Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-катынасын ұйымдастырудағы психологиялық тренингтердің ролі

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ

МНИСТРЛІГІ

Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық университеті

Психология және әлеуметтік педагогика кафедрасы

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ

ҚАРЫМ-КАТЫНАСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ

ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТРЕНИНГТЕРДІҢ РОЛІ

050503-психология

Оындаған: ППФ, психология мамандығының 4курс студенті Қазақбекова Қ. З Ғылыми жетекшілер:Психология ғылымының докторы, профессор: Каримова Р. Б Аға оқытушы: Тукебаева С. А

Кафедра меңгерушісі: психология ғылымының докторы, профессор: Каримова Р. Б

АЛМАТЫ2008

МАЗМҮНЫ
КІРІСПЕ 3-6

1 бөлім МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ
КАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ

1. 1 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасының
психологиялық негіздері . . 7-15

1. 2 Әлеуметтік-психологиялық тренингтердің түрлері, оны қолдану
ерекшеліктері 16-22

1. 3 5-6 жастағы балаларға қарым-қатынас тренингін ұйымдастыру . 23-38

2 бөлім МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ
ҚАРЫМ-КАТЫНАСЫН ЗЕРТТЕУ

2. 1 5-6 жастағы балалардың қарым-қатынасын

зерттеу әдістері 39-45

2. 2 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасын
зерттеу нәтижелері . 45-52

2. 3 Мектеп жасына дейінгі балалармен ұйымдастырылған тренингтерге

Талдама . 52-67

ҚОРЫТЫНДЫ . . 68-70

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 71-74

ҚОСЫМШАЛАР

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі. Әлеуметтік-экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде, оқу тәрбие жүмысының жаңару заманында ағарту саласының мектеп жасына дейінгі тәрбиелеу, білім беру буынында шешуін күткен келелі мәселелер тұр. Атап айтқанда, ол балалардың жеке басын дамыту, психикалық дамуын, даралық ерекшеліктерін, ішкі потенциалын анықтап, жан-жақты зерттеу негізінде оқу-тәрбие жұмысын балалардың жақын арадағы даму аймағына бағыттау. Ал балалар тәрбиесіне, дамуына мектеп жасына дейінгі кездің ықпалы аса зор екені белгілі.

Мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесі, оқуы және дамуы жайлы теория мен тәжірибе қарым-қатынас мәселесінде киылысады. Ал баланың психикалық қасиеттерін, танымдық үрдістерін, және психикалық қалып-кейіптерін тұтас қамтитын, балалар психикасы-ның дамуындағы басты көрсеткіш әрі фактор болатын, әмбебап ерекшелік - балалардың қарым-қатынас саласы.

Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі қарым-қатынастың балалардың жеке тұлға ретінде дамуында алатын орнына, рөліне және қарым-қатынастың даму ерекшелігін анықтауға арналған зерттеулер ғылыми қорда аз емес. Аталмыш кеңістікте А. В. Запорожец /1/, Д. Б. Эльконин /2/, Л. И. Божович /3/, Х. Т. Шерьязданова /4/ және т. б. ғылыми зерттеулері кеңінен таралған. Қарым-қатынас негізінде балалардың барлық жеке басының қасиеттері дамып, психикалық кейіптері қалыптасады. Сонымен қатар карым-қатынас балалардың танымдық үрдістерінің жетілуін қамтамасыз ететін бірден-бір фактор және жағдай болады. Ал балалардың өзін-өзі дамытып, жетілдіруі, реттей алуы, олай болса, өзіндік бағаның дұрыс болуын қамтамасыз ететін де балалардың ересектермен және басқа балалармен жасайтын өзара әрекеттестігі, өзара қатынасы және өзара ақпарат алмасуында болады. Ғылымдағы балалар қарым-қатынасының мәнділігі әркімге -психологтарға, педагогтарға, ата-аналарға аян, және ол әртүрлі балалардың әлеуметтенуіне қатысты зерттеулерден белгілі болғанымен, балалар қарым-қатынасында шешілмеген мәселелер жеткілікті.

Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі балалардың қарым-қатынас
генезисіндегі негізгі заңдылықтар ашылған. Алайда, балалардың жеке
басының қалыптасу заңдылықтары өз халқының тарихына,
экономикасына, мәдениетіне тікелей байланысты болып келеді.
Осыған орай қазіргі кезең жағдайында ұлттық құндылықтарды
балалар тәрбиесі мен дамуында пайдалану белсенділігі артып, ұлттық
мәдениеттің өзекті педагогикалық, психологиялық мәселелерін шешу,
оны дамыту жолдарына деген қызығушылық арта түсуде.

(Қ. Жарықбаев /5/, Ә. Алдамұратов /6/, т. б. ) .

Соңғы 30-40 жыл ішінде қарым-катынас механизмдерін дамытудың белсенді, жедел әдісі-тренингтер ұйымдастырылып, қолданылуда. Олар топтық жұмысқа негізделіп, тиімділігі дәлелденген (Л. А. Петровская /8/, Н. И. Хрящева /9/, Т. А. Яценко /10/, А. Г. Ковалев /11/т. б)

Әлеуметтік-психологиялық тренингтердің әр түрі - сензитивті, оқытып-жаттықтырушы, өнер-би, арт (сурет) тренингтердің - мектеп жасына дейінгі балаларға тигізетін психологиялық әсері әлі де болса кеңейтіле зерттелмеген. Ал қазақ балаларымен жүргізілетін тренингтер ерекшеліктері осы күнге дейін назардан тыс калып отыр. Осыларды ескере отырып біздің зерттеу жұмысымыз 5-6 жастағы қазақ балаларының қарым-қатынасын тренингтік әдістермен жетілдіру жолдарын қамтиды. Сонымен диплом жұмысымыздың тақырыбы: «Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасын ұйымдастырудағы психологиялық тренингтердің ролі» деп аталады.

Зерттеу мақсаты - мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасын жетілдіретін тренингті ұйымдастыру.

Зерттеу объектісі - мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-

қатынасын жетілдіру үрдісі.

Зерттеу пәні - мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасын жетілдіру үшін қазақ тілінде тренингтік сабақтарды қолдану мүмкіндіктері.

Зерттеу болжамы - мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-
қатынасын жетілдіру, қазақтың ұлттық ойындарын, мәдени,
әдептілік құндылықтарын қамтитын арнайы құрастырылған

тренингтік сабақтарды ұйымдастырумен байланысты болуы мүмкін.

Зерттеу міндеттері:

1. Мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық дамуындағы
қарым-қатынас мәселелерінің теориялық негіздерін қарастыру.

2. Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасын
жетілдірудегі қазақтың ұлттық ойындарының, мәдени және
әдептілік құндылықтарының мүмкіндіктерін анықтау.

Балалардың карым-катынас жасау ерекшеліктерін жетілдіретін тренингтік сабақтарды модификациялау және оларды ұйымдастыру-дың тиімді жолдары мен әдістерін айқындау.
Мектепке даярлық топтарының оқу-тәрбие үрдісіне тренингтік сабақтарды енгізу және оның апробациясы.

Зерттеу әдістері. Эксперимент барысында балалардың қарым-қатынас саласын зерттеуге арналған Г. А. Урунтаева, Т. А. Репина /18/, Х. Т. Шерьязданова /4/, т. б. әдістемелері, эксперттік баға, бақылау, байқау әдістері қолданылды. Эксперименттен алынған нәтижелерге статистикалық өңдеу әдістері қолданылып, мәнділігі анықталды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі. Мектеп жасына дейінгі балаларда тренингтік сабақтардың психологиялық әсерін ашу арқылы қазақ балаларының қарым-қатынасын жетілдіру ерекшеліктерін анықтаудан көрінеді. Баланың қарым-қатынас сферасындағы ұлттық құндылықтардың әлеуметтік мәнін, тренингтің тиімділігінің әдістемелік негізін тағайындаумен анықталады.

Зерттеудің практикалық мәнділігі. Зерттеу нәтижелерін мектеп жасына дейінгі балалардың жеке басының дұрыс жетілуіне, қарым-қатынас жасау тиімділігін арттыруға қатысты жұмыстарды пайдала-нуға мүмкіндік беруінен көрінеді. Алынған нәтижелер мектеп жасына дейінгі мекемелерде психологиялық қызмет, көмек көрсету жүйесінде пайдалануға жарамды, сонымен қатар мектеп жасына дейінгі мамандарды дайындау салаларында да пайдалы.

Зерттеу нысаны. Алматы қаласының Ілияс Жансүгіров атындағы №130 мектебінің мектепке даярлық топтарында жүргізілді.

Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан тұрады. Пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымша соңында берілді.

1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1. 1 Мектеп жасына дейінгі балалардың карым-қатынасының педагогикалық-психологиялық негіздері

Сонымен карым-катынас деп - екі (немесе одан да көп) адамның қарымтынастарын жасап, реттеуі мен ортақ нәтиже алуды мақсат етіп, келісім мен бірлестікке бағытталған өзара әрекеттерін айтамыз. Олай болса, біз зерттеуімізде карым-қатынастың мазмұнды жағына, іс-әрекет жүйесіндегі қарым-қатынастың орнына, 5-6 жастағы балалардың психикалық дамуының қарым-қатынас байланысын анықтауға, балалардың қарым-қатынас қажеттілігі мен мотивтерін анықгауға баса назар аудардық. А. Н. Леонтьев /23/ іс-әрекеттің қай түрін болмасын қарым-қатынаспен қабаттас болады деп түсіндіреді. Ол іс-әрекетті қарым-қатынастың қажетті шарты ретінде қарастырады. А. Н. Леонтьевтің қарым-қатынасты іс-әрекеттің өзгеше түрі деп талдау концепциясы, Б. Г. Ананьевтің [26], А. А. Бодалевтің [27] коммуникативтік әрекет жайлы ілімдер біздің зерттеуіміздің әдіснамалық негізі болды.

Ал отандық ғалым С. М. Жақыпов [7] бүтіндей оку-тәрбие үрдісінің тиімділігін анықтайтын факторлардың бірі және оқытушы мен окушының арасындағы өзара әрекеттестік деп бірлескен диалогтық танымдық іс-әрекетті (совместно-диалогическое познавательное деятельность) тиімділік критериі деп көрсетеді. Мұнда өзара әрекеттестік, қарым-қатынас мәселесі шешілгенде танымдық іс-әрекетті қалыптастыру үрдісіне жетекшілік жасау мүмкіндігі пайда болатындығы дәлелденеді.

Б. Г. Ананьев, А. А. Бодалев концепциялары қарым-қатынаста "субъекг - субъект" жазықгығында қарастыруды негіздейді, басқаша айтқанда оку-тәрбие үрдісіндегі ұйымдастырылатын қарым-қатынас тең позициялы түрде жүргізу басты мәселе болады. Осы тұрғыда қарым-қатынасты жетілдірудің өзі баланы коммуникативті қарым-қатынастың субъектісі ретінде карау, тану, дамыту кажет болады.

Қарым-қатынас мәселесін талдауда оның құрылымдық компоненттерін анықтап алу зерттеуге арқау болатынын білдік. Бұл мәселені 1977ж. В. В. Давыдов /14/ көтергенді. Г. М. Андреева, П. Яноушек /28/ зерттеулерінде қарым-қатынас мақсат-бағдарлы, индивидтердің бір-бірін қабылдай алуы, түсіне алуы, өзара бірлесіп іс-әрекет жасауы және ақтарат алмасу үрдісі деп қарастырылады.

Қарым-қатынасты зерттеуде ең алдымен оның құрылымдық компоненттерін анықтау қажет. Осыған орай зерттеу барысында Г. М. Андрееваның /32/ қарым-қатынастың құрылымын талдау нәтижесіне жүгіндік. Ол қарым-қатынасты бір-бірімен өзара байланысты 3 жағынан қарастырады: коммуникативтілік, интерактивтілік және перцептивтілік. Коммуникативті жағы мәлімет беру-алмасу мәселесімен аныкталады; интеракгивті жақтың мәні қарым-қатынас жасаушы жұптастардың өзара әрекеттестігінде болады, ал перцептивті компонент - адамдардың бірін бірі қабылдауы, өзара түсінушіліктері. Ғалым бұлай жіктеп, бөлудің шартты ғана екендігін, қарым-қатынас үрдісінде оның 3 жағы да көрінетіндігін дәлелдейді. Біздің зерттеу де осы позицияны арқалана отырып, балалардың ересектермен, басқа балалармен қарым-қатынас жасауын зерттеуде коммуникация, интеракция және перцепция ерекшеліктерін дамытуды алға қойды. Бұл контексте қарым-қатынастың теориялық негізіне іс-әрекеттің кұрылымы жайлы түсінікті қабылдаймыз. Біз балалардың қарым-қатынасын коммуникативті іс-әрекет деп қарастыратын А. Н. Леонтьев /15/, М. И. Лисина /17/ концепцияларына сүйенеміз. Сонда қарым-қатынастың құрылымын анықтайтын коммуникация, интеракция және перцепция коммуникативті іс-әрекет деп қарастырылады.

Әдебиеттерде қарым-қатынастың пәні, карым-қатынасты жүзеге асыруды қажетсіну, қарым-қатынас құрудағы мотивтер, қарым-қатынас әрекеті, міндеттері, құралдары мен нәтижесі де қарым-катынас элементтері ретінде қарастырылады. Біз олардың әрқайсысын жекелей айқындадык.

Әдебиеттерге талдау жасай отырып қарым-қатынас механизмдерін қарым-қатынастың тиімділігін анықтайтын, өзара түсінікті сипаттайтын күрделі психологиялық құрылым деп түсінеміз. Осы орайда В. С. Агеев /48/, ААБодалев /27/ сынды ғалымдар топ ішіндегі және өзара қарым-қатынастың механизмдерін көрсетіп, оларға эмпатия, идентификация, децентрация, рефлексия, стереотипизация, каузалды атрибуция, ореол эффектісін жатқызады.

Қарым-қатынас компоненттерінің дамуы, өзгерісі нәтижесінде интегралды, тұтас кұрылым пайда болады. Ол коммуникативті іс-әрекеттің даму деңгейін анықтайды. АВ. Запорожец, М. И. Лисина /1/ бұл ерекше құрылымдарды "қарым-қатынас онтогенезінің сатылары", "қарым-қатынас формалары" деп атаған. Біздің зерттеуде осы тұжырымдарға сүйенеміз.

Ал М. И. Бобнева /49/ қарым-қатынас барысында жеке адамның ішкі жан-дүниесі қалыптасатындығын қарым-қатынас формаларын зерттеу арқылы көз жеткізген. Көп ретте қарым-қатынас жайлы қарастырғанда "қарым-қатынас стилі" деген ұғым да анықталынады, "қарым-қатынас стилі" деп адамдардың байланыс жасау тактикасын, не болмаса позициясын айтады (Х. Т. Шерьязданова, Т. Н. Суркова) /24/.

А. Б. Добрович /55/ қарым-қатынас бірлескен іс-әрекетті реттейтін, таным мен сананы қалыптастырудың құралы болады деп анықтайды да, қарым-қатынастың конвенционалды, қарапайым, манипуляциялық, стандартты, іскерлік, ойын рухани деңгейлерін бөліп көрсетеді.

Қарым-қатынастың топтық жағдайдағы әлеуметтік психологиялық эффектілерін, механизмдерін талдау мақсатымен В. С. Агеев /48/ теориялық және эмпирикалық зерттеу жүргізген. Алайда қарым-қатынастың этникалық жақтарын зерттеу теория мен тәжірибеде әлі де болса жеткіліксіз деңгейде. Ал қазақ балаларының қарым-катынас саласын жетілдіру ұлттық құндылық негізінде, әлеуметтік ортаға, статусқа байланысты зерттеулер әлі күнге дейін жоқ десек, қателеспеген болар едік. Осы орайда біздің зерттеуіміз қарым-қатынас тренингі арқылы оны қалыптастыру ерекшеліктеріне арналып отыр.

Қарым-қатынастың бұл аспектісі, кезіндегі кеңес психологтары - Л. С. Выготский /12/, А. Н. Леонтьев /23/, Д. Б. Эльконин /2/, Б. Ф. Ломов /54/, А. В. Петровский/37/, Г. М. Андреева /32/, А. А. Бодалев /27/ және т. б. еңбектеріне негіз болды.

Біздің зерттеулер үшін айрықша маңызды жайт, ол жоғарыдағы қарым-қатынас детерминттілігін (себептілігін), яғни адам психикасын дұрыс қалыптастыру, дамуды психикалық дұрыс қалыптастыру, дамуды психикалық коррекциялау және реабилитациялау міндеттерін шешуде қарым-қатынастың әрі құралы, әрі мақсаты болып табылатындығы. Осы бағыттың негізінде Э. Фромм, Г. С. Салливен, Ж. Лакан, К. Р. Роджерс, АГ. Маслоу, Р. Мэй, С. М. Джорард /50/ концепциялары, әсіресе оның психокоррекциялық және психотерапиялық жақтары дамып отыр.

5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас сферасы, екі жазықтықты қамтиды: 1) балалардың ата-анасымен, тәрбиеші-педагогтармен және басқа ересекгермен қарым-қатынас жасауы, 2) балалардың басқа балалармен өз қатарластарымен, өзінен кіші және ересектеу балалармен қарым-қатынас жасауы.

Бұл аспектілер негізіндегі зерттеуді ең алғаш рет 1945-1952 жылдары Дж. Боулби, Рене Спитц, Анна Фрейд /50/ жүргізген. Олар баланың анасымен қарым-катынас жасауындағы кемшіліктер баланың психикалық және физикалық дамуына кедергі болатындығын көрсеткен. 5-6 жастағы баланың анасымен контакт дефицитінен баланың мінез-құлқындағы агрессивтіліктің, девианттылық, делинквенттіліктің және селқос енжарлықтың жоталануы болмай қоймайтындығын дәлелдеген. Н. М. Щелованов, Н. М. Аксарина /56/ балалармен қарым-қатынас, контакт жасау мәселесін бірінші орынға қоя отырып тәрбиелеудің ғылыми негізін жасаған. "Қарым-қатынас дефициті" деген ұғымды балалар мен ересек адам арасындағы байланысты сипаттау үшін ең алғаш Н. М. Щелованов пен Н. М. Аксаринаның /56/ қолданғандығынан да, бұл мәселенің әр кезеңде көкейтесті болғандығын байқаймыз.

М. И. Лисина /17/ және оның шәкірттері бұл форманы жағдайдан тыс жеке бастық (внеситуативно-личностная) деп атаған. Бұл форма бойынша 5-6 жастағы балалардың коммуникативті іс-әрекетінде қарым-қатынастың жеке бастың мотиві жетекші болады. Ересек адамды балалар тұтастай, барлық қасиеттерімен, білімі, біліктілігі, әлеуметтік рөлімен, статусымен және адамгершілік-моральдік жағымен "үлкен" дос деп қабылдайды. 5-6 жастағы балалардың қарым-катынастағы зейіні затқа емес, әлеуметтік ортасына, яғни басқа "адамдар әлеміне" аса шоғырланатыңдығы эмпирикалық жолмен анықталған (Е. О. Смирнова /45/) .

Міне, сондықтан, дәл осы кезеңде балалардың қарым-қатынасын жетілдіру өте тиімді болады деп санаймыз. Себебі балалар ересек адамдармен қарым-қатынас құруға психологиялық даяр болса, онда психологиялық әсер ету, яғни дамыту, коррекциялау мүмкіндіктері де зор болмақ. Бұл кезде балалар ересек адамның мейірімді қатысымен ғана қанағаттанбай, олармен өзара түсінісу мен эмпатияға ұмтылады.

А. Г. Рузская /40/ еңбектеріңде 5-6 жастағы балалардың ересек адамдармен қарым-қатынас жасауға ұмтылуы моральдік-адамгершілік құндылықтарын меңгеруге негіз болатындығы көрсетіледі.

Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасы таңдамалық сипатта және қарым-қатынасты қажетсінуімен байланыста болатыны Х. Т. Шерьязданова /4/ эксперименттерінде тіркелген. Сонымен қатар ғалым балалардың ересек адамдармен қарым-қатынасы балалардың сыртқы дүниеге, ортаға мәдени қатысын, дүние танымының қалыптасуын қамтамасыз ететінін дәлелдейді.

Д. Б. Годовикова /57/ балабақша мен балалар үйінде тәрбиеленушілердің, танымдық белсенділігіндегі айырмашылықтың себебі ересек адамдармен қарым-қатынас құруға байланысты болатынын анықтаған. Егер қарым-қатынасты коммуникативтік іс-әрекет деп қарастырсақ онда тіл осы іс-әрекетті жүзеге асыратын құрал болады. Сондықтан балалар тілінің даму ерекшеліктерін анықтау да біздің жұмысымыздың бір аспектісі. Кезінде А. В. Запорожец /1/ тілдің балалардың мінез-құлық, жүріс-тұрысын реттейтін әсерін көрсеткен. Психологиялық әдебиеттерде талдауда мектеп жасына дейін тілдің дамуы үш сатыдан өтетіні белгілі. Біздің зерттеу жағдайымызда 5-6 жастағы балалардың тілі вербалды қарым-қатынастың даму сатысына сәйкес келеді. А. В. Запорожец /1/ балалардың сөйлеу белсенділігі тек ересек адамдардың қарым-қатнасымен анықталатындығын көрсетеді.

В. С. Мухина /16/ қарым-қатынас стилін педагогтың балаларға әлеуметтік психологиялық әсер етуінің дара типологиялық ерекшелігі деп анықтайды.

Әдебиеттерге талдау жасағанда педагогтық қарым-қатынас стилінде коммуникациялық тәсіл, қатынас сипаты, даралық, балалар ерекшелігі, әлеуметтік-адамгершілік құндылыктар, әлеуметтік рөлі мен статус көрінеді.

Әрбір қарым-қатынас стилі де педагогтың балаларға әсер етуін байқатады. Педагогтың қарым-қатынасындағы авторитарлық стиль педагогтың позициясымен сипатталады. Онда педагогтың балалардан бағынуды талап етуі, не іс-әрекетті күшпен орындатуы, жазалау тәсілдерін қолдануы, балалар инициативасын табан асты етуі, балалар мүмкіншілігінен тыс жетістікке үміттенуіне әсер ету, тәрбиелеу тәсіліне айналады. Мұндай жағдайда балалардың өз мінез-құлқын, жүріс-тұрысын реттей алмауы, қорқыныш-үрейлі күй кешуі, кез-келген іс-әрекетке қызығушылық, ниет, мотивтің болмайтындығы талай зерттеулерде белгілі болған. Педагогикалық қарым-қатынастың демократиялық стилі педагог пен балалардың бірдей белсенді позициясын қамтамасыз етеді. Педагог балалардың жағымды эмоцияларды қажетсінуі мен өзінің ішкі мүмкіндіктерін шығаруға жағдай жасайды. Мейірім, достық негіздегі дара стиль арқылы балалардың өз-өзіне сенімді болуын, адамгершілік құндылықтарды қалыптастыруы, дамытуы мүмкін болады. Мұнда педагог сендіру және иландыру тәсілдерін пайдаланып қарым-қатынас құрады.

Х. Т. Шерьязданованың /24/ зерттеу жүмыстарында мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық үрдістері - зейін қасиеттеріне, ес сапасына, ойлау түрлеріне, педагогикалық қарым-қатынас стилінің әсері талданады.

5-6 жастағы балалардың әлеуметтік ортасы ересектермен қоса басқа балаларды, қатарластарын қамтиды. Ал, айтылған жастағы балалардың өз қатарластарымен байланыс жасауында өзіндік ерешеліктері болатынын Я. Л. Коломинский /34/ көрсеткен.

Т. В. Антонова /42/ ересек адамның қызметте, жанұяда және таныс-бейтаныс адамдармен қарым-қатынасты тиімді құра алуы мектепке дейінгі кездегі басқа балалармен жасаған қарым-қатынастың тиімділігімен анықталатынын тұжырымдаған. Ол бала басқа балалармен қарым-қатынас барысында өз құқын қорғауға, ашулана алуға жаттығады деген.

Е. О. Смирнова /45/ балалардың тек қатарластарымен ғана тең қарым-катынас кұра алатындығын, ересектермен емес, басқа балалармен карым-қатынас жасау "горизонталь жазықтықта" өмір сүруге жағдай жасайтынын көрсеткен.

Н. М. Юсупова /53/ зерттеулерінде 5-6 жастағы балалардың өз қатарластарымен қарым-қатынас құруда белсенділік көрсетпейтіндігі сипатталады.

Бұл жағдайды зерттеуші балалардың, біріншіден, ойын ойнау дағдыларының, біліктіліктерінің жетілмеуі, екіншіден, коммуникативтік мотивтердің болмауынан деп түсіндіреді.

Балалардың қарым-қатынасын зерттеуге арналған әдістемелер
негізінен байқауға, әңгімелесуге, сауал-сұракқа, вербалды тестік
әдістерге сандық, сапалық жағынан бағалауға, эксперттік бағалауға
негізделген. Мұнда балалардың жас ерекшелігіне, тәжірибесіне
байланысты диагностикалық жұмыстар табиғи жағдайда өтуі жөн
болады. Осы орайда техникалық құралдар - аудио, видео, жазба, таспа,
аппаратураларын - қолдану аса тиімді (Л. А. Петровская /8/) . Бұл
зерттеу сенімділігмен дәлдігін арттырады. Біз
қазіргі балалар қарым-қатынасын анықтауға арналған әдістемелерді
толық (саны жағынан) қолданса ғана балалардың коммуникативті іс-
әрекетін диагностау дәлдікке ие болады деп ұйғарамыз. Алайда,
барлық қарым-қатынас компоненттерін зерттеуге арналған әдіс-
тәсілдерді толық қолданудың қандайда болсын уақыт шеңберіне
симайтындығы даусыз. Ал, екінші жағынан, әрбір бала белгілі бір
әлеуметтік ортаның ықпалында болады. Сол ортаның құндылықгарын
өзінің жеке басына "сіңіреді", бұл жағдай балалар қарым-
қатынасының локалды әлеуметтік этикетпен, ритуалмен, құндылық
есебіндегі мінез-құлық, жүріс-тұрыс стандарттарымен әрленіп, өзіндік
әлеуметтік таңбасы болатындығы белгілі. Әсіресе ұлттық өзіндік
сананың интенсивті дамуына барынша жағдай жасалынып жатқан
қазіргі қоғамда қарым-қатынас субъектілерін ұлттық

ерекшеліктерінен, салт-санасынан бөліп алып, "тексіз", "ұлтсыз" пенде күйінде қарауды, зерттеуді заттың футлярын ғана қызықтаумен салыстырар едік.

Сонымен қатар мектеп жасына дейінгі балалармен жүргізілетін диагностикалық жұмыстың коррекциялық, дамытушы әсері де оған параллель болу керек деп санаймыз.