктер сияқты этноспен
ғасырлар бойы бірге жасап, халықтың сөздік қорынан ерекше орын алып келеді.
Тілімізде аңшылыққа қатысты халықтық, әдеби нормаларының өзіне тән жасалу
заңдылықтары қалыптасқан атауларға лингвистикалық баға беру үрдісі олардың
тарихи шығу кезеңдеріне, даму жолдарына, өзара байланыстыра жан-жақты
зерттеу жүргізу ісін қажет етеді. Аңшылық концептісінің тіл білімінің түрлі
бағыттарында зерттеу нысаны ретінде алынуы тек қазақ тілінде, сонымен бірге
жалпы түркі тілдеріндегі айта қаларлықтай маңызды мәселенің шешілуіне жол
ашады.
Диплом жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Зерттеудің мақсаты – қазақ
тіліндегі аңшылық концептісіне талдау жасай отырып, кешенді түрде зерттеу.
Аңшылыққа қатысты атаулардың өзіндік сипаты мен олардың лексика –
семантикалық топтарын ашу, талдау болып табылады. Бұл қазақ тіліндегі
аңшылыққа қатысты атауға байланысты мәселелерді шешудің теориялық негізін
анықтауға мүмкіндік береді. Бұл мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысы мынадай
мәселелерді ғылыми жақтан айқындап, саралап алу міндеттерін қойды:
-аңшылыққа қатысты атауларды қазақ тіліндегі тарихи және тілдік
деректерден, зерттеулерден, әртүрлі сөздіктер мен көркем шығармалардан,
жалпы халықтық лексикадан барынша жыйып көрсеру;
-аңшылыққа қатысты атаулардың қалыптасу, даму үрдістерін қарастыру;
-аңшылыққа қатысты тұрақты тіркестер мен атаулардың мазмұнына
талдау жасау.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер: дайын материалдарды
мақсатқа сай іріктеу, бір жүйеге келтіру, саралау. Аңшылыққа қатысты
атауларды талдаудың негізгі әдісі – сипаттама әдісі. Бұл әдіс аңшылыққа
қатысты атаулардың құрамын, олардың қалыптасу және даму жолдарын анықтауда
қолданылды. Аңшылыққа қатысты атауларды жүйелі қатынасын көрсетуде
құрылымдық әдіс пайдаланылды.
Диплом жұмысының дерек көздері:: зерттеу еңбектері, отандық ғалымдардың
диссертациялық зерттеулері, оқу құралдары, ғылыми мақалалар.
Зерттеудің нысаны: тілдік және тарихи деректер мен сөздіктерге сүйене
отырып, қазақ тіліндегі аңшылық концептісіне қатысты атауларды анықтау.
Жұмыс нәтижелілігі: Жұмыста бұрын зерттелмеген қазақ тілінің лексикология
саласындағы тіл бірлік – аңшылық концептісіне қатысты атаулардың даму,
қалыптасу кезеңдері, тілдік табиғаты айқындалып, сараланып зерттелінді:
1.Аңшылыққа қатысты фразеологизмдер мен мақал –мәтелдерге талдау
жасалынды;
2. Қазақ тіліндегі аңшылыққа қатысты атаулардың уәжділік жүйесі ашылды;
3. Қазақ тіліндегі аңшылыққа қатысты атаулардың лексикалық құрамы
анықталды.
1.Қазіргі лингвистикадағы концепт мәселесі.
Ғылыми зерттеу қажеттіліктен басталады. Қазақ тіл біліміне концептік
зерттеулердің келуіне жалпы тіл біліміндегі обьективті себептер, когнитивті
революцияның ықпалымен қатар, Қазақстан өміріндегі өзгерістер де себепкер
болды. Ең алдымен қазақ тіл білімінде осы саладағы зерттеулер қажеттілігі
туындады. Бүгінгі таңдағы Қазақстанның ұлтаралық, халықаралық,
мәдениетаралық қарым-қатынастарының кеңіп, белсенденуінің, қазақ еліне
осыған байланысты көптеген мақсат, міндеттер жүктелуінің нәтижесінде
ұлтаралық қарым-қатынастағы қазақ тілінің орны қазіргі Қазақстан мамандары
үшін де, Қазақстанмен жұмыс істейтін шет ел мамандары үшін де алғашқы
орындағы мәселе. Концепттік өріс, сәйкесінше әрбір концепт халықаралық
қарым-қатынастың категориясы болғандықтан тілдік концептерді зерттеу үлкен
маңызға ие болды. Мәдениетаралық, ұлтаралық қарым-қатынас әр уақытта ұлттың
маңызды концептерін тану қажеттілігін туғызады. Екінші себеп ұлттық мұраны
зерттеудің белсенденуі, зерттеудің мақсаты мен ұстанымдарының өзгеруі.
Концептік зерттеулер, таным мәселесін тіл тұрғысынан қарастыру жалпы
тіл біліміне бүкіл әлемнің гуманитарлық ғылымдарында 50-60 жылдары жүріп
өткен когнитивтік революцияның ықпалымен келді. Қазақ тіл білімі оны тек
егемендік алғаннан кейін қабылдай алды.
Когнитивті ғылымдарды когнитивизм деп те атайды. Когнитивизм
терминінің түрлі бірнеше мағынасы бар: 1) бұрын психология аясында
қарастырылған таным, танымдық процестер мәселесіне қайта оралу; 2) бүкіл
когнитивті ғылымдарға синоним ретінде қолданылады; 3) когнитивті
ғылымдардың дамуының бастауында тұрған даму сатысы.
Когнитивті лингвистиканы В.А. Маслова жеке ғылым деп қарастырады.
Когнитивті лингвистика АҚШ-да дүниеге келіп, белсенді дамығанымен Еуропада
зерттеудің өз бағыты қалыптасты. Когнитивті лингвистиканың басты мақсаты
тілдік қабілетті немесе тілді ішкі когнитивті құрылым ретінде білу,
сөйлеушіні-тыңдаушыны ақпаратты өңдейтін өз алдына жеке модульдерден
тұратын жүйе ретінде сипаттап, түсіндіру.
Концептердің зерттелуінде Тілдің логикалық анализі тобының ролі
зор. Олар концептік зерттеулерде белгілі дәрежеде өзіндік жол сала алған
топ. Тілдің логикалық анализі тобының еңбектерінде негізінен рухани
мәдениеттің басты терминдері: парыз, тағдыр, ақиқат, өтірік,
жақсылық, жамандық, жан және т.б. қарастырылды. Бұл концептер қазақ
тіл білімінде арнайы концептік зерттеулердің нысаны болғанымен, қазақ
мәдениеті мен психологиясында өзіндік нақышымен көрінетін концептер.
Мысалы, жақсылық концептін алатын болсақ, бұл ұғым атауы қазақ халқы үшін
ертеден-ақ антропоним болып қалыптасқан.
Дерексіз лексиканың кез-келген сөзі қандай да бір мәдениеттің
өзгешелігімен ажыратылса, белгілі бір мәдениет өкілімен игеріліп, оның
ажырамас бөлігіне айналса, концепт (мәдени сөз) болып таныла алады.
Сондықтан, Тілдің логикалық анализі тобының басым көпшілігі
анақтағанындай тек философиялық ғылыми ұғымдарды белгілейтін сөздер ғана
емес, әдет-ғұрып, салт-дәстүрді білдіретін сөздер де мәдени концепт
деңгейіне көтерілуі мүмкін. Мысалы, наурыз еуропа халықтары үшін жылдың
үшінші айы болса, түркі халықтары үшін наурыз – жыл басы, үлкен той, ол
көптеген салт-дәстүрмен ассоциацияланады, т.с.с. Халақтың өмір сүру
дағдысын (көшпенділік, күзеу, қыстау, жайлау), адамның әлеуметтік жағдайын
) би, кедей, қойшы, сұлтан), адамның жеке қасиеттерін (адалдық, нәзіктік,
батылдық, ерлік), тіпті нақты процестердің атын білдіретін (жүн түту, киіз
басу, аңшылық, айтысу) сөздер де мәдени мәнге ие бола алады.
Мәдени концептердің аясы нақты, жинақтаушы және заттық лексика
есебінен кеңеюі мүмкін. Мысалы, қазақ халқы үшін шаңырақ, ертоқым,
жер, жусан селеу, қамшы, ақжаулық сөздері мәдени сөз болып
табылса, өзге халықтар үшін саре, қар, тайга, самаурын, кенгуру
сияқты сөздер мәдени мәнге ие болуы мүмкін. Өсімдік, жан-жануар, тұрмыс
заттары, қандай да бір табиғат құбылыстары, іс-әрекет түрлері, белгілі бір
мәдениеттің ажырамас бөлігі болғандықтан, өзге тілдердегі баламаларынан
мәдени компонентімен ажыратылады. Сөздердің мәдени концептер қатарына өтуі
оның мәдени игерілуінен болған прагматикалық және семантикалық жағына қайта
ұғынылуымен байланысты: бұл сөз қандай да бір мәдениетке тән нәрселер
тұрғысынан қарастырылады; сонымен қатар, сөз материалдық мәдениет затын
немесе құбылысын атаса, ол зат немесе құбылыс енді рухани құндылық сияқты
бағаланатын болады. Игерілген сөз – концептерді мысалға ала отырып бір
мәдениеттің екі жағы – материалдық және рухани мәдениеттің арақатынасын
көруге болады.
Концепт термині Ресей лингвистикалық әдебиеттерінде ең алғаш
қоршаған орта құбылыстарының тілдік-мәдени игерілу процесін көрсету
мәселесімен байланысты 20-30 жылдарда пайда болды. Бұл зерттеулер өз
юастауын орыс философы С.А. Аскольдов-Алексеевтың 1928 жылы Русская речь
жинағында жарық көрген Концепт және сөз мақаласынан бастау алады.
Автордың түсіндіруінше, концепт – сөз бен оның мәні (ұғымы) арасындағы
байланыстырушы. Аяқ астынан сөйлегенде біздің санамыз сөз ұғымдарын
пайдалана алмайды, сондықтан жаңа мәндік элементтер ретінде ұғымдар емес,
алғаш қалыптасқан ой-ментальді сигналдар іске қосылады. Осылардың өзі
концепт. Егер автордың ойына жүгінсек, тұжырылған ұғым емес, ұғымның
ұрығы, өйткені, ол оған ұғымнан бұрын беріледі және кейіннен ұғымға
ұласатын семантикалық құрылым оның бойында о бастан болады. Концепт өзі
уақыт пен түсініктен тыс тұрып сөздердің уақыт пен кеңістіктегі ұғымдық-
тектік байланысын табуға көмектеседі.
Концептті зерттеуге когнитивтік лингвистикада басты назар аударылады.
Концептің табиғатын тануда деген кез келген ұмтылыс онымен сабақтасып,
астарласып жататын ұғымдардың, терминдердің бар екендігін көрсетеді. Олар
ең алдымен: концепт, ұғым, мағына.
Концепт ең алдымен бірбүтін нәрсе. Оның өзіндік даму жолы болады.
Оның дамуының ең басты көрінісі концепт-1-ден концепт-2-ге дейін дамуы.
Концепт-1мен концеп-2 С.Р. Сүгірбекованың айтуынша, бір нәрсенің бір-
бірінен ажырағысыз екі бөлігі. Ал біз оларды бір нәрсенің дамуындағы екі
саты, екі негізгі деңгей деп есептейміз. Солай бола тұра, олардың арасында
үлкен айырмашылық жатады. Концепт-1 мен концепт-2 арасындағы қатынас
күрделі. Қандай да бір сөзді концепт деп тануда концепт-1 есепке алынбайды,
өйткені ол көрінбейді. Концепт-1 концептік талдау жасағанда ғана белгілі
болады және концепт-2-ге сүйене отырып анықталады. Концепт-2 болмаса
концепт-1 анықтала алмайды. концепт-2 концепт-1-ге негізделеді. Сондықтан
біз олардың біреуін басты деп, ерекше бөліп көрсете алмаймыз. Екеуін
салыстыру да қиын, өйткені, екеуінің пайда болу себебі де, көлемі де
әртүрлі. Осы концептер бір концептің бойында жымдасып тұрады, оның негізін
құрайды.
Концепт-1 алғашқы, жалпы, қарапайым түсінік. Концепт-1-де сөздің
семантикалық құрылымының әрі қарай дамуының жолдары мен бағыттары
бағдарланған ол барлық мағыналардың ұрығы. Концепт-1 әлі ментальді
бейне ретінде қалыптаспаған, әлі ашылмаған ұғым. Ол таным шеңберінде, есте
ылғи тұрғанымен оның орны, қамтитын аясы, белгілері елес сияқты. Бірақ бұл
елес сөз қолданылған сайын көрініс беріп, жаңа атаулардың тууына түрткі
болып отырады. Концепт-2 ашық болып келеді. Концептер бейберекет болып
көрінбес үшін оларды әмбебаптылығы мен маңыздылығына қарай, адамның, ұлттың
рухани мәдениетіндегі алатын орнына қарай жүйелеу керек.
Концепт термині сема, мән, ішкі форма, символ, образ, ұғым,
архетип терминдерінің қайсысымен болса да бір деп ұғынылмау керек.
Жалпы сема, архисема (мәндер инварианты) және концепт.
Концепт жалпы сема да емес,архисема да емес (мәндердің инварианты
емес), өйткені ол сөзге семадан бұрын берілген, ал сема сөздің мағынасымен
беріледі. Концепт пен сема сһздің лексикалық мағынасының құрылымын көрсету
үшін қажет. Біз оны саналы түрде, нақты деректерге негізделе отырып бөліп
шығарамыз. Ал концепт – ырықсыз санадан болжам негізінде бөлінетін бірлік,
біз оны сөздің өзіндік идеясын ашу үшін пайдаланамыз.
Белгі (айырым, нышан) және концепт
Концепт белгі емес, концепте сол ұғымға тән белгілердің барлығы
бағдарланған, солай бола тұра концептің белгісін көрсету мүмкін емес,
өйткені концепт санада ұстап қалу қиын елес сияқты. Ол нақты белгілерді
білдіре алуы мүмкін, бере алуы мүмкін, бірақ, біз, ол белгілерді атай
алмаймыз, оны атау үшін оның жанында тұрған белгілерден ерекшелендіріп,
бөліп алуымыз керек, өзге сипат, белгілерді санада саралап көре
алмағандықтан, қажетті белгіні де танып ала алмаймыз.
Жалпы мағына, жалпы түсінік және концепт
Жоғарыда айтылғандай жалпы түсінік концепт-1-де көрініс табады.
Бірақ, ол алғашқы, өте қарапайым жалпы түсінік, ал жалпы мағына концепт пен
контекске байланысты болады.
Концепт пен образ
Концепт образ емес, өйткені қандай да образ бейнелі формаға ие
болады. Ал концептің белгілі бір ғана образы болмайды. Ол дайын күйіндегі
ой жүйесі емес, біз оны көзге де, ойша да елестете алмаймыз. Бұл тұрғыдан
келгенде концепті таза идея деп есептеуге болмайды.
Концепт және символ
Бұл екі ұғымның екеуінің де мәндік мүмкіншіліктері зор, екеуі де
шексіз көп мағыналы, сондықтан, екеуі де мәдениетті іштей тану кілті бола
алады. Символдың табиғаты затты, ол сол таңба негізінде дамиды. Ал концепт
идеялық құбылыс және өз дамуын өзі белгілейді. Символда қайсыбірін сол
тілде сөйлеушілер әлі саналы түрде түсінбеген болса да, ол бар. Ал концепт
әлі мағынаға айналмаған, әлі ашылмаған мағыналар ұйытқысы, қойыртпасы,
орамы. Олардың айырмашылығы сөз-концепт пен сөз-символды салыстырғанда
айқын көрінеді.
Архетип және концепт
Концепт-сөздің пайда болу тарихы, оның алғашқы мағыналары, бастапқы
тірек идеялары мен концепт-сөздің туындауына түрткі болған фактілерді
анықтау керек болғанда біз архетипке соқпай қоймаймыз. Бірақ, концептің
барлық қажетті семантикалық ақпаратты жинақы, бірақ беретін орын басу
қызметі туралы айтқанда, біз, концепт пен архетипті қатар қоя алмаймыз.
Бұған қоса, концепт, теориялық анықталуы мүмкін болғаныман көбінше тек
интуитивті анықталатын бірлік. Оның концептік мағынасы да, концепт
таңбаларының мағыналарынан интуиция көмегімен анықталады. Ал архетип –
теориялық реконструкцияланған бірлік. Байқап отырғанымыздай концепт пен
архетип арасындағы айырмашылық өте үлкен.
Ішкі форма және концепт
Бұл терминдердің аражігін ажырату жоғарыда айтылған терминдермен
салыстырғанда қиынырақ. Екі термин де сөздің ең алғашқы мағыналық нышандары
мен сөзді туындап отырған мағынаны анықтайды және екі термин де ұлттық
мәдени-тілдік құбылыстарды түсінудің кілті болып табылады. Осылайша, ішкі
форма, концепт ұғымдарының екеуі де адамның тілдік санасы мен қоршаған орта
арасындағы жалғастырушы қызмет атқарады. Олардың айырмашылығы
өміршеңдігіне, қаншылықты қажет екендігіне келгенде ашылады. Сонымен
қатар олардың көлемі мен атқаратын қызметтері әр түрлі. Ішкі форма
біртіндеп жоғалуы мүмкін, ал концепт сөзбен бірге өмір сүреді. Сондықтан
да концепт сөздің ішкі формасына қарағанда біршама тұрақты болып
есептеледі.
Концепт – таза идея. Концепт пен ішкі форма арасындағы сөз етіліп
отырған айырмашылық бұл екі ұғымның қолданылу аясынан көрінеді; мысалы,
мағынаның уәжделуін сөз еткенде, ішкі форма терминін пайдаланамыз, ал
сөзді мәдени-тілдік контекске енгізетін ұлттық менталитетке негізделген
алғашқы қарапайым түсінік жайлы айтқанда, сөз мәдениет элементі ретінде
қарастырылғанда – концепт терминін пайдаланамыз.
Ұғым және концепт
Ұғым және концепт терминдері бір жағынан сөздің мазмұндық жағының
әр түрлі кезеңін, екінші жағынан олардың әртүрлі қызметін көрсетеді.
Ұғымнан концепт ұлттық менталитетті көрсете алатын алғашқы түсінік ретінде
де, әмбебап мәдени түсінік ретінде де ерекшеленеді.
Философиялық анықтама бойынша, концепт-жалпы ұғым, мағына. Ал "ұғым,
мағына"- ойлау категориялары ретінде логикалық термин. Сондықтан да
"концепт", "ұғым", "мағына" терминдерін бірде тұтас, бірде бөлек
қарастырылады. Алайда, айырым белгілерін жоққа шығармайды. Дүниені.
Шындықты адам санасының қабылдауы тек ұғымның айналасында қалып қоймайды.
Концептінің жасалуына ұғым емес, заттық образдар(заттың бейнесі)
негіз болады. Мысалы, ана сөзі ұғым бойынша-шеше(Ананын ақ сүтін ақтау).
Бұл адамдардың бәрі білетін ең негізгі басты сипаты. Бірақ бұл ұғыммен
қатар ана туралы басқа да түсініктер бар.Мәселен, анаға қатысты тілімізде
бағалауыштық, коннотативтік бірліктер, мақал-мәтелдер, фразеологиялық
тіркестер, нақыл сөздер мен афоризмдер қалыптасқан. Демек, ана ұғымын
тереңдететін, нақтылай түсетін, жан-жақты сипаттайтын басқа қосымша мәнді,
қажетті мәдени мағлұматтар арқылы менталдық деректер жинақталған. Бұларды
саралай келгенде, ұғымдық саты толыға береді де, концепт дәрежесіне
көтеріледі.
Сондықтан кез келген ұғым, сөз концепт бола бермейді. Концепт
болу үшін белгілі бір ұғымға қатысты ұлттың мәдени көрсеткіші болатын
тілдік дерек-лексика-семантикалық тақырыптық топ, сондай-ақ менталдық
мінездемені қажет ететін және философиялық мазмұнды, логикалық бағдары бар
ұжымдық білім көрсеткішіне негізделген күрделі құрылымды бірлік болу керек.
Концепт белгілі бір ұлт мәдениетіне тән болғандықтан, сол ұлт
бейнесін көрсететін салт-дәстүрлер көрінісі, ұлтқа тән таным мен білім
сияқты ерекшеліктеріне қарай жетілдіріліп отырады.
Концепт туралы айтылған ой-пікірлерді сараптап, тұжырымдай келе,
концептінің ең басты өлшемдерін айта кету керек. Олар:
-бейнелілік
-ұғымдық
-құндылық
Концептінің бейнелілігі-бұл заттар мен құбылыстар, оқиға сипаттарын
көру, есту, сипау, иіс, дәм арқылы тәжірибелік біліміміздің дара
қасиеттерімен біздің жадымызда сақталуы.
Концептінің ұжымдық жағы-бұл концептінің сипаты, құрылымдық
белгілері, дефинициялары, бір-бірімен алшақ өмір сүрмейтін басқа
концептілермен салыстырмалы ерекшеліктері және ең басты адамдар іс-
әрекетінің жүйелі түрде тілде белгіленуі.
Концептінің құндылық жағы-концепт ретінде тануға, қарастыруға,
талдауға тұрарлық әрі жекенің, әрі ұжымның жасаған ұлттық ерекшелігі.
Концепт тіл – тілдегі сөз астарын және сөз байлығын мейлінше жан-жақты
талдауға мүмкіндік береді. Концептуалдық талдау нысаны-менталдық
кеңістіктегі мәдени мазмұндағы базалық концептілер.
Концепт-адамдардың білімі мен тәжірибесін қамтитын таным және
ақпараттық құрылымдағы менталдық қордың бірліктерін білдіретін термин.
"Концепт" термині ғылымдар тоғысында жиі талдауға түскені соншалық,
лингвистер әр қырынан қарастырғанда әртүрлі толықтырулармен жан-жақты
анықтай түскен. Сонымен концепт:
- тілден тыс ойлау арқылы қалыптасқан мазмұн;
- "менталдық лексикон бірліктері" (Е. С. Кубрякова);
- тіл мен ойлаудың аралығындағы "түсініктер бірліктері"(Ю.Н.Караулов);
- ұжымдық және жеке таным бірліктері (А. А. Залевская)
- тұрақты тілдік құрылымдармен диахронды және синхронды байланыстағы
мағынаның көпқабатылығы;
-идиалды дүние нысанының субъектідегі түсінігі (А. Вежбицсая);
-таңба арқылы танылған ұғым (М. В. Никитин);
-қабылдау, ұғым, білім, ассоциация, әсерлердің шоғыры (Ю. С.Степанова);
-"нысанның көру, есту, дәм, вербалды және басқа сипаттарын біріктерін"
категория (В. А. Пищальникова);
-адам танымындағы мәдениет бірлігі, мәдени ақпараттар жиынтығы.
"Концепт" пен "стеоретип" терминдерін В. В. Красных қарама-қарсы
салыстыра қарастырып, мынадай тұжырымдар жасайды:
1) концептіге-тілдік білімдер де енеді ( мысалы, сөздердің
тіркесімділігі), ал стеоретип- бейненің вербалданған түрі;
2) концепт арқылы- абсрактылы деңгейдегі архетиптерді анықтауға болады,
стеоретип- оған қарағанда анық, нақты;
3) концептіге - менталдық білімдер жүйесімен орайлас келетін
парадигматиалық құбылыстар тән болса, стеоретипте- коммуникативтік
дағдылар да көрінеді.
4) концепт- санада гештальт пен проппозиция түрінде сақталса, стеоретип-
санада құрымдық фрейм күйінде сақталады.
Лингвокогнитивтік аспектіде концепт – ақиқат дүниенің санада жан-
жақты жинақталып, тұжырымдалған ақпараттары мен когнитивтік семантикасы
арқылы бейнесі. Әрбір концепт – тіл арқылы көрініс табады, концептіні
танытуда тілдік семалар қызмет атқарады. Дүниені танытатын әрбір сема
санада фрейм, сценарий, ойсурет, схема секілді фонға салынған ситуациялар
мен бейнелер болып табылады.
Концептілік жүйе дегеніміз – концептілік құрылымдардың реттелген
формасы. Концепт ұғымының теориялық негіздері Н.Д. Арутюнова, Е.С.
Кубрякова, Ю.С. Степанов, Д. Лихачев, Р.М. Фрумкина, Е.В. Рахилина, А.
Вежбицкая, А.П. Бабушкина, В. Маслова т.б. көптеген ғалымдардың еңбегінде
сөз болады. Қазақ тіл білімінде тілдік таңбалардың семантикалық құрылымы,
концептілік өріс, концептінің құрылымдық түрлері М. Күштаева, С.
Жапақовтың, К. Күркебаевтың, Г. Зайсанбаеваның, А. Әмірбекованың т.б.
диссертациялық зерттеулерінде қарастырылады. Осы зерттеушілер еңбектерінде
концептінің түрлі анықтамалары, оның маңызы көрсетілген.
Тәжірибе жинақтау барысында тілде бейнеленген ғалам бейнесі өзара
логикалық концептуалды жүйе құрайды, нақты бір концептілерге айналып
отырады. Ол концептілік жүйелер қайта құрылып, толығады және адам оны үнемі
нақтылап отырады. Өйткені концептілер жүйеге ене отырып, оның мүшесі
ретінде көптеген өзге де концептілермен өзара байланысады және өзгеріске
ұшырап отырады.
Концепт салыстырмалы түрде ақиқат нысанының тұрақты когнитивтік
көшірмесі, өйткені ол мағынаға қарағанда әлеммен тікелей байланысқа түседі.
Ал сөз бен оның мағынасы әрқашанда концептінің бір бөлігі ғана. Концептіні
түсіндіру тілдік құралдар арқылы : сөз, сөйлем, дискурс арқылы тиімді
болмақ. Яғни, концепт сөздердің беретін ұғымын түсіндіру арқылы жеке бір
адамнан бастап, қоғамдық топтардың , бүкіл бір ұлттың, халықтың ой-өрісінің
, дүниетанымының ерекшеліктері айқындалады. Бұл сөздер рухани мәдениеттің
басты-басты ұғымдарын оның элементтері ретінде таңбалай отырып, сонымен
бірге олардың мән-мағынасын да қамтиды. Рухани-мәдени сөздердің лексикалық
мағыналарын анықтау – жаңа үстеме мән-мағынаның ашылуына септігін тигізеді.
Бұл өз кезінде бұрынғы түсіндірмелерді жаңа қырынан бағалауға әкеледі.
Бүгінгі таңда концепт табиғатын зерттеу когнитивтік лингвистиканың
басты міндеттерінің біріне айналып отыр. Концептілер – сөзбен
экстралингвистикалық ақиқат арасындағы дәнекер, сондықтан сөз мағынасы оны
құрайтын концептілермен ғана түсіндірілмейді - дейді В.А. Маслова.
Концепт лексикалық мағынадан әлдеқайда кең. Д.С. Лихачевтың
пайымдауынша: Концепт сөздің тек бір ғана мағынасымен сәйкеседі.
Ал тірек концептілер жайлы М. Күштаева оларды: мәдениеттің бір
элементі, онымен қатар оны түсінудің кілті. Олар мәдениетті өз ішінен
ұғынуға көмектеседі. Бұл сөздердің жаңа мағыналарының пайда болу
механизмдері арқылы, біз сол мәдениеттің өзін тани аламыз. Тірек
концептілерді талдау арқылы ұлттық мәдениеттің даму қалпын, оның қазіргі
өмірдегі жай-күйін білеміз, - дейді.
Концепт табиғатын түсінуді қиындататын жағдай - оған ұқсас бірқатар
ұғымдар мен терминдердің болуында. Олар: концепт, ұғым және мағына. Бұл үш
терминнің дефинициялары қазіргі таңда теориялық тіл біліміндегі аса күрделі
де даулы проблема.
Концепт сөзі мағына мен ұғым, лингвомәдени бірліктерді сипаттайтын
терминдердің орнына да қолданыла бастады. Бірақ олардың бір-бірінен ара
жігін ажыратып алған дұрыс. Сол себепті зерттеуші ғалымдар мағына, ұғым,
концепт сөздерінің ара жігін ажырату жөнінде орынды пікір білдіреді.
Мәселен, Ю. Степанов: мағына тек тіл жүйесінде анықталатын тіл білімінің
термині, ал ұғым тіл білімі мен логика саласындағы логикалық қатынастар
жүйесінде анықталады деп көрсетсе, С. Аскольдов-Алексеев концеп лексикалық
мағынаға қарағанда ауқымы кең дүние, - деп таниды. Концепт пен ұғым
терминдері ішкі формасына қарай ұқсас. Себебі латынның conceptus – ұғым
деген сөзінің тікелей калькаланған түрі. Соңғы уақытта екі ұғымның да
өзіндік ерекшеліктері бар екендігі байқалады. Ұғым танылатын обьектінің
мәнді, мазмұнды қасиеттерінің жиынтығы болса, концепт ұлттық болмысқа
негізделген ментальді білімінің жиынтығы деп түсіну қажет. Концептіні
таныту үшін кез келген тілдік бірлік, лексика-фразеологиялық мағынасы бар
бірліктер алынады. Алайда концепт ретінде барлық ұғым алынбайды, тек
белгілі бір мәдениетті тануда қолданылатын жалпы ұлттық құндылықтардың
ерекшелігін танытатын күрделі ұғымдар ғана танылады.
Концепт пен ұғымның басқа да өзгешеліктері бар: ұғым өз бойына
мәнді, маңызды белгілерді жинайды, ал концепт – бұнымен қоса, мәнді емес
қасиеттерін де қамтиды.
Сонымен, концепт пен ұғым – ғылымда екі түрлі термин. Ұғым – логика
мен философия термині, ал концепт – математикалық логика, мәдениеттану,
когнитивтік тіл білімі термині. Концепт пен мағына біржақты ұғымдар емес.
Концепт дүние туралы тұрақты мәліметтер жинайды, ал сөз өз мағынасымен
концептінің бір элементін ғана танытады. Концепт терминін анықтау сөз
мағынасының қалыптасуына үңілуден туындайды.
Когнитивтік ғылым базасында, терең зерттеулердің нәтижесінде
концептінің санада ойлау әрекеті арқылы қалыптасып, психикалық ментальді
қабілеттер негізінде танылатыны айқындалды. Кең ұғымда, концепт – санадағы
ментальді бірліктер мен психикалық ресурстар қызметі арқылы индивидтің
тәжірибесі мен білімін танытатын ақпараттық құрылым.
Концепт – зат не құбылыстардың өзара қарым-қатынасы қалай, олар
қалай топтастырылады, қалай категорияланады деген мәселелерді айқындайтын
ментальді репрезентация. Концепт – бұл өзінше бөлек бүтін мазмұнға ие,
әрі ұсақ ойларға бөлінбейтін ойлау бірлігі, яғни ішкі қабаттың үстірт
қарапайым көрінісі. Яғни, концепт адам санасының және ой-өрісінің қабылдау
бағыты бойынша сипатталатын құбылыс.
Ұғым өз бойына дүние туралы ақпараттың ең басты деген маңызды
белгілерін жинақтайды, ал концепт бұлардың барлығын қамти отырып, өз
бойында белгілі бір құбылыстардың мәнді емес бөліктерін, қасиеттерін де
қамтып отырады. Ұғым құрылымының мүмкіндігіне қарағанда концепт құрылымының
шеңбері едәуір кең. Концепт пен ұғымды оның құрылымдары арқылы ажыратуға
болады. В.А. Маслова өз еңбегінде: Ұғым құрылымында тек мазмұндық
элементтер болады, оған концептілік құрылымдағы барлық компонент ене
бермейді. Концептінің әрқашан эмоциональды, экспрессивті, бағалауыш
сәулелері көрінеді, - дей отырып, концепт пен мағына біржақты ұғымдар
еместігін, себебі, концепт дүние туралы тұрақты мәліметтер жинаса, сөз өз
мағынасымен концептінің бір элементін танытатынын, концептіні анықтауда оны
танытып тұрған мағыналар мен сөйлемдереге, дискурсқа сүйену керектігін
айтады.
Концепт обьектінің семасы арқылы да танылады. Концепт жалпы мағына
емес, ол жалпы түсінік. Концепт әр кезде бейне деп танылмайды, себебі ол
бірде бейне ретінде, бірде жалпы идея ретінде танылады. Дегенмен, сөздің
мағынасы концепт қалыптастырушы материал ретінде қызмет атқарады. Концепт
термині туралы айтқанда санадағы ментальді бейнелерден бұрын сөздің
мағынасы бірден еске түседі. Бірақ концепт тек сөз мағынасынан ғана
туындамайды, сонымен қатар адамзаттық халықтық, тұлғалық тәжірибелер мен
аялық білімі, көрген, білген ақпараттары, танымдық дүниесі арқылы
қалыптасады.
Ұғым (концепт) – сөз мағынасы тәрізді құбылыс, бірақ ол
байланыстардың біршама өзгеше жүйесінде қарастырылады. Мағына тілдік жүйеде
сараланса, концепт тіл білімімен логиканың зерттеу нысанасы бола алатын
логикалық қатынастар мен формалардың жүйесінде қарастырылады.
Бірақ қазірдің өзінде бұл екі термин жеткілікті дәрежеде ажыратыла
бастағандығы туралы В.А. Маслова: Егер ұғым – обьектінің танылған
нышандарының жиынтығы болса, концеп – ментальдық ұлттық – спецификалық
құрылым, оның мазмұндық сипаты ретінде сол объекті жөніндегі бүкіл білім
жиынтығын (лексикалық, фразеологиялық, наремиологиялық және т.б. ) болып
табылады деген тұжырым жасайды.
Ұғымдар құрылымы концептіге қарағанда қарапайымдау келеді; онда
мазмұндық сипаттар көбірек болады да концепт құрылымындағы компоненттердің
барлығы болмайды. Концепт эмоция, экспрессия, бағалау өрісімен көмкерілген;
бұл сөзді және оны білдіретін ұғыммен қатар жүретін түсінік, білім, түс
ассоциациялар, толғанулардың шоғыры.
Концепт бір сөздің беретін ұғымы, түсінігі емес, күрделі семантикалық
бірлік. Ол тілдік бірліктердің қандайын болса да (сөз, сөз тіркесі, сөйлем,
дискурс) белгілей алатын, семантикалық өріс ретінде де көрініс беретін
мағына. Онсыз ол концепт деңгейіне көтеріле алмайды.
Концептінің құрылымын жалпылама түрде қарастырғанда бірқатар
зерттеушілер оны шеңбер тәрізді елестетуге болатындығын, оның ортасында
концептінің ядросы - негізгі ұғым орналасса, перифериясында мәдениет, әдет-
ғұрып, салт-дәстүрлер мен халақтық және жеке тәжірибе әсерінен қалыптасқан
дүниеліктердің барлығы орналасатындығын айтады.
Адамзат қоғамы дамып, өндіріс, мәдениет, ғылым өрбіген сайын,
адамның танымдық, ұғымдық ой-өрісі арта түсетіні заңды құбылыс. Санада
қалыптасқан ұғымды танытудағы шеңбері де кеңейе түсетіні де белгілі.
Сондықтан қазіргі тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың басты мәселесі
санада тілге дейінгі бейнеленген дүниелердің ішкі мәнін түсіндірудің әдіс-
тәсілдерін табу. Бұл процесс жан –жақты зерттеуді қажет етеді. Бұл қызметті
жүзеге асыратын когнитивтік бірлік- концепт.
Концепт ұғымы қазіргі тіл білімінде XX ғасырдан бастап белсенді қызмет
атқара бастады. Алғашқыда концепт тілді логикалық таңдау тұрғысынан тану
бірлігі ретінде анықталып, ұжымның, тұлғаның мәдени, рухани ой-санасын,
менталитетін тануда қарқынды қызмет атқарады. Сөйтіп, рухани мәдениетті
танытатын тірек сөздерді (тірек-ұғым) концепт деп атау қарастырылды.
(Н.Д.Арутюнова, А.Н.Мороховский, Д.С.Лихачев, В.В.Колесов т.б)
Н.Д.Арутюнова: Мәдени концептілер- бұл ең алдымен философиялық мәдени
терминдердің қарапайым сәйкестігі (үйлесімі). Осы ұғымды білдіретін тіл
бірліктері ғылыми, философиялық, мәдени ұғымдарды таныта отырып, жалпыға
ортақ күнделікті қолданыстағы мағыналардың таңбасы бола алады, деп
түсіндіреді. Мысалы, тіл иесі күнделікті қолданыстағы (тағдыр, ақиқат, ар,
ождан, еркіндік т.б.) сөздерді нақты дефиниция арқылы таныта алмайды.
Сондықтан бұл сөздер ұжымдық санада қалай танылса, қай қырынан басым түссе,
сол мәнді танытатын (көбіне әлеуметтік, мәдени мазмұн) тіл бірліктері
арқылы ұғынылады. Бұл ұғымдық мән субъектінің жеке өмірлік тәжірибесі,
жинаған ақпараты арқылы бірнеше тіл бірліктерімен көрініс табады.
А.К.Мороховский зерттеулерінде концепт ұғымы мен оның қалыптасуы тілдің
семантикалық мазмұны арқылы анықталады. Ғалым тілді түрлі семантикалық
топқа ажыратады: 1. Мәдени сөздер; 2. Ғылыми сөздер; 3. Идеологиялық
сөздер. Топтастырудағы басты себеп: біріншіден, олардың мағынасы белгілі
бір мақсатқа бағытталады, екіншіден, олардың әрқайсысының қалыптастырушы
иелері бар, үшіншіден, олардың қолданылу орны, аясы бар. Мәселен, ғылыми
терминдерді жеке тұлғалар қалыптастырады, мақсаты- жаңа идеялар мен
концептілердің атауын береді. Мәдени сөздер – әлеуметтік ортада
қалыптасады, мақсаты- социумда мазмұндық сипат алған концептілерді рухани
санада тіл арқылы бекіту, нақтылау. Идеологиялық сөздер жеке тұлғалар
санасында қалыптасып, социумға қолданысқа ұсынады, мақсаты- үгіт, насихат,
нұсқау. Бұл сөздер иллюзорлы (бұлдыр) санадағы бейнелерді танытуда айқын
көрінеді. Концепт табиғаты жөніндегі ғылыми зерттеулерінде А.Вежбицкая:
Концепт идеалды дүниенің объектісі ретінде танылып, субъектінің дүние
туралы түсінігінде қалыптасады, - деген тұжырым жасаған. А.Вежбицкаяның
бұл пікірі С.А.Аскольдов Алексеевтің: Концепт санадағы актілердің
мазмұны, -деген пікірімен сабақтас. Демек концепт тілге дейінгі санадағы
ой әрекеті арқылы пайда болып, ондағы мазмұнды танытатын бірлік ретінде
ұғыныла бастады.
Бұдан кейін зерттеушілер (В.В.Колесов, Д.С.Лихачев, Е.С.Кубрякова,
Р.И.Павиленис т.б) концептіні ментальді түсінік ретінде тани бастады.
Д. С. Лихачев зерттеулерінде концепт ұғымының тұлғалық санасында
шоғырланып, өзара байланыс жасай отырып, концептілік отау (орта) құрайтынын
дәлелдейді. Бұл отауды концептосфера деп атап көрсетеді. Кейінгі
зерттеулерде концепосфераның қызметі концептілік жүйеге айналады. Ғалым
зерттеулерінде концептосфера концепт-1 ( алғашқы ментальді түсінік) және
концепт-2 (рухани мәдениеттің тірек сөздері) арқылы құралған. Олардың
тілдік көрінісі көп жағдайда фразеологизм болып табылады. Н. К. Рябцева
концепт қасиеттерін былай айқындайды:
-адам санасындағы ақпарат тұлғаның тәжірибесі, танымы, қабылдауы арқылы
толығып, өзгеріп отырады;
-концепт логикалы ұйымдасқан динамикалық құрылымнан тұрады. Оның базистік
элементі- негізгі құрылым болып танылса, прототиптік мазмұндары.
-көмекші элементтер болып саналады
-концепт (санадағы ескі және жаңа ақпараттар) уәжделген және өңделіп
ұсынылған өнім ретінде танылады.
Концепт- лингвистикалық категория. Бірақ басқа лингвистикалық
терминдермен балама қолдануға болмайды. Концепт когнитивтік тіл білімінің
басты термині ретінде қарала бастағаннан- ақ мағына мен ұғым, лингвомәдени
бірлік терминдерімен ауыстыра қолдану жағдайы кездесе бастады. Сондықтан
зеттеушілер ең алдымен осы ұғымдардың ара жігін ажыратып көрсеткенді жөн
көрді. Ю. Степанов: Мағына тек тіл жүйесінде ғана анықталатын тіл
білімінің термині, ал ұғым тіл білімі мен логика саласындағы логикалық
қатынастар жүйесінде анықталады,- деп көрсетеді.
С. Аскольдов-Алексеев концепт лексикалық мағынаға қарағанда ауқымы кең
дүние,- деп таниды.
Концепт пен ұғым терминдері ішкі формасына қарай бірдей:
концепт латынның conceptus-ұғым сөзінің калькалық аудармасы. Бірақ
қазіргі таңда екі ұғымның да өзіндік ерекшелігі байқалуда. Егер ұғым
танылатын объектінің мәнді, мазмұнды қасиеттерінің жиынтығы болса, ал
концепт- ұлттық ьолмысқа негізделген ментальді білім жиынтығы. Оның мазмұн
межесі –объект туралы ұжымдық, тұлғалық санадағы барлық біліми ақпараттар
шоғыры болса, тұрпат межесі- тіл бірліктерінің жүйеленген көрінісі
(лексикалық, фразеологиялық, паремиологиялық т. б.). Концептіні таныту
мақсатында кез-келген тілдік бірлік, лексикалық мағынасы бар сөздер
қолданылады. Ал концепт ретінде барлық ұғымды ала алмаймыз, тек белгілі бір
мәдениетті тануда қолданылатын және автор үшін маңызы зор деп танылатын
күрделі ұғымдарды, ең бастысы жалпы адамзаттық, жалпыхалықтық, жалпыұлттық
құндылықты таныта алатын ұғымдарды тани аламыз. Мысалы, қазақ халқы үшін
киіз үй, шаңырақ, қамшы, жазық дала, көш, бөрік, бесік, домбыра, тұмар т.
б. сөздер лингвомәдени бірлік ретінде ұлттық)мәдени концепт деп танылады.
Ал орыс халқы үшін баспалдақ, қоңырау лингвомәдени бірлік ретінде мәдени
концепт деп танылады.
Концепт пен ұғымның басқа да өзгешеліктер бар: ұғым өз бойына мәнді,
маңызды белгілерді жинайды, ал концепт бұнымен қоса, мәнді емес қасиеттерін
де қамтиды. Ұғым құрылымына қарағанда концепт құрылымының шеңбері едәуір
кең. Концепт пен ұғымды оның құрылымдары арқылы ажыратуға болады. Ұғым
құрылымында тек мазмұндық элементтер болады, оған концептілік құрылымдағы
барлық компонент ене бермейді. Концептінің әрқашан эмоционалды,
экспрессивті, бағалауыш сәулелері көрінеді. (В. А. Маслова). Яғни концепт
бойынан адамның объект (дүние) туралы жағымды, жағымсыз бағасы, әсері,
эмоциясы, ойы, танымы көрінеді.
А. П. Бабушкина концепт пен ұғым терминдерін ұқсас деп танып, ғылыми
саладан оның бірін, яғни ұғымды ығыстырып шығаруды ұсынады. Қазіргі
таңда тілші ғалымдар ұғым терминін классикалық мәнінде қолдана бермейді,
оның орнына концепт деп аталатын ойлау конструктісін қолданғанды жөн
көреді. Н.Н. Болдырев, керісінше, екі терминнің де қолданылу аясы бар деп
есептеп, оларды былай ажыратады: Егер ғылыми танымда ұғымның көлемі
(берілген дүниені толықтыратын белгілер мен қасиеттерінің жиынтығы ) және
мазмұны ( ондағы бір немесе бірнеше объекті белгілерінің біріккен жиынтығы)
болса, ал концептіні ұғымның мазмұндық бөлігі ғана көрінеді.
Қазіргі тіл білімінде концепт ұғымы кең мағынада қолданылады және
тілдің семантикасын бейнелеуде немесе тілдің мағынасын айқындауда
концептілік құрылымға сүйенеді.
Сонымен, концепт пен ұғым ғылымда екі түрлі термин. Ұғым- логика мен
философия термині, ал концепт –математикалық логика, мәдениеттану,
когнитивтік тіл білімі термині. Концепт пен мағына біржақты ұғымдар емес.
Концепт дүние туралы тұрақты мәліметтер жинайды, ал сөз өз мағынасымен
концептінің бір элементін ғана танытады. Дегенмен концептіні анықтауда оны
танытып тұрған мағыналар мен сөйлемдерге, дискурсқа сүйенеміз. Концепт
объектінің семасы арқылы да танылады. Бірақ ол мазмұн- жадыда саналы түрде
автоматты сақталған форма. Концепт- сөзден туындайтын идеялардың санада
өнделіп, болжам ұсыну бірлігі. Концепт – бұл жалпы мағына емес, ол жалпы
түсінік. Концептіні барлық жағдайда бейне деп тани аламыз, себебі, ол бірде
бейне ретінде, бірде жалпы идея ретінде танылады. Дегенмен сөздің мағынасы
концепт қалыптастырушы материал ретінде қызмет атқарады. Сондықтан да
концепт терминіне түсінік беруде санадағы ментальді бейнелерден бұрын
сөздің мағынасы бірден тілге тиек болады. Концепт терминін анықтау сөз
мағынасының қалыптасуына үңілуден туындайды.
В. Виноградов зерттеулерінде сөз мағынасы ұғым белгілермен
сәйкестендіріліп, ақиқаттың үзігі формасында танылған. Г. В. Колшанский,
В. А. Серебренниковтердің зерттеулерінде де сөз мағынасын санадағы
мазмұнның бейнеленуімен таныту басым көрінеді. Демек сөз мағынасы санадағы
ұғымның мазмұнына қызмет етеді. Сөз мағынасын сана әрекеті арқылы танылатын
ойлау субстратының бір элементі деп тануға болады.
Тілдің семантикалық аспектісіеде танылатын сема – денотат ұғымы
когнитивтік аспектіде объектінің идеалды бейнесі, яғни танудың заттық
көрінісі ретінде ажыратылады. Демек тілдің семантикалық деңгейі ақиқат
дүние туралы санадағы түсінікпен сәйкес болуы әбден мүмкін.
(М. В. Никитиннің сызбасы бойынша)
С
С
тілдік санадағы
көрінісі көрінісі
семалық дүние
туралы
көрінісі
түсінік
Д
Д
Д
О
О
Бұл сызбадан таным механизмінің екі түрлі процесін (тілдік,
санадағы) байланыстырушы – тілдік таңбаның функционалды қызметін байқауға
болады. М. В. Никитин концепт терминіне: Таңба арқылы танылған ұғым,- деп
анықтама береді. Ғалым тілдің таңбалық сипатының санадағы қызметін айқындау
арқылы когнитивтік құрылымдағы ұғымның бейнелену модусын (түрін) ажыратады:
интенсионал, импликационал, логикалық ұғым, ұғым-бейне, ұғым-символ, ұғым-
стереотип, прототип, ұғымның эмотивті модусы. Концептіні тілдік мағынаның
мазмұны ретінде танып, ұғымдық компоненттер: денотат, десигнат, референт,
сигнификат, коннотат шеңберінде зерттеу концепт туралы алғашқы , тар
түсінік деп танылады. Концептіге осындай түсінік беру ұғымға семантикалық
және концептілік талдау нәтижесінде анықталды. Семантикалық талдау зат
немесе құбылыс атауының денотатық, сигнификаттық, коннотаттық және түрлі
семалық құрылымын түсіндіруді көздесе, концептілік талдау – бір таңба
аясына жинақталған белгілердің мазмұнын анықтауға бағытталады. Демек
лексемаға – мағына тән болса, концептіге - мазмұн тән.
Когнитивтік ғылым базасында, терең зерттеулердің нәтижесінде
концептінің санада ойлау әрекеті арқылы қалыптасып, психикалық ментальді
қабілеттер негізінде танылатыны айқындалды. Кең ұғымда концепт – санадағы
ментальді бірліктер мен психикалық ресурстар қызметі арқылы индивидтің
тәжірибесі мен білімін танытатын ақпараттық құрылым. Концепт ұғымына
берілген тұжырымдар мен зерттеулерді сараптау нәтижесі оның қалыптасуы мен
танылуының мынадай басты қағидаларын анықтауға негіз болды.
Концепт- санада қалыптасатын логикалық болмыс. (С.А. Аскольдов-
Алексеев, Чесноков, Е.С. Кубрякова). Концепт- бұл сөзбен оның ұғымы
арасындағы делдал. Ішкі сөйлеу барысында санада қалыптасқан ұғым бірден
сөзбен таңбалана алмайды. Сондықтан оның орнына мағына элементі ретінде
ойдағы алғашқы түсінік – ментальді сигналдар көмекке келеді. Бұл концепт
болып саналады. Концепт – зат не құбылыстардың өзара қарым-қатынасы
қалай, олар қалай топтастырылады, қалай категорияланады деген мәселелерді
айқындайтын ментальді репрезентация. Концепт- бұл өзінше бөлек бүтін
мазмұнға ие, әрі ұсақ ойларға бөлінбейтін ойлау бірлігі, яғни ішкі қабаттың
үстірт қарапайым көрінісі. Е.С. Кубрякова: Концептіні адам санасының және
ойының аспектілері ретінде сипатталады, -деп танылады.
Концепт- адамның өмірлік тәжірибесі мен ұлттық тәжірибедегі бейнелер
(таңбалар) жиынтығы. (Чубарян, Р.И. Павиленис, А.П. Бабушкин) Концепт-
ұқсас заттар мен құбылыстардың ұқсастық дәрежесі, олардың бойындағы
белгілері мен қасиеттеріне байланысты екі объектінің де ортақ белгісі
концепт қалыптастыруға негіз болды. Концепт -белгілеуге болатын таңбасы
бар ұжымдық сананың дискреттік бірлігі. Концепт- бұл белгілі бір сөзді
айқындайтын түсінік, білім, ассоциация шоғыры.
Концепт – ақиқат дүниенің мәдени бейнесі. Демек белгілі бір ұлттың не
адамның мәдени танымы сол дәуірдің мәдениетін айқындайды. А.Н. Арутюнова,
М.М. Копыленко, А.Н. Мороховский пікірінше, мағыналық аясы белгілі бір
мәдениеттің белгілерін білдіре алса, әрбір тірек сөз концепт бола алады.
Д.С. Лихачев концептосфера ұғымын концепт-1, концепт-2 топтарына сүйену
арқылы айқындайды. Концепт -1- алғашқы ментальді түсінік; концепт-2- рухани
мәдениетті танытатын тірек сөздер. Дегенмен қазіргі таңда тіл білімінде
концепт терминін анықтайтын үш бағыт қалыптасты:
Бірінші бағыт. (Ю.С. Степанов, Н. Телия) Концептіні мәдениеттаным
аспектісінде қарастырып, адамның ментальді дүниесіндегі мәлениеттің қайнар
көзі деп таниды. Концептіні танытуда тіл басты қызмет атқармайды, ол тек
мәдени концептілердің ең құнды бөлігін таңбалау үшін қажет,- деп түсінеді.
Екінші бағыт. (Н.Д. Арутюнова, Т. Булыгина, Н.Д. Шмелев) Концептіні
тану үшін оның мазмұнын ашатын негізгі құрал- тіл таңбасының семантикасын
анықтау керек. Демек бұл бағыт когнитивтік семантикаға сүйенеді.
Үшінші бағыт. (Д. Лихачев, Е. Кубрякова) Концепт тек сөз мағынасынан
туындап қана қоймайды, сөз мағыналарымен қатар адамзаттық, халақтық,
тұлғалық тәжірибелер мен аялық білімі, көрген, білген ақпараттары, танымдық
дүниесі арқылы қалыптасады. Яғни концепт- ақиқат дүние мен сол дүниені
таңбалайтын сөз аралығындағы көмекші делдал білімдер жиынтығы.
Бұл зерттеулер шығатын нақты тұжырым: концепт – бұл санадағы білім.
Ол ғылыми, мәдени, рухани, көркемдік танымда берілуі мүмкін немесе олардың
қосылып, ықшамдалған түрінде көрінуі мүмкін.
2.Аңшылық кәсібінің мәдениеттегі орны
Адамзат алғаш әлемде пайда болған кезде-ақ өзін қоршаған ортаға
үйлесе өмір сүруге талпынған. Күн көріс қарекетімен әуелден әртүрлі
табиғаттағы жабайы жеміс-жидекті теріп жей келе, аң-құс аулауға машықтана
бастады. Мұны дала мәдениетіндегі сақталып қалған көне жәдігерлер
дәлелдеуде. Әсіресе, тасқа қашалған аң-құс аулаудағы бейнелер соның
айғағы іспетті.
Аңшылық- адамзаттың ең көне және ең алғашқы күнкөріс қарекетінің бірі
болғанымен, уақыт өте келе кәсіпке ұласып, орта ғасырдың соңына дейін
шаруашылықтың бір түріне айналды. Тарихи даму барысында табиғат ананың
қорының, дәлірек айтсақ, аң-құс фаунасының қатарының сиреуі, адамзат
баласының санының күрт өсіп, экологиялық апаттың қылаң беруі мен
технократтың өркениеттің кең қанат жаюы аңщылықты тежеуге мәжбүрледі. Әрі
діни фактордың күшеюі, адамдардың ақыл-парасатының арта түсуі, өркениетті
қоғам элеметтірінің дамуы табиғатқа деген қамқорлықты аттырды. Сондықтан аң-
құстарды жөн-жосықсыз, шектен тыс аулауға, құртуға шек қойыла басталды.
Әсіресе, адамдардың санасындағы мифтік түсініктері мен байырғы
дүниетанымындағы табиғат ананы қастерлеу оның аң-құсын, әсіресе қазақтар
Құдайдың малы, қоңыр аң деп қастерлеген бұғы, қарақұйрық, тауешкі,
құлжа қатарлы аңдарды және киелі құстарды шектен тыс аулауға, жөн-жозықсыз
қыруға жол берілмеді.
Осы кезден аң аулаудың көптеген тәсілдерінің бірі алға шықты, ал
қайсыбірі екінші қатарға ысырылды. Аңшылық тәсілдерінің аңды қыран құспен
алу, құмай тазымен аулау, ату қаруларымен (садақ, мылтықпен), түрлі жабдық-
саймандармен (тұзақ, абақ, шаншу, қақпан, атқы), әр алуан тәсілдермен (құм
қақпан, орға жығу, қысаңға қамап, сойылмен үру) аулау деген негізгі түрлері
бар.
Осылайша табиғи табиғи тәсілдермен аң аулаудың өрісі тарылып, оның
кейбір түрі, айталық құсбегілік пен тазы баптау кәсіптен гөрі, өнер
сипатына ие болды. Ұлы Мұхтар Әуезов айтқандай: Аңшылықтың үміт, қуанышы
көп. Ыстық оттай қызулы минуты көп, мағыналы өмір. Аңшылықта кісіні ақын
күйіне жеткізетін сезім күйі көп. Бұл - салқындап кеткен кәрі ақылдың өмірі
емес, сүйген ғашығыңды сағынып келіп, күліп-ойнап өткізген күндіз-түніндей
ыстық сезім өмір. Өйткені бір минуттың ішінде қуанатын да, жүдететін де
сәттерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ АҢШЫЛЫҚ КОНЦЕПТІСІ
Мамандығы: 050117 – Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған: 4
курс студенті М. Байсенгирова
Ғылыми жетекші:
Г. Смағұлова
Норма бақылаушы:
Қорғауға жіберілді
___ _____________ 2011 ж.
Кафедра меңгерушісі: Б.Момынова
ф.ғ.д. профессор
АЛМАТЫ, 2011
Реферат
Диплом жұмыстың тақырыбы:
Диплом жұмыстың көлемі:
Диплом жұмыста пайдаланылған әдебиеттер саны: 30
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен,
қорытындыдан тұрады. Жұмыстың бірінші бөлімінде қазіргі қазақ
лингвистикасындағы концепт туралы айтылса, екінші бөлімінде мәдениеттегі
аңшылық өнерінің орны және аңшылық концептісіне енетін мақал-мәтелдер,
фразеологизмдер мазмұны қамтылған.
Жұмыстың нысаны: Тарихи деректер мен сөздіктерге сүйене отырып,
аңшылыққа қатысты атауларды анықтау.
Диплом жұмысында қолданылған тірек сөздер: концепт, аңшылық.
Диплом жұмыстың мақсаты мен міндеттері: зерттеудің мақсаты – қазақ
тіліндегі аңшылық концептісіне қатысты атауларға талдау жасай отырып,
кешенді түрде зерттеу.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер: саралау, талдау, концепт
пен ұғым ерекшелігін анықтау.
Диплом жұмыстың дерек көздері: зерттеу еңбектері, отандық
диссертациялық зерттеулер, оқу құралдары, ғылыми мақалалар.
Жұмыснәтижелілігі: Жұмыста бұрын зерттелмеген қазақ тілінің
лексикология саласындағы тіл бірлік – аңшылық концептісіне қатысты
атаулардың даму, қалыптасу кезеңдері, тілдік табиғаты айқындалып, сараланып
зерттелінді:
1.Аңшылыққа қатысты фразеологизмдер мен мақал –мәтелдерге талдау
жасалынды;
2. Қазақ тіліндегі аңшылыққа қатысты атаулардың уәжділік жүйесі ашылды;
3. Қазақ тіліндегі аңшылыққа қатысты атаулардың лексикалық құрамы
анықталды.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім.
1. Қазіргі лингвистикадағы концепт мәселесі
1.1Аңшылық кәсібінің мәдениеттегі орны
2. Аңшылыққа қатысты атаулардың семантикалық топтары
2.1Аңшылыққа қатысты тұрақты
тіркестер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.2 Аңшылыққа байланысты наным-
сенімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Аңшылыққа қатысты мақал -
мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Аңшылықта қолданылатын құрал – жабдық атаулары ... ... ... ...
2.5 Аңшылық кәсібіндегі эвфемистік
қолданыстар ... ... ... ... ... ... ...
2.6 Аңшылыққа қатысты сөздердің этнолингвистикалық сипаты ... .
2.7 Аңшылыққа қатысты көркемдік
құралдар ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.8 Аңшылыққа қатысты амал – айлаларды білдіретін сөз тіркесі...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі – қазақ тіл білімінде соңғы
жылдары лингвомәдениеттану, когнитилогия мәселелері және әлемнің ұлттық
тілдік бейнесі зерттеліне бастады. Аңшылыққа концептісіне қатысты толық
түрде жеке зерттеуге негіз бола қойған жоқ. Қазақ тілі лексикасындағы
аңшылыққа қатысты туған мол атауларға арнайы таудаулар жасалынбаған.
Аңшылыққа қатысты атаулар өзге тілдік бірліктер сияқты этноспен
ғасырлар бойы бірге жасап, халықтың сөздік қорынан ерекше орын алып келеді.
Тілімізде аңшылыққа қатысты халықтық, әдеби нормаларының өзіне тән жасалу
заңдылықтары қалыптасқан атауларға лингвистикалық баға беру үрдісі олардың
тарихи шығу кезеңдеріне, даму жолдарына, өзара байланыстыра жан-жақты
зерттеу жүргізу ісін қажет етеді. Аңшылық концептісінің тіл білімінің түрлі
бағыттарында зерттеу нысаны ретінде алынуы тек қазақ тілінде, сонымен бірге
жалпы түркі тілдеріндегі айта қаларлықтай маңызды мәселенің шешілуіне жол
ашады.
Диплом жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Зерттеудің мақсаты – қазақ
тіліндегі аңшылық концептісіне талдау жасай отырып, кешенді түрде зерттеу.
Аңшылыққа қатысты атаулардың өзіндік сипаты мен олардың лексика –
семантикалық топтарын ашу, талдау болып табылады. Бұл қазақ тіліндегі
аңшылыққа қатысты атауға байланысты мәселелерді шешудің теориялық негізін
анықтауға мүмкіндік береді. Бұл мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысы мынадай
мәселелерді ғылыми жақтан айқындап, саралап алу міндеттерін қойды:
-аңшылыққа қатысты атауларды қазақ тіліндегі тарихи және тілдік
деректерден, зерттеулерден, әртүрлі сөздіктер мен көркем шығармалардан,
жалпы халықтық лексикадан барынша жыйып көрсеру;
-аңшылыққа қатысты атаулардың қалыптасу, даму үрдістерін қарастыру;
-аңшылыққа қатысты тұрақты тіркестер мен атаулардың мазмұнына
талдау жасау.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер: дайын материалдарды
мақсатқа сай іріктеу, бір жүйеге келтіру, саралау. Аңшылыққа қатысты
атауларды талдаудың негізгі әдісі – сипаттама әдісі. Бұл әдіс аңшылыққа
қатысты атаулардың құрамын, олардың қалыптасу және даму жолдарын анықтауда
қолданылды. Аңшылыққа қатысты атауларды жүйелі қатынасын көрсетуде
құрылымдық әдіс пайдаланылды.
Диплом жұмысының дерек көздері:: зерттеу еңбектері, отандық ғалымдардың
диссертациялық зерттеулері, оқу құралдары, ғылыми мақалалар.
Зерттеудің нысаны: тілдік және тарихи деректер мен сөздіктерге сүйене
отырып, қазақ тіліндегі аңшылық концептісіне қатысты атауларды анықтау.
Жұмыс нәтижелілігі: Жұмыста бұрын зерттелмеген қазақ тілінің лексикология
саласындағы тіл бірлік – аңшылық концептісіне қатысты атаулардың даму,
қалыптасу кезеңдері, тілдік табиғаты айқындалып, сараланып зерттелінді:
1.Аңшылыққа қатысты фразеологизмдер мен мақал –мәтелдерге талдау
жасалынды;
2. Қазақ тіліндегі аңшылыққа қатысты атаулардың уәжділік жүйесі ашылды;
3. Қазақ тіліндегі аңшылыққа қатысты атаулардың лексикалық құрамы
анықталды.
1.Қазіргі лингвистикадағы концепт мәселесі.
Ғылыми зерттеу қажеттіліктен басталады. Қазақ тіл біліміне концептік
зерттеулердің келуіне жалпы тіл біліміндегі обьективті себептер, когнитивті
революцияның ықпалымен қатар, Қазақстан өміріндегі өзгерістер де себепкер
болды. Ең алдымен қазақ тіл білімінде осы саладағы зерттеулер қажеттілігі
туындады. Бүгінгі таңдағы Қазақстанның ұлтаралық, халықаралық,
мәдениетаралық қарым-қатынастарының кеңіп, белсенденуінің, қазақ еліне
осыған байланысты көптеген мақсат, міндеттер жүктелуінің нәтижесінде
ұлтаралық қарым-қатынастағы қазақ тілінің орны қазіргі Қазақстан мамандары
үшін де, Қазақстанмен жұмыс істейтін шет ел мамандары үшін де алғашқы
орындағы мәселе. Концепттік өріс, сәйкесінше әрбір концепт халықаралық
қарым-қатынастың категориясы болғандықтан тілдік концептерді зерттеу үлкен
маңызға ие болды. Мәдениетаралық, ұлтаралық қарым-қатынас әр уақытта ұлттың
маңызды концептерін тану қажеттілігін туғызады. Екінші себеп ұлттық мұраны
зерттеудің белсенденуі, зерттеудің мақсаты мен ұстанымдарының өзгеруі.
Концептік зерттеулер, таным мәселесін тіл тұрғысынан қарастыру жалпы
тіл біліміне бүкіл әлемнің гуманитарлық ғылымдарында 50-60 жылдары жүріп
өткен когнитивтік революцияның ықпалымен келді. Қазақ тіл білімі оны тек
егемендік алғаннан кейін қабылдай алды.
Когнитивті ғылымдарды когнитивизм деп те атайды. Когнитивизм
терминінің түрлі бірнеше мағынасы бар: 1) бұрын психология аясында
қарастырылған таным, танымдық процестер мәселесіне қайта оралу; 2) бүкіл
когнитивті ғылымдарға синоним ретінде қолданылады; 3) когнитивті
ғылымдардың дамуының бастауында тұрған даму сатысы.
Когнитивті лингвистиканы В.А. Маслова жеке ғылым деп қарастырады.
Когнитивті лингвистика АҚШ-да дүниеге келіп, белсенді дамығанымен Еуропада
зерттеудің өз бағыты қалыптасты. Когнитивті лингвистиканың басты мақсаты
тілдік қабілетті немесе тілді ішкі когнитивті құрылым ретінде білу,
сөйлеушіні-тыңдаушыны ақпаратты өңдейтін өз алдына жеке модульдерден
тұратын жүйе ретінде сипаттап, түсіндіру.
Концептердің зерттелуінде Тілдің логикалық анализі тобының ролі
зор. Олар концептік зерттеулерде белгілі дәрежеде өзіндік жол сала алған
топ. Тілдің логикалық анализі тобының еңбектерінде негізінен рухани
мәдениеттің басты терминдері: парыз, тағдыр, ақиқат, өтірік,
жақсылық, жамандық, жан және т.б. қарастырылды. Бұл концептер қазақ
тіл білімінде арнайы концептік зерттеулердің нысаны болғанымен, қазақ
мәдениеті мен психологиясында өзіндік нақышымен көрінетін концептер.
Мысалы, жақсылық концептін алатын болсақ, бұл ұғым атауы қазақ халқы үшін
ертеден-ақ антропоним болып қалыптасқан.
Дерексіз лексиканың кез-келген сөзі қандай да бір мәдениеттің
өзгешелігімен ажыратылса, белгілі бір мәдениет өкілімен игеріліп, оның
ажырамас бөлігіне айналса, концепт (мәдени сөз) болып таныла алады.
Сондықтан, Тілдің логикалық анализі тобының басым көпшілігі
анақтағанындай тек философиялық ғылыми ұғымдарды белгілейтін сөздер ғана
емес, әдет-ғұрып, салт-дәстүрді білдіретін сөздер де мәдени концепт
деңгейіне көтерілуі мүмкін. Мысалы, наурыз еуропа халықтары үшін жылдың
үшінші айы болса, түркі халықтары үшін наурыз – жыл басы, үлкен той, ол
көптеген салт-дәстүрмен ассоциацияланады, т.с.с. Халақтың өмір сүру
дағдысын (көшпенділік, күзеу, қыстау, жайлау), адамның әлеуметтік жағдайын
) би, кедей, қойшы, сұлтан), адамның жеке қасиеттерін (адалдық, нәзіктік,
батылдық, ерлік), тіпті нақты процестердің атын білдіретін (жүн түту, киіз
басу, аңшылық, айтысу) сөздер де мәдени мәнге ие бола алады.
Мәдени концептердің аясы нақты, жинақтаушы және заттық лексика
есебінен кеңеюі мүмкін. Мысалы, қазақ халқы үшін шаңырақ, ертоқым,
жер, жусан селеу, қамшы, ақжаулық сөздері мәдени сөз болып
табылса, өзге халықтар үшін саре, қар, тайга, самаурын, кенгуру
сияқты сөздер мәдени мәнге ие болуы мүмкін. Өсімдік, жан-жануар, тұрмыс
заттары, қандай да бір табиғат құбылыстары, іс-әрекет түрлері, белгілі бір
мәдениеттің ажырамас бөлігі болғандықтан, өзге тілдердегі баламаларынан
мәдени компонентімен ажыратылады. Сөздердің мәдени концептер қатарына өтуі
оның мәдени игерілуінен болған прагматикалық және семантикалық жағына қайта
ұғынылуымен байланысты: бұл сөз қандай да бір мәдениетке тән нәрселер
тұрғысынан қарастырылады; сонымен қатар, сөз материалдық мәдениет затын
немесе құбылысын атаса, ол зат немесе құбылыс енді рухани құндылық сияқты
бағаланатын болады. Игерілген сөз – концептерді мысалға ала отырып бір
мәдениеттің екі жағы – материалдық және рухани мәдениеттің арақатынасын
көруге болады.
Концепт термині Ресей лингвистикалық әдебиеттерінде ең алғаш
қоршаған орта құбылыстарының тілдік-мәдени игерілу процесін көрсету
мәселесімен байланысты 20-30 жылдарда пайда болды. Бұл зерттеулер өз
юастауын орыс философы С.А. Аскольдов-Алексеевтың 1928 жылы Русская речь
жинағында жарық көрген Концепт және сөз мақаласынан бастау алады.
Автордың түсіндіруінше, концепт – сөз бен оның мәні (ұғымы) арасындағы
байланыстырушы. Аяқ астынан сөйлегенде біздің санамыз сөз ұғымдарын
пайдалана алмайды, сондықтан жаңа мәндік элементтер ретінде ұғымдар емес,
алғаш қалыптасқан ой-ментальді сигналдар іске қосылады. Осылардың өзі
концепт. Егер автордың ойына жүгінсек, тұжырылған ұғым емес, ұғымның
ұрығы, өйткені, ол оған ұғымнан бұрын беріледі және кейіннен ұғымға
ұласатын семантикалық құрылым оның бойында о бастан болады. Концепт өзі
уақыт пен түсініктен тыс тұрып сөздердің уақыт пен кеңістіктегі ұғымдық-
тектік байланысын табуға көмектеседі.
Концептті зерттеуге когнитивтік лингвистикада басты назар аударылады.
Концептің табиғатын тануда деген кез келген ұмтылыс онымен сабақтасып,
астарласып жататын ұғымдардың, терминдердің бар екендігін көрсетеді. Олар
ең алдымен: концепт, ұғым, мағына.
Концепт ең алдымен бірбүтін нәрсе. Оның өзіндік даму жолы болады.
Оның дамуының ең басты көрінісі концепт-1-ден концепт-2-ге дейін дамуы.
Концепт-1мен концеп-2 С.Р. Сүгірбекованың айтуынша, бір нәрсенің бір-
бірінен ажырағысыз екі бөлігі. Ал біз оларды бір нәрсенің дамуындағы екі
саты, екі негізгі деңгей деп есептейміз. Солай бола тұра, олардың арасында
үлкен айырмашылық жатады. Концепт-1 мен концепт-2 арасындағы қатынас
күрделі. Қандай да бір сөзді концепт деп тануда концепт-1 есепке алынбайды,
өйткені ол көрінбейді. Концепт-1 концептік талдау жасағанда ғана белгілі
болады және концепт-2-ге сүйене отырып анықталады. Концепт-2 болмаса
концепт-1 анықтала алмайды. концепт-2 концепт-1-ге негізделеді. Сондықтан
біз олардың біреуін басты деп, ерекше бөліп көрсете алмаймыз. Екеуін
салыстыру да қиын, өйткені, екеуінің пайда болу себебі де, көлемі де
әртүрлі. Осы концептер бір концептің бойында жымдасып тұрады, оның негізін
құрайды.
Концепт-1 алғашқы, жалпы, қарапайым түсінік. Концепт-1-де сөздің
семантикалық құрылымының әрі қарай дамуының жолдары мен бағыттары
бағдарланған ол барлық мағыналардың ұрығы. Концепт-1 әлі ментальді
бейне ретінде қалыптаспаған, әлі ашылмаған ұғым. Ол таным шеңберінде, есте
ылғи тұрғанымен оның орны, қамтитын аясы, белгілері елес сияқты. Бірақ бұл
елес сөз қолданылған сайын көрініс беріп, жаңа атаулардың тууына түрткі
болып отырады. Концепт-2 ашық болып келеді. Концептер бейберекет болып
көрінбес үшін оларды әмбебаптылығы мен маңыздылығына қарай, адамның, ұлттың
рухани мәдениетіндегі алатын орнына қарай жүйелеу керек.
Концепт термині сема, мән, ішкі форма, символ, образ, ұғым,
архетип терминдерінің қайсысымен болса да бір деп ұғынылмау керек.
Жалпы сема, архисема (мәндер инварианты) және концепт.
Концепт жалпы сема да емес,архисема да емес (мәндердің инварианты
емес), өйткені ол сөзге семадан бұрын берілген, ал сема сөздің мағынасымен
беріледі. Концепт пен сема сһздің лексикалық мағынасының құрылымын көрсету
үшін қажет. Біз оны саналы түрде, нақты деректерге негізделе отырып бөліп
шығарамыз. Ал концепт – ырықсыз санадан болжам негізінде бөлінетін бірлік,
біз оны сөздің өзіндік идеясын ашу үшін пайдаланамыз.
Белгі (айырым, нышан) және концепт
Концепт белгі емес, концепте сол ұғымға тән белгілердің барлығы
бағдарланған, солай бола тұра концептің белгісін көрсету мүмкін емес,
өйткені концепт санада ұстап қалу қиын елес сияқты. Ол нақты белгілерді
білдіре алуы мүмкін, бере алуы мүмкін, бірақ, біз, ол белгілерді атай
алмаймыз, оны атау үшін оның жанында тұрған белгілерден ерекшелендіріп,
бөліп алуымыз керек, өзге сипат, белгілерді санада саралап көре
алмағандықтан, қажетті белгіні де танып ала алмаймыз.
Жалпы мағына, жалпы түсінік және концепт
Жоғарыда айтылғандай жалпы түсінік концепт-1-де көрініс табады.
Бірақ, ол алғашқы, өте қарапайым жалпы түсінік, ал жалпы мағына концепт пен
контекске байланысты болады.
Концепт пен образ
Концепт образ емес, өйткені қандай да образ бейнелі формаға ие
болады. Ал концептің белгілі бір ғана образы болмайды. Ол дайын күйіндегі
ой жүйесі емес, біз оны көзге де, ойша да елестете алмаймыз. Бұл тұрғыдан
келгенде концепті таза идея деп есептеуге болмайды.
Концепт және символ
Бұл екі ұғымның екеуінің де мәндік мүмкіншіліктері зор, екеуі де
шексіз көп мағыналы, сондықтан, екеуі де мәдениетті іштей тану кілті бола
алады. Символдың табиғаты затты, ол сол таңба негізінде дамиды. Ал концепт
идеялық құбылыс және өз дамуын өзі белгілейді. Символда қайсыбірін сол
тілде сөйлеушілер әлі саналы түрде түсінбеген болса да, ол бар. Ал концепт
әлі мағынаға айналмаған, әлі ашылмаған мағыналар ұйытқысы, қойыртпасы,
орамы. Олардың айырмашылығы сөз-концепт пен сөз-символды салыстырғанда
айқын көрінеді.
Архетип және концепт
Концепт-сөздің пайда болу тарихы, оның алғашқы мағыналары, бастапқы
тірек идеялары мен концепт-сөздің туындауына түрткі болған фактілерді
анықтау керек болғанда біз архетипке соқпай қоймаймыз. Бірақ, концептің
барлық қажетті семантикалық ақпаратты жинақы, бірақ беретін орын басу
қызметі туралы айтқанда, біз, концепт пен архетипті қатар қоя алмаймыз.
Бұған қоса, концепт, теориялық анықталуы мүмкін болғаныман көбінше тек
интуитивті анықталатын бірлік. Оның концептік мағынасы да, концепт
таңбаларының мағыналарынан интуиция көмегімен анықталады. Ал архетип –
теориялық реконструкцияланған бірлік. Байқап отырғанымыздай концепт пен
архетип арасындағы айырмашылық өте үлкен.
Ішкі форма және концепт
Бұл терминдердің аражігін ажырату жоғарыда айтылған терминдермен
салыстырғанда қиынырақ. Екі термин де сөздің ең алғашқы мағыналық нышандары
мен сөзді туындап отырған мағынаны анықтайды және екі термин де ұлттық
мәдени-тілдік құбылыстарды түсінудің кілті болып табылады. Осылайша, ішкі
форма, концепт ұғымдарының екеуі де адамның тілдік санасы мен қоршаған орта
арасындағы жалғастырушы қызмет атқарады. Олардың айырмашылығы
өміршеңдігіне, қаншылықты қажет екендігіне келгенде ашылады. Сонымен
қатар олардың көлемі мен атқаратын қызметтері әр түрлі. Ішкі форма
біртіндеп жоғалуы мүмкін, ал концепт сөзбен бірге өмір сүреді. Сондықтан
да концепт сөздің ішкі формасына қарағанда біршама тұрақты болып
есептеледі.
Концепт – таза идея. Концепт пен ішкі форма арасындағы сөз етіліп
отырған айырмашылық бұл екі ұғымның қолданылу аясынан көрінеді; мысалы,
мағынаның уәжделуін сөз еткенде, ішкі форма терминін пайдаланамыз, ал
сөзді мәдени-тілдік контекске енгізетін ұлттық менталитетке негізделген
алғашқы қарапайым түсінік жайлы айтқанда, сөз мәдениет элементі ретінде
қарастырылғанда – концепт терминін пайдаланамыз.
Ұғым және концепт
Ұғым және концепт терминдері бір жағынан сөздің мазмұндық жағының
әр түрлі кезеңін, екінші жағынан олардың әртүрлі қызметін көрсетеді.
Ұғымнан концепт ұлттық менталитетті көрсете алатын алғашқы түсінік ретінде
де, әмбебап мәдени түсінік ретінде де ерекшеленеді.
Философиялық анықтама бойынша, концепт-жалпы ұғым, мағына. Ал "ұғым,
мағына"- ойлау категориялары ретінде логикалық термин. Сондықтан да
"концепт", "ұғым", "мағына" терминдерін бірде тұтас, бірде бөлек
қарастырылады. Алайда, айырым белгілерін жоққа шығармайды. Дүниені.
Шындықты адам санасының қабылдауы тек ұғымның айналасында қалып қоймайды.
Концептінің жасалуына ұғым емес, заттық образдар(заттың бейнесі)
негіз болады. Мысалы, ана сөзі ұғым бойынша-шеше(Ананын ақ сүтін ақтау).
Бұл адамдардың бәрі білетін ең негізгі басты сипаты. Бірақ бұл ұғыммен
қатар ана туралы басқа да түсініктер бар.Мәселен, анаға қатысты тілімізде
бағалауыштық, коннотативтік бірліктер, мақал-мәтелдер, фразеологиялық
тіркестер, нақыл сөздер мен афоризмдер қалыптасқан. Демек, ана ұғымын
тереңдететін, нақтылай түсетін, жан-жақты сипаттайтын басқа қосымша мәнді,
қажетті мәдени мағлұматтар арқылы менталдық деректер жинақталған. Бұларды
саралай келгенде, ұғымдық саты толыға береді де, концепт дәрежесіне
көтеріледі.
Сондықтан кез келген ұғым, сөз концепт бола бермейді. Концепт
болу үшін белгілі бір ұғымға қатысты ұлттың мәдени көрсеткіші болатын
тілдік дерек-лексика-семантикалық тақырыптық топ, сондай-ақ менталдық
мінездемені қажет ететін және философиялық мазмұнды, логикалық бағдары бар
ұжымдық білім көрсеткішіне негізделген күрделі құрылымды бірлік болу керек.
Концепт белгілі бір ұлт мәдениетіне тән болғандықтан, сол ұлт
бейнесін көрсететін салт-дәстүрлер көрінісі, ұлтқа тән таным мен білім
сияқты ерекшеліктеріне қарай жетілдіріліп отырады.
Концепт туралы айтылған ой-пікірлерді сараптап, тұжырымдай келе,
концептінің ең басты өлшемдерін айта кету керек. Олар:
-бейнелілік
-ұғымдық
-құндылық
Концептінің бейнелілігі-бұл заттар мен құбылыстар, оқиға сипаттарын
көру, есту, сипау, иіс, дәм арқылы тәжірибелік біліміміздің дара
қасиеттерімен біздің жадымызда сақталуы.
Концептінің ұжымдық жағы-бұл концептінің сипаты, құрылымдық
белгілері, дефинициялары, бір-бірімен алшақ өмір сүрмейтін басқа
концептілермен салыстырмалы ерекшеліктері және ең басты адамдар іс-
әрекетінің жүйелі түрде тілде белгіленуі.
Концептінің құндылық жағы-концепт ретінде тануға, қарастыруға,
талдауға тұрарлық әрі жекенің, әрі ұжымның жасаған ұлттық ерекшелігі.
Концепт тіл – тілдегі сөз астарын және сөз байлығын мейлінше жан-жақты
талдауға мүмкіндік береді. Концептуалдық талдау нысаны-менталдық
кеңістіктегі мәдени мазмұндағы базалық концептілер.
Концепт-адамдардың білімі мен тәжірибесін қамтитын таным және
ақпараттық құрылымдағы менталдық қордың бірліктерін білдіретін термин.
"Концепт" термині ғылымдар тоғысында жиі талдауға түскені соншалық,
лингвистер әр қырынан қарастырғанда әртүрлі толықтырулармен жан-жақты
анықтай түскен. Сонымен концепт:
- тілден тыс ойлау арқылы қалыптасқан мазмұн;
- "менталдық лексикон бірліктері" (Е. С. Кубрякова);
- тіл мен ойлаудың аралығындағы "түсініктер бірліктері"(Ю.Н.Караулов);
- ұжымдық және жеке таным бірліктері (А. А. Залевская)
- тұрақты тілдік құрылымдармен диахронды және синхронды байланыстағы
мағынаның көпқабатылығы;
-идиалды дүние нысанының субъектідегі түсінігі (А. Вежбицсая);
-таңба арқылы танылған ұғым (М. В. Никитин);
-қабылдау, ұғым, білім, ассоциация, әсерлердің шоғыры (Ю. С.Степанова);
-"нысанның көру, есту, дәм, вербалды және басқа сипаттарын біріктерін"
категория (В. А. Пищальникова);
-адам танымындағы мәдениет бірлігі, мәдени ақпараттар жиынтығы.
"Концепт" пен "стеоретип" терминдерін В. В. Красных қарама-қарсы
салыстыра қарастырып, мынадай тұжырымдар жасайды:
1) концептіге-тілдік білімдер де енеді ( мысалы, сөздердің
тіркесімділігі), ал стеоретип- бейненің вербалданған түрі;
2) концепт арқылы- абсрактылы деңгейдегі архетиптерді анықтауға болады,
стеоретип- оған қарағанда анық, нақты;
3) концептіге - менталдық білімдер жүйесімен орайлас келетін
парадигматиалық құбылыстар тән болса, стеоретипте- коммуникативтік
дағдылар да көрінеді.
4) концепт- санада гештальт пен проппозиция түрінде сақталса, стеоретип-
санада құрымдық фрейм күйінде сақталады.
Лингвокогнитивтік аспектіде концепт – ақиқат дүниенің санада жан-
жақты жинақталып, тұжырымдалған ақпараттары мен когнитивтік семантикасы
арқылы бейнесі. Әрбір концепт – тіл арқылы көрініс табады, концептіні
танытуда тілдік семалар қызмет атқарады. Дүниені танытатын әрбір сема
санада фрейм, сценарий, ойсурет, схема секілді фонға салынған ситуациялар
мен бейнелер болып табылады.
Концептілік жүйе дегеніміз – концептілік құрылымдардың реттелген
формасы. Концепт ұғымының теориялық негіздері Н.Д. Арутюнова, Е.С.
Кубрякова, Ю.С. Степанов, Д. Лихачев, Р.М. Фрумкина, Е.В. Рахилина, А.
Вежбицкая, А.П. Бабушкина, В. Маслова т.б. көптеген ғалымдардың еңбегінде
сөз болады. Қазақ тіл білімінде тілдік таңбалардың семантикалық құрылымы,
концептілік өріс, концептінің құрылымдық түрлері М. Күштаева, С.
Жапақовтың, К. Күркебаевтың, Г. Зайсанбаеваның, А. Әмірбекованың т.б.
диссертациялық зерттеулерінде қарастырылады. Осы зерттеушілер еңбектерінде
концептінің түрлі анықтамалары, оның маңызы көрсетілген.
Тәжірибе жинақтау барысында тілде бейнеленген ғалам бейнесі өзара
логикалық концептуалды жүйе құрайды, нақты бір концептілерге айналып
отырады. Ол концептілік жүйелер қайта құрылып, толығады және адам оны үнемі
нақтылап отырады. Өйткені концептілер жүйеге ене отырып, оның мүшесі
ретінде көптеген өзге де концептілермен өзара байланысады және өзгеріске
ұшырап отырады.
Концепт салыстырмалы түрде ақиқат нысанының тұрақты когнитивтік
көшірмесі, өйткені ол мағынаға қарағанда әлеммен тікелей байланысқа түседі.
Ал сөз бен оның мағынасы әрқашанда концептінің бір бөлігі ғана. Концептіні
түсіндіру тілдік құралдар арқылы : сөз, сөйлем, дискурс арқылы тиімді
болмақ. Яғни, концепт сөздердің беретін ұғымын түсіндіру арқылы жеке бір
адамнан бастап, қоғамдық топтардың , бүкіл бір ұлттың, халықтың ой-өрісінің
, дүниетанымының ерекшеліктері айқындалады. Бұл сөздер рухани мәдениеттің
басты-басты ұғымдарын оның элементтері ретінде таңбалай отырып, сонымен
бірге олардың мән-мағынасын да қамтиды. Рухани-мәдени сөздердің лексикалық
мағыналарын анықтау – жаңа үстеме мән-мағынаның ашылуына септігін тигізеді.
Бұл өз кезінде бұрынғы түсіндірмелерді жаңа қырынан бағалауға әкеледі.
Бүгінгі таңда концепт табиғатын зерттеу когнитивтік лингвистиканың
басты міндеттерінің біріне айналып отыр. Концептілер – сөзбен
экстралингвистикалық ақиқат арасындағы дәнекер, сондықтан сөз мағынасы оны
құрайтын концептілермен ғана түсіндірілмейді - дейді В.А. Маслова.
Концепт лексикалық мағынадан әлдеқайда кең. Д.С. Лихачевтың
пайымдауынша: Концепт сөздің тек бір ғана мағынасымен сәйкеседі.
Ал тірек концептілер жайлы М. Күштаева оларды: мәдениеттің бір
элементі, онымен қатар оны түсінудің кілті. Олар мәдениетті өз ішінен
ұғынуға көмектеседі. Бұл сөздердің жаңа мағыналарының пайда болу
механизмдері арқылы, біз сол мәдениеттің өзін тани аламыз. Тірек
концептілерді талдау арқылы ұлттық мәдениеттің даму қалпын, оның қазіргі
өмірдегі жай-күйін білеміз, - дейді.
Концепт табиғатын түсінуді қиындататын жағдай - оған ұқсас бірқатар
ұғымдар мен терминдердің болуында. Олар: концепт, ұғым және мағына. Бұл үш
терминнің дефинициялары қазіргі таңда теориялық тіл біліміндегі аса күрделі
де даулы проблема.
Концепт сөзі мағына мен ұғым, лингвомәдени бірліктерді сипаттайтын
терминдердің орнына да қолданыла бастады. Бірақ олардың бір-бірінен ара
жігін ажыратып алған дұрыс. Сол себепті зерттеуші ғалымдар мағына, ұғым,
концепт сөздерінің ара жігін ажырату жөнінде орынды пікір білдіреді.
Мәселен, Ю. Степанов: мағына тек тіл жүйесінде анықталатын тіл білімінің
термині, ал ұғым тіл білімі мен логика саласындағы логикалық қатынастар
жүйесінде анықталады деп көрсетсе, С. Аскольдов-Алексеев концеп лексикалық
мағынаға қарағанда ауқымы кең дүние, - деп таниды. Концепт пен ұғым
терминдері ішкі формасына қарай ұқсас. Себебі латынның conceptus – ұғым
деген сөзінің тікелей калькаланған түрі. Соңғы уақытта екі ұғымның да
өзіндік ерекшеліктері бар екендігі байқалады. Ұғым танылатын обьектінің
мәнді, мазмұнды қасиеттерінің жиынтығы болса, концепт ұлттық болмысқа
негізделген ментальді білімінің жиынтығы деп түсіну қажет. Концептіні
таныту үшін кез келген тілдік бірлік, лексика-фразеологиялық мағынасы бар
бірліктер алынады. Алайда концепт ретінде барлық ұғым алынбайды, тек
белгілі бір мәдениетті тануда қолданылатын жалпы ұлттық құндылықтардың
ерекшелігін танытатын күрделі ұғымдар ғана танылады.
Концепт пен ұғымның басқа да өзгешеліктері бар: ұғым өз бойына
мәнді, маңызды белгілерді жинайды, ал концепт – бұнымен қоса, мәнді емес
қасиеттерін де қамтиды.
Сонымен, концепт пен ұғым – ғылымда екі түрлі термин. Ұғым – логика
мен философия термині, ал концепт – математикалық логика, мәдениеттану,
когнитивтік тіл білімі термині. Концепт пен мағына біржақты ұғымдар емес.
Концепт дүние туралы тұрақты мәліметтер жинайды, ал сөз өз мағынасымен
концептінің бір элементін ғана танытады. Концепт терминін анықтау сөз
мағынасының қалыптасуына үңілуден туындайды.
Когнитивтік ғылым базасында, терең зерттеулердің нәтижесінде
концептінің санада ойлау әрекеті арқылы қалыптасып, психикалық ментальді
қабілеттер негізінде танылатыны айқындалды. Кең ұғымда, концепт – санадағы
ментальді бірліктер мен психикалық ресурстар қызметі арқылы индивидтің
тәжірибесі мен білімін танытатын ақпараттық құрылым.
Концепт – зат не құбылыстардың өзара қарым-қатынасы қалай, олар
қалай топтастырылады, қалай категорияланады деген мәселелерді айқындайтын
ментальді репрезентация. Концепт – бұл өзінше бөлек бүтін мазмұнға ие,
әрі ұсақ ойларға бөлінбейтін ойлау бірлігі, яғни ішкі қабаттың үстірт
қарапайым көрінісі. Яғни, концепт адам санасының және ой-өрісінің қабылдау
бағыты бойынша сипатталатын құбылыс.
Ұғым өз бойына дүние туралы ақпараттың ең басты деген маңызды
белгілерін жинақтайды, ал концепт бұлардың барлығын қамти отырып, өз
бойында белгілі бір құбылыстардың мәнді емес бөліктерін, қасиеттерін де
қамтып отырады. Ұғым құрылымының мүмкіндігіне қарағанда концепт құрылымының
шеңбері едәуір кең. Концепт пен ұғымды оның құрылымдары арқылы ажыратуға
болады. В.А. Маслова өз еңбегінде: Ұғым құрылымында тек мазмұндық
элементтер болады, оған концептілік құрылымдағы барлық компонент ене
бермейді. Концептінің әрқашан эмоциональды, экспрессивті, бағалауыш
сәулелері көрінеді, - дей отырып, концепт пен мағына біржақты ұғымдар
еместігін, себебі, концепт дүние туралы тұрақты мәліметтер жинаса, сөз өз
мағынасымен концептінің бір элементін танытатынын, концептіні анықтауда оны
танытып тұрған мағыналар мен сөйлемдереге, дискурсқа сүйену керектігін
айтады.
Концепт обьектінің семасы арқылы да танылады. Концепт жалпы мағына
емес, ол жалпы түсінік. Концепт әр кезде бейне деп танылмайды, себебі ол
бірде бейне ретінде, бірде жалпы идея ретінде танылады. Дегенмен, сөздің
мағынасы концепт қалыптастырушы материал ретінде қызмет атқарады. Концепт
термині туралы айтқанда санадағы ментальді бейнелерден бұрын сөздің
мағынасы бірден еске түседі. Бірақ концепт тек сөз мағынасынан ғана
туындамайды, сонымен қатар адамзаттық халықтық, тұлғалық тәжірибелер мен
аялық білімі, көрген, білген ақпараттары, танымдық дүниесі арқылы
қалыптасады.
Ұғым (концепт) – сөз мағынасы тәрізді құбылыс, бірақ ол
байланыстардың біршама өзгеше жүйесінде қарастырылады. Мағына тілдік жүйеде
сараланса, концепт тіл білімімен логиканың зерттеу нысанасы бола алатын
логикалық қатынастар мен формалардың жүйесінде қарастырылады.
Бірақ қазірдің өзінде бұл екі термин жеткілікті дәрежеде ажыратыла
бастағандығы туралы В.А. Маслова: Егер ұғым – обьектінің танылған
нышандарының жиынтығы болса, концеп – ментальдық ұлттық – спецификалық
құрылым, оның мазмұндық сипаты ретінде сол объекті жөніндегі бүкіл білім
жиынтығын (лексикалық, фразеологиялық, наремиологиялық және т.б. ) болып
табылады деген тұжырым жасайды.
Ұғымдар құрылымы концептіге қарағанда қарапайымдау келеді; онда
мазмұндық сипаттар көбірек болады да концепт құрылымындағы компоненттердің
барлығы болмайды. Концепт эмоция, экспрессия, бағалау өрісімен көмкерілген;
бұл сөзді және оны білдіретін ұғыммен қатар жүретін түсінік, білім, түс
ассоциациялар, толғанулардың шоғыры.
Концепт бір сөздің беретін ұғымы, түсінігі емес, күрделі семантикалық
бірлік. Ол тілдік бірліктердің қандайын болса да (сөз, сөз тіркесі, сөйлем,
дискурс) белгілей алатын, семантикалық өріс ретінде де көрініс беретін
мағына. Онсыз ол концепт деңгейіне көтеріле алмайды.
Концептінің құрылымын жалпылама түрде қарастырғанда бірқатар
зерттеушілер оны шеңбер тәрізді елестетуге болатындығын, оның ортасында
концептінің ядросы - негізгі ұғым орналасса, перифериясында мәдениет, әдет-
ғұрып, салт-дәстүрлер мен халақтық және жеке тәжірибе әсерінен қалыптасқан
дүниеліктердің барлығы орналасатындығын айтады.
Адамзат қоғамы дамып, өндіріс, мәдениет, ғылым өрбіген сайын,
адамның танымдық, ұғымдық ой-өрісі арта түсетіні заңды құбылыс. Санада
қалыптасқан ұғымды танытудағы шеңбері де кеңейе түсетіні де белгілі.
Сондықтан қазіргі тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың басты мәселесі
санада тілге дейінгі бейнеленген дүниелердің ішкі мәнін түсіндірудің әдіс-
тәсілдерін табу. Бұл процесс жан –жақты зерттеуді қажет етеді. Бұл қызметті
жүзеге асыратын когнитивтік бірлік- концепт.
Концепт ұғымы қазіргі тіл білімінде XX ғасырдан бастап белсенді қызмет
атқара бастады. Алғашқыда концепт тілді логикалық таңдау тұрғысынан тану
бірлігі ретінде анықталып, ұжымның, тұлғаның мәдени, рухани ой-санасын,
менталитетін тануда қарқынды қызмет атқарады. Сөйтіп, рухани мәдениетті
танытатын тірек сөздерді (тірек-ұғым) концепт деп атау қарастырылды.
(Н.Д.Арутюнова, А.Н.Мороховский, Д.С.Лихачев, В.В.Колесов т.б)
Н.Д.Арутюнова: Мәдени концептілер- бұл ең алдымен философиялық мәдени
терминдердің қарапайым сәйкестігі (үйлесімі). Осы ұғымды білдіретін тіл
бірліктері ғылыми, философиялық, мәдени ұғымдарды таныта отырып, жалпыға
ортақ күнделікті қолданыстағы мағыналардың таңбасы бола алады, деп
түсіндіреді. Мысалы, тіл иесі күнделікті қолданыстағы (тағдыр, ақиқат, ар,
ождан, еркіндік т.б.) сөздерді нақты дефиниция арқылы таныта алмайды.
Сондықтан бұл сөздер ұжымдық санада қалай танылса, қай қырынан басым түссе,
сол мәнді танытатын (көбіне әлеуметтік, мәдени мазмұн) тіл бірліктері
арқылы ұғынылады. Бұл ұғымдық мән субъектінің жеке өмірлік тәжірибесі,
жинаған ақпараты арқылы бірнеше тіл бірліктерімен көрініс табады.
А.К.Мороховский зерттеулерінде концепт ұғымы мен оның қалыптасуы тілдің
семантикалық мазмұны арқылы анықталады. Ғалым тілді түрлі семантикалық
топқа ажыратады: 1. Мәдени сөздер; 2. Ғылыми сөздер; 3. Идеологиялық
сөздер. Топтастырудағы басты себеп: біріншіден, олардың мағынасы белгілі
бір мақсатқа бағытталады, екіншіден, олардың әрқайсысының қалыптастырушы
иелері бар, үшіншіден, олардың қолданылу орны, аясы бар. Мәселен, ғылыми
терминдерді жеке тұлғалар қалыптастырады, мақсаты- жаңа идеялар мен
концептілердің атауын береді. Мәдени сөздер – әлеуметтік ортада
қалыптасады, мақсаты- социумда мазмұндық сипат алған концептілерді рухани
санада тіл арқылы бекіту, нақтылау. Идеологиялық сөздер жеке тұлғалар
санасында қалыптасып, социумға қолданысқа ұсынады, мақсаты- үгіт, насихат,
нұсқау. Бұл сөздер иллюзорлы (бұлдыр) санадағы бейнелерді танытуда айқын
көрінеді. Концепт табиғаты жөніндегі ғылыми зерттеулерінде А.Вежбицкая:
Концепт идеалды дүниенің объектісі ретінде танылып, субъектінің дүние
туралы түсінігінде қалыптасады, - деген тұжырым жасаған. А.Вежбицкаяның
бұл пікірі С.А.Аскольдов Алексеевтің: Концепт санадағы актілердің
мазмұны, -деген пікірімен сабақтас. Демек концепт тілге дейінгі санадағы
ой әрекеті арқылы пайда болып, ондағы мазмұнды танытатын бірлік ретінде
ұғыныла бастады.
Бұдан кейін зерттеушілер (В.В.Колесов, Д.С.Лихачев, Е.С.Кубрякова,
Р.И.Павиленис т.б) концептіні ментальді түсінік ретінде тани бастады.
Д. С. Лихачев зерттеулерінде концепт ұғымының тұлғалық санасында
шоғырланып, өзара байланыс жасай отырып, концептілік отау (орта) құрайтынын
дәлелдейді. Бұл отауды концептосфера деп атап көрсетеді. Кейінгі
зерттеулерде концепосфераның қызметі концептілік жүйеге айналады. Ғалым
зерттеулерінде концептосфера концепт-1 ( алғашқы ментальді түсінік) және
концепт-2 (рухани мәдениеттің тірек сөздері) арқылы құралған. Олардың
тілдік көрінісі көп жағдайда фразеологизм болып табылады. Н. К. Рябцева
концепт қасиеттерін былай айқындайды:
-адам санасындағы ақпарат тұлғаның тәжірибесі, танымы, қабылдауы арқылы
толығып, өзгеріп отырады;
-концепт логикалы ұйымдасқан динамикалық құрылымнан тұрады. Оның базистік
элементі- негізгі құрылым болып танылса, прототиптік мазмұндары.
-көмекші элементтер болып саналады
-концепт (санадағы ескі және жаңа ақпараттар) уәжделген және өңделіп
ұсынылған өнім ретінде танылады.
Концепт- лингвистикалық категория. Бірақ басқа лингвистикалық
терминдермен балама қолдануға болмайды. Концепт когнитивтік тіл білімінің
басты термині ретінде қарала бастағаннан- ақ мағына мен ұғым, лингвомәдени
бірлік терминдерімен ауыстыра қолдану жағдайы кездесе бастады. Сондықтан
зеттеушілер ең алдымен осы ұғымдардың ара жігін ажыратып көрсеткенді жөн
көрді. Ю. Степанов: Мағына тек тіл жүйесінде ғана анықталатын тіл
білімінің термині, ал ұғым тіл білімі мен логика саласындағы логикалық
қатынастар жүйесінде анықталады,- деп көрсетеді.
С. Аскольдов-Алексеев концепт лексикалық мағынаға қарағанда ауқымы кең
дүние,- деп таниды.
Концепт пен ұғым терминдері ішкі формасына қарай бірдей:
концепт латынның conceptus-ұғым сөзінің калькалық аудармасы. Бірақ
қазіргі таңда екі ұғымның да өзіндік ерекшелігі байқалуда. Егер ұғым
танылатын объектінің мәнді, мазмұнды қасиеттерінің жиынтығы болса, ал
концепт- ұлттық ьолмысқа негізделген ментальді білім жиынтығы. Оның мазмұн
межесі –объект туралы ұжымдық, тұлғалық санадағы барлық біліми ақпараттар
шоғыры болса, тұрпат межесі- тіл бірліктерінің жүйеленген көрінісі
(лексикалық, фразеологиялық, паремиологиялық т. б.). Концептіні таныту
мақсатында кез-келген тілдік бірлік, лексикалық мағынасы бар сөздер
қолданылады. Ал концепт ретінде барлық ұғымды ала алмаймыз, тек белгілі бір
мәдениетті тануда қолданылатын және автор үшін маңызы зор деп танылатын
күрделі ұғымдарды, ең бастысы жалпы адамзаттық, жалпыхалықтық, жалпыұлттық
құндылықты таныта алатын ұғымдарды тани аламыз. Мысалы, қазақ халқы үшін
киіз үй, шаңырақ, қамшы, жазық дала, көш, бөрік, бесік, домбыра, тұмар т.
б. сөздер лингвомәдени бірлік ретінде ұлттық)мәдени концепт деп танылады.
Ал орыс халқы үшін баспалдақ, қоңырау лингвомәдени бірлік ретінде мәдени
концепт деп танылады.
Концепт пен ұғымның басқа да өзгешеліктер бар: ұғым өз бойына мәнді,
маңызды белгілерді жинайды, ал концепт бұнымен қоса, мәнді емес қасиеттерін
де қамтиды. Ұғым құрылымына қарағанда концепт құрылымының шеңбері едәуір
кең. Концепт пен ұғымды оның құрылымдары арқылы ажыратуға болады. Ұғым
құрылымында тек мазмұндық элементтер болады, оған концептілік құрылымдағы
барлық компонент ене бермейді. Концептінің әрқашан эмоционалды,
экспрессивті, бағалауыш сәулелері көрінеді. (В. А. Маслова). Яғни концепт
бойынан адамның объект (дүние) туралы жағымды, жағымсыз бағасы, әсері,
эмоциясы, ойы, танымы көрінеді.
А. П. Бабушкина концепт пен ұғым терминдерін ұқсас деп танып, ғылыми
саладан оның бірін, яғни ұғымды ығыстырып шығаруды ұсынады. Қазіргі
таңда тілші ғалымдар ұғым терминін классикалық мәнінде қолдана бермейді,
оның орнына концепт деп аталатын ойлау конструктісін қолданғанды жөн
көреді. Н.Н. Болдырев, керісінше, екі терминнің де қолданылу аясы бар деп
есептеп, оларды былай ажыратады: Егер ғылыми танымда ұғымның көлемі
(берілген дүниені толықтыратын белгілер мен қасиеттерінің жиынтығы ) және
мазмұны ( ондағы бір немесе бірнеше объекті белгілерінің біріккен жиынтығы)
болса, ал концептіні ұғымның мазмұндық бөлігі ғана көрінеді.
Қазіргі тіл білімінде концепт ұғымы кең мағынада қолданылады және
тілдің семантикасын бейнелеуде немесе тілдің мағынасын айқындауда
концептілік құрылымға сүйенеді.
Сонымен, концепт пен ұғым ғылымда екі түрлі термин. Ұғым- логика мен
философия термині, ал концепт –математикалық логика, мәдениеттану,
когнитивтік тіл білімі термині. Концепт пен мағына біржақты ұғымдар емес.
Концепт дүние туралы тұрақты мәліметтер жинайды, ал сөз өз мағынасымен
концептінің бір элементін ғана танытады. Дегенмен концептіні анықтауда оны
танытып тұрған мағыналар мен сөйлемдерге, дискурсқа сүйенеміз. Концепт
объектінің семасы арқылы да танылады. Бірақ ол мазмұн- жадыда саналы түрде
автоматты сақталған форма. Концепт- сөзден туындайтын идеялардың санада
өнделіп, болжам ұсыну бірлігі. Концепт – бұл жалпы мағына емес, ол жалпы
түсінік. Концептіні барлық жағдайда бейне деп тани аламыз, себебі, ол бірде
бейне ретінде, бірде жалпы идея ретінде танылады. Дегенмен сөздің мағынасы
концепт қалыптастырушы материал ретінде қызмет атқарады. Сондықтан да
концепт терминіне түсінік беруде санадағы ментальді бейнелерден бұрын
сөздің мағынасы бірден тілге тиек болады. Концепт терминін анықтау сөз
мағынасының қалыптасуына үңілуден туындайды.
В. Виноградов зерттеулерінде сөз мағынасы ұғым белгілермен
сәйкестендіріліп, ақиқаттың үзігі формасында танылған. Г. В. Колшанский,
В. А. Серебренниковтердің зерттеулерінде де сөз мағынасын санадағы
мазмұнның бейнеленуімен таныту басым көрінеді. Демек сөз мағынасы санадағы
ұғымның мазмұнына қызмет етеді. Сөз мағынасын сана әрекеті арқылы танылатын
ойлау субстратының бір элементі деп тануға болады.
Тілдің семантикалық аспектісіеде танылатын сема – денотат ұғымы
когнитивтік аспектіде объектінің идеалды бейнесі, яғни танудың заттық
көрінісі ретінде ажыратылады. Демек тілдің семантикалық деңгейі ақиқат
дүние туралы санадағы түсінікпен сәйкес болуы әбден мүмкін.
(М. В. Никитиннің сызбасы бойынша)
С
С
тілдік санадағы
көрінісі көрінісі
семалық дүние
туралы
көрінісі
түсінік
Д
Д
Д
О
О
Бұл сызбадан таным механизмінің екі түрлі процесін (тілдік,
санадағы) байланыстырушы – тілдік таңбаның функционалды қызметін байқауға
болады. М. В. Никитин концепт терминіне: Таңба арқылы танылған ұғым,- деп
анықтама береді. Ғалым тілдің таңбалық сипатының санадағы қызметін айқындау
арқылы когнитивтік құрылымдағы ұғымның бейнелену модусын (түрін) ажыратады:
интенсионал, импликационал, логикалық ұғым, ұғым-бейне, ұғым-символ, ұғым-
стереотип, прототип, ұғымның эмотивті модусы. Концептіні тілдік мағынаның
мазмұны ретінде танып, ұғымдық компоненттер: денотат, десигнат, референт,
сигнификат, коннотат шеңберінде зерттеу концепт туралы алғашқы , тар
түсінік деп танылады. Концептіге осындай түсінік беру ұғымға семантикалық
және концептілік талдау нәтижесінде анықталды. Семантикалық талдау зат
немесе құбылыс атауының денотатық, сигнификаттық, коннотаттық және түрлі
семалық құрылымын түсіндіруді көздесе, концептілік талдау – бір таңба
аясына жинақталған белгілердің мазмұнын анықтауға бағытталады. Демек
лексемаға – мағына тән болса, концептіге - мазмұн тән.
Когнитивтік ғылым базасында, терең зерттеулердің нәтижесінде
концептінің санада ойлау әрекеті арқылы қалыптасып, психикалық ментальді
қабілеттер негізінде танылатыны айқындалды. Кең ұғымда концепт – санадағы
ментальді бірліктер мен психикалық ресурстар қызметі арқылы индивидтің
тәжірибесі мен білімін танытатын ақпараттық құрылым. Концепт ұғымына
берілген тұжырымдар мен зерттеулерді сараптау нәтижесі оның қалыптасуы мен
танылуының мынадай басты қағидаларын анықтауға негіз болды.
Концепт- санада қалыптасатын логикалық болмыс. (С.А. Аскольдов-
Алексеев, Чесноков, Е.С. Кубрякова). Концепт- бұл сөзбен оның ұғымы
арасындағы делдал. Ішкі сөйлеу барысында санада қалыптасқан ұғым бірден
сөзбен таңбалана алмайды. Сондықтан оның орнына мағына элементі ретінде
ойдағы алғашқы түсінік – ментальді сигналдар көмекке келеді. Бұл концепт
болып саналады. Концепт – зат не құбылыстардың өзара қарым-қатынасы
қалай, олар қалай топтастырылады, қалай категорияланады деген мәселелерді
айқындайтын ментальді репрезентация. Концепт- бұл өзінше бөлек бүтін
мазмұнға ие, әрі ұсақ ойларға бөлінбейтін ойлау бірлігі, яғни ішкі қабаттың
үстірт қарапайым көрінісі. Е.С. Кубрякова: Концептіні адам санасының және
ойының аспектілері ретінде сипатталады, -деп танылады.
Концепт- адамның өмірлік тәжірибесі мен ұлттық тәжірибедегі бейнелер
(таңбалар) жиынтығы. (Чубарян, Р.И. Павиленис, А.П. Бабушкин) Концепт-
ұқсас заттар мен құбылыстардың ұқсастық дәрежесі, олардың бойындағы
белгілері мен қасиеттеріне байланысты екі объектінің де ортақ белгісі
концепт қалыптастыруға негіз болды. Концепт -белгілеуге болатын таңбасы
бар ұжымдық сананың дискреттік бірлігі. Концепт- бұл белгілі бір сөзді
айқындайтын түсінік, білім, ассоциация шоғыры.
Концепт – ақиқат дүниенің мәдени бейнесі. Демек белгілі бір ұлттың не
адамның мәдени танымы сол дәуірдің мәдениетін айқындайды. А.Н. Арутюнова,
М.М. Копыленко, А.Н. Мороховский пікірінше, мағыналық аясы белгілі бір
мәдениеттің белгілерін білдіре алса, әрбір тірек сөз концепт бола алады.
Д.С. Лихачев концептосфера ұғымын концепт-1, концепт-2 топтарына сүйену
арқылы айқындайды. Концепт -1- алғашқы ментальді түсінік; концепт-2- рухани
мәдениетті танытатын тірек сөздер. Дегенмен қазіргі таңда тіл білімінде
концепт терминін анықтайтын үш бағыт қалыптасты:
Бірінші бағыт. (Ю.С. Степанов, Н. Телия) Концептіні мәдениеттаным
аспектісінде қарастырып, адамның ментальді дүниесіндегі мәлениеттің қайнар
көзі деп таниды. Концептіні танытуда тіл басты қызмет атқармайды, ол тек
мәдени концептілердің ең құнды бөлігін таңбалау үшін қажет,- деп түсінеді.
Екінші бағыт. (Н.Д. Арутюнова, Т. Булыгина, Н.Д. Шмелев) Концептіні
тану үшін оның мазмұнын ашатын негізгі құрал- тіл таңбасының семантикасын
анықтау керек. Демек бұл бағыт когнитивтік семантикаға сүйенеді.
Үшінші бағыт. (Д. Лихачев, Е. Кубрякова) Концепт тек сөз мағынасынан
туындап қана қоймайды, сөз мағыналарымен қатар адамзаттық, халақтық,
тұлғалық тәжірибелер мен аялық білімі, көрген, білген ақпараттары, танымдық
дүниесі арқылы қалыптасады. Яғни концепт- ақиқат дүние мен сол дүниені
таңбалайтын сөз аралығындағы көмекші делдал білімдер жиынтығы.
Бұл зерттеулер шығатын нақты тұжырым: концепт – бұл санадағы білім.
Ол ғылыми, мәдени, рухани, көркемдік танымда берілуі мүмкін немесе олардың
қосылып, ықшамдалған түрінде көрінуі мүмкін.
2.Аңшылық кәсібінің мәдениеттегі орны
Адамзат алғаш әлемде пайда болған кезде-ақ өзін қоршаған ортаға
үйлесе өмір сүруге талпынған. Күн көріс қарекетімен әуелден әртүрлі
табиғаттағы жабайы жеміс-жидекті теріп жей келе, аң-құс аулауға машықтана
бастады. Мұны дала мәдениетіндегі сақталып қалған көне жәдігерлер
дәлелдеуде. Әсіресе, тасқа қашалған аң-құс аулаудағы бейнелер соның
айғағы іспетті.
Аңшылық- адамзаттың ең көне және ең алғашқы күнкөріс қарекетінің бірі
болғанымен, уақыт өте келе кәсіпке ұласып, орта ғасырдың соңына дейін
шаруашылықтың бір түріне айналды. Тарихи даму барысында табиғат ананың
қорының, дәлірек айтсақ, аң-құс фаунасының қатарының сиреуі, адамзат
баласының санының күрт өсіп, экологиялық апаттың қылаң беруі мен
технократтың өркениеттің кең қанат жаюы аңщылықты тежеуге мәжбүрледі. Әрі
діни фактордың күшеюі, адамдардың ақыл-парасатының арта түсуі, өркениетті
қоғам элеметтірінің дамуы табиғатқа деген қамқорлықты аттырды. Сондықтан аң-
құстарды жөн-жосықсыз, шектен тыс аулауға, құртуға шек қойыла басталды.
Әсіресе, адамдардың санасындағы мифтік түсініктері мен байырғы
дүниетанымындағы табиғат ананы қастерлеу оның аң-құсын, әсіресе қазақтар
Құдайдың малы, қоңыр аң деп қастерлеген бұғы, қарақұйрық, тауешкі,
құлжа қатарлы аңдарды және киелі құстарды шектен тыс аулауға, жөн-жозықсыз
қыруға жол берілмеді.
Осы кезден аң аулаудың көптеген тәсілдерінің бірі алға шықты, ал
қайсыбірі екінші қатарға ысырылды. Аңшылық тәсілдерінің аңды қыран құспен
алу, құмай тазымен аулау, ату қаруларымен (садақ, мылтықпен), түрлі жабдық-
саймандармен (тұзақ, абақ, шаншу, қақпан, атқы), әр алуан тәсілдермен (құм
қақпан, орға жығу, қысаңға қамап, сойылмен үру) аулау деген негізгі түрлері
бар.
Осылайша табиғи табиғи тәсілдермен аң аулаудың өрісі тарылып, оның
кейбір түрі, айталық құсбегілік пен тазы баптау кәсіптен гөрі, өнер
сипатына ие болды. Ұлы Мұхтар Әуезов айтқандай: Аңшылықтың үміт, қуанышы
көп. Ыстық оттай қызулы минуты көп, мағыналы өмір. Аңшылықта кісіні ақын
күйіне жеткізетін сезім күйі көп. Бұл - салқындап кеткен кәрі ақылдың өмірі
емес, сүйген ғашығыңды сағынып келіп, күліп-ойнап өткізген күндіз-түніндей
ыстық сезім өмір. Өйткені бір минуттың ішінде қуанатын да, жүдететін де
сәттерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz