Кәмелет жасқа толмағандардың қылмыстық жауаптылығы және жазалаудың теориялық мәселелері
КІРІСПЕ
КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІГІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
7
1.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігінің ерекшеліктері
7
1.2 Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауапкершіліктен босату 12
КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
17
2.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының түсінігі, оның жалпы сипаттамасы және динамикасы
17
2.2 Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жеке тұлғалық ерекшеліктері
20
2.3 Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының себептері және олармен күресу шаларалары
31
КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫ ЖАЗАЛАУ ТҮСІНІГІ МЕН МӘНІ
36
3.1 Қылмыстық жауаптылықтың және жазаның түсінігі, кәмелетке толмағандарды жазалаудың мәні
36
3.2 Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жазаның мақсаттары мен қағидалары
40
3.3 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалардың түрлері 43
3.4 Кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасыньщ жас және .психологиялық ерекшеліктері және олардың жаза тағайындаудағы орны
46
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ 58
КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІГІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
7
1.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігінің ерекшеліктері
7
1.2 Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауапкершіліктен босату 12
КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
17
2.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының түсінігі, оның жалпы сипаттамасы және динамикасы
17
2.2 Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жеке тұлғалық ерекшеліктері
20
2.3 Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының себептері және олармен күресу шаларалары
31
КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫ ЖАЗАЛАУ ТҮСІНІГІ МЕН МӘНІ
36
3.1 Қылмыстық жауаптылықтың және жазаның түсінігі, кәмелетке толмағандарды жазалаудың мәні
36
3.2 Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жазаның мақсаттары мен қағидалары
40
3.3 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалардың түрлері 43
3.4 Кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасыньщ жас және .психологиялық ерекшеліктері және олардың жаза тағайындаудағы орны
46
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ 58
Зерттеудің өзектілігі: Тәуелсіз Қазақстан Республикасының саяси, экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан даму, өркендеу процесі берік орын алды. Елімізде жылма-жыл алға өрлеушілік, дүниежүзілік деңгейге көтерілуге қадам басқандық айқын көрініс беруде. Тәуелсіздік алғаннан бері көптеген реформалар жүзеге асты. Мемлекетімізде екі мәрте 1993 жылы және 1995 жылы Конституция қабылданды [1.67]. Мемлекетіміздің құқықтық негізі берік орнады. Осы аз уақыт ішінде Қазақстан Республикасында көптеген кодекстер – қылмыстық, қылмыстық атқару, азаматтық, азаматтық іс жүргізу, әкімшілік және т.б. қабылданды. Осындай заңдылық нормалардың қабылдануы құқық бұзушылықтың алдын алуға және қылмысты құбылыстармен пәрменді күрес жүргізуге құқықтық негіз жасап берді. Мемлекетімізде орын алып жатқан осындай оңды жетістіктерімізбен бірге қоғамның одан әрі серпінді дамуына кедергі келтіріп жатқан теріс құбылыстар да бар. Сондай қоғамға жат құбылыстардың бірі - қылмыстылық болып табылады. Қылмыстық көрсеткіші де жылма-жыл өсуде. Қылмыстылықпен күресуде мемлекет көптеген ұйымдастырушылық шараларын іске қосуда. Қазақстан Республикасының Президенті 2003 жылы 10-шы қыркүйекте қылмыспен қарсы күрес мәселелері бойынша Республикалық кеңесте сөйлеген сөзінде қылмыспен күрес ортақ іске үлес қосқандық деп атап көрсетіп, осы істі жүзеге асырудың нақты он түрлі жолын қадап айтты [2.89]. Бұл міндеттерді жүзеге асыруда мемлекеттік өкімет және басқару органдарының қызметін одан әрі жетілдіруді, елімізде құқықтық мемлекет құру ісінде сапалы заңдарды қабылдауды өрістету, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауда мемлекеттік билік органдарын әділеттілік, заңдылық, жариялылық, ізгілік принциптерін басшылыққа алған мінсіз қызметі өте қажет.
«Біз бүгінгі кезеңнің міндеттерінен өзге біздің ұрпақтың келер ұрпақтар алдында орасан зор жауапкершілік жүгін арқалайтынын: әкелер мен аналардың, аталар мен әжелердің өз балалары мен немерелері алдындадағы жауапкершілігін күнделікті есте ұстауға тиіспіз.
Біз өз балаларымыз бен немерелерімізді сонау алыс болашақта, олар біздің жасымызға жеткен кезде қандай күйде көргіміз келеді?
Олар әл-ауқатты өмір сүре ме, тоғайған, дендері сау әрі білімді білікті бола ма?
Олар жақсы әрі азат қоғамда өмір сүре ме?
Олар өз қауіпсіздігі мен балаларының қауіпсіздігі үшін алаңсыз бола алар ма, көшелермен емін еркін жүріп, өз дүние-мүлкі үшін қауіптенбес болар ма?
Біз оларға қуатты мемлекет пен өзіміздің жақын және алыс көршілерімізбен достық қарым қатынасымызды мұра етіп қалдыра аламыз ба?
Біз осынау қарапайым, бірақ маңызды сұрақтарға бүгіннің өзінде жауап беруге тиіспіз» [3.90].
«Біз бүгінгі кезеңнің міндеттерінен өзге біздің ұрпақтың келер ұрпақтар алдында орасан зор жауапкершілік жүгін арқалайтынын: әкелер мен аналардың, аталар мен әжелердің өз балалары мен немерелері алдындадағы жауапкершілігін күнделікті есте ұстауға тиіспіз.
Біз өз балаларымыз бен немерелерімізді сонау алыс болашақта, олар біздің жасымызға жеткен кезде қандай күйде көргіміз келеді?
Олар әл-ауқатты өмір сүре ме, тоғайған, дендері сау әрі білімді білікті бола ма?
Олар жақсы әрі азат қоғамда өмір сүре ме?
Олар өз қауіпсіздігі мен балаларының қауіпсіздігі үшін алаңсыз бола алар ма, көшелермен емін еркін жүріп, өз дүние-мүлкі үшін қауіптенбес болар ма?
Біз оларға қуатты мемлекет пен өзіміздің жақын және алыс көршілерімізбен достық қарым қатынасымызды мұра етіп қалдыра аламыз ба?
Біз осынау қарапайым, бірақ маңызды сұрақтарға бүгіннің өзінде жауап беруге тиіспіз» [3.90].
1.1991 жылдың 16 желтоқсанындағы "Казақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заңы. Казакстан Республикасының зандар жинағы.- Алматы, 1992, 71 б.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы.- Алматы, Жеті жарғы, 1995, 17 б.
3. Баймаханов М,Т. Проблема этатизма и ориентация па преимущественное использование правовых ценностей. Журнал "Правовая реформа в Казахстане".- 1999, N3,8.с.
4. Лунеев В.В. Преступность XX века.- М., 1997, 98.с.
5. "Казахстан — 2030". Проблемы совершенствования деятельности правоохранительных органов. -Алматы, 1999, 56с
6. МауленовГ.С. Основные характеристики преступности в Республике Казахстан.- Алматы, 1999, .60.с.
7. Н.Ә. Назарбаев. Ғасырлар тоғысында.-Алматы, 1996,145 б
8. Каиржанов Е.И Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. — Алматы, 1998,149.с.
9. Нурлан Абдиров. Концептуальные проблемы борьбы с наркотизмом в Республики Казахстан.- Алматы. 1999, 251.с.
10. Толеубекова Б.Х. Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан.- Алматы, 1998,147.с.
11. Познышев С.В. Основныс начала науки уголовного права. М, 1907.52.с.
12. Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений.- Алматы, 1990, 91.с.
13. МамытовА. Советтік қылмыстық право. -Алматы, 1971. 129 б.
14.Жунисов Б.Ж. Проблемы уголовно-исполнительной политики.- Алматы, 1995, 9.с.
15. Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний по законодательству Республики Казахстан.- Алматы, 1999, 22.с.
16.Шаргородский М.Д. Курс советского уголовного права. Л., 1970, 33.с.
17.НАБеляев. Цели наказания и средств их достижения. Л„ 1963,27. с.
18. Б.С.Никифоров. Наказание и его цели //Советское госуд-во и нраво 1981, N9, 67.с.
19. Е.И.Каиржанов. Уголовное право Республики Казахстан.- Алматы, 1998, 185.с.
20 Е.Алауханов, С.М.Рахметов. Жаза.- Алматы, 1999,12 б
21.Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару кодексі.- Алматы, 1998, 7 б
22. Б.Ж.Жунисов. Көрсетілген еңбектің 9 б
23. Наумов А.В. Российское Уголовное право. Общая часть, Москва, 1997, 365.с.
24. Е.Алауханов, С.М.Рахметов. Жаза. -Алматы, 1999,15 б
25. Рогов В.А. История уголовного права, террора и репрессий в русском гос-ве XV- XVII вв. М., 1995,368.с.
26 Е.И.Кайыржанов. -Алматы,Қылмыстық құқық Жалпы бөлім 153 б.
27 С.В.Полубинская. Цели уголовного наказания. М., Наука. 1990, 48.с.
28. Казақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумыныц "Қылмыстық жаза тағайындаған көзде соттардыц зандылықты сақтауы туралы" 30 сәуір 1999 жылғы N1 каулысы. //Егемен Қазақстан. 21 мамыр 1999 ж.
29. Нарикбаев М.С. Уголовная ответственності. несовершеннолетних. Журнал "Правовая инициатива", 1998, N1, 12.с.
30 Бегалиев К.А. Предупреждение бөзнадзорности п правонарушенийнесовершеннолетних.- Алма-Ата, 1980,198.с.
31.Кригер Г.А. Место принципа советского уголовного права в системе принципов права. // сов. гос-во и право. 1981, -N2 0. 102.с.
32.Уголовный Закон: Опыт теоретического моделирования. М., 1987,16.с.
33. Васильев М.А. О правовых идеях, принципах. //сои гос-во и право. -1975, N3.15.с.
34. Явич Л.С. Право развитого социалистическот общества, Сущность и принципы. 1978,149.с.
35.Уголовный Закон: Опыг теоретического моделировании.М„ 1987,16.с.
36.Кругликов Л.Л. Уголовно правовые средства обеспечения справедливости наказания. — Ярославль. 1986, - 16.с.
37.Осипов П.Н. Теоретические основы построения и применение уголовно-правовых санкции. — Ленинград, 1976,98.с.
38.Я.М. Брайнин. Принципы применения наказания в советском уголовном праве // научные записки Киевского ун-та. — 1953, т. 12 вып 12. с, 51.
39. Курс советского уголовного права. Общая часть. Ленинград, 1970, т. 2. с. 321.
40. Осипов П.П. келтірілген еңбектің 101, 105 б
41. Дуюнов В.К. Дополнительные наказания по советскому уголовному праву // лекция для студентов ВЮЗИ. — М., 1957, 6.с.
42.М.М.Бабаев. Индивидуализация наказания несовершенно-летних. — М., 1968, — З.с.
43.Уголовное право Украинской ССР на современном этапе: Часть Общая, Киев. 1985, 343.с.
44. Н.Дулатбеков. Адам өміріне қарсы бағытталған қылмыстарға жазаны жеке даралау. Диссертациялық жұмыс.- Алматы., 1993, 86 б.
45.Кругликов Л.Л. Келтірілген еңбектің 8 б
46.Поленов Г.Ф., Поленова Н.Г. О принципе индивидуализации наказания // известия АН КазССР; Серия общественных наук. 1980, N1, 66-67.с.
47. Судакова Р.Н. Индивидуализация ответственности и наказания принцип советской уголовной полигики. // известия АН Каз ССР: Серия общественных наук. 1981, — N3. — 72-78с.
48. Курляндский В.И. Уголовная ответственность и меры общественного воздействия. — М., 1965, 90.с.
49.Шаргородский М.Д. Наказание его цели и эффективность. — Ленинград, 1973,32.с.
50. Курс советского уголовного право: Общая часть. Ленинград, 1970, т. 2. 193.с.
51. Гальперин И.М. Наказания: Социальные функции, практика применения. М., 1983, с. 206, Никифоров В.С. Наказание и его цели // сов. гос-во и право. 1981. N9. с, 64-65; Марцева А.И. Специальноепредупреждение преступлений. Омск— 1977, с.
52. 52.Барон Э.Д., В.Розенберг. Необходимость целесообразного и экономного назначения меры наказания. Юрьев. — 1917, 12.с.
53. Барон Э.Д., В.Розенберг. Көрсетілген еңбектің 13 б
54. Барон Э.Д., В.Розенбург. Көрсетілген еңбектің 16 б
55. Карпец И.И. Индивидуализация наказания. — М., 1961,10.с.
56. Кузнецова Н.Ф., Куринов БА Огягчающие и смягчающие обстоя-ва, учитываемые при определении меры наказания. //
Применениенаказанияпосоветскомууголовномуправу. М., 1958, 92.с.
57. Брайнин Я.М. Уголовный закон и его применение. — М., 1976, с. 198; Загородников Н.И. Принципы советского социалистического лрава. // Сов. гос-во и право. 1966, N5,73.с.
58. Баймурзин Г. Прикосновенность к преступлению. — Алма-Ата, 1968, 162с.
59. Чечель Г.И. Смягчающие ответственность обстоя-ва и их значение в индивидуализации наказания, — Саратов, 1978, - 13.с.
60. Похмелкин В.В. Социалистическая слраведливость и уголовная ответственность. — Красноярск, 1990, —150.с.
61. Бартновская Г.Б, Индивидуализация наказания как одно из средств обеспечения его эффективности. // преступность и ее предупреждение. - Ленинград, 1971, - 141.с.
62. Ребане И. 06 индивидуализации наказания судом по совет-му уголовному праву // Ученые записи Тартуского унив-та. 0 вопросах борьбы с преступностью. N 1978, -вып. 447,4.с.
63.Ребане И. Келтірілген еңбектің 5 б
64. Камхадзе К.А. Индивидуализация наказания за неосторожные преступления: Автореф. дисс... канд. юрид. наук. М„ 1984, 5.с.
65. Мамытов АИ. Советгік қылмыстық праю. -Алматы, 1971, 156 6.
66. Ағыбаев АН. Кьшмыстық құкьіқ Жалпы бөлім. 1998, 218-219 6.
67. Агыбаев А.Н. Қылмыстық құқық.Жалпы бөлім.Көрсетілген еңбектің 220 б.
68. Е.Алауханов., С.Рахметов. Жаза, Алматы, 1999, 145 б.
69. Қ.Жарыкбаев. Психология. Алматы, 1993, 55-56 б.
70. Дагель П. С. Учение о личности преступника в советском уголовном праве. Владивосток, 1970, 61-70.с.
71. Пашюв И.П. Шығармаларының толық жинағы., 3 том 2 кітабы. 103 б
72.Жуковская В.И, Беседа о воспитании. Минск, 1968, 5-8.с.
73. Е.И.Каиржанов., АЧукморова. Борьба с вовлечением несовершеннолетних в преступную еятельность.Алматы , 1998, 7.с.
74. Асеев В.Г. Мотивация поведения и формирование личности. М., Мысль, 1976, 119.с.
75. Ишанбай Каракүлов. Қырык сұрақ. Алматы, 1983, 48 6.
76.Краковский А.П. О подростах. М., Педагогика, 1970; 56.с.
77.Петрунек В.П., Таран Л.Н. Возраст тревог (заметки
врачей-психоневрологов) М., "Знание", 1973, 7.с.
78.КржовскийАП.Оподростках.М.,"Педагогика", 1970, 76.с.
79.Краковский А.П. Көрсетілген еңбектің 214 б
80.Миньковский Г.М. Проблемы судебной психологии. . Төзисы докладов и сообщений на 1 съөзде общества психологов ІСССР. Тбилиси, 1971, 31.с.
81.Катусов А. Не потерять поколение. // Комсомольская .правда, 14.04.89. 79.с.
82. Бабаев М.М. Индивидуализация наказания інесовершеннолетних. М., Юрид. лит., 1968,15.с.
83. Вопросы методики изучения и предупреждения .преступлений. М., Госполитиздат, 1962, 53.с.
84. В.Н. Кудрявцев. Генөзис преступления. Опыт Криминологического моделирования. Москва, 1998, 3.с.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы.- Алматы, Жеті жарғы, 1995, 17 б.
3. Баймаханов М,Т. Проблема этатизма и ориентация па преимущественное использование правовых ценностей. Журнал "Правовая реформа в Казахстане".- 1999, N3,8.с.
4. Лунеев В.В. Преступность XX века.- М., 1997, 98.с.
5. "Казахстан — 2030". Проблемы совершенствования деятельности правоохранительных органов. -Алматы, 1999, 56с
6. МауленовГ.С. Основные характеристики преступности в Республике Казахстан.- Алматы, 1999, .60.с.
7. Н.Ә. Назарбаев. Ғасырлар тоғысында.-Алматы, 1996,145 б
8. Каиржанов Е.И Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. — Алматы, 1998,149.с.
9. Нурлан Абдиров. Концептуальные проблемы борьбы с наркотизмом в Республики Казахстан.- Алматы. 1999, 251.с.
10. Толеубекова Б.Х. Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан.- Алматы, 1998,147.с.
11. Познышев С.В. Основныс начала науки уголовного права. М, 1907.52.с.
12. Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений.- Алматы, 1990, 91.с.
13. МамытовА. Советтік қылмыстық право. -Алматы, 1971. 129 б.
14.Жунисов Б.Ж. Проблемы уголовно-исполнительной политики.- Алматы, 1995, 9.с.
15. Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний по законодательству Республики Казахстан.- Алматы, 1999, 22.с.
16.Шаргородский М.Д. Курс советского уголовного права. Л., 1970, 33.с.
17.НАБеляев. Цели наказания и средств их достижения. Л„ 1963,27. с.
18. Б.С.Никифоров. Наказание и его цели //Советское госуд-во и нраво 1981, N9, 67.с.
19. Е.И.Каиржанов. Уголовное право Республики Казахстан.- Алматы, 1998, 185.с.
20 Е.Алауханов, С.М.Рахметов. Жаза.- Алматы, 1999,12 б
21.Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару кодексі.- Алматы, 1998, 7 б
22. Б.Ж.Жунисов. Көрсетілген еңбектің 9 б
23. Наумов А.В. Российское Уголовное право. Общая часть, Москва, 1997, 365.с.
24. Е.Алауханов, С.М.Рахметов. Жаза. -Алматы, 1999,15 б
25. Рогов В.А. История уголовного права, террора и репрессий в русском гос-ве XV- XVII вв. М., 1995,368.с.
26 Е.И.Кайыржанов. -Алматы,Қылмыстық құқық Жалпы бөлім 153 б.
27 С.В.Полубинская. Цели уголовного наказания. М., Наука. 1990, 48.с.
28. Казақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумыныц "Қылмыстық жаза тағайындаған көзде соттардыц зандылықты сақтауы туралы" 30 сәуір 1999 жылғы N1 каулысы. //Егемен Қазақстан. 21 мамыр 1999 ж.
29. Нарикбаев М.С. Уголовная ответственності. несовершеннолетних. Журнал "Правовая инициатива", 1998, N1, 12.с.
30 Бегалиев К.А. Предупреждение бөзнадзорности п правонарушенийнесовершеннолетних.- Алма-Ата, 1980,198.с.
31.Кригер Г.А. Место принципа советского уголовного права в системе принципов права. // сов. гос-во и право. 1981, -N2 0. 102.с.
32.Уголовный Закон: Опыт теоретического моделирования. М., 1987,16.с.
33. Васильев М.А. О правовых идеях, принципах. //сои гос-во и право. -1975, N3.15.с.
34. Явич Л.С. Право развитого социалистическот общества, Сущность и принципы. 1978,149.с.
35.Уголовный Закон: Опыг теоретического моделировании.М„ 1987,16.с.
36.Кругликов Л.Л. Уголовно правовые средства обеспечения справедливости наказания. — Ярославль. 1986, - 16.с.
37.Осипов П.Н. Теоретические основы построения и применение уголовно-правовых санкции. — Ленинград, 1976,98.с.
38.Я.М. Брайнин. Принципы применения наказания в советском уголовном праве // научные записки Киевского ун-та. — 1953, т. 12 вып 12. с, 51.
39. Курс советского уголовного права. Общая часть. Ленинград, 1970, т. 2. с. 321.
40. Осипов П.П. келтірілген еңбектің 101, 105 б
41. Дуюнов В.К. Дополнительные наказания по советскому уголовному праву // лекция для студентов ВЮЗИ. — М., 1957, 6.с.
42.М.М.Бабаев. Индивидуализация наказания несовершенно-летних. — М., 1968, — З.с.
43.Уголовное право Украинской ССР на современном этапе: Часть Общая, Киев. 1985, 343.с.
44. Н.Дулатбеков. Адам өміріне қарсы бағытталған қылмыстарға жазаны жеке даралау. Диссертациялық жұмыс.- Алматы., 1993, 86 б.
45.Кругликов Л.Л. Келтірілген еңбектің 8 б
46.Поленов Г.Ф., Поленова Н.Г. О принципе индивидуализации наказания // известия АН КазССР; Серия общественных наук. 1980, N1, 66-67.с.
47. Судакова Р.Н. Индивидуализация ответственности и наказания принцип советской уголовной полигики. // известия АН Каз ССР: Серия общественных наук. 1981, — N3. — 72-78с.
48. Курляндский В.И. Уголовная ответственность и меры общественного воздействия. — М., 1965, 90.с.
49.Шаргородский М.Д. Наказание его цели и эффективность. — Ленинград, 1973,32.с.
50. Курс советского уголовного право: Общая часть. Ленинград, 1970, т. 2. 193.с.
51. Гальперин И.М. Наказания: Социальные функции, практика применения. М., 1983, с. 206, Никифоров В.С. Наказание и его цели // сов. гос-во и право. 1981. N9. с, 64-65; Марцева А.И. Специальноепредупреждение преступлений. Омск— 1977, с.
52. 52.Барон Э.Д., В.Розенберг. Необходимость целесообразного и экономного назначения меры наказания. Юрьев. — 1917, 12.с.
53. Барон Э.Д., В.Розенберг. Көрсетілген еңбектің 13 б
54. Барон Э.Д., В.Розенбург. Көрсетілген еңбектің 16 б
55. Карпец И.И. Индивидуализация наказания. — М., 1961,10.с.
56. Кузнецова Н.Ф., Куринов БА Огягчающие и смягчающие обстоя-ва, учитываемые при определении меры наказания. //
Применениенаказанияпосоветскомууголовномуправу. М., 1958, 92.с.
57. Брайнин Я.М. Уголовный закон и его применение. — М., 1976, с. 198; Загородников Н.И. Принципы советского социалистического лрава. // Сов. гос-во и право. 1966, N5,73.с.
58. Баймурзин Г. Прикосновенность к преступлению. — Алма-Ата, 1968, 162с.
59. Чечель Г.И. Смягчающие ответственность обстоя-ва и их значение в индивидуализации наказания, — Саратов, 1978, - 13.с.
60. Похмелкин В.В. Социалистическая слраведливость и уголовная ответственность. — Красноярск, 1990, —150.с.
61. Бартновская Г.Б, Индивидуализация наказания как одно из средств обеспечения его эффективности. // преступность и ее предупреждение. - Ленинград, 1971, - 141.с.
62. Ребане И. 06 индивидуализации наказания судом по совет-му уголовному праву // Ученые записи Тартуского унив-та. 0 вопросах борьбы с преступностью. N 1978, -вып. 447,4.с.
63.Ребане И. Келтірілген еңбектің 5 б
64. Камхадзе К.А. Индивидуализация наказания за неосторожные преступления: Автореф. дисс... канд. юрид. наук. М„ 1984, 5.с.
65. Мамытов АИ. Советгік қылмыстық праю. -Алматы, 1971, 156 6.
66. Ағыбаев АН. Кьшмыстық құкьіқ Жалпы бөлім. 1998, 218-219 6.
67. Агыбаев А.Н. Қылмыстық құқық.Жалпы бөлім.Көрсетілген еңбектің 220 б.
68. Е.Алауханов., С.Рахметов. Жаза, Алматы, 1999, 145 б.
69. Қ.Жарыкбаев. Психология. Алматы, 1993, 55-56 б.
70. Дагель П. С. Учение о личности преступника в советском уголовном праве. Владивосток, 1970, 61-70.с.
71. Пашюв И.П. Шығармаларының толық жинағы., 3 том 2 кітабы. 103 б
72.Жуковская В.И, Беседа о воспитании. Минск, 1968, 5-8.с.
73. Е.И.Каиржанов., АЧукморова. Борьба с вовлечением несовершеннолетних в преступную еятельность.Алматы , 1998, 7.с.
74. Асеев В.Г. Мотивация поведения и формирование личности. М., Мысль, 1976, 119.с.
75. Ишанбай Каракүлов. Қырык сұрақ. Алматы, 1983, 48 6.
76.Краковский А.П. О подростах. М., Педагогика, 1970; 56.с.
77.Петрунек В.П., Таран Л.Н. Возраст тревог (заметки
врачей-психоневрологов) М., "Знание", 1973, 7.с.
78.КржовскийАП.Оподростках.М.,"Педагогика", 1970, 76.с.
79.Краковский А.П. Көрсетілген еңбектің 214 б
80.Миньковский Г.М. Проблемы судебной психологии. . Төзисы докладов и сообщений на 1 съөзде общества психологов ІСССР. Тбилиси, 1971, 31.с.
81.Катусов А. Не потерять поколение. // Комсомольская .правда, 14.04.89. 79.с.
82. Бабаев М.М. Индивидуализация наказания інесовершеннолетних. М., Юрид. лит., 1968,15.с.
83. Вопросы методики изучения и предупреждения .преступлений. М., Госполитиздат, 1962, 53.с.
84. В.Н. Кудрявцев. Генөзис преступления. Опыт Криминологического моделирования. Москва, 1998, 3.с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
Қылмыстық құқық және криминология кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Кәмелет жасқа толмағандардың қылмыстық жауаптылығы және жазалаудың
теориялық мәселелері.
Орындаған 4 курс студенті Шобдырова
Г.Н.
Ғылыми жетекші:
з.ғ.к., аға оқытушы
Бисенова М.Қ.
Норма бақылаушы:
аға оқытушы :з.ғ.к.
Байсалов А.Ж.
Кафедра меңгерушісі, з.ғ.д., проф. Джансараева
Р.Е.
рұқсатымен қорғауға жіберілді
____________2010 ж.
Алматы, 2010 ж.
Реферат
Дипломдық жұмыстың тақырыбы:
Кәмелет жасқа толмағандардың қылмыстық жауаптылығы және жазалаудың
теориялық мәселелері.
Көлемі: 65 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 84
Дипломдық жұмыстың құрылысы: Жұмыс кіріспе, негізгі бөлім,
қорытынды бөлім және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Жұмыстың
жалпы сипаттамасы: Диплом жұмысының кіріспесінде жұмыстың өзектілігі,
мақсаты мен міндеттері, дерек көздері айтылған.
Негізгі бөлімінде Кәмелетке толмағандардардың қылмыстық жауаптылығы
және оларды жазалау мәселелерін қарастырған.
Қылмыстық құқық теориясында кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығы және криминологиялық талдаулар жүргізілген. Сонымен
қатар кәмелетке толмағандардың жас ерекшеліктеріне қарай жаза
қолдануды зерттеген.
Жұмыстың қорытынды бөлімінде аталмыш тақырыптың даму бағыттары мен
зерттелу жолдары айтылады.
Зерттеу нысаны: Қылмыстық жауаптылығы және жазалаудың теориялық және
практикалық мәселелеріне қатысты қылмыстық құқықтық зерттеу.
Зерттеу материалдары ретінде Қазақстан Республиксының Жоғарғы Сотының
қаулылары, сот шешімдері.
Глоссарий
Қылмыс - Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 9 бабында
көрсетілгендей, жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті
әрекет.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы - қылмыс жасаған
кезге қарай жасы он төртке толған, бірақ он сегізге толмаған адамдар
Жаза - соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу
шарасы.
Кәмелетке толмаған адамға жаза тағайындау - Қылмыстық кодексте
көзделген мән жайлардан басқа, оның өмірі мен тәрбиесінің жағдайлары,
психикалық даму деңгейі, жеке басының өзге де ерекшеліктері
ескеріледі.
Кәмелетке толмағандарды жазадан босату бірінші рет орташа
ауырлықтағы қылмыс жасаған және оны қылмыстық жауаптылыққа тартпай ақ
түзеуге болады деп белгіленсе, сот оны жауаптылықтан босатуы мүмкін.
Қылмысқа қатысу - Екі немесе одан да көп адамның қылмыс жасауға
қасақана бірлесіп қатысуы.
Заттай (материалдық) көмектесу - белгілі бір белсенді іс-әрекеттер құрал
беру, кедергілерді жою, қылмыс істеуге пайдаланылатын құралдар мен аспаптар
беру аркыны жүзеге асырылады.
Интеллектуалдық көмектесу - орындаушының қылмыс істеуге деген шешімін,
жігерін нығайтуға байланысты болады. Интеллектуалдық көмектесуге қылмысты
істеуге кеңестерімен, нұсқауларымен ақыл беру,
МАЗМҰНЫ
3
КІРІСПЕ
1 КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІГІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
7
1.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігінің
ерекшеліктері 7
1.2 Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауапкершіліктен босату 12
2 КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
17
2.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының түсінігі, оның жалпы
сипаттамасы және динамикасы 17
2.2 Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жеке тұлғалық ерекшеліктері
20
2.3 Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының себептері және олармен
күресу шаларалары 31
3 КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫ ЖАЗАЛАУ ТҮСІНІГІ МЕН МӘНІ
36
3.1 Қылмыстық жауаптылықтың және жазаның түсінігі, кәмелетке
толмағандарды жазалаудың мәні 36
3.2 Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жазаның мақсаттары мен
қағидалары 40
3.3 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалардың түрлері 43
3.4 Кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасыньщ жас және -психологиялық
ерекшеліктері және олардың жаза тағайындаудағы орны
46
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ 58
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Тәуелсіз Қазақстан Республикасының саяси,
экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан даму, өркендеу процесі берік орын
алды. Елімізде жылма-жыл алға өрлеушілік, дүниежүзілік деңгейге көтерілуге
қадам басқандық айқын көрініс беруде. Тәуелсіздік алғаннан бері көптеген
реформалар жүзеге асты. Мемлекетімізде екі мәрте 1993 жылы және 1995 жылы
Конституция қабылданды [1.67]. Мемлекетіміздің құқықтық негізі берік
орнады. Осы аз уақыт ішінде Қазақстан Республикасында көптеген кодекстер –
қылмыстық, қылмыстық атқару, азаматтық, азаматтық іс жүргізу, әкімшілік
және т.б. қабылданды. Осындай заңдылық нормалардың қабылдануы құқық
бұзушылықтың алдын алуға және қылмысты құбылыстармен пәрменді күрес
жүргізуге құқықтық негіз жасап берді. Мемлекетімізде орын алып жатқан
осындай оңды жетістіктерімізбен бірге қоғамның одан әрі серпінді дамуына
кедергі келтіріп жатқан теріс құбылыстар да бар. Сондай қоғамға жат
құбылыстардың бірі - қылмыстылық болып табылады. Қылмыстық көрсеткіші де
жылма-жыл өсуде. Қылмыстылықпен күресуде мемлекет көптеген ұйымдастырушылық
шараларын іске қосуда. Қазақстан Республикасының Президенті 2003 жылы 10-шы
қыркүйекте қылмыспен қарсы күрес мәселелері бойынша Республикалық кеңесте
сөйлеген сөзінде қылмыспен күрес ортақ іске үлес қосқандық деп атап
көрсетіп, осы істі жүзеге асырудың нақты он түрлі жолын қадап айтты [2.89].
Бұл міндеттерді жүзеге асыруда мемлекеттік өкімет және басқару органдарының
қызметін одан әрі жетілдіруді, елімізде құқықтық мемлекет құру ісінде
сапалы заңдарды қабылдауды өрістету, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғауда мемлекеттік билік органдарын әділеттілік, заңдылық,
жариялылық, ізгілік принциптерін басшылыққа алған мінсіз қызметі өте қажет.
Біз бүгінгі кезеңнің міндеттерінен өзге біздің ұрпақтың келер ұрпақтар
алдында орасан зор жауапкершілік жүгін арқалайтынын: әкелер мен аналардың,
аталар мен әжелердің өз балалары мен немерелері алдындадағы жауапкершілігін
күнделікті есте ұстауға тиіспіз.
Біз өз балаларымыз бен немерелерімізді сонау алыс болашақта, олар біздің
жасымызға жеткен кезде қандай күйде көргіміз келеді?
Олар әл-ауқатты өмір сүре ме, тоғайған, дендері сау әрі білімді білікті
бола ма?
Олар жақсы әрі азат қоғамда өмір сүре ме?
Олар өз қауіпсіздігі мен балаларының қауіпсіздігі үшін алаңсыз бола алар
ма, көшелермен емін еркін жүріп, өз дүние-мүлкі үшін қауіптенбес болар ма?
Біз оларға қуатты мемлекет пен өзіміздің жақын және алыс көршілерімізбен
достық қарым қатынасымызды мұра етіп қалдыра аламыз ба?
Біз осынау қарапайым, бірақ маңызды сұрақтарға бүгіннің өзінде жауап
беруге тиіспіз [3.90].
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы мәселесі әрқашанда, қандай қиын
қыстау заман болмасын кез келген халықты алаңдататын мәселе. Оның себебі
бүгінгі жасөспірімдер елдің, ұлттың ертеңгі болашағы болып
табылатындығында.
Бірақ бұл проблема қандай маңызды болмасын, ол әлі де жеткілікті
деңгейде зерттелген жоқ. Әрине, біздің елімізде осы бағытта арнаулы
зерттеулер жүргізілмеген десек, ол шындыққа сыймас. Бұл саладағы аз да
болса монографиялар мен ғылыми еңбектерден құр алақан емеспіз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Өткенге шолу жасайтын болсақ, жасы
кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстылықпен күрес жүргізудің әртүрлі
проблемалары бұрыңғы Кеңес Одағы тұсында З.А. Астемировтың, Е.В.
Болдыревтың, М.И. Блумның, К.Е. Игошевтың, А.Н. Игнатовтың, Е.Л.
Коневскийдің, Н.А. Ключинскаяның, Г.М. Миньковскийдің, Н.И.Трофимовтың,
А.К. Шедринаның, Е.А.Харшактың және тағы да басқа ғалымдардың еңбектерінде
баяндалған болатын.
Ал Қазақстандық материалдарға сәйкес Н.М. Әбдіровтың , Н.А. Әлімовтың,
Т.К. Әкімжановтың, К.А. Бегалиевтің, С.Х. Жадыбаевтың, Е.Ғ. Жәкішевтың,
Е.І. Қайыржановтың, К.К. Кусниденовтың, Ғ.С. Мауленовтың, М.С.
Нарикбаевтың, Г.Р. Рустемованың, Ш.Т. Тайбакованың, И.А. Умановтың, С.Ш.
Шапинованың, Ж.Б. Шаяхметованың, А.С. Чокмурованың, Ж.Т. Өтеновтың, Н.
Дулатбековтың, Р.М. Шаймерденұлының, Д. Бұғыбайқызының және тағы да басқа
ғалымдардың еңбектерін айтуға болады.
Еліміздегі қылмыстардың жалпы санының өсуі жағдайында кәмелетке
толмағандардың қылмыстылығы да көбейіп бара жатыр. 1998-2007 жылдар
арасында ол мынадай көрсеткіштерді аңғартады: (2003ж.), 15656 (2004ж.),
13724 (2005ж.), 9027 (2006ж.), 7435 (2007ж.).
Республика бойынша жалпы алғанда кәмелетке жасы толмағандардың
қылмыстарының үлес салмағы 1961-1981 жылдар аралығында, яғни 20 жылда
шамамен 9 % құраған болса, ол көрсеткіш соңғы 11 жыл ішінде (1988 -1998) 14
% жақындап отыр. Жасы 18 ге толмаған адамдардың саны еліміздегі жалпы адам
санының 33 % құрайтын болса, аталған көрсеткіш деңгейінің қаншалықты зор
екендігін байқау қиын емес.
Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жасаған қылмыстары арасында тонау,
қарақшылық, қасақана кісі өлтіру, денсаулыққа зиян келтіру, зорлау секілді
қылмыстар кең тараған, ұрлық және бұзақылық қылмыстарының 75-80 % кәмелетке
толмағандардың үлесінде.
Криминологтардың көптеген зерттеулері кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығы бұл негізінен топтық қылмыс екендігін дәлелдеп отыр.
Еліміздегі кәмелетке толмағандардың топтасып қылмыс жасау деңгейі
алаңдатарлық деңгейде екендігі статистикалық мәліметтер көрсетуде.
Атап айтсақ, Қазақстан Республикасы бойынша жасы кәмелетке
толмағандардың топтасып жасаған қылмыстарының жалпы саны соңғы 11 жылда
мына көрсеткіш түрінде, 2005 ж. – 3740, 2006 ж. - 3799, 2007 ж. – 3991.
Көріп отырғанымыздай кәмелтке толмағандардың топтасып қылмыс жасауынының
деңгейі 11 жыл ішінде екі есе өскен.
Жасөсіпірімдердің арасында рецидивист қылмыскерлердің саны соңғы бес
жылда 42.7 % өскен.
Заң бұзушылықтың алдын алу проблемасымен, соның ішінде құқықтық білімді
насихаттау жолымен де, кеңестік дәуірде жеткілікті түрде белсенді
айналысқандығы белгілі, ал қазіргі кезде бұрынғы ішкі істер министрі
К.Сулейменов көрсеткендей: мемлекеттің тоталитарлы партиялық - әкімшілік
фундаментіне арқа сүйенген қылмыстардың алдын алудың біртұтас жүйесі
жойылған соң, бұл проблемамен ешкім айналысып жатқан жоқ. Кәмелетке
толмағандар жасайтын қылмыстар арасында аса ауыр қылмыстардың және
пайдакүнемдік, зорлықпен ұштасқан қылмыстардың саны басым. Сондай ақ осы
қылмыстарда тағылықтың, қатыгездіктің орын алуы сирек емес. Қылмыстардың
басым көпшілігі ортақ қатысу нысанында әсіресе топпен жасалады бұл құбылыс
та жасөспірімдердің психологиясына тән. Әрбір үшінші қылмысты кәмелетке
толмағандар үлкендермен бірігіп жасайды.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының жоғарыда аталып кеткен тән
белгілері заң шығарушыны кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігін
аса мұқияттылықпен регламентациялау қажеттілігіне итермеледі, қабылдануға
тиісті нормалар қылмыстық жауапкершілік пен жазалаудың жалпы ережелерінен
кей жағдайларда өзгеше болуы қажеттілігі туды. Заңдылықпен кәмелетке
толмағандар үшін жаза түрлері, жазаның жекелеген түрлерін тағайындау,
оларды жаза мен қылмыстық жауапкершіліктен босату, сондай ақ ескіру
мерзімін санау және соттылықты жоюдың ерекше жағдайларын белгілеу қажет
болды.
Бұл мәселелер 1998 жылы күшіне енген Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің құрамына кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігің
атты бөлімді кіргізу арқылы шешілген. Бұл бөлімнің нормаларының мазмұны
Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінің ережелерінен өзгешелеу құрастырылған,
ерекшелену себебі олардың қылмыс субьектісінің жас ерекшелігімен ғана
түсіндіріледі және олар жауапкершілікпен жазаны жеңілдетуге бағытталған.
Кәмелетке толмағандар туралы дербес бөлімнің Қазақстан заңдылығында
пайда болуы бірінші рет. Қазақ ССР Қылмыстық кодексінде кәмелетке
толмағандардыің қылмыстық жауапкершілігіне көзқарас жеткілікті түрде
ізгілік тұрғыда болса да, осы тақырып бойынша нормалар жалпы бөлімнің әр
түрлі баптарында шашырап жүйеленбеген еді. Сол себепті қылмыстық заңда
кәмлетке толмағандарға арналған арнайы бөлімінің пайда болуы бұл еліміздің
қылмыстық заңының жоғары даму деңгейін көрсетіп отыр.
Әрине кәмелетке толмағандардың қылмыстарына қарсы күресуде қылмыстық
құқықтық шаралар негізгі болып табылмайды. Кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығының өсуіне қоғамның қарқынды түрде әлеуметтік бөлінуі, халықтың
басым көпшілігінің өмір сүру деңгейінің күрт төмен түсіп кетуі, жанұялық
қатынастардың өзгеруі, жасөспірімдерге деген қатыгездіктің жоғарылауы
жағдайында болып жатқанын ескермеуге болмайды. Осындай жағдайда маңыздылығы
бойынша бірінші орындарда әлеуметтік, экономикалық және тәрбиелік алдын алу
шаралары болуы жалпыға ақиқат заңдылық.
Сол себепті кәмелетке толмағандарға қатысты жаза қолдануға қатысты М.С.
Нарикбаевтің қылмыстық жаза бірқатар тәрбиелік шаралар қолданылып, олар
нәтижесіз болмағаннан кейін ғана қолдануы керек деген көзқарасы дұрыс .
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: Жоғарыдағыларды ескере отырып бітіру
жұмысын жазуда мен алдыма бірнеше мақсат қойдым, олар төмендегідей:
Олардың бірінішісі – Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмаған
қылмыскерлердің қылмыстылығының деңгейін анықтау.
Екіншісі – кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жауапкершілігінің, оларға
жаза тағайындаудың ерекшеліктерін анықтау және осы мәселенің даулы
жақтарын көрсету.
Үшіншісі – еліміздегі кәмелетке толмаған қылмыскерлердің
қылмыстылығының криминологиялық сипаттамасын беру.
Төртіншісі – Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің қылмыстылығының
себептері мен онымен күресу шараларын анықтау.
Қорғауға ұсынылатын тұжырым: . Кәмелетке жасы толмағандар арасында
қылмыстың саралану барысында болатын кейбір міселелердің алдын алу.
Құқық қорғау органдарының қызметкерлері мен криминалист-ғалымдар алдына
қылмыстың алдын алу. Кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі комиссияның
істеген келелі істерінің тиімділігіне баға беру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: : Дипломдық жұмыс өз
құрылымы бойынша алдына қойған мақсаты мен міндеттеріне сай
келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІГІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Кәмелетке толмағандардың жауапкершілігінің ерекшеліктері.
Қолданылып жүрген қылмыстық заң кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауапкершілгі туралы арнайы тарауды бірінші рет кіргізіп отыр. Ізгілік
қағидасына негізделген осындай тәжірибе қазіргі заманда әлемде қолданылып
БҰҰ мақұлдаған қылмыстық заңдылыққа сәйкес келеді.
Арнайы бөлімнің кіргізілуі қылмыстық құқық және қылмыстық іс жүргізу
құқығының нормаларын да сәйкестендіреді. Қазақстан Республикасының іс
жүргізу кодексінде Кәмелетке толмағандардың істері бойынша іс жүргізуң
атты тараудың бар екендігі және бұл тарауға кәмелетке толмағандарға қатысты
барлық іс жүргізу әрекеттері жинақталғандығы белгілі. 1998 жылы күшіне
енген Қылмыстық Кодекстің кәмелетке толмағандардың тұлғасын айқындағаны да
жаңалық.
Қылмыстық кодекстің 78 бабының 1 бөліміне сәйкес кәмелетке толмағандар
деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бірақ он сегізге
толмаған адамдар танылады. Ресейдің, Автрияның, Германияның, Жапонияның
қылмыстық заңдарында да осылай көрсетілген. Кәмелетке толмағандардың
қылмыстық жауаптылығы Францияның қылмыстық кодексінде – 13, Нидерланд,
Португалия елдерінде – 12, Жаңа Зелландияда – 10, Ирландия құқығында – 7
жас деп көрсеткен. Он төрт жастан төменгілерді қалай атау керектігін
қылмыстық заң көрсетпеген, тек сегіз жасқа толмаған балаларға ғана біз жас
балаларң терминін қолданыла аламыз, бұл туралы заңда нақты сілтеме болмаса
да жас балалар терминін біз ҚК (72 бап, 1 бөлім) сүйеніп нақты айта аламыз.
18 жасқа толғандар сәйкесінше кәмелетке толмағандар [4].
Қылмыстық кодекске кәмелетке толмағандар жайлы жаңа тарауды кіргізу,
ересектер үшін қолданылатын нормаларды кәмелетке толмағандарға қолдануға
кедергі жасамайды. Мысалға жазаны қылмыстар мен үкімдер жиынтығы бойынша
тағайындау, бас бостандығынан айырудың ең төменгі мерзімдері және т.б.
Бұрын сонды біздің заңдылыққа белгісіз жаңалық ол сот және тергеу
органдарына қылмыстық жауаптылық жасына жеткен, бірақ психикасының
бұзылуына байланысты емес, психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан
кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау кезінде өзінің іс
әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін
толық көлемінде түсіне алмаған кәмелетке толмаған адамдарды қылмыстық
жауапкершілікке тартпау құқығы болып отыр (15 бап, 3 бөлім).
Заңға бұл маңызды ережені кіргізу арқылы, көп жылғы, шектелген есі
дұрыстық жайлы теориялық даулар шешімін тапқан сияқты. Қабылданған заң
кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының алдын алу жұмысындағы жаңа
стратегиялық бағытты қайта жандандырып отыр, яғни алдымен тәрбиелеу, емдеу,
әлеуметтік қамсыздандыру және содан кейін ғана қылмыстық жазалау. Тарихқа
үңілсек осындай бағыт 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейінгі Ресейде
қабылданған заңдарда болған.
Кәмелетке толмағандардың жауапкершілігінің ерекшеліктерін дербес тарауға
бөліп шығару, осы тұлғаларға қатысты қылмыстық жауапкершілік аталған баптың
ерекшеліктеріне сәйкес тағайындалады деп түсінуге болады. ҚК осындай ерекше
ережелерді кіргізу осы жас категориясындағы, тұлғалардың әлеуметтік
психологиялық ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Он төрт, он алты жас
аралығындағы кәмелетке толмағандарда бір жағынан ұстамдылық, дербестік
пайда болып, өзін өзі игеруге әлеуметтенудің салыстырмалы түрде жоғары
деңгейіне қол жеткізсе, екінші жағынан қоғамдағы өзінің орнын түсіну, оқу
орындарда оқуын бітіру, ары қарай жалғастыру арқылы тұлғаның әлеуметтенуі
жалғаса береді.
Осы жастағы адамдар үшін ойлаудың тым үзілді кесілділігі, қызбалылық,
ұшқалақтылық, жағдайды қажетті деңгейде барлығын ескеріп бағалауға
дәрменсіздік тән. Бұл жастық ерекшеліктер кәмелетке толмағандардың
қылмыстық жауапкершілігіне, қылмыстық жауапкершіліктің жалпы ережелеріне
қарағанда ерекшеліктер мен толықтыруларды кіргізуге себепші болдың.
Қылмыс үшін әрқашанда жазаң - бұл қағида әрқашанда сақталуы шарт. Әр
қылмыстық әрекетке қарсы, қылмыстық кодексте көзделген шара бар. Кейде
кауіп қатер бар әрине, сонда да тәуекелң - деп ойлайтын жасөспірімдер
заңға қайшы әрекет жасайды. Бірақ қылмыскер жазадан қанша жалтарып, қандай
айла жасаса да қылмыс бәрібір де ашылады. Құқыққа қайшы ешқандай әрекет,
ешбір қылмыскер жасырынып назардан тыс қалмауы керек – бұл біздің қоғамның,
заманның талабы екендігі белгілі.
Жазаның болмай қоймайтындығы қағидасын, тек құқық бұзушылармен күресуде
ғана емес, сондай ақ заңға құрметпен қарауды тәрбиелеу, заңдылықты сақтау
және адамдарда құқықтық ережені сақтау әдетін тәрбиелеуде қолданудың маңызы
зор.
Жасалған құқық бұзушылық үшін ең бірінші құқық бұзушының өзі жауап
береді, ол ең бірінші болып жазаны, оның ауырлығын көтереді.
ҚК 15 бабында он төрт жасқа толған, бірақ он сегіз жасқа толмаған
тұлғалар үшін қылмыстық жауапкершіліктің шектері қарастырылған. Жаңа ҚР ҚК,
ҚазССР ҚК секілді қылмыстық жауапкершіліктің басталуының екі деңгейін
бекіткен. Жалпы ереже бойынша қылмыстардың басым көпшілігі үшін қылмыстық
жауапкершілік он алты жастан басталады. Тек қана қоғамдық қауіптілігі және
құқыққа қайшылығы көп жылғы тәжірибе көрсеткендей, он төрт жасқа толған
жасөспірімдер үшін мәлім болатын қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық осы
жастан басталады.
ҚК 15 бабының 2 тармағы қарастырған қылмыстар үшін қылмыстылық
жауапкершілік 14 жастан басталады, ол толық және кәмелетке толмағандардың
қылмыстылық жауапкершілігі туралы сұрақтарды шешкенде тергеу органдары және
соттар үшін міндетті болып табылады. Сонымен қатар қылмыстық жауапкершлік
он алты жастан басталатын қылмыстарда, қылмыстық жауапкершілік он төрт
жастан басталатын қылмыстардың элементтерінің болу ықтималдылығын ескермей
кетпеуге болмайды. Мысалға: бандылық үшін (237 бап) қылмыстық жауапкершілік
он алты жастан басталады. Бірақ бандылық күрделі қылмыс бола тұрып, ұрлау,
тонау, қарақшылқ, адам өлтіру сияқты қылмыстарды да қамтуы мүмкін. Бандылық
шабуылға қатысқан он төрт жасқа толған жасөспірімдер сәйкесінше басқа
аталған қылмыстар үшін жауапкершілікке тартылып, бірақ бандылық үшін
жауапкершілікке тартылмайды. Тап осындай жағдай жасөспірімдердің
қылмыстылығы туралы мәселені басқа қылмыстар жөнінде қарастырғанда болуы
мүмкін, мысалға жаппай тәртіпсіздіктерге қатысу (241 бап), тонауды (178
бап), бұзақылықты (257 бап), және тағылықты (258 бап) қамтуы мүмкін.
Кәмелетке толмағандардың әрекеттері сәйкесінше тек ҚК 178, 257, 258 баптары
бойынша ғана сараланады.
Қылмыстық жауапкершілік он алты жастан басталатын және ҚК 15 б. 2
бөлімінде айтылған қылмыстардың элементтерін қамтымайтын қоғамға қауіпті
әрекетер жасалғанда, он алты жасқа толмаған кәмелетке толмағандар қылмыстық
жауапкершілікке тартылмайды. Оларға он төрт жасқа толмаған жасөспірімдерге
қолданылатын тәрбиелеу шаралары секілді, шаралар қолданады.
Кәмелетке толмағандар өкінішке орай көптеген жағдайларда өздерінің қай
жастан және қандай қылмыстар үшін тартылатындағын білмейді. Солай, мысалға
Алматы жасөспірімдердің істері жөніндегі инспекциясының Алматы қаласының
мектептерінде жүргізген сұрауларының нәтижесінде мектеп оқушыларының 50
пайызы бұзақылықты жай тентектіктен ажырата алмайтындығы анықталды. Сен
әкеңнің автокөлігін рұқсатсыз мініп кетіп жол бойында, жол жүру ережесін
өрескел бұздың, бұл қандай әрекетке жатадың - деген сұраққа жауап
берушілердің 70 пайызы тентектік деп жауап берген. Ресейдің статистикалық
мәліметтеріне сүйенсек кәмелетке толмағандардың отыз пайызы қылмыстық
жауапкершілік тек он сегіз жастан басталады деп есептеген. Тіпті он алты он
жеті жастағы жасөспірімдер, өздерінің жасында ұрлау, бұзақылық, денеге
жарақат салғандығы үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды деп ойлаған.
Басқа зерттеулерге сәйкес орта білім беретін мектептердің жоғары сынып
оқушылары қылмыстық жауапкершілік барлық қылмыстар үшін он алты жастан
басталады деген сенімде болған [5.2].
Сонымен неге кәмелетке толмағандар қылмыстардың кейбіреуі үшін қылмыстық
жауапкершілікке тек он алты жастан тартылып, кейбіреулері үшін он төрт
жастан тартылады? Қылмыстық жауапкершіліктің жасының шектерін тағайындаған
кезде заң шығарушы көптеген жағдайларға назар аударған, бірақ кәмелетке
толмағандардың пихологиялық ерекшеліктеріне, яғни нақты бір қылмыстың түрін
құрайтын қоғамға қауіпті әрекеттерді түсініп, сезіну мүмкіншілігі мен
қабілеттілігі деңгейіне шешуші мән беріліп отыр. Соған сәйкес кәмелетке
толмағандардың басым көпшілігіне тән, ой өрісі мен ерік жігері назарға
алынады. Кәмелетке толмағандардың сол немесе басқа жас топтарының
күнделікті әрекеті мен жүріс тұрысында, олардың психикалық жетілмегендігі
байқалып қалады. Бірақ бұл жағдай қылмыс секілді аса қатыгез әрекеттерді
жасағанда қылмыстық жауапкершілікті жоққа шығармайды.
Кәмелетке толмағандар қоғамдағы тәртіп нормаларын таңдауға, естияр түрде
әрекет етуге сана сезімі толық жетеді. Осы жағдаймен қылмыстық
жауапкершіліктің, мысалға он жастан емес, тек он алты жастан, ал кейбір
қылмыстар үшін он төрт жастан басталатындығы түсіндіріледі.
Заңда көрсетілген жасқа жету - кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауапкершілігінің міндетті белгілерінің бірі болғандықтан, кәмелетке
толмағанның қылмыс жасаған кездегі жасын дәл анықтау міндетті болып
табылады. 1986 жыл 19 желтоқсанында шығарылған Қазақстан Республикасының
Жоғары соты Пленумының Кәмелетке толмағандардың қылмыстары және оларды
қылмыстық және басқа да қоғамға қарсы іс-әрекеттерге тарту жайлы сот
тәжірибесі туралың қаулысында, кәмелетке томағандар жасаған қылмыстар жайлы
істерді қарастырған кезде, сот кәмелетке томағанның дәл жасын (күнін, айын,
жылын) анықтауға шаралар қолдануы тиіс. Кәмелетке толмағанның тұлғасы яғни
оның тәрбиеленуі, білім алуы жайлы анағұрлым толық мағлұмат алу үшін,
соттарға сот отырысына кәмелетке толмағанның заңды өкілдерін, еңбек
ұжымдарының мүшелерін, жұмыс, оқу, тұрғын орындарындағы қауымдастықтардың,
кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі комиссия мен инспекциялар
өкілдерін, ал қажет болған жағдайларда ата-анасының еңбек ұжымдарының, және
жұмыс орындарындағы қауымдастық өкілдерін шақыру қажет. -делінген.
Қылмыстарды тергеу және қылмыстық істерді қарау кезінде қылмыстық
жауапкершілікке тартылған немес тартылып жатқан кәмелетке томағанның жасын
анықтау міндеті тергеу, прокуратура және соттарға жүктеледі. 1986 жыл 19
желтоқсанында шығарылған Қазақстан Республикасының Жоғары соты Пленумының
Кәмелетке толмағандардың қылмыстары және оларды қылмыстық және басқа да
қоғамға қарсы іс-әрекеттерге тарту жайлы сот тәжірибесі туралың қаулысында,
осы санаттағы істер бойынша алдын-ала тергеудің сапасына деген талаптарды
көтеруге ұсыныс жасаған. Егер қылмыс үстірт тергеліп, істің дұрыс шешілуіне
қажетті мән жайлар анықталмаса (кәмелетке толмағанның дәл жасы, өмір сүру
және тәрбиелену ерекшеліктері, ересек азғырушылар мен ортақ қатысушылардың
бар-жоқтығы, қылмыс жасалуының алдын алған жағдайлар мен себептер) және бұл
кемшіліктерді сот талқысы кезінде жоюға мүмкіндік болмаса, осындай істер
қайта тергеуге жіберілуі тиіс, - деп атап көрсетілген. Кәмелетке
толмаған адамның жасы көбінесе кұжаттар бойынша анықталады. Мысалы:
азматтық хал жағдай актілерінен көшірмелер, жеке күәлік, және т.б. Тұлға
белгілі бір жасқа туған күнінен кейінгі күннің ноль сағатында толды деп
есептеледі [6.60].
Кәмелетке толмағанның жасы жайлы ешқандай мәлімет, құжат жоқ болып
шықса, тергеу органдары немесе сот, кәмелетке толмағанның жасын анықтау
үшін сот-медициналық сараптама тағайындауға міндетті. Тұлға белгілі бір
жасқа туған күнінде емес, келесі күні толды деп есептеледі. Егер кәмелетке
толмағанның жасын сот медициналық сараптама тағайындаса, кәмелетке
толмағанның туған күнін аталған жылдың ең соңғы күні деп есептеу керек
(яғни 31 желтоқсан), ал жастың ең аз және ең көп мөлшерін анықтаған кезде,
сараптама атаған жылдың ең аз мөлшерін алу керек.
Жоғарыда аталып кеткендей кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауапкершілігінің ерекшеліктерінің бірі болып, кәмелетке толмағандардың
кейбір қылмыстардың субьектісі бола алмайтындығы. Осы қатарға қылмыстардың
екі санатын жатқызуға болады:
1) Кәмелетке толмағандардың өздері жәбірленуші болып табылатын
қылмыстар. Мысалға: Кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тарту (ҚК
131б.), Кәмелетке толмаған адамды қоғамға қарсы әрекеттер жасауға тарту (ҚК
132б.), Кәмелетке толмағандарды саудаға салу (ҚК 133б.).
2) Қылмыс субьектісі он сегіз жастан асқан ересектер ғана болатын
қылмыстар. Мысалға: Билікті және өкілеттілікті асыра пайдалану (ҚК 308б.),
көрінеу кінәсіз адамды қылмыстық жауапкершілікке тарту (ҚК 344б.), жауап
беруге мәжбүр ету (ҚК 347 б.), Психиатриялық стационарға заңсыз орналастыру
(ҚК 127б.). Бұл қылмыстар үшін кәмелетке толмағанның жауапкершілікке
тартылу мүмкін еместігі туралы заңда тікеле сілтемелер болмаса да, бұл
қылмыстардың жасалу жағдайы осындай ой қорытындыға алып келеді [7.145].
Кәмелетке толмағандар қылмыстық қауымдастықты құру және оларға қатысқаны
үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды. Бұл жағдайларда кәмелетке
толмағандар, қылмыстық жауапкершілік он төрт жастан басталатын қылмыстарға
дайындалғаны үшін немесе аяқталған қылмыстар үшін жауапкершілікке
тартылады.
Қылмысты аяқтаудан ерікті түрде бас тартқан кәмелетке толмағандар, жалпы
негіздер бойынша қылмыстық жауапкершіліктен босатылады (ҚК 26б. 1 бөлімі.)
[8.149].
Кәмелетке толмағандардың қылмыстарының жартысынан астамы топпен, ортақ
қатысу арқылы жасалады. Бұл топтарда ұйымдастырушы, азғырушы немесе ортақ
қатысушы ретінде, қылмыстық тәжірибесі бар ересектердің болуы қазіргі кезде
кәмелетке толмағандардың қылмыстық топтарының 20 пайызында байқалған . Тек
қана кәмелетке толмағандардан құралатын қылмыстық топтар сирек кездеседі.
Көп жағдайларда бұл сан жағынан көп емес, екі-үш қатысушысы бар, ересек
адам бастаған қылмыстық топтар. Сол себепті кәмелетке толмағанды қылмыстық
әрекетке тарту мәселесіне, әсіресе сот тәжірибесінде аса назар аударылады.
1986 жыл 19 желтоқсанында шығарылған Қазақстан Республикасының Жоғары соты
Пленумының Кәмелетке толмағандардың қылмыстары және оларды қылмыстық және
басқа да қоғамға қарсы іс-әрекеттерге тарту жайлы сот тәжірибесі туралы
қаулысының 9 тармағында, Ересек адамның кәмелетке толмағанды қылмыс
жасауға немесе осы қылмысқа қатыстыруға бағыттаған әрекеттері, кәмелетке
толмағанның ҚК 15 бабында көрсетілген жасқа жеткендігіне қарамастан,
жасалған қылмыс үшін және кәмелетке толмағанды қылмыстық әрекетке тартқаны
үшін қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануы тиіс [9.251].
ҚК 15 бабында көрсетілген жасқа жетпеген кәмелетке толмағанмен бірігіп
жасалған қылмыс, топпен жасалды деп саралануы тиіс емес, себебі бұл
жағдайда кәмелетке толмаған адам қылмыс субьектісі болып табылмайды.
Аталған жағдайда ересек адам қылмысқа қатысу нысанына қарамастан тікелей
орнындаушы болып табылады және ҚК кәмелетке толмағанды қылмыстық әрекетке
тарту бабы бойынша жауапқа тартылады. Кәмелетке толмағанды қылмыстық
әрекетке тарту, кәмелетке толмаған адамның ересектің ықпалы бойынша
қылмысқа дайындала бастаған кезден бастап аяқталады. Ересек адамның
әрекеттері болса кәмелетке толмағанды қылмыстық әрекетке тартуға оқталу деп
саралануы тиіс.
Ересектермен бірге жасалған қылмыстарды қарастырған кезде, кәмелетке
толмағанның ересектер арасындағы қатынастарды мұқият тексеру қажет, бұл
мәлімет ересектің әрекеттерін толық анықтауға мүмкіндік береді.
Егер кәмелетке толмаған адамның қылмысын ересектердің, солардың ішнде
жәбірленуші болып танылған ересектердің, құқыққа қайшы, азғырушы әрекеттері
алдын алса, сот осы мән жайларды кінәлінің жауапкершілігін жеңілдететін
жағдай ретінде қарастыруға құқылы.
Қылмыстық кодексте кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігінің
ерекшеліктері жеке бөлімге дараланғанымен, қылмыстық кодекстің жалпы
бөлімінің нормаларының бірі кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауапкершілігін арнайы реттесе, бірі кәмелетке толмағандардың
жаупкершілігін қамтып кетеді. Оған дәлел ретінде қылмыстық кодекстің жалпы
бөлімінің кейбір нормаларын келтіре аламыз. Мысалға: он сегіз жасқа
толмаған адамның жасаған қылмысы үшін соттылығы, сондай ақ Қылмыстық
кодексте белгіленген тәртіп бойнша алынып тасталған немесе жойылған
соттылық қылмыстың қайталануы кезінде ескерілмейтіндігі (13 б. 4 бөлімі.),
Қылмыстық жауапкершілік басталатын жас шамасы жалпы және арнайы кейбір
қылмыстар үшін көзделген (15б.), кәмелтке толмағандық жаза тағайындау
кезінде жеңілдететін жағдай ретінде ескеріледі (53б. 1б). Яғни құқық қорғау
органдарының кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы жайлы
мәселелерді шешкенде, қылмыстық кодекстің жалпы бөлімінің тек алтыншы
бөлімін емес, жалпы бөлімнің басқа да нормаларын қолдануы тиіс деген ой
қорытындыға келеміз.
Аталып кеткен Қылмыстық кодекстің жалпы бөлімінің нормалары кәмелетке
толмағандардың қылмыстық жауаптылығы атты бөлімінің нормаларымен, сәйкес
келіп жатқан жағдайда, арнайы бөлімнің ережелері қолданылуы тиіс. Оның
себебі бұл ережелер ересектерге қолданылатын нормаларға қарағанда,
кәмелетке толмағандардың жағдайын жеңілдетіп, олардың қылмыстық
жауптылықтан, соттылықтан тез арылып күнделікті өмірге қайтып оралуына
тікелей әсер етеді.
1.2 Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауапкершіліктен босату.
Қылмыстық жауапкершіліктен кәмелетке толмаған адамдар жалпы негіздер
бойынша, сондай ақ тек қана кәмелетке томағандарға арналған арнайы негіздер
бойынша босатылуы мүмкін. Кәмелетке толмағандар шын өкінуіне байланысты (65
б.), жәбірленушімен татуласуына байланысты (67 б.), жағдайдың өзгеруіне
байланысты (68 б.) босатылуы мүмкін. Қылмыстық жауаптылықтан бостатудың
аталған негіздері, жалпы ережелерден ерекшеліктерді көздемейді.
Он сегіз жасқа толмаған тұлғаларды ескіру мерзіміне байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босатқан кезде, ескіру мерзімінің өтуін, кәмелетке толмағанға
қатысты саралау кезінде тиісті органдар назардан тыс қалдырылмауы тиіс.
Қылмыстық кодекстің 85 бабына сәйкес, қылмыстық заңда көзделген ескіру
мерзімі, кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан босату кезінде тең
жартысына қысқартылады. Яғни, егер қылмыс жасалған күннен бастап мынадай
мерзімдер өтсе, адам қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
а) кішігірім қылмыс жасағаннан кейін бір жыл
б) орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаннан кейін екі жыл, бес ай.
в) ауыр қылмыс жасағаннан кейін бес жыл.
г) аса ауыр қылмыс жасағаннан кейін жеті жыл, бес ай.
Он сегіз жасқа толмаған адамдарға, жалпы негіздер бойынша рақымшылық
және кешірім жасау актісі қолданылады.
Қылмыстық жауаптылықтан босатудың жалпы негіздермен қоса, тек он сегіз
жасқа толмаған тұлғаларға қолданылатын қылмыстық жауаптылықтан босатудың
арнайы негіздері де қолданылады.
Қылмыстық кодекстің 81 бабына сәйкес бірінші рет кішігірім немесе орташа
ауырлықтағы қылмысты бірінші рет жасағаны үшін сотталған кәмелетке толмаған
адам, егер оны түзетуге қылмыстық кодексте көзделген тәрбиелік әсері бар
мәжбүрлеу шараларын қолдану жолымен қол жеткізуге болады деп танылса, сот
оны қылмыстық жауапкершіліктен босатуы мүмкін. Яғни кәмелетке толмағанды
қылмыстық жауапкершіліктен босатып, оған тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу
шараларын қолданудың алғышарты болып, мына жағдайларды көретуге болады:
а) қылмысты бірінші рет жасау;
б) жасалған қылмыс ҚК екінші және үшінші тармақтарына сәйкес, кішігірім
және орташа ауырлықтағы қылмыстар санатына жатса;
в) қоғамға қауіпті әрекеттің сипаты және кәмелетке толмағанның тұлғасы
жайлы мәлімет, оны тәрбиелік шаралар арқылы түзеу мүмкіндігін жоққа
шығармаса;
Кәмелетке толмағанды жазадан аталған жағдайлар бойынша босатуды
қарастырған кезде, олардың заңда көзделген мәнін дәл қолдану керек. Солай,
қылмысты бірінші рет жасағандарға ҚР ҚК ерекше бөлімінде аталған
әрекеттерді жасамаған тұлғалар жатқызылады. Осыған байланысты, алдында
қылмыстық жауапкершілік басталатын жасқа жетпегендігіне, рақымшылыққа
байланысты, ҚК 15 бабының 3 бөлімінде көзделген жағдайларға сәйкес, немесе
ақтап шығармайтын өзге де жағдайлар бойынша кәмелетке толмаған адамды
қылмыстық жауапкершіліктен босату, оны жаңа қылмыстық әрекет үшін қылмыстық
жауапкершілікке тарту кезінде қылмыс бірінші рет жасалды деп санауға негіз
бола алмайды.
Қылмыстық заңның осы тараптағы кемшілігін айтпау кетуге болмайды, ол
төмендегідей. Жоғарыда көрсетілгендей тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу
шараларын сот бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс
жасағаны үшін сотталған кәмелтке толмаған адамға қолданыла алады (ҚК 81
б.). Яғни заңның мәтініне сәйкес алдында қылмыс жасап ол үшін тәрбиелік
әсері бар мәжбүрлеу шаралары тағайындалған кәмелетке толмаған адам, екінші
рет қылмыстық жауапкершілікке тартылатын болса, оған тәрбиелік әсері бар
мәжбүрлеу шаралары қайтадан қолданылуы мүмкін. Себебі ол жазадан босатылған
(ҚК 81 б.), және соттылығы жоқ (ҚК 77б. 2 б.) яғни ол қылмысты бірінші рет
жасап тұр және тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары оған ҚК 81 б. сәйкес
қайта қолданыла алады.
Яғни тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шарасы қолданылған бірақ өзіне
ешқандай қорытынды жасап, түзелу жолына түспеген, қылмыстық заң бұзушылыққа
қайта бел буған жасөспірімге біз Қылмыстық заңның мәтініне сәйкес қайталап
тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдануымыз мүмкін, және бұл
қайталанулардың саны шектелмеген.
Сонымен сот жазаны тағайындау кезінде кәмелетке толмағанның қылмыс жасау
ниетін, қылмыс жасағаннан кейінгі тәртібін назарға алып, оған алдында
тәрбиелік мәні бар мәжбүрлеу шараларының қолданған, қолданбағандығын
ескеріп, кәмелетке толмағанға тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын сот
отырысы үстінде судья кәмелетке толмағанды қылмыстық жауапкершіліктен
босату туралы қаулы шығарып, кәмелетке толмағанға тәрбиелік әсері бар
мәжбүрлеу шараларын қолданады.
Егер сот кәмелетке толмағанға тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу
шараларынының бірнешеуін, бір мезгілде қолдану, түзеу мақсатына жету үшін
ең нәтижелі деп тапса, бір адамға бірнеше тәрбиелік әсері бар шаралар
қолдануы мүмкін [10.147].
Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларының барлығы да тәрбиелік әсер
етумен, яғни кішгірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыстарды жасаған
кәмелетке толмағанға қылмыстық жауапкершілікті қолданбай, педагогикалық
мәжбүрлеу шараларын қолданумен байланысты. Оларды қолдану кезінде,
кәмелетке толмағанға өзі жасаған әрекеттерінің ерсілігін, қоғамға
қауіптілігін түсіндіру, санасына жеткізу жолымен ықпал жасалады. Яғни,
түзеу мақсатына қылмыстық жауапкершілікке тартпай ақ қол жеткізіледі.
Сонымен, аталған шаралар мазмұны бойынша - тәрбиелік, ал орындалу сипаты
бойынша – мәжбүрлі.
Сырт көзбен қарағанда тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары қылмыстық
жазамен ұқсас. Бірақ сапалық жағынан алғанда араларындағы айырмашылық
біршама екендігі байқалады. Атап айтсақ, мәжбүрлеу шараларында, жазалау
элементтері жоқ, олар соттылықты көзделмейді, тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу
шаралары негізгі және қосымша болып бөлінбейді.
Қылмыстық заң тәрбиелік шараларды қылмыстық жазамен алмастыруды
қарастырмаған. Сол себепті тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларынан
жалтару, егерде жаңа қылмыс жасалмаса, кәмелетке толмаған адам үшін
ешқандай қылмыстық құқықтық салдарға әкелмейді.
ҚК 82 бабында тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларының мынадай түрлері
көрсетілген:
а) ескерту;
б) ата аналарының немесе олардың орындағы адамдардың не мамандырылған
мемлекеттік органның қадағалауына беру;
в) келтірілген зиянды қалпына келтіру міндетін жүктеу;
г) бос уақытын шектеу;
д) кәмелетке толмағандарға арналған арнаулы тәрбие немесе емдеу-
тәрбиелеу мекемесіне орналастыру;
ҚК 83 бабында тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларының мазмұнының
түсіндірмесі және олардың ұзартылу мен тоқтатылу шарттары берілген. Оларды
жеке-жеке қарастырып кетейік:
Ескерту, заңға сәйкес, кәмелетке толмаған адамға оның әрекетімен
келтірілген зиянды түсіндіруден және осы кодексте көзделген қылмыстарды
қайталап жасаудың зардаптарын түсіндіруден тұрады. Яғни қылмыстық
жауапкершіліктен босатылу мүмкіндігінің қайталанбайтындылығы, қылмыс
қайталанса жаза қолданылатындығы туралы кәмелетке толмағанға түсіндіріледі.
Бүл шара кәмелетке толмағанның түзелуіне әсер етеді деген сенім болғанда
ғана қолданылады [11.52].
Қадағалауға беру, заң бойынша, ата-аналарына немес олардың орнындағы
адамдарға не мамандандырылған мемлекеттік органға кәмелетке толмаған адамға
тәрбиелік әсер ету және оның мінез құлқын бақылау жөнінде міндеттер
жүктеуден тұрады. Бұл мәжбүрлеу шарасы ҚК 83 бабы, 2 тармағында көрсетілген
тұлғалардың келісімі және мүмкіндігіне байланысты беріледі. Келісімнің
немесе қандай да болсын мүмкіндігінің болмауы, осы шараның орындалуын жоққа
шығармаса да, нәтижелілігіне нұқсан келтіреді.
Келтірілген зиянды қалпына келтіру міндеті, кәмелетке толмағанның
әрекеттері нәтижесінде белгілі бір зиян келтірілсе, және ол сотта қаралуына
дейін өтелмеген жағдайда, жүктеледі. Зиянды қалпына келтіру кәмелетке
толмаған адамның мүліктік жағдайын және оның тиісті еңбек дағдысы болуын
есепке ала отырып жүктеледі. Бұл тәрбиелік шараның мәні, кәмелетке
толмағанның тек өзінің дене еңбегімен келтірілген зиянды қалпына келтіруі
(сынған айнаны орнына салу, бұзылған затты жөндеу және т.б.) немесе өзі
тапқан қаражат есебінен зиянды төлеуі (стипендия, жалақы т.б.) болып
табылады [12.91].
Кәмелетке толмаған адамның бос уақытын шектеу, оның жүріс тұрысына
ерекше талаптар белгілеу, және белгілі бір әрекеттерге тиым салудан тұрады.
Кәмелетке толмағанға белгілі бір жерлерге баруға, сондай ақ үйінде болудың
уақыт аралығы белгіленуі мүмкін. Осы тәрбиелеу шарасына байланысты заңда
көрсетілген тізбе, осы тармаққа сәйкес толық болып табылмайды, яғни сот
кәмелетке толмағанның жеке қасиеттерін және жағдайға байланысты, бос
уақытын шектеудің басқа да түрлерін қолдануы мүмкін.
Тәрбиелеу шараларының қылмыстық заңда белгілі бір мерзімі жоқ, олар
соттың қарауына берілген. Бірақ тәрбиелеу шарасының мерзімсіз болуы оң
нәтиженің орнына теріс нәтиже де беруі мүмкін, себебі тәрбиелік әсері бар
мәжбүрлеу шараларыны жаза балып таблмаса да, мемлекет тарапынан күштеу,
мәжбүрлеу шарасы болып отыр және оның мерзімсіз қолданылуы жасөспірім
тарапынан оған үйреніп кетуді, сонымен қатар өзіне тағайындалған шарадан
арылуға деген үмітін жоғалтуға алып келуі мүмкін.
Арнаулы тәрбие немесе емдеу тәрбиелеу мекемесіне орналастыру, кәмелетке
толмаған адамға қасақана орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаны үшін, алты
айдан екі жылға дейін тағайындалуы мүмкін. Үкімде көрсетілген мерзім,
мамандандырылған мемлекеттік органның қорытындысы негізінде сот кәмелетке
толмаған адам өзінің түзелуі үшін бұдан әрі бұл шараны қажет етпейді деген
тұжырымға келсе, өзінің қаулысымен мерзімінен бұрын тоқтатуы мүмкін.
Кәмелетке толмағандарға арнаулы емдеу немесе емдеу тәрбиелеу мекемесінде
болуды, жоғарыда көрсетілген мерзім біткеннен кейін ұзартуға, тек кәмелетке
толмаған адамның жалпы білім беретін немесе кәсіптік даярлығын аяқтауы
қажет қажет болған жағдайда ғана жол беріледі. Мерзімді ұзарту кезінде
кәмелетке толмаған адам кәмелетке толып кетпеуі керек.
2. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
2.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының түсінігі, оның жалпы
сипаттамасы.
Кәмелетке толмағандардың арасындағы қылмыстылықпен күресу -
қылмыстылықпен күресудің басты бағыттарының бірі. Кәмелетке томағандардың
қылмыстылығымен күресуді жеке сала ретінде бөліп шығару көптеген
себептермен түсіндіріледі. Олардың ішіндегі маңыздылары ретінде криминолог
ғалымдар төмендегілерді көрсеткен:
Біріншіден, жаңа буынның өмірі мен денсаулығын қорғау мақсаттарының аса
маңыздылығымен және осыған байланысты мемлекеттік органдар мен жалпы
қоғамның қызметінің жеке бағыты ретінде жас балалар мен жасөспірімдердің
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға бағытталған мемлекеттік саясаттың
пайда болуы.
Екіншіден, кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жасайтын қылмыстарының
олардың өмірі мен тәрбиесімен (жеке тұлғасы дамуы мерзімінің салыстырмалы
түрде шектелуі, әлеуметтік позицияларынының ауыспалылығы, шектелген әрекет
қабілеттілік), жеке тұлғалық сипаттамасымен, әлеуметтік топтық,
психологиялық және басқа да ерекшеліктерімен түсінідірілетін мотивациясының
және генезисінің айырмашылықтары.
Үшіншіден, осы ерекшеліктермен тығыз байланысты жасөспірімдердің
қылмыстылық белсенділілігі, олардың қылмыстылығының құрылымы мен
деңгейінің, динамикасы мен себептерінің ерекшеліктері [13.129].
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының түсінігін қарастыру алдында біз
кәмелетке толмағандарды, олардың жеке басын және жастық категорияларын
анықтап алайық. Ғылыми әдебиетте, кәмелетке толмағандардың жас санаттары
жайлы пікірлер көп. Солай мысалға В.А.Еренков жасөспірімдік шақ мектептің 5-
8 сыныптарына сәйкес келіп, олардың ішінде кіші жасөспірімдік жас (11-13
жас) және ересек жасөспірімдік жас (14-15 жас) деп көрсетеді. Краковский
А.П аталғандарға қоса кіші бозбалалық шақты көрсетеді (16-18) жас. О.Е
Сапарин олардың ішінде жасөспірімдік жас (13-16 жас), бозбалалық жас (17-21
жас) деп көрсетеді [14.9].
Бірақ, Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде кәмелетке
толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жас он төртке толған, бірақ он
сегізге толмаған адам танылады (ҚК 78 бабының 1 тармағы). Сондықтан
кәмелетке толмағандардың жасы осы нормаға сәйкес көрсетіледі.
Аталғандармен қоса қазіргі кезде республикамыздың заң ғылымында жоғарыда
көрсетілген категорияларды атауда біркелкі нысан қалыптаспағандығын атап
өту қажет. Заң терминдері қазіргі кезде түгелдей дерлік орыс тілінен
аударылады, бұл жағдай елімізде жаппай сипат алғандығы да белгілі, оның
себептері де мәлім. Ал қазіргі кезде біз белгілі бір терминді түсініп,
басқа ұғыммен шатастырып алмау үшін, оны орыс тіліндегі терминмен қатар
оқуға мәжбүрміз. Солай, орыс тіліндегі юношаң термині, бозбала деп те жас
жігіт деп те аударылады . Орыс тілінде подростокң термині, юношаң
терминіне қарағанда кең мағынада қолданылады, яғни бұл ұғымға жас балада
(сегіз жасқа дейінгі бала, ҚК 72 бабының 1 тармағы), мектеп оқушысы да
кіреді және көп жағдайда подросток бұл он төрт жастағы кәмелетке толмаған
адам. Бірақ қазақ орыс сөздіктеріне сүйенсек подростокң термині – жас
өспірім, жас ұлан, бозбала (12-17 арасындағы жас) [15.22]. Яғни кәмелетке
толмағандардың әртүрлі жастық категорияларының нақты атауы ана тілімізде
қалыптаспаған. Сонымен кәмелетке толмаған адам ұғымын басқаша қалай
атайтындығымыз туралы нақты таңдап алайық: бозбала термині өте тар
мағынада, яғни он алты жастан кейінгі жасты көрсету үшін ғана колданылуы
мүмкін, жасөспірім ұғымы болса бозбалалық жасты көрсетпесе де, оған
қарағанда кең түснінік береді, сол себепті төмендегі жұмыста кәмелетке
толмаған адам термині жасөспірім терминімен де аламастырылуы мүмкін. Тап
осындай позицияны өзінің еңбегінде Г.М Мауленов те ұстанған [16.33].
Ең алдымен еліміздегі кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының
құрылымына және динамикасына назар аударайық.
1988-1998 жылдар арасында ол мынадай көрсеткіштерді аңғартады: 7535
(1988ж.), 11617 (1989ж.), 11204 (1990ж.), 12747 (1991ж.), 13326 (1992ж.),
13115 (1993ж.), 15656 (1994ж.), 13724 (1995ж.), 9027 (1996ж.), 7435
(1997ж.), 7197 (1998ж.) [17.27].
Республика бойынша жалпы алғанда кәмелетке жасы толмағандардың
қылмыстарының үлес салмағы 1961-1981 жылдар аралығында, яғни 20 жылда
шамамен 9 пайызды құраған болса, ол көрсеткіш соңғы 11 жыл ішінде (1988
-1998) 14 пайызға жақындап отыр. Жасы 18 ге толмаған адамдардың саны
еліміздегі жалпы адам санының 33 пайызын құрайтын болса, аталған көрсеткіш
деңгейінің қаншалықты зор екендігін байқау қиын емес.
Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жасаған қылмыстары арасында ұрлау,
тонау, қарақшылық, қасақана кісі өлтіру, денсаулыққа зиян келтіру,
бұзақылық, зорлау секілді қылмыстар кең тараған.
Кәмелетке толмағандар ең көп біреудің мұлкін ұрлау және бұзақылық
қылмыстарын жасайды, осы қылмыстарды орындаушылардың 75-80 пайызы кәмелетке
толмағандар.
Мүлікке қарсы қылмыстардың басым көпшілігі ересектердің қатысуымен (60
пайызға жуық), оның ішінде 30 пайызы – ересектердің басшылығымен жасалған.
Кәмелетке толмағандар жасайтын қылмыстардың тағы да бір тобы ол бұзақылық
әрекеттер – олар кәмелетке толмағандар жасайтын қылмыстардың жалпы санының
15 тен 30 пайызға дейін құрайды. Бұзақылық әрекеттердің көпшілігі (90-95
пайыз) мас күйінде және топпен жасалған. Адам өлтіру қылмысы кәмелтке
толмағандардың қылмыстарының жалпы санының 1-2 пайызын құрайды [18.67].
Криминологтардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
Қылмыстық құқық және криминология кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Кәмелет жасқа толмағандардың қылмыстық жауаптылығы және жазалаудың
теориялық мәселелері.
Орындаған 4 курс студенті Шобдырова
Г.Н.
Ғылыми жетекші:
з.ғ.к., аға оқытушы
Бисенова М.Қ.
Норма бақылаушы:
аға оқытушы :з.ғ.к.
Байсалов А.Ж.
Кафедра меңгерушісі, з.ғ.д., проф. Джансараева
Р.Е.
рұқсатымен қорғауға жіберілді
____________2010 ж.
Алматы, 2010 ж.
Реферат
Дипломдық жұмыстың тақырыбы:
Кәмелет жасқа толмағандардың қылмыстық жауаптылығы және жазалаудың
теориялық мәселелері.
Көлемі: 65 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 84
Дипломдық жұмыстың құрылысы: Жұмыс кіріспе, негізгі бөлім,
қорытынды бөлім және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Жұмыстың
жалпы сипаттамасы: Диплом жұмысының кіріспесінде жұмыстың өзектілігі,
мақсаты мен міндеттері, дерек көздері айтылған.
Негізгі бөлімінде Кәмелетке толмағандардардың қылмыстық жауаптылығы
және оларды жазалау мәселелерін қарастырған.
Қылмыстық құқық теориясында кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығы және криминологиялық талдаулар жүргізілген. Сонымен
қатар кәмелетке толмағандардың жас ерекшеліктеріне қарай жаза
қолдануды зерттеген.
Жұмыстың қорытынды бөлімінде аталмыш тақырыптың даму бағыттары мен
зерттелу жолдары айтылады.
Зерттеу нысаны: Қылмыстық жауаптылығы және жазалаудың теориялық және
практикалық мәселелеріне қатысты қылмыстық құқықтық зерттеу.
Зерттеу материалдары ретінде Қазақстан Республиксының Жоғарғы Сотының
қаулылары, сот шешімдері.
Глоссарий
Қылмыс - Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 9 бабында
көрсетілгендей, жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті
әрекет.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы - қылмыс жасаған
кезге қарай жасы он төртке толған, бірақ он сегізге толмаған адамдар
Жаза - соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу
шарасы.
Кәмелетке толмаған адамға жаза тағайындау - Қылмыстық кодексте
көзделген мән жайлардан басқа, оның өмірі мен тәрбиесінің жағдайлары,
психикалық даму деңгейі, жеке басының өзге де ерекшеліктері
ескеріледі.
Кәмелетке толмағандарды жазадан босату бірінші рет орташа
ауырлықтағы қылмыс жасаған және оны қылмыстық жауаптылыққа тартпай ақ
түзеуге болады деп белгіленсе, сот оны жауаптылықтан босатуы мүмкін.
Қылмысқа қатысу - Екі немесе одан да көп адамның қылмыс жасауға
қасақана бірлесіп қатысуы.
Заттай (материалдық) көмектесу - белгілі бір белсенді іс-әрекеттер құрал
беру, кедергілерді жою, қылмыс істеуге пайдаланылатын құралдар мен аспаптар
беру аркыны жүзеге асырылады.
Интеллектуалдық көмектесу - орындаушының қылмыс істеуге деген шешімін,
жігерін нығайтуға байланысты болады. Интеллектуалдық көмектесуге қылмысты
істеуге кеңестерімен, нұсқауларымен ақыл беру,
МАЗМҰНЫ
3
КІРІСПЕ
1 КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІГІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
7
1.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігінің
ерекшеліктері 7
1.2 Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауапкершіліктен босату 12
2 КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
17
2.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының түсінігі, оның жалпы
сипаттамасы және динамикасы 17
2.2 Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жеке тұлғалық ерекшеліктері
20
2.3 Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының себептері және олармен
күресу шаларалары 31
3 КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫ ЖАЗАЛАУ ТҮСІНІГІ МЕН МӘНІ
36
3.1 Қылмыстық жауаптылықтың және жазаның түсінігі, кәмелетке
толмағандарды жазалаудың мәні 36
3.2 Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жазаның мақсаттары мен
қағидалары 40
3.3 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалардың түрлері 43
3.4 Кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасыньщ жас және -психологиялық
ерекшеліктері және олардың жаза тағайындаудағы орны
46
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ 58
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Тәуелсіз Қазақстан Республикасының саяси,
экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан даму, өркендеу процесі берік орын
алды. Елімізде жылма-жыл алға өрлеушілік, дүниежүзілік деңгейге көтерілуге
қадам басқандық айқын көрініс беруде. Тәуелсіздік алғаннан бері көптеген
реформалар жүзеге асты. Мемлекетімізде екі мәрте 1993 жылы және 1995 жылы
Конституция қабылданды [1.67]. Мемлекетіміздің құқықтық негізі берік
орнады. Осы аз уақыт ішінде Қазақстан Республикасында көптеген кодекстер –
қылмыстық, қылмыстық атқару, азаматтық, азаматтық іс жүргізу, әкімшілік
және т.б. қабылданды. Осындай заңдылық нормалардың қабылдануы құқық
бұзушылықтың алдын алуға және қылмысты құбылыстармен пәрменді күрес
жүргізуге құқықтық негіз жасап берді. Мемлекетімізде орын алып жатқан
осындай оңды жетістіктерімізбен бірге қоғамның одан әрі серпінді дамуына
кедергі келтіріп жатқан теріс құбылыстар да бар. Сондай қоғамға жат
құбылыстардың бірі - қылмыстылық болып табылады. Қылмыстық көрсеткіші де
жылма-жыл өсуде. Қылмыстылықпен күресуде мемлекет көптеген ұйымдастырушылық
шараларын іске қосуда. Қазақстан Республикасының Президенті 2003 жылы 10-шы
қыркүйекте қылмыспен қарсы күрес мәселелері бойынша Республикалық кеңесте
сөйлеген сөзінде қылмыспен күрес ортақ іске үлес қосқандық деп атап
көрсетіп, осы істі жүзеге асырудың нақты он түрлі жолын қадап айтты [2.89].
Бұл міндеттерді жүзеге асыруда мемлекеттік өкімет және басқару органдарының
қызметін одан әрі жетілдіруді, елімізде құқықтық мемлекет құру ісінде
сапалы заңдарды қабылдауды өрістету, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғауда мемлекеттік билік органдарын әділеттілік, заңдылық,
жариялылық, ізгілік принциптерін басшылыққа алған мінсіз қызметі өте қажет.
Біз бүгінгі кезеңнің міндеттерінен өзге біздің ұрпақтың келер ұрпақтар
алдында орасан зор жауапкершілік жүгін арқалайтынын: әкелер мен аналардың,
аталар мен әжелердің өз балалары мен немерелері алдындадағы жауапкершілігін
күнделікті есте ұстауға тиіспіз.
Біз өз балаларымыз бен немерелерімізді сонау алыс болашақта, олар біздің
жасымызға жеткен кезде қандай күйде көргіміз келеді?
Олар әл-ауқатты өмір сүре ме, тоғайған, дендері сау әрі білімді білікті
бола ма?
Олар жақсы әрі азат қоғамда өмір сүре ме?
Олар өз қауіпсіздігі мен балаларының қауіпсіздігі үшін алаңсыз бола алар
ма, көшелермен емін еркін жүріп, өз дүние-мүлкі үшін қауіптенбес болар ма?
Біз оларға қуатты мемлекет пен өзіміздің жақын және алыс көршілерімізбен
достық қарым қатынасымызды мұра етіп қалдыра аламыз ба?
Біз осынау қарапайым, бірақ маңызды сұрақтарға бүгіннің өзінде жауап
беруге тиіспіз [3.90].
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы мәселесі әрқашанда, қандай қиын
қыстау заман болмасын кез келген халықты алаңдататын мәселе. Оның себебі
бүгінгі жасөспірімдер елдің, ұлттың ертеңгі болашағы болып
табылатындығында.
Бірақ бұл проблема қандай маңызды болмасын, ол әлі де жеткілікті
деңгейде зерттелген жоқ. Әрине, біздің елімізде осы бағытта арнаулы
зерттеулер жүргізілмеген десек, ол шындыққа сыймас. Бұл саладағы аз да
болса монографиялар мен ғылыми еңбектерден құр алақан емеспіз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Өткенге шолу жасайтын болсақ, жасы
кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстылықпен күрес жүргізудің әртүрлі
проблемалары бұрыңғы Кеңес Одағы тұсында З.А. Астемировтың, Е.В.
Болдыревтың, М.И. Блумның, К.Е. Игошевтың, А.Н. Игнатовтың, Е.Л.
Коневскийдің, Н.А. Ключинскаяның, Г.М. Миньковскийдің, Н.И.Трофимовтың,
А.К. Шедринаның, Е.А.Харшактың және тағы да басқа ғалымдардың еңбектерінде
баяндалған болатын.
Ал Қазақстандық материалдарға сәйкес Н.М. Әбдіровтың , Н.А. Әлімовтың,
Т.К. Әкімжановтың, К.А. Бегалиевтің, С.Х. Жадыбаевтың, Е.Ғ. Жәкішевтың,
Е.І. Қайыржановтың, К.К. Кусниденовтың, Ғ.С. Мауленовтың, М.С.
Нарикбаевтың, Г.Р. Рустемованың, Ш.Т. Тайбакованың, И.А. Умановтың, С.Ш.
Шапинованың, Ж.Б. Шаяхметованың, А.С. Чокмурованың, Ж.Т. Өтеновтың, Н.
Дулатбековтың, Р.М. Шаймерденұлының, Д. Бұғыбайқызының және тағы да басқа
ғалымдардың еңбектерін айтуға болады.
Еліміздегі қылмыстардың жалпы санының өсуі жағдайында кәмелетке
толмағандардың қылмыстылығы да көбейіп бара жатыр. 1998-2007 жылдар
арасында ол мынадай көрсеткіштерді аңғартады: (2003ж.), 15656 (2004ж.),
13724 (2005ж.), 9027 (2006ж.), 7435 (2007ж.).
Республика бойынша жалпы алғанда кәмелетке жасы толмағандардың
қылмыстарының үлес салмағы 1961-1981 жылдар аралығында, яғни 20 жылда
шамамен 9 % құраған болса, ол көрсеткіш соңғы 11 жыл ішінде (1988 -1998) 14
% жақындап отыр. Жасы 18 ге толмаған адамдардың саны еліміздегі жалпы адам
санының 33 % құрайтын болса, аталған көрсеткіш деңгейінің қаншалықты зор
екендігін байқау қиын емес.
Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жасаған қылмыстары арасында тонау,
қарақшылық, қасақана кісі өлтіру, денсаулыққа зиян келтіру, зорлау секілді
қылмыстар кең тараған, ұрлық және бұзақылық қылмыстарының 75-80 % кәмелетке
толмағандардың үлесінде.
Криминологтардың көптеген зерттеулері кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығы бұл негізінен топтық қылмыс екендігін дәлелдеп отыр.
Еліміздегі кәмелетке толмағандардың топтасып қылмыс жасау деңгейі
алаңдатарлық деңгейде екендігі статистикалық мәліметтер көрсетуде.
Атап айтсақ, Қазақстан Республикасы бойынша жасы кәмелетке
толмағандардың топтасып жасаған қылмыстарының жалпы саны соңғы 11 жылда
мына көрсеткіш түрінде, 2005 ж. – 3740, 2006 ж. - 3799, 2007 ж. – 3991.
Көріп отырғанымыздай кәмелтке толмағандардың топтасып қылмыс жасауынының
деңгейі 11 жыл ішінде екі есе өскен.
Жасөсіпірімдердің арасында рецидивист қылмыскерлердің саны соңғы бес
жылда 42.7 % өскен.
Заң бұзушылықтың алдын алу проблемасымен, соның ішінде құқықтық білімді
насихаттау жолымен де, кеңестік дәуірде жеткілікті түрде белсенді
айналысқандығы белгілі, ал қазіргі кезде бұрынғы ішкі істер министрі
К.Сулейменов көрсеткендей: мемлекеттің тоталитарлы партиялық - әкімшілік
фундаментіне арқа сүйенген қылмыстардың алдын алудың біртұтас жүйесі
жойылған соң, бұл проблемамен ешкім айналысып жатқан жоқ. Кәмелетке
толмағандар жасайтын қылмыстар арасында аса ауыр қылмыстардың және
пайдакүнемдік, зорлықпен ұштасқан қылмыстардың саны басым. Сондай ақ осы
қылмыстарда тағылықтың, қатыгездіктің орын алуы сирек емес. Қылмыстардың
басым көпшілігі ортақ қатысу нысанында әсіресе топпен жасалады бұл құбылыс
та жасөспірімдердің психологиясына тән. Әрбір үшінші қылмысты кәмелетке
толмағандар үлкендермен бірігіп жасайды.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының жоғарыда аталып кеткен тән
белгілері заң шығарушыны кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігін
аса мұқияттылықпен регламентациялау қажеттілігіне итермеледі, қабылдануға
тиісті нормалар қылмыстық жауапкершілік пен жазалаудың жалпы ережелерінен
кей жағдайларда өзгеше болуы қажеттілігі туды. Заңдылықпен кәмелетке
толмағандар үшін жаза түрлері, жазаның жекелеген түрлерін тағайындау,
оларды жаза мен қылмыстық жауапкершіліктен босату, сондай ақ ескіру
мерзімін санау және соттылықты жоюдың ерекше жағдайларын белгілеу қажет
болды.
Бұл мәселелер 1998 жылы күшіне енген Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің құрамына кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігің
атты бөлімді кіргізу арқылы шешілген. Бұл бөлімнің нормаларының мазмұны
Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінің ережелерінен өзгешелеу құрастырылған,
ерекшелену себебі олардың қылмыс субьектісінің жас ерекшелігімен ғана
түсіндіріледі және олар жауапкершілікпен жазаны жеңілдетуге бағытталған.
Кәмелетке толмағандар туралы дербес бөлімнің Қазақстан заңдылығында
пайда болуы бірінші рет. Қазақ ССР Қылмыстық кодексінде кәмелетке
толмағандардыің қылмыстық жауапкершілігіне көзқарас жеткілікті түрде
ізгілік тұрғыда болса да, осы тақырып бойынша нормалар жалпы бөлімнің әр
түрлі баптарында шашырап жүйеленбеген еді. Сол себепті қылмыстық заңда
кәмлетке толмағандарға арналған арнайы бөлімінің пайда болуы бұл еліміздің
қылмыстық заңының жоғары даму деңгейін көрсетіп отыр.
Әрине кәмелетке толмағандардың қылмыстарына қарсы күресуде қылмыстық
құқықтық шаралар негізгі болып табылмайды. Кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығының өсуіне қоғамның қарқынды түрде әлеуметтік бөлінуі, халықтың
басым көпшілігінің өмір сүру деңгейінің күрт төмен түсіп кетуі, жанұялық
қатынастардың өзгеруі, жасөспірімдерге деген қатыгездіктің жоғарылауы
жағдайында болып жатқанын ескермеуге болмайды. Осындай жағдайда маңыздылығы
бойынша бірінші орындарда әлеуметтік, экономикалық және тәрбиелік алдын алу
шаралары болуы жалпыға ақиқат заңдылық.
Сол себепті кәмелетке толмағандарға қатысты жаза қолдануға қатысты М.С.
Нарикбаевтің қылмыстық жаза бірқатар тәрбиелік шаралар қолданылып, олар
нәтижесіз болмағаннан кейін ғана қолдануы керек деген көзқарасы дұрыс .
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: Жоғарыдағыларды ескере отырып бітіру
жұмысын жазуда мен алдыма бірнеше мақсат қойдым, олар төмендегідей:
Олардың бірінішісі – Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмаған
қылмыскерлердің қылмыстылығының деңгейін анықтау.
Екіншісі – кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жауапкершілігінің, оларға
жаза тағайындаудың ерекшеліктерін анықтау және осы мәселенің даулы
жақтарын көрсету.
Үшіншісі – еліміздегі кәмелетке толмаған қылмыскерлердің
қылмыстылығының криминологиялық сипаттамасын беру.
Төртіншісі – Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің қылмыстылығының
себептері мен онымен күресу шараларын анықтау.
Қорғауға ұсынылатын тұжырым: . Кәмелетке жасы толмағандар арасында
қылмыстың саралану барысында болатын кейбір міселелердің алдын алу.
Құқық қорғау органдарының қызметкерлері мен криминалист-ғалымдар алдына
қылмыстың алдын алу. Кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі комиссияның
істеген келелі істерінің тиімділігіне баға беру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: : Дипломдық жұмыс өз
құрылымы бойынша алдына қойған мақсаты мен міндеттеріне сай
келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІГІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Кәмелетке толмағандардың жауапкершілігінің ерекшеліктері.
Қолданылып жүрген қылмыстық заң кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауапкершілгі туралы арнайы тарауды бірінші рет кіргізіп отыр. Ізгілік
қағидасына негізделген осындай тәжірибе қазіргі заманда әлемде қолданылып
БҰҰ мақұлдаған қылмыстық заңдылыққа сәйкес келеді.
Арнайы бөлімнің кіргізілуі қылмыстық құқық және қылмыстық іс жүргізу
құқығының нормаларын да сәйкестендіреді. Қазақстан Республикасының іс
жүргізу кодексінде Кәмелетке толмағандардың істері бойынша іс жүргізуң
атты тараудың бар екендігі және бұл тарауға кәмелетке толмағандарға қатысты
барлық іс жүргізу әрекеттері жинақталғандығы белгілі. 1998 жылы күшіне
енген Қылмыстық Кодекстің кәмелетке толмағандардың тұлғасын айқындағаны да
жаңалық.
Қылмыстық кодекстің 78 бабының 1 бөліміне сәйкес кәмелетке толмағандар
деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бірақ он сегізге
толмаған адамдар танылады. Ресейдің, Автрияның, Германияның, Жапонияның
қылмыстық заңдарында да осылай көрсетілген. Кәмелетке толмағандардың
қылмыстық жауаптылығы Францияның қылмыстық кодексінде – 13, Нидерланд,
Португалия елдерінде – 12, Жаңа Зелландияда – 10, Ирландия құқығында – 7
жас деп көрсеткен. Он төрт жастан төменгілерді қалай атау керектігін
қылмыстық заң көрсетпеген, тек сегіз жасқа толмаған балаларға ғана біз жас
балаларң терминін қолданыла аламыз, бұл туралы заңда нақты сілтеме болмаса
да жас балалар терминін біз ҚК (72 бап, 1 бөлім) сүйеніп нақты айта аламыз.
18 жасқа толғандар сәйкесінше кәмелетке толмағандар [4].
Қылмыстық кодекске кәмелетке толмағандар жайлы жаңа тарауды кіргізу,
ересектер үшін қолданылатын нормаларды кәмелетке толмағандарға қолдануға
кедергі жасамайды. Мысалға жазаны қылмыстар мен үкімдер жиынтығы бойынша
тағайындау, бас бостандығынан айырудың ең төменгі мерзімдері және т.б.
Бұрын сонды біздің заңдылыққа белгісіз жаңалық ол сот және тергеу
органдарына қылмыстық жауаптылық жасына жеткен, бірақ психикасының
бұзылуына байланысты емес, психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан
кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау кезінде өзінің іс
әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін
толық көлемінде түсіне алмаған кәмелетке толмаған адамдарды қылмыстық
жауапкершілікке тартпау құқығы болып отыр (15 бап, 3 бөлім).
Заңға бұл маңызды ережені кіргізу арқылы, көп жылғы, шектелген есі
дұрыстық жайлы теориялық даулар шешімін тапқан сияқты. Қабылданған заң
кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының алдын алу жұмысындағы жаңа
стратегиялық бағытты қайта жандандырып отыр, яғни алдымен тәрбиелеу, емдеу,
әлеуметтік қамсыздандыру және содан кейін ғана қылмыстық жазалау. Тарихқа
үңілсек осындай бағыт 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейінгі Ресейде
қабылданған заңдарда болған.
Кәмелетке толмағандардың жауапкершілігінің ерекшеліктерін дербес тарауға
бөліп шығару, осы тұлғаларға қатысты қылмыстық жауапкершілік аталған баптың
ерекшеліктеріне сәйкес тағайындалады деп түсінуге болады. ҚК осындай ерекше
ережелерді кіргізу осы жас категориясындағы, тұлғалардың әлеуметтік
психологиялық ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Он төрт, он алты жас
аралығындағы кәмелетке толмағандарда бір жағынан ұстамдылық, дербестік
пайда болып, өзін өзі игеруге әлеуметтенудің салыстырмалы түрде жоғары
деңгейіне қол жеткізсе, екінші жағынан қоғамдағы өзінің орнын түсіну, оқу
орындарда оқуын бітіру, ары қарай жалғастыру арқылы тұлғаның әлеуметтенуі
жалғаса береді.
Осы жастағы адамдар үшін ойлаудың тым үзілді кесілділігі, қызбалылық,
ұшқалақтылық, жағдайды қажетті деңгейде барлығын ескеріп бағалауға
дәрменсіздік тән. Бұл жастық ерекшеліктер кәмелетке толмағандардың
қылмыстық жауапкершілігіне, қылмыстық жауапкершіліктің жалпы ережелеріне
қарағанда ерекшеліктер мен толықтыруларды кіргізуге себепші болдың.
Қылмыс үшін әрқашанда жазаң - бұл қағида әрқашанда сақталуы шарт. Әр
қылмыстық әрекетке қарсы, қылмыстық кодексте көзделген шара бар. Кейде
кауіп қатер бар әрине, сонда да тәуекелң - деп ойлайтын жасөспірімдер
заңға қайшы әрекет жасайды. Бірақ қылмыскер жазадан қанша жалтарып, қандай
айла жасаса да қылмыс бәрібір де ашылады. Құқыққа қайшы ешқандай әрекет,
ешбір қылмыскер жасырынып назардан тыс қалмауы керек – бұл біздің қоғамның,
заманның талабы екендігі белгілі.
Жазаның болмай қоймайтындығы қағидасын, тек құқық бұзушылармен күресуде
ғана емес, сондай ақ заңға құрметпен қарауды тәрбиелеу, заңдылықты сақтау
және адамдарда құқықтық ережені сақтау әдетін тәрбиелеуде қолданудың маңызы
зор.
Жасалған құқық бұзушылық үшін ең бірінші құқық бұзушының өзі жауап
береді, ол ең бірінші болып жазаны, оның ауырлығын көтереді.
ҚК 15 бабында он төрт жасқа толған, бірақ он сегіз жасқа толмаған
тұлғалар үшін қылмыстық жауапкершіліктің шектері қарастырылған. Жаңа ҚР ҚК,
ҚазССР ҚК секілді қылмыстық жауапкершіліктің басталуының екі деңгейін
бекіткен. Жалпы ереже бойынша қылмыстардың басым көпшілігі үшін қылмыстық
жауапкершілік он алты жастан басталады. Тек қана қоғамдық қауіптілігі және
құқыққа қайшылығы көп жылғы тәжірибе көрсеткендей, он төрт жасқа толған
жасөспірімдер үшін мәлім болатын қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық осы
жастан басталады.
ҚК 15 бабының 2 тармағы қарастырған қылмыстар үшін қылмыстылық
жауапкершілік 14 жастан басталады, ол толық және кәмелетке толмағандардың
қылмыстылық жауапкершілігі туралы сұрақтарды шешкенде тергеу органдары және
соттар үшін міндетті болып табылады. Сонымен қатар қылмыстық жауапкершлік
он алты жастан басталатын қылмыстарда, қылмыстық жауапкершілік он төрт
жастан басталатын қылмыстардың элементтерінің болу ықтималдылығын ескермей
кетпеуге болмайды. Мысалға: бандылық үшін (237 бап) қылмыстық жауапкершілік
он алты жастан басталады. Бірақ бандылық күрделі қылмыс бола тұрып, ұрлау,
тонау, қарақшылқ, адам өлтіру сияқты қылмыстарды да қамтуы мүмкін. Бандылық
шабуылға қатысқан он төрт жасқа толған жасөспірімдер сәйкесінше басқа
аталған қылмыстар үшін жауапкершілікке тартылып, бірақ бандылық үшін
жауапкершілікке тартылмайды. Тап осындай жағдай жасөспірімдердің
қылмыстылығы туралы мәселені басқа қылмыстар жөнінде қарастырғанда болуы
мүмкін, мысалға жаппай тәртіпсіздіктерге қатысу (241 бап), тонауды (178
бап), бұзақылықты (257 бап), және тағылықты (258 бап) қамтуы мүмкін.
Кәмелетке толмағандардың әрекеттері сәйкесінше тек ҚК 178, 257, 258 баптары
бойынша ғана сараланады.
Қылмыстық жауапкершілік он алты жастан басталатын және ҚК 15 б. 2
бөлімінде айтылған қылмыстардың элементтерін қамтымайтын қоғамға қауіпті
әрекетер жасалғанда, он алты жасқа толмаған кәмелетке толмағандар қылмыстық
жауапкершілікке тартылмайды. Оларға он төрт жасқа толмаған жасөспірімдерге
қолданылатын тәрбиелеу шаралары секілді, шаралар қолданады.
Кәмелетке толмағандар өкінішке орай көптеген жағдайларда өздерінің қай
жастан және қандай қылмыстар үшін тартылатындағын білмейді. Солай, мысалға
Алматы жасөспірімдердің істері жөніндегі инспекциясының Алматы қаласының
мектептерінде жүргізген сұрауларының нәтижесінде мектеп оқушыларының 50
пайызы бұзақылықты жай тентектіктен ажырата алмайтындығы анықталды. Сен
әкеңнің автокөлігін рұқсатсыз мініп кетіп жол бойында, жол жүру ережесін
өрескел бұздың, бұл қандай әрекетке жатадың - деген сұраққа жауап
берушілердің 70 пайызы тентектік деп жауап берген. Ресейдің статистикалық
мәліметтеріне сүйенсек кәмелетке толмағандардың отыз пайызы қылмыстық
жауапкершілік тек он сегіз жастан басталады деп есептеген. Тіпті он алты он
жеті жастағы жасөспірімдер, өздерінің жасында ұрлау, бұзақылық, денеге
жарақат салғандығы үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды деп ойлаған.
Басқа зерттеулерге сәйкес орта білім беретін мектептердің жоғары сынып
оқушылары қылмыстық жауапкершілік барлық қылмыстар үшін он алты жастан
басталады деген сенімде болған [5.2].
Сонымен неге кәмелетке толмағандар қылмыстардың кейбіреуі үшін қылмыстық
жауапкершілікке тек он алты жастан тартылып, кейбіреулері үшін он төрт
жастан тартылады? Қылмыстық жауапкершіліктің жасының шектерін тағайындаған
кезде заң шығарушы көптеген жағдайларға назар аударған, бірақ кәмелетке
толмағандардың пихологиялық ерекшеліктеріне, яғни нақты бір қылмыстың түрін
құрайтын қоғамға қауіпті әрекеттерді түсініп, сезіну мүмкіншілігі мен
қабілеттілігі деңгейіне шешуші мән беріліп отыр. Соған сәйкес кәмелетке
толмағандардың басым көпшілігіне тән, ой өрісі мен ерік жігері назарға
алынады. Кәмелетке толмағандардың сол немесе басқа жас топтарының
күнделікті әрекеті мен жүріс тұрысында, олардың психикалық жетілмегендігі
байқалып қалады. Бірақ бұл жағдай қылмыс секілді аса қатыгез әрекеттерді
жасағанда қылмыстық жауапкершілікті жоққа шығармайды.
Кәмелетке толмағандар қоғамдағы тәртіп нормаларын таңдауға, естияр түрде
әрекет етуге сана сезімі толық жетеді. Осы жағдаймен қылмыстық
жауапкершіліктің, мысалға он жастан емес, тек он алты жастан, ал кейбір
қылмыстар үшін он төрт жастан басталатындығы түсіндіріледі.
Заңда көрсетілген жасқа жету - кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауапкершілігінің міндетті белгілерінің бірі болғандықтан, кәмелетке
толмағанның қылмыс жасаған кездегі жасын дәл анықтау міндетті болып
табылады. 1986 жыл 19 желтоқсанында шығарылған Қазақстан Республикасының
Жоғары соты Пленумының Кәмелетке толмағандардың қылмыстары және оларды
қылмыстық және басқа да қоғамға қарсы іс-әрекеттерге тарту жайлы сот
тәжірибесі туралың қаулысында, кәмелетке томағандар жасаған қылмыстар жайлы
істерді қарастырған кезде, сот кәмелетке томағанның дәл жасын (күнін, айын,
жылын) анықтауға шаралар қолдануы тиіс. Кәмелетке толмағанның тұлғасы яғни
оның тәрбиеленуі, білім алуы жайлы анағұрлым толық мағлұмат алу үшін,
соттарға сот отырысына кәмелетке толмағанның заңды өкілдерін, еңбек
ұжымдарының мүшелерін, жұмыс, оқу, тұрғын орындарындағы қауымдастықтардың,
кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі комиссия мен инспекциялар
өкілдерін, ал қажет болған жағдайларда ата-анасының еңбек ұжымдарының, және
жұмыс орындарындағы қауымдастық өкілдерін шақыру қажет. -делінген.
Қылмыстарды тергеу және қылмыстық істерді қарау кезінде қылмыстық
жауапкершілікке тартылған немес тартылып жатқан кәмелетке томағанның жасын
анықтау міндеті тергеу, прокуратура және соттарға жүктеледі. 1986 жыл 19
желтоқсанында шығарылған Қазақстан Республикасының Жоғары соты Пленумының
Кәмелетке толмағандардың қылмыстары және оларды қылмыстық және басқа да
қоғамға қарсы іс-әрекеттерге тарту жайлы сот тәжірибесі туралың қаулысында,
осы санаттағы істер бойынша алдын-ала тергеудің сапасына деген талаптарды
көтеруге ұсыныс жасаған. Егер қылмыс үстірт тергеліп, істің дұрыс шешілуіне
қажетті мән жайлар анықталмаса (кәмелетке толмағанның дәл жасы, өмір сүру
және тәрбиелену ерекшеліктері, ересек азғырушылар мен ортақ қатысушылардың
бар-жоқтығы, қылмыс жасалуының алдын алған жағдайлар мен себептер) және бұл
кемшіліктерді сот талқысы кезінде жоюға мүмкіндік болмаса, осындай істер
қайта тергеуге жіберілуі тиіс, - деп атап көрсетілген. Кәмелетке
толмаған адамның жасы көбінесе кұжаттар бойынша анықталады. Мысалы:
азматтық хал жағдай актілерінен көшірмелер, жеке күәлік, және т.б. Тұлға
белгілі бір жасқа туған күнінен кейінгі күннің ноль сағатында толды деп
есептеледі [6.60].
Кәмелетке толмағанның жасы жайлы ешқандай мәлімет, құжат жоқ болып
шықса, тергеу органдары немесе сот, кәмелетке толмағанның жасын анықтау
үшін сот-медициналық сараптама тағайындауға міндетті. Тұлға белгілі бір
жасқа туған күнінде емес, келесі күні толды деп есептеледі. Егер кәмелетке
толмағанның жасын сот медициналық сараптама тағайындаса, кәмелетке
толмағанның туған күнін аталған жылдың ең соңғы күні деп есептеу керек
(яғни 31 желтоқсан), ал жастың ең аз және ең көп мөлшерін анықтаған кезде,
сараптама атаған жылдың ең аз мөлшерін алу керек.
Жоғарыда аталып кеткендей кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауапкершілігінің ерекшеліктерінің бірі болып, кәмелетке толмағандардың
кейбір қылмыстардың субьектісі бола алмайтындығы. Осы қатарға қылмыстардың
екі санатын жатқызуға болады:
1) Кәмелетке толмағандардың өздері жәбірленуші болып табылатын
қылмыстар. Мысалға: Кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тарту (ҚК
131б.), Кәмелетке толмаған адамды қоғамға қарсы әрекеттер жасауға тарту (ҚК
132б.), Кәмелетке толмағандарды саудаға салу (ҚК 133б.).
2) Қылмыс субьектісі он сегіз жастан асқан ересектер ғана болатын
қылмыстар. Мысалға: Билікті және өкілеттілікті асыра пайдалану (ҚК 308б.),
көрінеу кінәсіз адамды қылмыстық жауапкершілікке тарту (ҚК 344б.), жауап
беруге мәжбүр ету (ҚК 347 б.), Психиатриялық стационарға заңсыз орналастыру
(ҚК 127б.). Бұл қылмыстар үшін кәмелетке толмағанның жауапкершілікке
тартылу мүмкін еместігі туралы заңда тікеле сілтемелер болмаса да, бұл
қылмыстардың жасалу жағдайы осындай ой қорытындыға алып келеді [7.145].
Кәмелетке толмағандар қылмыстық қауымдастықты құру және оларға қатысқаны
үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды. Бұл жағдайларда кәмелетке
толмағандар, қылмыстық жауапкершілік он төрт жастан басталатын қылмыстарға
дайындалғаны үшін немесе аяқталған қылмыстар үшін жауапкершілікке
тартылады.
Қылмысты аяқтаудан ерікті түрде бас тартқан кәмелетке толмағандар, жалпы
негіздер бойынша қылмыстық жауапкершіліктен босатылады (ҚК 26б. 1 бөлімі.)
[8.149].
Кәмелетке толмағандардың қылмыстарының жартысынан астамы топпен, ортақ
қатысу арқылы жасалады. Бұл топтарда ұйымдастырушы, азғырушы немесе ортақ
қатысушы ретінде, қылмыстық тәжірибесі бар ересектердің болуы қазіргі кезде
кәмелетке толмағандардың қылмыстық топтарының 20 пайызында байқалған . Тек
қана кәмелетке толмағандардан құралатын қылмыстық топтар сирек кездеседі.
Көп жағдайларда бұл сан жағынан көп емес, екі-үш қатысушысы бар, ересек
адам бастаған қылмыстық топтар. Сол себепті кәмелетке толмағанды қылмыстық
әрекетке тарту мәселесіне, әсіресе сот тәжірибесінде аса назар аударылады.
1986 жыл 19 желтоқсанында шығарылған Қазақстан Республикасының Жоғары соты
Пленумының Кәмелетке толмағандардың қылмыстары және оларды қылмыстық және
басқа да қоғамға қарсы іс-әрекеттерге тарту жайлы сот тәжірибесі туралы
қаулысының 9 тармағында, Ересек адамның кәмелетке толмағанды қылмыс
жасауға немесе осы қылмысқа қатыстыруға бағыттаған әрекеттері, кәмелетке
толмағанның ҚК 15 бабында көрсетілген жасқа жеткендігіне қарамастан,
жасалған қылмыс үшін және кәмелетке толмағанды қылмыстық әрекетке тартқаны
үшін қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануы тиіс [9.251].
ҚК 15 бабында көрсетілген жасқа жетпеген кәмелетке толмағанмен бірігіп
жасалған қылмыс, топпен жасалды деп саралануы тиіс емес, себебі бұл
жағдайда кәмелетке толмаған адам қылмыс субьектісі болып табылмайды.
Аталған жағдайда ересек адам қылмысқа қатысу нысанына қарамастан тікелей
орнындаушы болып табылады және ҚК кәмелетке толмағанды қылмыстық әрекетке
тарту бабы бойынша жауапқа тартылады. Кәмелетке толмағанды қылмыстық
әрекетке тарту, кәмелетке толмаған адамның ересектің ықпалы бойынша
қылмысқа дайындала бастаған кезден бастап аяқталады. Ересек адамның
әрекеттері болса кәмелетке толмағанды қылмыстық әрекетке тартуға оқталу деп
саралануы тиіс.
Ересектермен бірге жасалған қылмыстарды қарастырған кезде, кәмелетке
толмағанның ересектер арасындағы қатынастарды мұқият тексеру қажет, бұл
мәлімет ересектің әрекеттерін толық анықтауға мүмкіндік береді.
Егер кәмелетке толмаған адамның қылмысын ересектердің, солардың ішнде
жәбірленуші болып танылған ересектердің, құқыққа қайшы, азғырушы әрекеттері
алдын алса, сот осы мән жайларды кінәлінің жауапкершілігін жеңілдететін
жағдай ретінде қарастыруға құқылы.
Қылмыстық кодексте кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігінің
ерекшеліктері жеке бөлімге дараланғанымен, қылмыстық кодекстің жалпы
бөлімінің нормаларының бірі кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауапкершілігін арнайы реттесе, бірі кәмелетке толмағандардың
жаупкершілігін қамтып кетеді. Оған дәлел ретінде қылмыстық кодекстің жалпы
бөлімінің кейбір нормаларын келтіре аламыз. Мысалға: он сегіз жасқа
толмаған адамның жасаған қылмысы үшін соттылығы, сондай ақ Қылмыстық
кодексте белгіленген тәртіп бойнша алынып тасталған немесе жойылған
соттылық қылмыстың қайталануы кезінде ескерілмейтіндігі (13 б. 4 бөлімі.),
Қылмыстық жауапкершілік басталатын жас шамасы жалпы және арнайы кейбір
қылмыстар үшін көзделген (15б.), кәмелтке толмағандық жаза тағайындау
кезінде жеңілдететін жағдай ретінде ескеріледі (53б. 1б). Яғни құқық қорғау
органдарының кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы жайлы
мәселелерді шешкенде, қылмыстық кодекстің жалпы бөлімінің тек алтыншы
бөлімін емес, жалпы бөлімнің басқа да нормаларын қолдануы тиіс деген ой
қорытындыға келеміз.
Аталып кеткен Қылмыстық кодекстің жалпы бөлімінің нормалары кәмелетке
толмағандардың қылмыстық жауаптылығы атты бөлімінің нормаларымен, сәйкес
келіп жатқан жағдайда, арнайы бөлімнің ережелері қолданылуы тиіс. Оның
себебі бұл ережелер ересектерге қолданылатын нормаларға қарағанда,
кәмелетке толмағандардың жағдайын жеңілдетіп, олардың қылмыстық
жауптылықтан, соттылықтан тез арылып күнделікті өмірге қайтып оралуына
тікелей әсер етеді.
1.2 Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауапкершіліктен босату.
Қылмыстық жауапкершіліктен кәмелетке толмаған адамдар жалпы негіздер
бойынша, сондай ақ тек қана кәмелетке томағандарға арналған арнайы негіздер
бойынша босатылуы мүмкін. Кәмелетке толмағандар шын өкінуіне байланысты (65
б.), жәбірленушімен татуласуына байланысты (67 б.), жағдайдың өзгеруіне
байланысты (68 б.) босатылуы мүмкін. Қылмыстық жауаптылықтан бостатудың
аталған негіздері, жалпы ережелерден ерекшеліктерді көздемейді.
Он сегіз жасқа толмаған тұлғаларды ескіру мерзіміне байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босатқан кезде, ескіру мерзімінің өтуін, кәмелетке толмағанға
қатысты саралау кезінде тиісті органдар назардан тыс қалдырылмауы тиіс.
Қылмыстық кодекстің 85 бабына сәйкес, қылмыстық заңда көзделген ескіру
мерзімі, кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан босату кезінде тең
жартысына қысқартылады. Яғни, егер қылмыс жасалған күннен бастап мынадай
мерзімдер өтсе, адам қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
а) кішігірім қылмыс жасағаннан кейін бір жыл
б) орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаннан кейін екі жыл, бес ай.
в) ауыр қылмыс жасағаннан кейін бес жыл.
г) аса ауыр қылмыс жасағаннан кейін жеті жыл, бес ай.
Он сегіз жасқа толмаған адамдарға, жалпы негіздер бойынша рақымшылық
және кешірім жасау актісі қолданылады.
Қылмыстық жауаптылықтан босатудың жалпы негіздермен қоса, тек он сегіз
жасқа толмаған тұлғаларға қолданылатын қылмыстық жауаптылықтан босатудың
арнайы негіздері де қолданылады.
Қылмыстық кодекстің 81 бабына сәйкес бірінші рет кішігірім немесе орташа
ауырлықтағы қылмысты бірінші рет жасағаны үшін сотталған кәмелетке толмаған
адам, егер оны түзетуге қылмыстық кодексте көзделген тәрбиелік әсері бар
мәжбүрлеу шараларын қолдану жолымен қол жеткізуге болады деп танылса, сот
оны қылмыстық жауапкершіліктен босатуы мүмкін. Яғни кәмелетке толмағанды
қылмыстық жауапкершіліктен босатып, оған тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу
шараларын қолданудың алғышарты болып, мына жағдайларды көретуге болады:
а) қылмысты бірінші рет жасау;
б) жасалған қылмыс ҚК екінші және үшінші тармақтарына сәйкес, кішігірім
және орташа ауырлықтағы қылмыстар санатына жатса;
в) қоғамға қауіпті әрекеттің сипаты және кәмелетке толмағанның тұлғасы
жайлы мәлімет, оны тәрбиелік шаралар арқылы түзеу мүмкіндігін жоққа
шығармаса;
Кәмелетке толмағанды жазадан аталған жағдайлар бойынша босатуды
қарастырған кезде, олардың заңда көзделген мәнін дәл қолдану керек. Солай,
қылмысты бірінші рет жасағандарға ҚР ҚК ерекше бөлімінде аталған
әрекеттерді жасамаған тұлғалар жатқызылады. Осыған байланысты, алдында
қылмыстық жауапкершілік басталатын жасқа жетпегендігіне, рақымшылыққа
байланысты, ҚК 15 бабының 3 бөлімінде көзделген жағдайларға сәйкес, немесе
ақтап шығармайтын өзге де жағдайлар бойынша кәмелетке толмаған адамды
қылмыстық жауапкершіліктен босату, оны жаңа қылмыстық әрекет үшін қылмыстық
жауапкершілікке тарту кезінде қылмыс бірінші рет жасалды деп санауға негіз
бола алмайды.
Қылмыстық заңның осы тараптағы кемшілігін айтпау кетуге болмайды, ол
төмендегідей. Жоғарыда көрсетілгендей тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу
шараларын сот бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс
жасағаны үшін сотталған кәмелтке толмаған адамға қолданыла алады (ҚК 81
б.). Яғни заңның мәтініне сәйкес алдында қылмыс жасап ол үшін тәрбиелік
әсері бар мәжбүрлеу шаралары тағайындалған кәмелетке толмаған адам, екінші
рет қылмыстық жауапкершілікке тартылатын болса, оған тәрбиелік әсері бар
мәжбүрлеу шаралары қайтадан қолданылуы мүмкін. Себебі ол жазадан босатылған
(ҚК 81 б.), және соттылығы жоқ (ҚК 77б. 2 б.) яғни ол қылмысты бірінші рет
жасап тұр және тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары оған ҚК 81 б. сәйкес
қайта қолданыла алады.
Яғни тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шарасы қолданылған бірақ өзіне
ешқандай қорытынды жасап, түзелу жолына түспеген, қылмыстық заң бұзушылыққа
қайта бел буған жасөспірімге біз Қылмыстық заңның мәтініне сәйкес қайталап
тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдануымыз мүмкін, және бұл
қайталанулардың саны шектелмеген.
Сонымен сот жазаны тағайындау кезінде кәмелетке толмағанның қылмыс жасау
ниетін, қылмыс жасағаннан кейінгі тәртібін назарға алып, оған алдында
тәрбиелік мәні бар мәжбүрлеу шараларының қолданған, қолданбағандығын
ескеріп, кәмелетке толмағанға тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын сот
отырысы үстінде судья кәмелетке толмағанды қылмыстық жауапкершіліктен
босату туралы қаулы шығарып, кәмелетке толмағанға тәрбиелік әсері бар
мәжбүрлеу шараларын қолданады.
Егер сот кәмелетке толмағанға тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу
шараларынының бірнешеуін, бір мезгілде қолдану, түзеу мақсатына жету үшін
ең нәтижелі деп тапса, бір адамға бірнеше тәрбиелік әсері бар шаралар
қолдануы мүмкін [10.147].
Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларының барлығы да тәрбиелік әсер
етумен, яғни кішгірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыстарды жасаған
кәмелетке толмағанға қылмыстық жауапкершілікті қолданбай, педагогикалық
мәжбүрлеу шараларын қолданумен байланысты. Оларды қолдану кезінде,
кәмелетке толмағанға өзі жасаған әрекеттерінің ерсілігін, қоғамға
қауіптілігін түсіндіру, санасына жеткізу жолымен ықпал жасалады. Яғни,
түзеу мақсатына қылмыстық жауапкершілікке тартпай ақ қол жеткізіледі.
Сонымен, аталған шаралар мазмұны бойынша - тәрбиелік, ал орындалу сипаты
бойынша – мәжбүрлі.
Сырт көзбен қарағанда тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары қылмыстық
жазамен ұқсас. Бірақ сапалық жағынан алғанда араларындағы айырмашылық
біршама екендігі байқалады. Атап айтсақ, мәжбүрлеу шараларында, жазалау
элементтері жоқ, олар соттылықты көзделмейді, тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу
шаралары негізгі және қосымша болып бөлінбейді.
Қылмыстық заң тәрбиелік шараларды қылмыстық жазамен алмастыруды
қарастырмаған. Сол себепті тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларынан
жалтару, егерде жаңа қылмыс жасалмаса, кәмелетке толмаған адам үшін
ешқандай қылмыстық құқықтық салдарға әкелмейді.
ҚК 82 бабында тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларының мынадай түрлері
көрсетілген:
а) ескерту;
б) ата аналарының немесе олардың орындағы адамдардың не мамандырылған
мемлекеттік органның қадағалауына беру;
в) келтірілген зиянды қалпына келтіру міндетін жүктеу;
г) бос уақытын шектеу;
д) кәмелетке толмағандарға арналған арнаулы тәрбие немесе емдеу-
тәрбиелеу мекемесіне орналастыру;
ҚК 83 бабында тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларының мазмұнының
түсіндірмесі және олардың ұзартылу мен тоқтатылу шарттары берілген. Оларды
жеке-жеке қарастырып кетейік:
Ескерту, заңға сәйкес, кәмелетке толмаған адамға оның әрекетімен
келтірілген зиянды түсіндіруден және осы кодексте көзделген қылмыстарды
қайталап жасаудың зардаптарын түсіндіруден тұрады. Яғни қылмыстық
жауапкершіліктен босатылу мүмкіндігінің қайталанбайтындылығы, қылмыс
қайталанса жаза қолданылатындығы туралы кәмелетке толмағанға түсіндіріледі.
Бүл шара кәмелетке толмағанның түзелуіне әсер етеді деген сенім болғанда
ғана қолданылады [11.52].
Қадағалауға беру, заң бойынша, ата-аналарына немес олардың орнындағы
адамдарға не мамандандырылған мемлекеттік органға кәмелетке толмаған адамға
тәрбиелік әсер ету және оның мінез құлқын бақылау жөнінде міндеттер
жүктеуден тұрады. Бұл мәжбүрлеу шарасы ҚК 83 бабы, 2 тармағында көрсетілген
тұлғалардың келісімі және мүмкіндігіне байланысты беріледі. Келісімнің
немесе қандай да болсын мүмкіндігінің болмауы, осы шараның орындалуын жоққа
шығармаса да, нәтижелілігіне нұқсан келтіреді.
Келтірілген зиянды қалпына келтіру міндеті, кәмелетке толмағанның
әрекеттері нәтижесінде белгілі бір зиян келтірілсе, және ол сотта қаралуына
дейін өтелмеген жағдайда, жүктеледі. Зиянды қалпына келтіру кәмелетке
толмаған адамның мүліктік жағдайын және оның тиісті еңбек дағдысы болуын
есепке ала отырып жүктеледі. Бұл тәрбиелік шараның мәні, кәмелетке
толмағанның тек өзінің дене еңбегімен келтірілген зиянды қалпына келтіруі
(сынған айнаны орнына салу, бұзылған затты жөндеу және т.б.) немесе өзі
тапқан қаражат есебінен зиянды төлеуі (стипендия, жалақы т.б.) болып
табылады [12.91].
Кәмелетке толмаған адамның бос уақытын шектеу, оның жүріс тұрысына
ерекше талаптар белгілеу, және белгілі бір әрекеттерге тиым салудан тұрады.
Кәмелетке толмағанға белгілі бір жерлерге баруға, сондай ақ үйінде болудың
уақыт аралығы белгіленуі мүмкін. Осы тәрбиелеу шарасына байланысты заңда
көрсетілген тізбе, осы тармаққа сәйкес толық болып табылмайды, яғни сот
кәмелетке толмағанның жеке қасиеттерін және жағдайға байланысты, бос
уақытын шектеудің басқа да түрлерін қолдануы мүмкін.
Тәрбиелеу шараларының қылмыстық заңда белгілі бір мерзімі жоқ, олар
соттың қарауына берілген. Бірақ тәрбиелеу шарасының мерзімсіз болуы оң
нәтиженің орнына теріс нәтиже де беруі мүмкін, себебі тәрбиелік әсері бар
мәжбүрлеу шараларыны жаза балып таблмаса да, мемлекет тарапынан күштеу,
мәжбүрлеу шарасы болып отыр және оның мерзімсіз қолданылуы жасөспірім
тарапынан оған үйреніп кетуді, сонымен қатар өзіне тағайындалған шарадан
арылуға деген үмітін жоғалтуға алып келуі мүмкін.
Арнаулы тәрбие немесе емдеу тәрбиелеу мекемесіне орналастыру, кәмелетке
толмаған адамға қасақана орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаны үшін, алты
айдан екі жылға дейін тағайындалуы мүмкін. Үкімде көрсетілген мерзім,
мамандандырылған мемлекеттік органның қорытындысы негізінде сот кәмелетке
толмаған адам өзінің түзелуі үшін бұдан әрі бұл шараны қажет етпейді деген
тұжырымға келсе, өзінің қаулысымен мерзімінен бұрын тоқтатуы мүмкін.
Кәмелетке толмағандарға арнаулы емдеу немесе емдеу тәрбиелеу мекемесінде
болуды, жоғарыда көрсетілген мерзім біткеннен кейін ұзартуға, тек кәмелетке
толмаған адамның жалпы білім беретін немесе кәсіптік даярлығын аяқтауы
қажет қажет болған жағдайда ғана жол беріледі. Мерзімді ұзарту кезінде
кәмелетке толмаған адам кәмелетке толып кетпеуі керек.
2. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
2.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының түсінігі, оның жалпы
сипаттамасы.
Кәмелетке толмағандардың арасындағы қылмыстылықпен күресу -
қылмыстылықпен күресудің басты бағыттарының бірі. Кәмелетке томағандардың
қылмыстылығымен күресуді жеке сала ретінде бөліп шығару көптеген
себептермен түсіндіріледі. Олардың ішіндегі маңыздылары ретінде криминолог
ғалымдар төмендегілерді көрсеткен:
Біріншіден, жаңа буынның өмірі мен денсаулығын қорғау мақсаттарының аса
маңыздылығымен және осыған байланысты мемлекеттік органдар мен жалпы
қоғамның қызметінің жеке бағыты ретінде жас балалар мен жасөспірімдердің
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға бағытталған мемлекеттік саясаттың
пайда болуы.
Екіншіден, кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жасайтын қылмыстарының
олардың өмірі мен тәрбиесімен (жеке тұлғасы дамуы мерзімінің салыстырмалы
түрде шектелуі, әлеуметтік позицияларынының ауыспалылығы, шектелген әрекет
қабілеттілік), жеке тұлғалық сипаттамасымен, әлеуметтік топтық,
психологиялық және басқа да ерекшеліктерімен түсінідірілетін мотивациясының
және генезисінің айырмашылықтары.
Үшіншіден, осы ерекшеліктермен тығыз байланысты жасөспірімдердің
қылмыстылық белсенділілігі, олардың қылмыстылығының құрылымы мен
деңгейінің, динамикасы мен себептерінің ерекшеліктері [13.129].
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының түсінігін қарастыру алдында біз
кәмелетке толмағандарды, олардың жеке басын және жастық категорияларын
анықтап алайық. Ғылыми әдебиетте, кәмелетке толмағандардың жас санаттары
жайлы пікірлер көп. Солай мысалға В.А.Еренков жасөспірімдік шақ мектептің 5-
8 сыныптарына сәйкес келіп, олардың ішінде кіші жасөспірімдік жас (11-13
жас) және ересек жасөспірімдік жас (14-15 жас) деп көрсетеді. Краковский
А.П аталғандарға қоса кіші бозбалалық шақты көрсетеді (16-18) жас. О.Е
Сапарин олардың ішінде жасөспірімдік жас (13-16 жас), бозбалалық жас (17-21
жас) деп көрсетеді [14.9].
Бірақ, Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде кәмелетке
толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жас он төртке толған, бірақ он
сегізге толмаған адам танылады (ҚК 78 бабының 1 тармағы). Сондықтан
кәмелетке толмағандардың жасы осы нормаға сәйкес көрсетіледі.
Аталғандармен қоса қазіргі кезде республикамыздың заң ғылымында жоғарыда
көрсетілген категорияларды атауда біркелкі нысан қалыптаспағандығын атап
өту қажет. Заң терминдері қазіргі кезде түгелдей дерлік орыс тілінен
аударылады, бұл жағдай елімізде жаппай сипат алғандығы да белгілі, оның
себептері де мәлім. Ал қазіргі кезде біз белгілі бір терминді түсініп,
басқа ұғыммен шатастырып алмау үшін, оны орыс тіліндегі терминмен қатар
оқуға мәжбүрміз. Солай, орыс тіліндегі юношаң термині, бозбала деп те жас
жігіт деп те аударылады . Орыс тілінде подростокң термині, юношаң
терминіне қарағанда кең мағынада қолданылады, яғни бұл ұғымға жас балада
(сегіз жасқа дейінгі бала, ҚК 72 бабының 1 тармағы), мектеп оқушысы да
кіреді және көп жағдайда подросток бұл он төрт жастағы кәмелетке толмаған
адам. Бірақ қазақ орыс сөздіктеріне сүйенсек подростокң термині – жас
өспірім, жас ұлан, бозбала (12-17 арасындағы жас) [15.22]. Яғни кәмелетке
толмағандардың әртүрлі жастық категорияларының нақты атауы ана тілімізде
қалыптаспаған. Сонымен кәмелетке толмаған адам ұғымын басқаша қалай
атайтындығымыз туралы нақты таңдап алайық: бозбала термині өте тар
мағынада, яғни он алты жастан кейінгі жасты көрсету үшін ғана колданылуы
мүмкін, жасөспірім ұғымы болса бозбалалық жасты көрсетпесе де, оған
қарағанда кең түснінік береді, сол себепті төмендегі жұмыста кәмелетке
толмаған адам термині жасөспірім терминімен де аламастырылуы мүмкін. Тап
осындай позицияны өзінің еңбегінде Г.М Мауленов те ұстанған [16.33].
Ең алдымен еліміздегі кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының
құрылымына және динамикасына назар аударайық.
1988-1998 жылдар арасында ол мынадай көрсеткіштерді аңғартады: 7535
(1988ж.), 11617 (1989ж.), 11204 (1990ж.), 12747 (1991ж.), 13326 (1992ж.),
13115 (1993ж.), 15656 (1994ж.), 13724 (1995ж.), 9027 (1996ж.), 7435
(1997ж.), 7197 (1998ж.) [17.27].
Республика бойынша жалпы алғанда кәмелетке жасы толмағандардың
қылмыстарының үлес салмағы 1961-1981 жылдар аралығында, яғни 20 жылда
шамамен 9 пайызды құраған болса, ол көрсеткіш соңғы 11 жыл ішінде (1988
-1998) 14 пайызға жақындап отыр. Жасы 18 ге толмаған адамдардың саны
еліміздегі жалпы адам санының 33 пайызын құрайтын болса, аталған көрсеткіш
деңгейінің қаншалықты зор екендігін байқау қиын емес.
Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жасаған қылмыстары арасында ұрлау,
тонау, қарақшылық, қасақана кісі өлтіру, денсаулыққа зиян келтіру,
бұзақылық, зорлау секілді қылмыстар кең тараған.
Кәмелетке толмағандар ең көп біреудің мұлкін ұрлау және бұзақылық
қылмыстарын жасайды, осы қылмыстарды орындаушылардың 75-80 пайызы кәмелетке
толмағандар.
Мүлікке қарсы қылмыстардың басым көпшілігі ересектердің қатысуымен (60
пайызға жуық), оның ішінде 30 пайызы – ересектердің басшылығымен жасалған.
Кәмелетке толмағандар жасайтын қылмыстардың тағы да бір тобы ол бұзақылық
әрекеттер – олар кәмелетке толмағандар жасайтын қылмыстардың жалпы санының
15 тен 30 пайызға дейін құрайды. Бұзақылық әрекеттердің көпшілігі (90-95
пайыз) мас күйінде және топпен жасалған. Адам өлтіру қылмысы кәмелтке
толмағандардың қылмыстарының жалпы санының 1-2 пайызын құрайды [18.67].
Криминологтардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz