Қазақстандағы кеңестік мәдениет ошақтарының қалыптасуы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕҢЕСТІК МӘДЕНИЕТ ОШАҚТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Баспасөздің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Кеңестік интеллигенцияның қалыптасуы және алғашқы ғылыми мекемелер ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
II. ӘДЕБИЕТ ПЕН ӨНЕРДІҢ ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.1 Әдебиеттің дамуындағы қайшылықтар. «Социалистік реализм» бағытының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Театр, музыка, бейнелеу және кино өнерінің қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
I. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕҢЕСТІК МӘДЕНИЕТ ОШАҚТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Баспасөздің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Кеңестік интеллигенцияның қалыптасуы және алғашқы ғылыми мекемелер ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
II. ӘДЕБИЕТ ПЕН ӨНЕРДІҢ ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.1 Әдебиеттің дамуындағы қайшылықтар. «Социалистік реализм» бағытының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Театр, музыка, бейнелеу және кино өнерінің қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Ғасырлар бойғы халқымыздың жеке шаңырақ көтеріп, өз алдына еркіндік туын тігу, тәуелсіз мемлекет болып, әлемнің өркениетті елдері қатарынан көріну арманы қазіргі күні толығымен жүзеге асқан тарихи оқиға болып отыр. Бүгінгі таңдағы бүл қол жеткізген зор табыс болғанымен, оның кез-келген мемлекеттің тәуелсіздігіне, елдігіне қажетті саяси, әлеуметтік-экономикалық, алдыңғы қатарлы озық білім және мәдени жетістіктерімен қамтамасыз етіп, одан әрі өрбіту керектігі сөзсіз.
Еліміз егемендік алған уақыттан бері осы қойылып отырған мақсаттарды жүзеге асыруда жеткен жетістіктеріміз де аз емес. Солардың бірі тарих ғылымы саласында аздаған жылдар аралығында кеңестік дәуірде саналы түрде бұрмаланып, жасырылып келген халқымыздың, қазақ ұлтының өткенін жаңа тұрғыдан зерттеуде, оған тиісті баға беруде орын алып отыр. Республика тарихшы ғалымдарының осы мәселелерді зерттеу нәтижесінде қол жеткізген табыстары осыған куә. Дегенмен, ғылымның бұл саласында зерттелмей тың жатқан жәпе жаңа тұрғыдан қарауды қажет ететін мәселелер әлі де болса баршылық.
Республика Президенті Н.Назарбаев 1998 жылдың наурыз айында еліміздің зиялы қауым өкілдерінің басын қосқан жиналысында: «Бұл жылы да біз өткенде жинақталған тәжірибені ескере отырып, тұғырдан тайса да санадан әлі сырыла қоймаған тоталитаризм идеологиясын әшкерелеуді жалғастыра түсеміз. Тоталитаризмге ұлттық тарихтың қажеті жоқ. Ол ұлттың тарихи жадын жойып, мәңгүрттік психологияны орнықтыруға мүдделі. Өйткені, өткенін білмейтін халықтың өзіне сенімі болмайды. Ал қазақ елінің тарихы, ғылымы, мәдениеті өзінің жер асты байлықтарындай танымал ма. Олай дей алмаймыз. Осынау дүбірлі дүниеде өзімізді мойындатудың сенімді жолы - тағылымды тарихың, озық ғылымың, өрелі мәдениетің» - деп сөйлеуі жиналған жұртқа аз ой салған жоқ /1/.
Сонымен, ұлттық, елдік тарихымызға қайта қарауға, оның сабақтары мен үлгілерін, ұлтымыз бен тәуелсіз республикамызды бүкіл әлемге танытуға және жас келешек ұрпаққа тәлім-тәрбие беру үшін пайдалануға мемлекеттік көлемде назар аударылып отыр.
Осындай өзекті, қайта қарауды қажет ететін мәселелердің бірі-еліміздің мәдени дамуы тарихы.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ мәдениеті өзінің қалыптасуы мен дамуынында өте күрделі, қайшылықты кезеңді басынан өткерді. Бұл кезең бір жағынан алып қарағанда кәсіби қазақ театырын, музыка, бейнелеу, кино, би өнері қалыптасуы мен кәсіби қазақ журналистикасының қалыптасып дамуы, содай-ақ қазақ әдебиетінің ең бір шарықтаған кезеңі ретінде де белгілі. Дегенмен ХХ ғасырдың басында орын алған күрделі қоғамдық-саяси өзгерістер қазақ мәдениетінің дамуында да өзіндік із-қолтаңбасын қалдырды. Тарихи тамырларын сонау ерте дәуірлерден алатын, өзіндік бірқалыпты даму жолымен келе жатқан қазақ мәдениетінің бет-бейнесі мен мазмұны үлкен өзгерістерге ұшырады. Бұл өзгерістер де екі жақты сипат алды.
Еліміз егемендік алған уақыттан бері осы қойылып отырған мақсаттарды жүзеге асыруда жеткен жетістіктеріміз де аз емес. Солардың бірі тарих ғылымы саласында аздаған жылдар аралығында кеңестік дәуірде саналы түрде бұрмаланып, жасырылып келген халқымыздың, қазақ ұлтының өткенін жаңа тұрғыдан зерттеуде, оған тиісті баға беруде орын алып отыр. Республика тарихшы ғалымдарының осы мәселелерді зерттеу нәтижесінде қол жеткізген табыстары осыған куә. Дегенмен, ғылымның бұл саласында зерттелмей тың жатқан жәпе жаңа тұрғыдан қарауды қажет ететін мәселелер әлі де болса баршылық.
Республика Президенті Н.Назарбаев 1998 жылдың наурыз айында еліміздің зиялы қауым өкілдерінің басын қосқан жиналысында: «Бұл жылы да біз өткенде жинақталған тәжірибені ескере отырып, тұғырдан тайса да санадан әлі сырыла қоймаған тоталитаризм идеологиясын әшкерелеуді жалғастыра түсеміз. Тоталитаризмге ұлттық тарихтың қажеті жоқ. Ол ұлттың тарихи жадын жойып, мәңгүрттік психологияны орнықтыруға мүдделі. Өйткені, өткенін білмейтін халықтың өзіне сенімі болмайды. Ал қазақ елінің тарихы, ғылымы, мәдениеті өзінің жер асты байлықтарындай танымал ма. Олай дей алмаймыз. Осынау дүбірлі дүниеде өзімізді мойындатудың сенімді жолы - тағылымды тарихың, озық ғылымың, өрелі мәдениетің» - деп сөйлеуі жиналған жұртқа аз ой салған жоқ /1/.
Сонымен, ұлттық, елдік тарихымызға қайта қарауға, оның сабақтары мен үлгілерін, ұлтымыз бен тәуелсіз республикамызды бүкіл әлемге танытуға және жас келешек ұрпаққа тәлім-тәрбие беру үшін пайдалануға мемлекеттік көлемде назар аударылып отыр.
Осындай өзекті, қайта қарауды қажет ететін мәселелердің бірі-еліміздің мәдени дамуы тарихы.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ мәдениеті өзінің қалыптасуы мен дамуынында өте күрделі, қайшылықты кезеңді басынан өткерді. Бұл кезең бір жағынан алып қарағанда кәсіби қазақ театырын, музыка, бейнелеу, кино, би өнері қалыптасуы мен кәсіби қазақ журналистикасының қалыптасып дамуы, содай-ақ қазақ әдебиетінің ең бір шарықтаған кезеңі ретінде де белгілі. Дегенмен ХХ ғасырдың басында орын алған күрделі қоғамдық-саяси өзгерістер қазақ мәдениетінің дамуында да өзіндік із-қолтаңбасын қалдырды. Тарихи тамырларын сонау ерте дәуірлерден алатын, өзіндік бірқалыпты даму жолымен келе жатқан қазақ мәдениетінің бет-бейнесі мен мазмұны үлкен өзгерістерге ұшырады. Бұл өзгерістер де екі жақты сипат алды.
1. Назарбаев Н. Ә. Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. - 1998. – 20 наурыз.
2. Культурное строительство в Казахстане (1918-1932 гг.). Сборник документов и материалов. – Алма-Ата, 1965.
3. Атабаев К. Қазақ баспасөзі. Қазақстан тарихының дерек көзі (1980-1918 жж.).- Алматы, 2000.
4. Хрестоматия по новейшей истории Казахстана (1917-1939 гг.). Т.1. // Под. ред. К.С. Каражанова. – Алматы, 2002.
5. Жаманбаев К. Высшая школа в Казахстане. – Алма-Ата, 1972.
6. Изобразительное иссскуство Казахской ССР. – М., 1957.
7. Сулейменов Р. Ленинсие идеи культурной революции и их осуществление в Казахстане. – Алма-Ата, 1972.
8. Бекхожин К. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. – Алмат, 1964.
9. Қазақ ССР тарихы. Көне замандардан бүгінгі күнге дейін. Т.4. – Алматы, 1978.
10. Омарбеков Т. ХХ ғасыр басындағы Қазақстан тарихының мәселелері. – Алматы, 2002.
11. Дүкенбаева З.О. Қазақтың шығармашылық интеллигенциясының тарихы (1917-1941). – Алматы. Ғалым, 2003. – 330 б.
12. Махат Д.Қазақ зиялыларының қасіреті.Алматы.2001ж
13. Жаңа және қазіргі замандағы Қазақстан тарихы. Дәрістер курсы. // Қ.С. Қаражанның редакциясымен. – Алматы-2005
14. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Т.3. – Алматы. 2002.
15. Кәкішев Т. Қызыл сұңқар. – Алма-Ата, 1968.
16. Қозыбаев С., Бекболатов Ж. Өмір айнасы. – Алма-Ата, 1990.
17. Қожакеев Т. «Жас Алаштан» «Лениншіл жасқа» дейін // Лениншіл жас. 1991. 5 мамыр.
18. Есова С. Октябрьдің ұрпақтары. Мына кітапта: Қазақстан азамат соғысы жылдарында. – Алма-Ата, 1969.
19. Беков. Руководство корреспондентам (аулкорам) // Красный Казахстан. №1.
20. Бурабаев М. Общественная мысль Казахстана в 1917-1940 гг. – Алма-Ата, 1991.
21. Қозыбаев М. Тарих зердесі. 1-кітап. – Алматы, 1998.
22. Оброзование Казахской ССР. Сборник документов и материалов. – Алма-Ата,1957
23. Қазақстандағы зерттеу қоғамының тарихи-этнография секциясының мүшелерінің отырысы.1926жыл 14наурыз №5хаттама.//ҚР ОМА.Қ.693:т.1,іс.91.-15-23пп.
24. Урашев С.А. Родники просвещения. – Алматы,1998.
25. Қараңыз:Қойгелдиев М.Алаш қозғалысы.
26. История Академии наук СССР. – Т.5. – М.,-Л., 1964.
27. Донцова З.Н. Изучение Казахстанских недр. // Памяти академика Л.С: Берга. – Л., 1995.
28. Қаленова Т.С. Ж. Аймауытовтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі (1889-1931 жж.): Тар. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2001. – 31 б.
29. Тулбасиева С.Қ. Мұхамеджан Тынышбаевтың ғылымға келген жолы және шығармашылық мұрасы: Тар. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2004. – 30 б.
30. Жүгенбаева Г. Мұхамеджан Тынышбаевтың өмірі мен қызметі (1879-1938): Тар. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 1998. – 25 б.
31. Иманбаева С.С. М. Дулатовтың өмірі мен қызметі (1879-1935 жж.): Тар. ғыл. канд. дис. – Алматы, 1999. – 197 б.
32. Мұқанұлы С. Өмір мектебі. Есею жылдары. Үшінші кітап. – Алматы: «Жазушы», 1970.
33. Елеукенов Ш.Мағжан. Өмірі мен шығармагерлігі. – Алматы: «Санат», 1995.
34. Кахиани М. КазАПП жұмысын қайта құрайық, большевиктік баспасөз жұмысын көтерейік. – Алматы: 1932. -31-32 бб.
35. Қойшыбаев Б. Мәңгілік мұрат // Егемен Қазақстан. 1994. 3 ақпан.
36. Қазақстан Кеңес жазушыларының тұңғыш съезі. – Алматы: «Қазақстан көркем әдебиет баспасы», 1994.
37. Мәжит. Қазақ әдебиетіндегі орынды және орынсыз сындар туралы // Еңбекші қазақ. 1923. 2 тамыз.
38. Кеңес жазушыларының тұңғыш съезі. – Алматы, 1934.
39. М.Әуезовтың өмірі мен шығармашылық шежіресі. – Алматы, 1997.
40. Мұқанов С. Өмір мектебі. Екінші кітап. – Алматы, 1970.
41. Ысмайлов Е. Жамбыл және халық ақындары. – Алматы, 1996.
42. Мағжан. Бернияз Күлеев. // Ақжол. 1923 ж. 22 қаңтар.
43. Тайшықов Қ. Октябрь ұшқыны. – Алматы, 1961.
44. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. – Алматы, 1996.
45. Қабдолов З. Жебе. Әдеби толғаныстар мен талдаулар. – Алматы, 1997. -
46. Мәжит-бек. Түркістан. // Жұлдыз. 1991. №1
47. Абдуллин Х. Хасен Оралтайға хат Есова С. Октябрьдің ұрпақтары. Мына кітапта: Қазақстан азамат соғысы жылдарында. – Алма-Аты, 196. -377 б
48. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы, 1989. – 262 б.
49. Нұртазин Т. Жазушы және өмір. 1960.
50. Би аға. Б.Майлин туралы естеліктер. – Алматы, 1991.
51. Тәжібаев Ә. Бас жазушымыз Бейімбетке құрмет // Социалды Қазақстан. 1933. 3 қараша.
52. Жүргенов Т. Қазақстандағы мәдениет революциясы. – Алматы, 1935.
53. Сейфоллаұлы С. Менің қаталарым туралы // Еңбекшы қазақ. 1929. 2 қыркүйек.
54. Мұқанов С. Менің қатем қандай? // Социалды Қазақстан. 1932. 8 ақпан.
55. Жансүгірұлы І. Қателесуге қарсы большевиктік сынды күшейтеміз. // Социалды Қазақстан. 1932. 12 ақпан.
56. Р.Мәрсекұлы. Қазақ қайда бара жатыр. – Алматы, 2001
57. Тоқпанов А.Сахна сазы.-алматы,1969.
58. Қазақ театрның тарихы.-Т.2.-Алматы,1978.-12б
59. Қадыров А.Годы становления.-Алма-Ата,1978.
60. Құндақбаев Б.Мұхтар Әуезов және театр.-Алматы,1997.-36б.
61. Нургалиев Р.Қазақ драматургиясының поэтикасы.-Алматы,4978.-49б.
62. Қазақ мәдениетінің тарихының очеркі.-Алматы,2005.-237б.
63. Сулейменов К.Ұлы тоғыс.-Алматы,1996.-118б.
64. История казахской музыки.-Алматы,2000.-96б .
65. Елеманова С.Казахское традиционное песенное искуства.-Алматы,2000.-54б,
66. Сиранов К.Казахское Киноискусство.-69б.
2. Культурное строительство в Казахстане (1918-1932 гг.). Сборник документов и материалов. – Алма-Ата, 1965.
3. Атабаев К. Қазақ баспасөзі. Қазақстан тарихының дерек көзі (1980-1918 жж.).- Алматы, 2000.
4. Хрестоматия по новейшей истории Казахстана (1917-1939 гг.). Т.1. // Под. ред. К.С. Каражанова. – Алматы, 2002.
5. Жаманбаев К. Высшая школа в Казахстане. – Алма-Ата, 1972.
6. Изобразительное иссскуство Казахской ССР. – М., 1957.
7. Сулейменов Р. Ленинсие идеи культурной революции и их осуществление в Казахстане. – Алма-Ата, 1972.
8. Бекхожин К. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. – Алмат, 1964.
9. Қазақ ССР тарихы. Көне замандардан бүгінгі күнге дейін. Т.4. – Алматы, 1978.
10. Омарбеков Т. ХХ ғасыр басындағы Қазақстан тарихының мәселелері. – Алматы, 2002.
11. Дүкенбаева З.О. Қазақтың шығармашылық интеллигенциясының тарихы (1917-1941). – Алматы. Ғалым, 2003. – 330 б.
12. Махат Д.Қазақ зиялыларының қасіреті.Алматы.2001ж
13. Жаңа және қазіргі замандағы Қазақстан тарихы. Дәрістер курсы. // Қ.С. Қаражанның редакциясымен. – Алматы-2005
14. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Т.3. – Алматы. 2002.
15. Кәкішев Т. Қызыл сұңқар. – Алма-Ата, 1968.
16. Қозыбаев С., Бекболатов Ж. Өмір айнасы. – Алма-Ата, 1990.
17. Қожакеев Т. «Жас Алаштан» «Лениншіл жасқа» дейін // Лениншіл жас. 1991. 5 мамыр.
18. Есова С. Октябрьдің ұрпақтары. Мына кітапта: Қазақстан азамат соғысы жылдарында. – Алма-Ата, 1969.
19. Беков. Руководство корреспондентам (аулкорам) // Красный Казахстан. №1.
20. Бурабаев М. Общественная мысль Казахстана в 1917-1940 гг. – Алма-Ата, 1991.
21. Қозыбаев М. Тарих зердесі. 1-кітап. – Алматы, 1998.
22. Оброзование Казахской ССР. Сборник документов и материалов. – Алма-Ата,1957
23. Қазақстандағы зерттеу қоғамының тарихи-этнография секциясының мүшелерінің отырысы.1926жыл 14наурыз №5хаттама.//ҚР ОМА.Қ.693:т.1,іс.91.-15-23пп.
24. Урашев С.А. Родники просвещения. – Алматы,1998.
25. Қараңыз:Қойгелдиев М.Алаш қозғалысы.
26. История Академии наук СССР. – Т.5. – М.,-Л., 1964.
27. Донцова З.Н. Изучение Казахстанских недр. // Памяти академика Л.С: Берга. – Л., 1995.
28. Қаленова Т.С. Ж. Аймауытовтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі (1889-1931 жж.): Тар. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2001. – 31 б.
29. Тулбасиева С.Қ. Мұхамеджан Тынышбаевтың ғылымға келген жолы және шығармашылық мұрасы: Тар. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2004. – 30 б.
30. Жүгенбаева Г. Мұхамеджан Тынышбаевтың өмірі мен қызметі (1879-1938): Тар. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 1998. – 25 б.
31. Иманбаева С.С. М. Дулатовтың өмірі мен қызметі (1879-1935 жж.): Тар. ғыл. канд. дис. – Алматы, 1999. – 197 б.
32. Мұқанұлы С. Өмір мектебі. Есею жылдары. Үшінші кітап. – Алматы: «Жазушы», 1970.
33. Елеукенов Ш.Мағжан. Өмірі мен шығармагерлігі. – Алматы: «Санат», 1995.
34. Кахиани М. КазАПП жұмысын қайта құрайық, большевиктік баспасөз жұмысын көтерейік. – Алматы: 1932. -31-32 бб.
35. Қойшыбаев Б. Мәңгілік мұрат // Егемен Қазақстан. 1994. 3 ақпан.
36. Қазақстан Кеңес жазушыларының тұңғыш съезі. – Алматы: «Қазақстан көркем әдебиет баспасы», 1994.
37. Мәжит. Қазақ әдебиетіндегі орынды және орынсыз сындар туралы // Еңбекші қазақ. 1923. 2 тамыз.
38. Кеңес жазушыларының тұңғыш съезі. – Алматы, 1934.
39. М.Әуезовтың өмірі мен шығармашылық шежіресі. – Алматы, 1997.
40. Мұқанов С. Өмір мектебі. Екінші кітап. – Алматы, 1970.
41. Ысмайлов Е. Жамбыл және халық ақындары. – Алматы, 1996.
42. Мағжан. Бернияз Күлеев. // Ақжол. 1923 ж. 22 қаңтар.
43. Тайшықов Қ. Октябрь ұшқыны. – Алматы, 1961.
44. Жұмалиев Қ. Стиль-өнер ерекшелігі. – Алматы, 1996.
45. Қабдолов З. Жебе. Әдеби толғаныстар мен талдаулар. – Алматы, 1997. -
46. Мәжит-бек. Түркістан. // Жұлдыз. 1991. №1
47. Абдуллин Х. Хасен Оралтайға хат Есова С. Октябрьдің ұрпақтары. Мына кітапта: Қазақстан азамат соғысы жылдарында. – Алма-Аты, 196. -377 б
48. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы, 1989. – 262 б.
49. Нұртазин Т. Жазушы және өмір. 1960.
50. Би аға. Б.Майлин туралы естеліктер. – Алматы, 1991.
51. Тәжібаев Ә. Бас жазушымыз Бейімбетке құрмет // Социалды Қазақстан. 1933. 3 қараша.
52. Жүргенов Т. Қазақстандағы мәдениет революциясы. – Алматы, 1935.
53. Сейфоллаұлы С. Менің қаталарым туралы // Еңбекшы қазақ. 1929. 2 қыркүйек.
54. Мұқанов С. Менің қатем қандай? // Социалды Қазақстан. 1932. 8 ақпан.
55. Жансүгірұлы І. Қателесуге қарсы большевиктік сынды күшейтеміз. // Социалды Қазақстан. 1932. 12 ақпан.
56. Р.Мәрсекұлы. Қазақ қайда бара жатыр. – Алматы, 2001
57. Тоқпанов А.Сахна сазы.-алматы,1969.
58. Қазақ театрның тарихы.-Т.2.-Алматы,1978.-12б
59. Қадыров А.Годы становления.-Алма-Ата,1978.
60. Құндақбаев Б.Мұхтар Әуезов және театр.-Алматы,1997.-36б.
61. Нургалиев Р.Қазақ драматургиясының поэтикасы.-Алматы,4978.-49б.
62. Қазақ мәдениетінің тарихының очеркі.-Алматы,2005.-237б.
63. Сулейменов К.Ұлы тоғыс.-Алматы,1996.-118б.
64. История казахской музыки.-Алматы,2000.-96б .
65. Елеманова С.Казахское традиционное песенное искуства.-Алматы,2000.-54б,
66. Сиранов К.Казахское Киноискусство.-69б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕҢЕСТІК МӘДЕНИЕТ ОШАҚТАРЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .8
1. Баспасөздің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 8
2. Кеңестік интеллигенцияның қалыптасуы және алғашқы ғылыми
мекемелер ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .13
II. ӘДЕБИЕТ ПЕН ӨНЕРДІҢ
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Әдебиеттің дамуындағы қайшылықтар. Социалистік реализм бағытының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..23
2.2 Театр, музыка, бейнелеу және кино өнерінің қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
КІРІСПЕ
Ғасырлар бойғы халқымыздың жеке шаңырақ көтеріп, өз алдына еркіндік
туын тігу, тәуелсіз мемлекет болып, әлемнің өркениетті елдері қатарынан
көріну арманы қазіргі күні толығымен жүзеге асқан тарихи оқиға болып отыр.
Бүгінгі таңдағы бүл қол жеткізген зор табыс болғанымен, оның кез-келген
мемлекеттің тәуелсіздігіне, елдігіне қажетті саяси, әлеуметтік-
экономикалық, алдыңғы қатарлы озық білім және мәдени жетістіктерімен
қамтамасыз етіп, одан әрі өрбіту керектігі сөзсіз.
Еліміз егемендік алған уақыттан бері осы қойылып отырған мақсаттарды
жүзеге асыруда жеткен жетістіктеріміз де аз емес. Солардың бірі тарих
ғылымы саласында аздаған жылдар аралығында кеңестік дәуірде саналы түрде
бұрмаланып, жасырылып келген халқымыздың, қазақ ұлтының өткенін жаңа
тұрғыдан зерттеуде, оған тиісті баға беруде орын алып отыр. Республика
тарихшы ғалымдарының осы мәселелерді зерттеу нәтижесінде қол жеткізген
табыстары осыған куә. Дегенмен, ғылымның бұл саласында зерттелмей тың
жатқан жәпе жаңа тұрғыдан қарауды қажет ететін мәселелер әлі де болса
баршылық.
Республика Президенті Н.Назарбаев 1998 жылдың наурыз айында еліміздің
зиялы қауым өкілдерінің басын қосқан жиналысында: Бұл жылы да біз өткенде
жинақталған тәжірибені ескере отырып, тұғырдан тайса да санадан әлі сырыла
қоймаған тоталитаризм идеологиясын әшкерелеуді жалғастыра түсеміз.
Тоталитаризмге ұлттық тарихтың қажеті жоқ. Ол ұлттың тарихи жадын жойып,
мәңгүрттік психологияны орнықтыруға мүдделі. Өйткені, өткенін білмейтін
халықтың өзіне сенімі болмайды. Ал қазақ елінің тарихы, ғылымы, мәдениеті
өзінің жер асты байлықтарындай танымал ма. Олай дей алмаймыз. Осынау
дүбірлі дүниеде өзімізді мойындатудың сенімді жолы - тағылымды тарихың,
озық ғылымың, өрелі мәдениетің - деп сөйлеуі жиналған жұртқа аз ой салған
жоқ 1.
Сонымен, ұлттық, елдік тарихымызға қайта қарауға, оның сабақтары мен
үлгілерін, ұлтымыз бен тәуелсіз республикамызды бүкіл әлемге танытуға және
жас келешек ұрпаққа тәлім-тәрбие беру үшін пайдалануға мемлекеттік көлемде
назар аударылып отыр.
Осындай өзекті, қайта қарауды қажет ететін мәселелердің бірі-еліміздің
мәдени дамуы тарихы.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ мәдениеті өзінің қалыптасуы мен дамуынында
өте күрделі, қайшылықты кезеңді басынан өткерді. Бұл кезең бір жағынан алып
қарағанда кәсіби қазақ театырын, музыка, бейнелеу, кино, би өнері
қалыптасуы мен кәсіби қазақ журналистикасының қалыптасып дамуы, содай-ақ
қазақ әдебиетінің ең бір шарықтаған кезеңі ретінде де белгілі. Дегенмен ХХ
ғасырдың басында орын алған күрделі қоғамдық-саяси өзгерістер қазақ
мәдениетінің дамуында да өзіндік із-қолтаңбасын қалдырды. Тарихи тамырларын
сонау ерте дәуірлерден алатын, өзіндік бірқалыпты даму жолымен келе жатқан
қазақ мәдениетінің бет-бейнесі мен мазмұны үлкен өзгерістерге ұшырады. Бұл
өзгерістер де екі жақты сипат алды. Мәселен, қазақ мәдениеті әлемдік
классикалық мәдениет туындыларымен танысып, бұрын қазақ топырағында
болмаған өнер түрлерін меңгерді. Екінші жағынан алағанда мәдениет бірте-
бірте идеолгия құралына айналып, өзінің тікелей міндеттерінен гөрі,
кеңестік жүйенің тар таптық жүйеге негізделген жалған идеяларын
насихаттаушы құралға айналып шыға келді.
Қазақ халқының санасын большевизмге қолайлы арнаға бұру ісі ең алдымен
оның оқыған азаматтарын өз жағына тартып, ұлттық интеллигенцияның
дүниетанымын таптық идеологиямен уландырудан басталды. 1917 жылғы Қазан
төңкерісінен кейін таптық мүдде бәрінен жоғары қойылып, барық
құндылықтардың өлшеміне айналдырылды. Шығармашылық, ғылыми интеллигенцияның
өзі де, оның жетекшісі де Коммунистік партияның басшылығына берілді,
бақылауына алынды, қызметшісіне айналдырылды. Барлық мәдениет қайраткерлері
өз еркімен де, еркінен тыс та, әйтеуір бірі қалмай Компартияның айтқанын
түгел мақұл көріп, ол нұсқаған бағыттан тайқымауға тиіс болды.
Өзінің өмірге келген алғашқы күндерінен бастап қазақ халқының кеңестік
негіздегі мәдениетінің басты өзегі, негізгі арқауы – Компартияның және оның
кемеңгер көсемдерін, Ұлы Октябрь, Кеңес үкіметі, Кеңес халықтарының
интернационалдық достығын, социалистік құрылысты мадақтау болды. Мәслен,
әдеби шығармашылықта жаңа мазмұн, жаңа түр талабы қазақ ақын-жазушыларын
партиялық әдебиетке, саяси лирика, әлеуметтік поэзияға ден ұруына әкеліп
соқты.
Бкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Шәкәрім Құдайбердиев, Міржақып Дулатов,
Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов сияқты Алаш азаматтары пролетариаттың
саяси билігі мен үстемдігін мойындағандай болғанымен, қазақтың кеңестік
деп аталатын жаңа әдебиетін жасаудан бас тартты. Олар адамзаттың тарихи
жолы мен тәжірибесіне сүйене отырып, өз халқын әлемдік өркениетке ілесуін
қалады. Лениншілдердің пролетариат диктатурасы қазақ елін әлемдік дамудың
даңғыл жолынан бұрып әкеткендігін білді. Бір ғана әлеуметік тапқа қызмет
етудің дұрыс болмайтындығын түсініп, таптық әдебиеттің жасандылығын, ерте
ме, кеш пе пролетарлық мәдениет ғұмырының сарқылатындығын алдын-ала болжап
білді, әріптестерін үлкен қателіктерден сақтандырды. Әдебиет таптық емес,
ұлттық сипатта дамуы керек деп, өз жолдарының дұрыстығына кәміл сенді.
Дегенмен көп ұзамай ешбір балама жолды мойындамайтын кеңестік тоталитарлық
жүйе өзгеше ойлайтындарды әртүрлі себептермен халық жауы екендіктерін
әшкерелеп, көздерін жойып тынды. Осылайша бірте-бірте айтқанға көніп,
айдауға жүретін тіл алғыш мәдениет қайраткерлерінің жаңа буыны өсіп
жетілді. Бірақ, мәдниет ешқашан, еш дәуірде өзінің миссиясын ұмытқан емес.
Жолдан тайқып, жалпы сарынға үн қосқанымен өзіндік бет-бейнесін сақтап
қалуға тырысып, жекелеген қайраткерлердің әртүрлі саладағы шығармашылықтары
арқылы замана үнін айқын көрсетіп, адамзаттық құндылықтарға үндеуден,
мәңгілік өнерді ту етіп ұстаудан жалтармады. Сондықтан ХХ ғасырдың
басындағы кеңестік негіздегі қазақ мәдениетінің тарихын оқып-үйренуде осы
қағидаларды естен шығармауымыз қажет. Осы тұрғыдан алғанда бітіру жұмысының
өзектілігі айқындала түседі.
Бітіру жұмысының деректік негіздерін ХХ ғасырдың басындағы кеңестік
мәдени құрылыстың әртүрлі саласы, сондай-ақ сол кезеңдегі жалпы-қрғамдық
саяси, мәдени өмір туралы түрлі дерек көздері құрайды. Олар әр жылдары
құжаттар мен материалдар жинағы ретінде де баспа беттерінде жарық көрген.
Солардың ең алғашқысы ХХ ғасырдың бірінші ширегінде-ақ жарияланған. Сондай-
ақ, 1965 жылы жарық көрген Культурное строительство в Казахстане (1918-
1932 гг.), Оброзование Казахской ССР және т.б. материалдар мен құжатар
жинақтарын атауға болады 2. Дегенмен бұл жинақтардың сол заман талабына
сәйкес принциптермен жинақталғандығына қарамастан, мәлімметерін құндылығы
даусыз. Еліміз тәуелсіздік алаған жылдардан кейін тарих ғылымында бел
алаған серпіліс, тың зерттеулер негізінде ақтаңдақ мәселелерді де толық
қамтыған құжаттар мен метариалдар жинағы жарық көре бастады. Міне, осы
материалдар да біздің бітіру жұмысымызды обьекттивті шындақ негізінде жазып
шығуымызға септігін тигізді. Сонымен қатар бітіру жұмысының детектік
негізін тарихи деректердің үлкен бір түрі – мерзімді баспасөз материалдары
да құрайды. Белгілі зертеуші Қ.М. Атабаевтың мерзімді баспасөз
материалдарын тарихи дерек көзі ретінде пайдалану жолдары туралы жазылған
зертеулерін 3 негізге ала отырып, ХХ ғасыр басында жарық көрген
большевиктік баспасөз материалдарын да пайдалануға ұмтылдық.
Сонымен қатар мәселені жан-жақты объективті зерттеуде ХХ ғасыр
басындағы қазақ зиялылырның мәдениет жайлы жызылған шығармаларының алар
орны ерекше. Бітіру жұмысының деректік негіздері ретінде Алаш зиялылырының
сол кезеңде мерзімді баспасөз беттерінде жарық көрген шығармалары мен соңғы
жылдары жинастырылып, жарияланған шығармаларының толық жинақтарын
пайдаландық 4.
2002 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Қазақстанның
жаңа және қазіргі заман тарихы кафедрасының оқытушы-профессорлар құрамы
профессор Қ.С. Қаражановтың ғылыми жетекшілігімен Қазақстанның жаңа және
қазіргі заман тарихы бойынша хрестоматияның 1-ші томын жарыққа шығарды. Бұл
еңбекте 1917-1939 жылдар аралығын қамтитын тарихи оқиғалар мен қатар,
аталаған кезеңдегі Қазақстан мәдениетінің ақтаңдақ беттерінен хабар
беретін құнды материалдар жинақталған 4,1. Жинақтың құрастырушылары
Лениннің социализм құру ісінде мәдени революцияға ерекше мән бергенін,
бірақ сауатсыздықты жою, халық шаруашылығы мен мәдениетінің әр саласы
бойынша мамандар дайындау ісінде жеткен сөзсіз жетістіктеріне қарамастан
көптеген ақтаңдақ мәселелердің бар екендігін атап өтеді. Сондықтан
жинақтағы құжаттар мен материалдар осы принцип негізінде жинақталғандығын
атап өтуге болады.
Бітіру жұмысының зерттелу деңгейі. ХХ ғасырдың басындағы кеңестік
мәдениет ошақтарының қалыптасуы мәселелері негізінен кеңестік кезеңде көп
зерттелген тақырыптардың қатарына жатады. Біз қарастырып отырған мәселе
соғыстан кейінгі жылдары қолға алына бастады. Мәселен, кеңестік жоғарғы оқу
орындары туралы алғашқылардың бірі болып Жаманбаев К. Высшая школа в
Казахстане еңбегін жарияласа 5, бұдан кейінгі жылдары қазақтың бейнелеу
өнері, жалпы Қазақстан өнерінің тарихы, қазақ әдебиетінің тарихы, кеңестік
Қазақстанның ғылымы, қазақ академиялық драма театрының тарихы, қазақ кино
өнері туралы зерттеулер бірінен соң бірі жариялана бастады 6. Сонымен
қатар бұл кезеңде жарық көрген кеңестік мәдениет ошақтары туралы зерттеу
еңбектерінің бір бөлігі кеңестік құрылыстың мәдениет пен мәдени дамуға
тигізген ықпалын баяндауға арналып, қазақ халқының капитализмге соқпай
социализм құру ісіндегі үлкен мәдени жетістіктерін мадақтауға бағышталды.
Мәселен белгілі зерттеуші Р. Сулейменов Ленинские идеи культурной
революции и их осуществление в Казахстане және Х. Бисеновпен соавторлықта
жазған Социалистический путь культурного прогресса отсталых народов атты
зерттеулерінде социализм идеяларының құрсауынан шыға алмаған 7.
Кеңестік кезеңдегі қазақ баспасөзі, қазақ журналистикасының қалыптасуы
туралы белгілі зерттеуші К. Бекхожиннің еңбектерін атап өту орынды 8.
Көріп тырғанымыздай бұрынғы Кеңестер Одағындағы және оның құрамында
болған Қазақстандағы мәдени кұрылыс мәселелері жайында көптеген ғалымдар
көлемді ғылыми еңбектер жазған. Бұл еңбектердің авторлары елдегі мәдени
құрылыс жайындағы түрлі деректерді жан-жақты зерттей отырып, оның
зандылықтарын ашып, өзіндік қорытындылар жасады. Бірақ, олардың басым
көпшілігі өз кезеңінде социализм идеяларынын құрсауында болуына орай
жалпы мәдени құрылыс мәселесіне бір жақты қарады. Мәселен. Қазақ ССР
тарихының 4-ші томынан мынандай жолдарды оқимыз: Буржуазияшыл-ұлтшыл және
шовинистік элементтер, құлатылған таптардың қалдықтары партия мен совет
өкіметінің ғылым құрылысы саласындағы барлық шараларына өршелене қарсылық
көрсетті. Алайда Коммунистік партия мен Совет мемлекетінің Орта Азия мен
Қазақстандағы алғашқы ірі-ірі саяси шараларының өзі ғалымдардың тікелей
қатысуымен дайындалып, жүзеге асырылды. В.И. Лениннің директивасы бойынша
1919 жылы құрылған Геодезия басқармасының қызметкерлері жасаған карталар
болмаса, Лениннің қатысуымен 1918 жылы құрылған Орталық статистика
басқармасы жүзеге асырған 1920 жылы Бүкіл россиялық ауыл шаруашылық санағы
мен 1923 жылғы қалалық санақ болмаса, жер-су реформасын, Орта Азияны ұлттық-
территориялық жағынан межелеуді және басқа да маңызды маңызды істерді
ойдағыдай жүзеге асыру мүмкін болмас еді 9.
Дегенмен, бұл еңбектер әлі де болса өз құндылығын жоғалтқан жоқ және
олардың еліміздегі мәдени құрылыс мәселесін жаңаша көзқараспен зерттеп
қарастыруда алатын орны ерекше деп ой түйеміз.
Дегенмен Қазақстандағы кеңестік мәдениет ошақтарының тарихын шынайы
тұрғыдан зерттеу ісі еліміздің тәуелсіздік алған кезеңінде ғана мүмкін
болғаны белгілі. Белгілі зерттеуші Т. Омарбековтың ХХ ғасыр басындағы
Қазақстан тарихының мәселелері10 туралы,З.Дүкенбаеваның Қазақтың
шығармашылық интелегенциясының тарыхы (1917-1941)11,Д.Махат Қазақ
зиялыларының қасіретітуралы еңбектері жазылды,12сонымен қатар К.
Нұрпейісовтың, М. Қойгелдиевтің Алаш қозғалысы мен Алаш зиялылырының
тарихына арналған іргелі зерттеулерінің де біз қарастырып отырған мәселені
жаңаша тұрғыдан қарастырудағы маңызы өте жоғары13. Сондай-ақ жаңа
көзқарас тұрғысынан жазылған соңғы еңбектердің бірі профессор Қ.С.
Қаражановтың редакциясымен жарық көрген жаңа және қазіргі замандағы
Қазақстан тарихына арналған дәрістер жинағын да атап өту маңызды 13.
Сондай-ақ 2002 жылы жарық көрген Қазақстан тарихына арналған бес томдық
академиялық зерттеудің 3-ші томында да ХХ ғасыр басындағы кеңестік мәдениет
ошақтарының қалыптасу тарихы жаңа көзқарас тұрғысынан жан-жақты
қарастырылған.
ХХ ғасыр басындағы мәдениет мәселелерін зерттеуде соңғы жылдары жарық
көрген Алаш зиялыларының өмірі мен шығармашылық қызметтерін зерттеуге
бағытталаған зерттеулердің орны ерекше . Сонымен қатар Ш. Таукебаева сынды
жас зертеушілердің еңбектерінде ХХ ғасыр басындағы мәдениет, соның ішінде
ғылым мен білімнің қалыптасуы жаңа көзқарастар тұрғысынан қарастырылған
14.
Жалпы мәселенің зерттелу деңгейіне қысқаша қорытынды жасай отырып,
мынандай тұжырым жасауға болды. Біріншіден біз қарастырып отырған мәселе
жалпы мәдениеттің барлық салаларын қамтитын болғандықтан мәселенің зертелу
деңгейі өте ауқымды болып келеді. Сондықтан баспасөз, кино, театр, би,
музыка, әдебиет және т.б. салалар бойынша барлық зерттеулерді толық қамтып
шығу мүмкін болмады. Екіншіден еліміз тәуелсіздік алаған кезеңнен кейін біз
қарастырып отырған мәселенің зерттелуінің жалпы бағыттары мен методолоиялық
ұстанымдар туралы қөзқарастар қалыптасқандығына қарамастан, мәселені
кешенді зерттеу ісі қолға алынған жоқ. Қазіргі кезде мәдениеттің әр саласы
бойынша жекелеген мамандандырылған зерттеулер жарық көре бастағандарына
қарамастан, мәселені тұтас күйінде тарихи тұрғыдан зерттеу келешектің ісі
деп санаймын.
Бітіру жұмысының хронологиялық шеңбері ХХ ғасырдың 20-30 жылдарын
қамтиды. Бұл уақыт аралығында кеңестік жүйенің толық орныққан уақыты,
сондай-ақ жалпы кеңестік мәдениет ошақтарының қалыптасуының алғашқы кезеңі
болып табылады.
Бітіру жұмысының методологиялық және әдістемелік негіздері ретінде тарих
ғылымындағы дәстүрлі әдіс-тәсілдер, тарихи тұжырымдар мен жаңашыл
консепциялар басшылыққа алынды. Бітіру жұмысын жазу барысында ХХ ғасыр
басындағы мәдениет мұраларын өзара салыстыру, жүйелеу әдістері
пайдаланылды. Сонымен қатар, мағлұматтарды зерделеу ісіне салыстырмалы
анализ жсау, тарихи хронологиялық әдіс, талдау әдістерін пайдалана отырып
жазылды.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері: Бітіру жұмысының мақсаты қазақ
мәдениетінің тарихында өте күрделі кезең ретінде аталатын ХХ ғасырдың
басындағы кеңестік мәдениет ошақтарының қалыптасуының тарихын оқып-үйрену
болып табылады.
Жоғарыда айқындалған мақсатымызға байланысты төмендегідей міндеттер
тобын шешу көзделді:
- Қазақстандағы кеңестік мәдениет ошақтарының қалыптасу үрдісімен
қызметінің ерекшелігін көрсету;
- Мәдени-ағарту ісі, білім беру, баспасөздің дамуының ерекшеліктерін
қарастыру;
- Қазақ зиялыларының қалыптасуының күрделі жолын зерделеу;
- Алғашқы ғылыми мекемелердің қызметіне талдау жасау;
- Әдебиеттеің дамуындағы қайшылықтар, сондай-ақ Социалистік реализм
бағытының қалыптасуын анықтау;
- Театр, музыка, бейнелеу, кино өнерінің қалыптасуы мен дамуына щолу
жасау.
Бітіру жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспе, екі тараудан (әр тарау екі
бөлімшеден)қорытынды және пайдаланаған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕҢЕСТІК МӘДЕНИЕТ ОШАҚТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Баспасөздің дамуы.
ХХ ғасырдың басындағы кеңестік мәдениет ошақтарының қалыптасуын сөз
еткенде ең алдымен аталған кезеңдегі мәдени-ағарту ісі, білім беру,
баспасөздің дамуына назар аудару қажет. Арнаулы оқу орындары жоқ заманда
тілші ретінде газет-журнал бетінде үлкенді-кішілі шығармашылық туындыларды
жариялау – қазақ журналистерінің қалыптасуының басты жолы болды. Дарынды
әрі белсенді авторлар газет редакцияларына қызметке алынып, маман
журналистерге айналды. Ұлттық журналистер БАҚ құралдарының 4-5 түрінде өсіп
жетілді: жергілікті (уездік, округтік, аудандық, губерниялық, облыстық)
газеттерде; орталық яғни республикалық басылымдарда; салалық (Ауыл тлі,
Наркомземнің Колхоз, Түрксібтің Теміржолшы газеттері, т.б.) БАҚ
құралдарында; мекемелер мен оқу орындарының қабырға газеттері мен қолжазба
журналдарында; радиожурналистика (жергілікті және республикалық
радиотораптарда шығармашылық қызмет істеу арқылы).
20-шы жылдардың екінші жартысында республикада жүргізілген әкімшілдік-
территориалдық өзгерістер барысында жаңа округтік, ал 30-шы жылдары
аудандық газеттер көптеп шыға бастады. Газет-журналдардың көбеюімен бірге
қазақ журналистерінің қатары да жылдан-жылға еселеп өсіп артумен болды. Ұлт
зиялылары баспасөзге елдің санасын ояту, оқу-білім алуға шақыру,
шаруашылықты жандандырып, тұрмысы жақсарту жолындағы бұқаралық үгіт-насихат
құралы ретінде қарады. Газет, журнал шығару – оқыған азаматтардың туған
халқына қызмет етуі деп түсінді.
Қазақ тіліндегі кеңестік алғашқы республикалық газет – 1919 жылдың 17-
желтоқсанында 1-саны жарық көрген Ұшқын газеті болды. Қазақ баспасөзінің
қарашаңырағы бүгінгі Егемен Қазақстан өзінің тарихын осы Ұшқыннан
бастайды. 1920 жылы 13 қарашадан баастап Еңбек туы, 1921 жылы 7 қарашада
Еңбекшіл қазақ атымен шықты. Ерекше атап өтілуге тиісті мәселе – газеттің
бастауында тұрған адамдар туралы нақтылы деректердің тапшылығы. Газеттің
1919-1922 жылдары редакторлары мен шығарулары жайында баспасөз тарихын
зерттеуші ғалымдар – Х.Бекхожин, С.Имашев, Т.Қожакеев, С.Қозыбав,
Ж.Бекболатов, т.б. әркім әр түрлі жазып жүр.
Соңғы уақытқа дейін Ұшқынды кім шығарды дегенде, Казревком құрған
Тәмимдр Сафиев бастаған редакциялық алқа (сүшелері Мерғали Ешмұхамбетов пен
Әміржанов Қаратаев) деп жауап беріліп келді. Алайда, кейбір деректерге
қарағанда Ұшқынның алғашқы редакторы – 1938 жылы саяси қуғында қаза
тапқан Халел Есенбаев болған. Әртүрлі басылымдарда Ұшқын - Еңбекшіл
қазақтың 1922 жылға дейінгі редакторлары немесе редакциялық алқасының
мүшелері ретінде Бернияз Күлеев, Смағұл Сәдуақасов, Жүсіпбек Аймауытов,
Сәкен Сейфуллин, Аманғали Сегізбаев, С.Мұқановтардың есімдері аталады.
Дерек көздері нақты көрсетілмегендіктен бұл қаламгерлердің газетті шығаруға
қашан, кім ретінде қанша уақыт қатысқандығын тексеріп анықтау қиын. Бұл
мағлұматтар газеттің толық емес тігінділерінде көрсетілген деректермен
қайшылыққа келеді.
Мұрағаттық деректер келтірілген мәліметтерді де тексеруді қажет етеді.
Біздіңше, Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағаты қорында сақталған
төмендегі екі құжат 1921 және 1922 жылдардағы газет редакциясының құрамын
анықтауға септеседі. 1921 жылы 22 қазан күні РК(б)П Қазақ облкомы (Кироком)
төралқасы материалдық жағдайдың қиындығынан шықпай тоқтап қалан Еңбек туы
газетінің орнына Еңбекшіл қазақ атты газет шығарылсын, оның редакция
алқасына М.Әуезов, Е.Алдоңғаров, Ә.Байділдин, А.Асылбеков енгізілсін деген
аулы қабылдады. Көрсетілген факт аталған бес адамның тек екеуінің ғана
(Е.Алдоңғаров пен Ә.Байділдин) өмірбаянында расталады. 1926 жылдың 4
наурызында БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің үгіт-насихат бөлімінің
қызметкері Ә.Байділдин жазған ресми сипаттағы жазбасында Еңбекшіл қазақ
газетінің 1921 жылдың 7 қарашасы мен 1922 жылдың тамызына дейін төрт
адамнан тұратын – М.Әуезов, А.Асылбеков, Е.Алдоңғаров және Ә.Байділдин –
редакциялық алқасының шығарғандығы, 1922 жылдың тамыз айында газеттің
жауапты редакторы болып С.Сейфуллиннің тағайындалғаны айтылады. Бұл дерек
Т.Кәкішевтың кітаптарында расталады 15. Редакциялық алқа түріндегі
ұжымдық басқару газет өміріндегі жеке тұлғалардың атқарған қызметі туралы
талас пікір тудырса, С.Сейфуллиннен бастап (1922-24) газетті басқарған
журналистер – Молдағали Жолдыбаев (1924-25), Смағұл Сәдуақасов (1925-26),
Т.Рысқұлов (1926) О.Жандосов (1926), О.Исаев (1926), Ғ.Тоғжанов (1926-32),
Ә.Мусин (1932-34), Ғ.Мүсірпов (1934-36), Ж.Сәдуақасов, Ж.Арыстанов,
С.Бәйішевтердің (1936-41) газеттің жауапты редакторы болған күні мен айына
дейін газеттің өзінен және мұрағаттық деректермен нақтыланды.
1924 жылдың 17 қаңтарында РК(б)П Қазақ обкомының басшы қызметкері
Ә.Байділдин М.Жолдыбаевқа Кеңестер съзіне делегат болып Мәскеуге кеткен
С.Сейфуллиннің орнына Еңбекші қазақ газетінің редакторы міндетін уақытша
атқаруды жүктеді. Сол жылғы 11 сәуірде РК(б)П Қазақ обкомының төралқасы
М.Жолдыбаевты Еңбекші қазақтың рекдакторы, ал Зарап Темірбеков пен
Р.Сүгіровты редакция алқасының мүшесі етіп бекітті. 1925 жылы 7 сәуірде
Б.Майлин РК(б)П Қазақ өлкекомыны бюросының шешіммен Еңбекші қазақ
газетінің редакциясына қызметке жіберілді. С.Қозыбаев пен Ж.Бекболатов
газеттің редакторы болып, Т.Рысқұлов 1926 жылдың 23 сәуірінен, ал
Ғ.Тоғжанов сол жылғы 31 тамыздан кірісті деп жазады 16. Еңбекші қазақ
газеті РК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің органы болғандықтан редакторларды
өзі тағайындап бекітті. Сондықтан РК(б)П бюросының газет редакторы етіп
Т.Рысқұловты 1926 жылдың 19 сәуірінде, Ғ.Тоғжановты сол жылдың 28 тамызында
тағайындалды, аталған қайраткерлердің редакторлық қызметі басталған күн
болып есептелуге тиіс.
БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің тапсырмасымен жазылған Заключение о
руководящей казахской печати (1926 ж. 4 ақпан) атты жазбасында Ғ.Тоғжанов
Еңбекші қазақтың соңғы жылдардағы қызметін қорытып, газеттің идеологиялық
жұмысы Компартия қойған міндеттерге сай болмай келеді, Қазөлкеком Еңбекші
қазаққа бақылауын күшейтуі керек, осы уақытқа дейін тек сөз жүзінде ғана
партия органы болып келетін газетті іс жүзінде партияның үні ету үшін
Еңбекші қазақтың басшылығын өзгертіп, құрамында О.Жандосов, С.Сәдуақасов
және Ә.Байділдин болатын редакциялық алқа құруды ұсынды.
Қазақ тіліндегі мерзімді баспасөзді шын мәнінде халықтық ету ісі
түгелімен шығармашылық зиялылардың еңбегі десек артық бағалағандық
болмайды. Б.Майлин қол қойған Еңбекші қазақтың 1926 жылдың ақпанындағы
есеп-хатынан Еңбекші қазақ республикадағы ең басты газетке айналғандығын
көреміз. Еңбекші қазақ бұл кездегі таралымы 7000 дананы құраса,
Советская степьтің таралымы небәрі 2400 данаға жеткен. Құжатта Еңбекші
қазақ редакциясында қызмет істеген 12 адамның (техникалық персоналды
қоспағанда) әдеби стажы көрсетілген. Газет редакторы С.Сәдуақасовтың
әдебиет пен журналистикаға араласуы 1916 жылдан басталған болса, газет
хатшысы Б.Майлин 1913 жылдан бастап, газеттің тұрақты әдеби қызметкерлері
М.Жолдыбаев – 1912, Е.Алдоңғаров – 1918, Е.Бекенов – 1923, А.Елшібеков –
1923 жылдан бастап жаза бастаған.
Еңбекші қазақтың 2000 санының шығуына байланысты (1931 ж. 17 мамыр)
Халком Кеңесінің төрағасы О.Исаев газет редакциясына құттықтау хат жолдап,
Еңбекші қазақ - Қазақстан Правдасы болсын деген ұран негізінде
орындалды дей келе, Нағыз лениншіл пролетариат қалам қайраткерлерін
даярлап, тәрбиелеп шығаратын орда, дүкен бола біл... Жұмысшылар мен
колхозшыларды тап жауларына, сарыуайымшыл, үмітсіздерге, Ленин партиясының
ұлы жолының ауа жайылатын қыңырлардың бәріне да қарсы күрестіре біл деп
тілегін білдіреді. Газеттің осы санындағы бас мақалада Еңбекші қазақтың
1931 жылдағы таралымы 34000 жеткендігі, бұл 4,7 млн. Қазаққа шаққанда 138
қазаққа бір Еңбекші қазақ газеті келетіндігі, газетті бұл есеп бойынша
қазақ халқының небәрі 0,7 пайызы оқитындығы туралы мәліметтер келтірілді.
20-шы жылдардағы қазақ баспасөзінің тарихында Ақжол газеті аса
көрнекті рөл атқарды. Бұл – осы басылым төңірегіне Алаш қозғалысының
жетекші қайраткерлерінің шоғырлануының заңды нәтижесі еді. Қазақ
мәдениетінің жұлдыздары болып танылған зиялылары және олардың ізбасарлары –
болашақта үздік шығармашылығымен әлі танылатын жас дарындар (Ж.Аймауытов,
І.Жансүгіров, М.Әуезов, т.б.) газеттің бағыт-бағдарын түзулеп, ұлтжандылық
сипат беріп, халыққа етене жақын етті.
Ақжолдың ұлттық мазмұнын сипаттағы бұқаралық басылым болуы
коммунистік басшылықтың ызасын тудырды. Онң үстіне домалақ арыздар Мәскеуге
жетіп, БК(б)П ОК Бас хатшысы И.В.Сталиннің өзі Ақжолдың жұмысына
араласып, партияда жоқ интеллигенттерді тез арада газет редакциясынан
шығаруды талап етті. Бұрынғы редакция мүшелері газет жұмысынан аластатылды.
Ақжол БК(б)П Сырдария губкомының үніне айналдырылды. 1926 жылы 21 сәуірде
БК(б)П Қазақ өлкекомының секретариаты Ақжол газетін Еңбекші қазақ
газетіне қосу туралы шешім қабылдап, бұл шешімді іске асыру үшін
Қазақөлкекомының баспасөз бөлімінің меңгерушімі Ә.Байділдинді Шымкентке
жолсапарға жіберді.
1921 жылы 22 науызда Ташкент қаласында Ғ.Мұратбаевтың редакторлығымен
қазақ жастарына арналған тұңғыш басылым – Жас алаш газетінің тұңғыш саны
жарық көрді. Алғашында Қазастанның оңтүстігінде ғана (Түркістан АКСР-де)
тараған осы газетті шығаруға Ғ.Мұратбаев, І.Жансүгіров, С.Есова белсене
арласты. 1922 жылдың 1 қыркүйегінен бастап Жас алашың орнына Жас қайрат
газеті шыға бастады (Ташкент). Бұл газетті шығарушылар Е.Алдоңғаров,
И.Тоқтыбаев, Ө.Тұрманжанов болды. 1924 жылдан бастап Жас қайрат журнал
болып шықты. Т.Қожакеев: Газет кезінде де, журнал болып тарағанда да оған
Ғ.Мұратбаев тікелей басшылық етті деп әділдігін жазады 17. Сонымен бірге
Ташкентте шыққан жастар басылымдарында Ақжолдағы зиялылардың үлкен
көмегін ашып айтуымыз керек. Қазақ автономиялық републикасындағы жастардың
тұңғыш басылымы – Өртең газетін (Орынбор, 1922 ж.) А.Байтұрсынов,
С.Сәдуақасов, Е.Алдоңғаров, Ә.Байділдин шығарды. Өртең газеті екі ай
шығып тұрды.
Тамаша журналист Е.Алдоңғаровтың (1901-30) бірталай қазақ
басылымдарының астауында тұрғандығы белгілі. Соның бір айғағы – төменде
келтірілетін құжат. 1923 жылы 17 қазанда Қазақ КЖО-ның саяси-ағарту
бөлімінің алқасында Е.Алдоңғаров қазақ жастарына арналған журнал шығару
туралы мәселе қойып, басшыларды Жас қазақ журналын шығаруға көндірді.
Журналдың 5 адамнан тұратын (Е.Алдоңғаров, С.Сәдуақасов, А.Оразбаева,
И.Тоқтыбаев, Қазанғапов) редакциясы да осы күні бекітілді 18. Жас қазақ
журналы 1923-25 жылдары шғып тұрды. 1924 ж. 8 ақпанында Лениншіл жас
газетінің алғашқы саны жарық көрді. Газет редакторы Е.Алдоңғарұлының жазған
бас мақаласында жаңа басылымның мақсаты: елдегі надан жастарды оқуға
шақыру деп түсіндірілді.
Е.Алдоңғаров 1925 ж. шыққан Пионер журналының да тұңғыш редакторы
болды. Осы журналдың алғашқы санында Ш.Иманбаеваның өлеңдері жарияланды.
Жастар баспасөзінде шыққан Е.Алдоңғаров Еңбекші қазақ газетінің жауапты
хатшысына дейін көтерілді. Ерғали жас қаламгерлерге өнеге көрсетті, олардың
шығармашылық жағынан төселуіне үлкен қамқор бола білді. Менің дүниетану
әліппемнің бетін ашқан, алғашқы сабақ берген аяулы Ерғали еді деп еске
алды қазақ журналистикасының ардагері А.Елшібеков.
1926 жылы Қызылордада Е.Адлоңғаровтың Тілшілерге көмекші атты кітабы
жарық көрді. Орынбек Беков осы басылымға жазылған санында кітап ауыл
тілшілеріне, яғни кедейлер мен батырақтарға ғана емес, ауыл
интеллигенциясына арналған. Ауыл тілшілерінің әдеби тілмен жазуға шамасы
әлі жетпейді, сондықтан оларға қандай да болмасын талап қою артық, оларға
бір ғана талап қоюға болады – тек шындықты жазса болды, - дейді.
Ғ.Мұратбаев, Е.Алдоңғаров сынды жастардың жалынды жетекшілері әрі
қаламгер-журналистер қатарында С.Сәдуақасов (1933) пен С.Ерубаев (1914-37)
есімдері аталуға тиіті. Жан-жақты дарынды С.Сәдуақасов мемлекеттік басшы
қайраткерлігімен бірге Өртең газеті (1922) мен Жас қазақ журналының
(1923) редакциялық алқасының мүшесі, Қызыл Қазақстан журналының жауапты
хатшысы (1924), Еңбекші қазақ газетінің жауапты редакторы (1925-26)
қызметін атқарған көрнекті журналист болды. Ол замандастрын өркениет
биігіне шақырған білікті көсемсөзші, оқу-білімді насихаттаған, мерзімді
баспасөзге, кітап баспаларына, әдебиет пен ғылым, театр мен өнерге нақты
қолдау көрсеткен, мәдениет қызметкерлерінің жанашыры, нағыз зиялы адам еді.
С.Сәдуақасовтың көсемсөздік, әдеби мұрасы М.Бурабаев, М.Қойгелдиев,
Д.Қамзабекұлының кітаптарында біршама ашып көрсетілді 19. С.Ерубаев
Ленинградтың тарихи-лингвистика иститутын баспа редакторы мамандығы бойынша
бітірді (1933). Ол Ленинская смена газетінің әдебиет және өнер бөлімінің
меңгерушісі, Лениншіл жас газеті редакторының орынбасары, Қарағанды
пролетариаты газетінің жуапты редакторының орынбасары қызметтерін атқарып,
өзін дарынды, шыншыл жорналшы ретінде танытып үлгерді. Лениншіл жас -
Жас алаштың мектебінен тағылымды тағдыр иесі адуынды ақын Қ.Аманжолов
(1911-55), сатира шебері Ж.Алтайбаев (1911-87) сынды қаламгерлер өтті.
Кеңес дәуірінде ана тілімізде тұңғыш шыққан журнал Қызыл Қазақстан
(Орынбор, 1922 ж. қазан) – қазақ баспасөзі майталмандарының ғажайып
мектебі (М.Қозыбаев) болды. Академик М.Қ.Қозыбаев Қызыл Қазақстан
журналы кейін Ауыл коммунисі мен Қазақстан коммунисіне айналғанына
дейін тарихи принципті жоғары ұстаған, аты қызыл болғанымен, әсіресе
қызыл тапшылдыққа ілеспеген бсылым болғандығын ерекше атап көрсетті 20.
Бұл журналдың бастауында А.Асылбеков, С.Сейфуллин, Е.Алдоңғаров,
С.Сәдуақасов сынды шығармашылқ интеллигенциясының көрнекті өкілдері тұрды.
Журналдың әр жылдары редакторлары болып Н.Нұрмақов, О.Жандосов,
Х.Жүсіпбеков, т.б. істеді. БК(б)П Қазақ өлкекомы бюросының шешімімен 1933
жылдың 3 шілдесінде Ж.Сәдуақасов Ауыл коммунисі және Большевик
Казахстана журналдарының екеуіне де редакциялақ алқасына мүше болып
енгізілді 21. 1937 жылы 20 шілдеде журналдың жауапты редакторы болып
М.Атаниязов (1899-1945) тағайындалғанымен, ол көп ұзамай тұтқындалып, ГУЛАГ-
қа жөнелтілді.
Қаралып отырған уақытта оқу орындарында, мекемелерде қолжазба журнал
мен қабырға газеттерін шығару дәстүрі кең өріс алды. Бұл жастарды
қаламгерлік шығармашылыққа баулудың бір жолы еді. Ғалия медресесі
оқушыларының Садақ атты қолжазба журналыың (редакторлары – Б.Майлин,
Ж.Тілепбергенов) алғашқы саны 1915 ж. қараша айында шықты, ал соңғы саны
1918 ж. ақпанында жарық көрген еді. 1917-18 ж.ж. Омбыдағы Бірлік ұйымы
Балапан журналында М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, С.Сәдуақасов т.б. бізге
жетпеген шығармалары болуға тиісті. 1924 жылы Алматыдағы Қазақ-қырғыз халық
ағарту нститутының (директоры – І.Жансүгіров) шәкірттері Қызыл суаат
(суатт – қырғыщ сөзі болса керек) атты қолжазба журналын шығарып тұрды.
1928 ж. Алматы рабфагінің оқушылары Екпін атты қолжазба журналын шығарды.
1917 ж. Қазан төңкерісі қарсаңындағы қазақ зиялыларының үлкен шоғыры
Семей қаласында жиналды. М.Әуезов, Ж.Аймауытов, С.Торғайыров, К.Тоғысов,
Х.Ғаббасов, Р.Мәрсеков, т.б. зиялылар Семейде ірі мәдени орталыққа
аналдырды. 1916 ж. қараша айынан астап 1917 ж. мамырына дейін Семейде
К.оғысовтың Алаш газеті шығып тұрды. 1917 ж. маусымында Санкт-Петербург
университетінің заң факультетін бітірген Р.Мәрсеков пен Мәскеу
университетінің физика-математика факультетінің түлегі (1915) Х.Ғаббасовтың
(1888-1931) редакторлығымен Шығыс Алашорданың ресми үні болған Сарыарқа
газеті шықты. 1918 ж. Семейде Ж.Аймауытовтың редакторлық етуімен Абай
әдеби журналы жарық көрді. 1919-1928 ж.ж. Семей қаласында С.Дөнентаев,
Ш.Тоқжігітов, І.Молдажанов, С.Машақов т.б. қаламгерлер редактор болған
Қазақ тілі газеті шығып тұрды. Бұл азет көптеген қазақ журналистері мен
әдебиетшілерін тәрбиелеп шығарды. Осының бәрі Семейді қазақ бапасөзінің
астанасы етті.
1.2 Кеңестік интеллигенцияның қалыптасуы және алғашқы ғылыми мекемелер
Жаңа, кеңестік интеллигенцияның қалыптасуынан бастасақ Қазақстанда
советтік интеллигенция кадрларын қалыптастыру проблемасы өте қиын болғанын
атап өтуіміз керек. Себебі, Орталық Россиямен салыстырғанда мұнда
интеллигенцияның саны анағұрлым аз еді. Жаңа ұлттық советтік интеллигенция
қажеті туды, оларды халықтың ішінен өсіру керек болды.
Бұл міндеттің ойдағыдай орындалуына орыстың демократияшыл
интеллигециясының өкілдері – республикамызға жіберілген педагогтар,
өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы мамандары зор еңбек сіңірді. Олар алғашқы
жазуды, алғашқы советтік мектептерді және басқа оқу орындарын ашты, қазақ
шаруаларынан шыққан болашақ инженерлердің, жазушылардың, дәрігерлердің,
композиторлардың алғашқы ұстаздары болды. Олар еңбекші халыққа адал қызмет
көрсеткен қазақ интеллигенттерімен қол ұстасып, қажырлы еңбек етті.
Педагог кадрлары туралы мәселе ерекше маңызды болды. Өлкедегі саны тым
аз мұғалімдер азамат соғысы жылдарында ойсырап қалды: кейбіреулері қаза
тапты (Б.Жәнікешев, Б. Ізтөлин және басқалар), бірсыпырасы партия, совет
және шаруашылық жұмысында болып шықты (С.Меңдешев, А.Оразбаева, С.Сейфуллин
және басқалар). Ағарту халық комиссариаты: жеті жылғы соғыста талай рет
мобилизацияланған әскери және басқа қызметтерге ауысқан халық
мұғалімдерінің қатары қатты сиреп кетті - деп атап көрсетті 22.
Мына бір жайды атап өту қажет: мұғалімдердің, оның ішінде қазақ
мұғалімдерінің басым көпшілігі халықтық өкіметке, Коммунистік партияға
тілектестікпен қарады, сондықтан олар бұқараны ағарту жөніндегі өздерінің
мәртебелі міндетін ынта-жігермен орындап отырды. Мамандардың бәрі әрқайсысы
өз ғылымы мен жұмысы арқылы жұмысшы табының әділдігін түсініп, социализмге
келеді деп атап көрсетуінің дұрыстығы айқын сенді.
Жиырмасыншы жылдардың ортасына таман совет мұғалімдерінің отряды
қалыптасты, бірақ олардың білімі мен педагогикалық тәжірибесі жеткіліксіз
еді. 1924 жылғы 1 апрельдегі мәліметтер бойынша барлық соцвос қызметкерлері
балалар үйлеріндегі қызметкерлерді қосқанда 5388 адам болды, оның ішінде
орыстар 8954 (73 пайыз), қазақтар 1149 (21пайыз), татарлар 254 (5 пайыз)
және басқалар 31 (1пайыз ) болды. 4306 мұғалімнің ішінде жоғары білімі
барлар 252-ақ адам (5,8 пайыз), мұғалімдер даярлайтын институттар мен
семинарияларды бітіргендер 421 (9,1 пайыз), гимназияның қосымша
педагогикалық кластары мен епархиялық училищелерді бітіргендер 533 (12,2
пайыз), тұрақты педагогикалық курстарды бітіргендер 754 (17 пайыз) болды,
ал 1942 адамның арнаулы білімі болмады 14,1.
Қиыншылықтан шығудың жолы республиканың астанасында, губерниялық
қалаларда, уездік және аудандық халық ағарту бөлімдерінің жанында
мұғалімдер үшін тұрақты және қысқа мерзімді педагогикалық курстар құру
болды. Бұл курстарда сабақты тәжірибелі педагогтар, совет және партия
қызметкерлері, шығыс еңбекшілері Коммунистік университетінің студенттері
жүргізді. Лекциялар қазақ тіліне аударылды. Гурьевтегі курстың және сол
жылғы мұғалімдер конференциясының жұмысына Ленинградтың Герцен атындағы
педагогикалық институтын бітірушілер белсене қатынасты. Семейдегі сондай
курста балалардың коммунистік қозғалысы туралы комсомолдың Орталық
Комитетінің жас пионерлер бюросының нұсқаушысы әңгіме өткізді, ал қоғамдық-
саяси пәндер жөніндегі лекцияларды Н.К. Крупская атындағы Коммунистік
тәрбие академиясының студенті оқыды.
Мектептің одан әрі дамуымен білікті маман педагогтар даярлайтын
қалыпты педагогикалық оқу орындарын құру проблемасы барған сайын шұғыл
проблемаға айналды.
1925 жылы республикада 14 педтехникум және бірнеше халық ағарту
институты болды. Орынборда сабақ орыс тілінде жүретін ПИНО (практикалық
халық ағарту институты), ТИНО (татар халық ағарту институты), КИНО (қазақ
халық ағарту институты), Семейде, Алматыда және Ташкентте аралас оқытатын
ағарту институттар болды. 1925 жылы Қазақ халық ағарту институты
Қызылордаға көшірілді. Бұл оқу орындарының жоғарылау типтегі техникум бар
болды. Мұндай оқу орындары еліміздің орталығына, не жоғары оқу орындрына
айналдырылды, не таратылды, ал Қазақстанда сақталып қалды және
мұғалімдерді, мәдениет майданының басқа да кадрларын даярлауда елеулі роль
атқарды. 1925 жылы халық ағарту институттарында 700-дей студент, оның 550-
ден астамы қазақ жастары болды. Алғашқы бітірушілер саны өте аз еді.
Мәселен, 192526 оқу жылында Қызылордадағы (бұрынғы Орынбордағы) Қазақ
халық ағарту институты 10 түлек шығарды. Соның өзінде бұл маңызды оқиға
болды. Советская степь газеті былай деп жазды: Бұл жолғы оқу
бітірушілердің сан жағынан аз болғанымен, бірақ сапасы жағынан зор маңызы
бар... Бұқаралық қазақ мектебі бұл 10 адаманан тұңғыш рет нағыз өз
қызметкерін көреді 6,1.
Коммунистік партия мұғалімдер мәселесін де назарында ұстады. Мәселен,
РПК (б) Орталық Комитеті мен Совет үкіметі ағарту қызметкерлері арасындағы
жұмыс туралы (1921 ж.), село мұғалімдері арасындағы жұмыс туралы (1924 ж.),
мұғалімдердер партияға алу туралы (1924 ж. және 1925 ж.), мұғалімдерді
зейнетақымен қамтамасыз ету туралы және басқа бірқатар шешімдер қабылдады.
Педагогикалық курстар мен техникумдардың, семинарлардың, конференциялардың
және мұғалімдер оқуының басқа да формаларының бағдарламаның идеялық-саяси
тәрбие мәселелері аса маңызды орын алды.
РСФСР Халық Комиссарлары Кеңестің 1920 жылғы 29 қаңтар декреті
негізінде Қазақстанның Ағарту халық комиссариаты құрамында Кәсіптік-
техникалық білім жөніндегі бас комитеті, жергілікті жерлерде губерниялық
халық ағарту бөлімі жанынан губерниялық кәсіптік-техникалық білім
комитеттері құрылды. Бұлардың қармағында 1921 жылдың ағашқы жартысында-ақ
104 кәсіптік оқу орны болды. Олар полиграфистерді, қаржы қызметкерлерін,
экономистерді, фельдшерлер мен акушерлерді, аптекарьларды, өнеркәсіп үшін
техниктерді даярлады. Кәсіптік мектептер мен курстардың көпшілігі
Орынборда, Ақмола мен Семей губернияларында болды. Бұдан кейінгі жылдарда
экономикалық қиыншылықтар салдарынан олардың саны азайып барып, жиырмасыншы
жылдардың аяғына таман тағы көбейді.
Ауыл шаруашылық арнай орта оқу орындарына ерекше маңыз берілді,
19231924 оқу жылында Орынборда, Семейде, Оралда, Петропавлда, Қостанайда,
Алматыда агрономиялық және мал дәрігерлік-зоотехникалық техникумдар, жер
өлшеушілер курстары, орманшылық мектептері жұмыс істеді. Оқушылардың
жартысынан көбі (57 пайыз) шаруа балалары, 14 пайыз қазақтар болды 14,2.
Арнаулы оқу орындарының бәрінде дерлік көп уақытқа дейін дайындық
курстары болды, бұл курстарда қазақ жастары өзінің білімін толықтырып, одан
әрі оқуға мүмкіндік алды. Дайындық курстар жүйесі оқу орындарын қазақ
кедейлерінен шыққан оқушылар құрамымен қамтамасыз етуде өте маңызды орын
алды және жұмысшы табы мен интеллигенцияның ұлттық кадрларын құруда маңызды
роль атқарды.
Қазақстанда өнеркәсіп үшін маман кадрлар даярлау халық шаруашылығын
қалпына келтіру дәуірінің соңғы жылдарында өрістеді. Ол бригадалық және
дара шәкірттік әдісімен жүргізілді. 1925 жылдан бастап ФЗО мектептері көп
ашылды. Алғашқы шәкірттік бригадалар Семей былғары заводында және Алматы
маңындағы Қарғалы шұға фабрикасында пайда болды. Ембі мұнай
кәсіпшіліктеріндегі, Риддер кен-металлургия кәсіпорындарындағы, Петропавл
былғары-тері заводындағы фабрика-завод және кен-өнеркәсіп шәкірттігі
мектептері де сол уақытта шықты. Еліміздегі өнеркәсіп орталықтарына
Қазақстаннан жұмысшылар жіберу практикаға кеңінен енді. Көптеген жас
қазақтар 1925 жылы слесарьлық өнерді үйрену үшін Москва-Рязань трамвай
паркінің ФЗО мектебіне барды.
Қазақстанда Орынбордағы инженерлік техникум негізінде политехникалық
институт және университет құруға әрекет жасалды, бірақ бұл тым ерте болып
шықты, өйткені қаражат пен оқытушылар кадрлары жеткіліксіз еді 4,2.
Қазақстан үшін жоғары білімі бар мамандар республикадан тыс жерлерде
даярланды. Мұндай жоғары оқу орындарының біріншісі Ташкенттегі Түркістан
мемлекеттік университет болды; бұл университет 1920 жылғы 7 сентябрьде
құрылған болатын. Қазақстан үшін кадрлар даярлауда Москвадағы Шығыс
еңбекшілері коммунистік университеті мен Ташкенттегі Орта Азия коммунистік
университеті де зор роль атқарды. 192425 оқу жылында қазақстандықтардан
Түркістан университетінде 927 адам, Орта Азия коммунистік университетінде
91 адам оқыды. Бұған қоса РСФСР-дің және басқа республикалардың жоғары оқу
орындарында жүздеген қазақ жігіттері мен қыздары жоғары білім алды; олардың
саны тез өсті: 192324 жылы олар 100-дей адам болды, ал келесі жылы тек
Москваның өзінде ғана жүзден астам, Ленинградта 47, Қазанда 31, Омбыда 10
қазақ студенті болды; 192627 оқу жылында республикадан тысқары жерлерде
командировка бойынша 400 адам, келесі жылы 839 адм жоғары білім алды,
бұлардың 188-і әйел, оның ішінде 21-і қазақ болды.
Қазақтың тұңғыш жоғары оқу орны қазір Абай атындағы Қазақ мемлекеттік
педагогикалық институты болды; ол Ташкенттегі Қазақ халық ағарту институты
негізінде құрылды. 1928 жылы КазПИ Алматыға көшірілді.
Партияның Орталық Комитетінің нұсқауларына сәйкес 1928 жылы Алматыда
мал дәргерлік-зоотехникалық институты, 1930 жылы ауыл шаруашылық институты
ашылды. Республиканың өскелең индустриясы үшін 1930 жылдан бастап
Свердловскідегі Урал-Қазақстан өнеркәсіп академиясы мамандар даярлады, бұл
академияның тыңдаушылары Қарағандының, Қарсақпайдың, Риддердің озық
жұмысшыларынан іріктеліп алынды. 1931 жылы медицина институтының ашылуы
республика өміріндегі зор оқиға болды. 1932 жылы Оралда А.С. Пушкин
атындағы педагогикалық институт жұмыс істей бастады (ол Орынборда
көшірілген халық ағарту интитуты негізінде құрылды) 6,2.
Ғылымныңи дамуына келсек, 1919 жылғы декабрьде Орынбордағы
Казвоенкомат штабының жанынан Тарих-статистика бөлімінің құрылуын
республиканың өзінде Қазақстанның табиғаты мен тарихын зерттейтін мекеме
құру жөніндегі алғашқы әрекет деп есептеуге болды; бұл бөлім Қазақ өлкесі
мен қазақ халқының географиялық, тарихи және этнографялық жағынан ежелдегі
және таяудағы өткендегісін зерттеу... мақсатын алға қойды. Онда төрт адам
– белгілі тарихшы А.П. Чулошников, филолог А.А. Четыркина, юрист –
А.Яковлева және статистик К.П. Шагаев жұмыс істеді.
1920 жылғы 20 апрельде тарих-статистика бөлімі тартылып, оның
қызметкерлері Кирревкомның халық ағарту бөліміне көшті де, онда Ғылыми
комиссия, кейіннен Ғылыми бөлім құрды. Оның қызметін 1920 жылғы апрель –
июнь айларындағы есептен аңғаруға болады; онда бірінші және екінші басқыш
мектептер үшін тарих, география, этнография жөнінде оқулықтар мен
хрестоматиялар жасау жайындағы жұмыстар туралы айтылған. Қазіргі ерекше
уақытта, - делінген есепте, халық бұқарасын оның өткендегісімен,
қазіргісімен және болашақ байлығымен таныстыруға асығу керек 23.
Қазақ АССР-і құрылғаннан кейін ғылым, өнер мәселелері – бәрін және
архивтерді Ағарту халық комиссариатының Ғылыми бөлімі немесе секторын
басқарды, ол 1921 жылғы августа ағарту халық комиссариатының Академиялық
орталығы болып қайта құрылды. Академиялық орталық туралы ережеде
айтылғандай, ол Қазақстандағы дамуына жалпы теориялық және программалық
басшылық жасау орталығы ретінде құрылды. Оның құрмында екі секция: бірі –
ғылыми педаогогикалық жұмысты басқаратын ғылыми секция (Мемлекеттік ғылыми
совет), екіншісі - әдебиет, театр, музыка, бейнелеу өнері және
кинематография мәселелерін басқаратын көркемдік секциясы (Мемлекеттік
көркемдік совет) болды. Академиялық орталықтың құрамына архив және музей
басқармалары да кірді.
Республиканың Ағарту халық комиссариаты, оның ғылыми мекемелері және
Қазақстанды зерттеу қоғамы архив және музей ісінің берік негізін қалады.
1919 жылдың аяғында құрылған Орынбор-Торғай губерниялық архиві негізінде
1921 жылғы сентябрьдің басында Орталық өлкелік архив ұйымдастырылды. Әр
түрлі ведомстволардың қорларын – бұрынғы Ғылыми архив комиссиясының қорын
(150 арба қағаз) және бұрынғы Торғай басқармасының қорын (34 арба)
іздестіріп, жинастыру үшін көп күш, шыдам мен күш-жігер керек болды.
Жергілікті орындардан келген архив істерін талдау, жүйелеу, құрастыру
жөніндегі қажырлы жұмыс басталды.
Музей ісін ұйымдастыруда да зор қиыншылықтар кездесті. Республикада
ғылыми мекемелер болмаған жағдайда музейлер мәдени-тарихи құнды заттарды
сақтайтын орын болып қана қойған жоқ, сонымен қатар географияны, тарихты,
этнографияны зерттейтін, күрделілігі мен маңыздылығы осыдан келіп туды.
Мектептерге, әр түрлі курстарға, саяси-ағарту орындарына методикалық және
басқа да жәрдем көрсету музейге жүктелгенін айтсақ та жеткілікті. 20-
жылдардың басында Орынборда Орталық өлкелік (тарихи-мәдени) музей, Табиғат
музейі, Мектепке дейінгі тәрбие музейі, Семей мен Алматыда өлкетану
музейлері, сондай-ақ Ақтөбе мен Көкшетауда Қазақстанды зерттеу қоғамы
ұйымдастырылған өлкетану музейлері жұмыс істеді.
Жалпы кеңестік кезеңнің алағашқы жылдарындағы мұражай жүйесі құрылысы
жайындағы өкімет тарапынан қабылданған қаулылар, архивтік деректер,
мекемелер мен түрлі қоғамдардың мәжілістері хаттамалары арқылы
Қазақстандағы мәдени құрылыс туралы тың тұжырымдар жасаймыз.
Бітіру жұмысында қарастырылып отырған кезеңде республикада мұражай
жүйесі кұрылысындағы қол жеткізген табыстар, кездескен қиыншылықтар мен
жіберген қателіктер қазіргі күні мұражайлардың жүмыстарын қайта ұйымдастыру
барысында ескерілуі қажет.
Қорыта айтқанда, XX ғасырдың 20-30 жылдарындағы Қазақстан мұражайлары
құрылысы тарихы мен олардың ғылыми-зерттеу, мәдени-ағарту қызметтері
кеңестік мәдениет ошақтарының қалыптасуының жалпы тарихынан хабар береді.
20-жылдардың бірінші жартысында республиканың ғылыми өмірінде ерікті
қоғамдар басты роль атқарды, өйкені мемлекеттік ғылыми мекемелер әлі жоқ
еді. Олардың алғашқылары (егіншілік пен мал шаруашылыы мәселелері
жөніндегі) 20-жылдардың ортасында ғана пайда болды. Олар - өсімдіктерді
қорғау станциясы (1924 ж.), мал дәрігерлік-бактериологиялық институт (1926
ж.) және Егіншілік халық комссариаты жанындағы тыңайытқыштар және агро-
топырақ зерттеу институты (1926 ж.) болды. Ең бірінші мемлекеттік
медициналық ғылыми-зерттеу мекемесі – санитарлық-бактериологиялық институт
– 1925 жылы құрылды (қазіргі Қазақ ССР Денсаулық сақтау министрлігінің
Қазақ эпидемиология, микробиология және инфекциялық аурулар институты).
1920 жылғы 15 октябрьде Қырғыз өлкесін зерттеу қоғамының (1925 жылдан
бастап Қазақстанды зерттеу қоғамы) ұйымдық жиналысы болды. Осы жиналысқа
қатынасушылр қоғамның құрушы-мүшелері деп жарияланды, ал жаңа толық мүшелер
кейін қоғам жиналыстарында сайланды. Құрушылардың қатарында А.П. Чулошников
(қоғам басқармасының бірінші председателі), Орынбор өлкесін байырғы
зерттеуші, бұрынғы Орынбор архив комиссиясының құрметті мүшесі А.П. Грач,
тарихшылар мен этнографтар Ә.А.Диваев, С.М. Петров, И.В. Мелкова, А.А.
Четыркина, И.М. Расторгуев, Н.А.Чулошникова, жаратылыстану ғылымдарының
өкілдері Л.П. Лошкарев, М.В.Сакурова, В.В. Тележников болды. Құрушы мүшелер
ішінде Қазақ АССР Орталық Атқару Комитетінің председателі С.Меңдешев,
әскери комиссариат штабының бастығы А.Н. Турской және басқалар болды. Қоғам
жұмысына қазақтың халық музыкасын зерттеп жинаушы А.В. Затаевич,
археологтар мен тарихшылар А.Ю. Якубовский, М.Е. Массон және басқалар
белсене қатысты. Партия және совет қызметкерлері, мұғалімдер қоғамның
қызметіне белсене көмектесті 24.
Устав қоғамның мақсаттарын (Қазақ республикасына қатысты мәселерді
жан-жақты зерттеу), оның қызметінің бағыты мен сипатын (архивтер,
музейлер, кітапханалар құру, экспедициялар жарақтау, ғылыми еңбектер
шығару, т.б.) және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕҢЕСТІК МӘДЕНИЕТ ОШАҚТАРЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .8
1. Баспасөздің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 8
2. Кеңестік интеллигенцияның қалыптасуы және алғашқы ғылыми
мекемелер ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .13
II. ӘДЕБИЕТ ПЕН ӨНЕРДІҢ
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Әдебиеттің дамуындағы қайшылықтар. Социалистік реализм бағытының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..23
2.2 Театр, музыка, бейнелеу және кино өнерінің қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
КІРІСПЕ
Ғасырлар бойғы халқымыздың жеке шаңырақ көтеріп, өз алдына еркіндік
туын тігу, тәуелсіз мемлекет болып, әлемнің өркениетті елдері қатарынан
көріну арманы қазіргі күні толығымен жүзеге асқан тарихи оқиға болып отыр.
Бүгінгі таңдағы бүл қол жеткізген зор табыс болғанымен, оның кез-келген
мемлекеттің тәуелсіздігіне, елдігіне қажетті саяси, әлеуметтік-
экономикалық, алдыңғы қатарлы озық білім және мәдени жетістіктерімен
қамтамасыз етіп, одан әрі өрбіту керектігі сөзсіз.
Еліміз егемендік алған уақыттан бері осы қойылып отырған мақсаттарды
жүзеге асыруда жеткен жетістіктеріміз де аз емес. Солардың бірі тарих
ғылымы саласында аздаған жылдар аралығында кеңестік дәуірде саналы түрде
бұрмаланып, жасырылып келген халқымыздың, қазақ ұлтының өткенін жаңа
тұрғыдан зерттеуде, оған тиісті баға беруде орын алып отыр. Республика
тарихшы ғалымдарының осы мәселелерді зерттеу нәтижесінде қол жеткізген
табыстары осыған куә. Дегенмен, ғылымның бұл саласында зерттелмей тың
жатқан жәпе жаңа тұрғыдан қарауды қажет ететін мәселелер әлі де болса
баршылық.
Республика Президенті Н.Назарбаев 1998 жылдың наурыз айында еліміздің
зиялы қауым өкілдерінің басын қосқан жиналысында: Бұл жылы да біз өткенде
жинақталған тәжірибені ескере отырып, тұғырдан тайса да санадан әлі сырыла
қоймаған тоталитаризм идеологиясын әшкерелеуді жалғастыра түсеміз.
Тоталитаризмге ұлттық тарихтың қажеті жоқ. Ол ұлттың тарихи жадын жойып,
мәңгүрттік психологияны орнықтыруға мүдделі. Өйткені, өткенін білмейтін
халықтың өзіне сенімі болмайды. Ал қазақ елінің тарихы, ғылымы, мәдениеті
өзінің жер асты байлықтарындай танымал ма. Олай дей алмаймыз. Осынау
дүбірлі дүниеде өзімізді мойындатудың сенімді жолы - тағылымды тарихың,
озық ғылымың, өрелі мәдениетің - деп сөйлеуі жиналған жұртқа аз ой салған
жоқ 1.
Сонымен, ұлттық, елдік тарихымызға қайта қарауға, оның сабақтары мен
үлгілерін, ұлтымыз бен тәуелсіз республикамызды бүкіл әлемге танытуға және
жас келешек ұрпаққа тәлім-тәрбие беру үшін пайдалануға мемлекеттік көлемде
назар аударылып отыр.
Осындай өзекті, қайта қарауды қажет ететін мәселелердің бірі-еліміздің
мәдени дамуы тарихы.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ мәдениеті өзінің қалыптасуы мен дамуынында
өте күрделі, қайшылықты кезеңді басынан өткерді. Бұл кезең бір жағынан алып
қарағанда кәсіби қазақ театырын, музыка, бейнелеу, кино, би өнері
қалыптасуы мен кәсіби қазақ журналистикасының қалыптасып дамуы, содай-ақ
қазақ әдебиетінің ең бір шарықтаған кезеңі ретінде де белгілі. Дегенмен ХХ
ғасырдың басында орын алған күрделі қоғамдық-саяси өзгерістер қазақ
мәдениетінің дамуында да өзіндік із-қолтаңбасын қалдырды. Тарихи тамырларын
сонау ерте дәуірлерден алатын, өзіндік бірқалыпты даму жолымен келе жатқан
қазақ мәдениетінің бет-бейнесі мен мазмұны үлкен өзгерістерге ұшырады. Бұл
өзгерістер де екі жақты сипат алды. Мәселен, қазақ мәдениеті әлемдік
классикалық мәдениет туындыларымен танысып, бұрын қазақ топырағында
болмаған өнер түрлерін меңгерді. Екінші жағынан алағанда мәдениет бірте-
бірте идеолгия құралына айналып, өзінің тікелей міндеттерінен гөрі,
кеңестік жүйенің тар таптық жүйеге негізделген жалған идеяларын
насихаттаушы құралға айналып шыға келді.
Қазақ халқының санасын большевизмге қолайлы арнаға бұру ісі ең алдымен
оның оқыған азаматтарын өз жағына тартып, ұлттық интеллигенцияның
дүниетанымын таптық идеологиямен уландырудан басталды. 1917 жылғы Қазан
төңкерісінен кейін таптық мүдде бәрінен жоғары қойылып, барық
құндылықтардың өлшеміне айналдырылды. Шығармашылық, ғылыми интеллигенцияның
өзі де, оның жетекшісі де Коммунистік партияның басшылығына берілді,
бақылауына алынды, қызметшісіне айналдырылды. Барлық мәдениет қайраткерлері
өз еркімен де, еркінен тыс та, әйтеуір бірі қалмай Компартияның айтқанын
түгел мақұл көріп, ол нұсқаған бағыттан тайқымауға тиіс болды.
Өзінің өмірге келген алғашқы күндерінен бастап қазақ халқының кеңестік
негіздегі мәдениетінің басты өзегі, негізгі арқауы – Компартияның және оның
кемеңгер көсемдерін, Ұлы Октябрь, Кеңес үкіметі, Кеңес халықтарының
интернационалдық достығын, социалистік құрылысты мадақтау болды. Мәслен,
әдеби шығармашылықта жаңа мазмұн, жаңа түр талабы қазақ ақын-жазушыларын
партиялық әдебиетке, саяси лирика, әлеуметтік поэзияға ден ұруына әкеліп
соқты.
Бкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Шәкәрім Құдайбердиев, Міржақып Дулатов,
Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов сияқты Алаш азаматтары пролетариаттың
саяси билігі мен үстемдігін мойындағандай болғанымен, қазақтың кеңестік
деп аталатын жаңа әдебиетін жасаудан бас тартты. Олар адамзаттың тарихи
жолы мен тәжірибесіне сүйене отырып, өз халқын әлемдік өркениетке ілесуін
қалады. Лениншілдердің пролетариат диктатурасы қазақ елін әлемдік дамудың
даңғыл жолынан бұрып әкеткендігін білді. Бір ғана әлеуметік тапқа қызмет
етудің дұрыс болмайтындығын түсініп, таптық әдебиеттің жасандылығын, ерте
ме, кеш пе пролетарлық мәдениет ғұмырының сарқылатындығын алдын-ала болжап
білді, әріптестерін үлкен қателіктерден сақтандырды. Әдебиет таптық емес,
ұлттық сипатта дамуы керек деп, өз жолдарының дұрыстығына кәміл сенді.
Дегенмен көп ұзамай ешбір балама жолды мойындамайтын кеңестік тоталитарлық
жүйе өзгеше ойлайтындарды әртүрлі себептермен халық жауы екендіктерін
әшкерелеп, көздерін жойып тынды. Осылайша бірте-бірте айтқанға көніп,
айдауға жүретін тіл алғыш мәдениет қайраткерлерінің жаңа буыны өсіп
жетілді. Бірақ, мәдниет ешқашан, еш дәуірде өзінің миссиясын ұмытқан емес.
Жолдан тайқып, жалпы сарынға үн қосқанымен өзіндік бет-бейнесін сақтап
қалуға тырысып, жекелеген қайраткерлердің әртүрлі саладағы шығармашылықтары
арқылы замана үнін айқын көрсетіп, адамзаттық құндылықтарға үндеуден,
мәңгілік өнерді ту етіп ұстаудан жалтармады. Сондықтан ХХ ғасырдың
басындағы кеңестік негіздегі қазақ мәдениетінің тарихын оқып-үйренуде осы
қағидаларды естен шығармауымыз қажет. Осы тұрғыдан алғанда бітіру жұмысының
өзектілігі айқындала түседі.
Бітіру жұмысының деректік негіздерін ХХ ғасырдың басындағы кеңестік
мәдени құрылыстың әртүрлі саласы, сондай-ақ сол кезеңдегі жалпы-қрғамдық
саяси, мәдени өмір туралы түрлі дерек көздері құрайды. Олар әр жылдары
құжаттар мен материалдар жинағы ретінде де баспа беттерінде жарық көрген.
Солардың ең алғашқысы ХХ ғасырдың бірінші ширегінде-ақ жарияланған. Сондай-
ақ, 1965 жылы жарық көрген Культурное строительство в Казахстане (1918-
1932 гг.), Оброзование Казахской ССР және т.б. материалдар мен құжатар
жинақтарын атауға болады 2. Дегенмен бұл жинақтардың сол заман талабына
сәйкес принциптермен жинақталғандығына қарамастан, мәлімметерін құндылығы
даусыз. Еліміз тәуелсіздік алаған жылдардан кейін тарих ғылымында бел
алаған серпіліс, тың зерттеулер негізінде ақтаңдақ мәселелерді де толық
қамтыған құжаттар мен метариалдар жинағы жарық көре бастады. Міне, осы
материалдар да біздің бітіру жұмысымызды обьекттивті шындақ негізінде жазып
шығуымызға септігін тигізді. Сонымен қатар бітіру жұмысының детектік
негізін тарихи деректердің үлкен бір түрі – мерзімді баспасөз материалдары
да құрайды. Белгілі зертеуші Қ.М. Атабаевтың мерзімді баспасөз
материалдарын тарихи дерек көзі ретінде пайдалану жолдары туралы жазылған
зертеулерін 3 негізге ала отырып, ХХ ғасыр басында жарық көрген
большевиктік баспасөз материалдарын да пайдалануға ұмтылдық.
Сонымен қатар мәселені жан-жақты объективті зерттеуде ХХ ғасыр
басындағы қазақ зиялылырның мәдениет жайлы жызылған шығармаларының алар
орны ерекше. Бітіру жұмысының деректік негіздері ретінде Алаш зиялылырының
сол кезеңде мерзімді баспасөз беттерінде жарық көрген шығармалары мен соңғы
жылдары жинастырылып, жарияланған шығармаларының толық жинақтарын
пайдаландық 4.
2002 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Қазақстанның
жаңа және қазіргі заман тарихы кафедрасының оқытушы-профессорлар құрамы
профессор Қ.С. Қаражановтың ғылыми жетекшілігімен Қазақстанның жаңа және
қазіргі заман тарихы бойынша хрестоматияның 1-ші томын жарыққа шығарды. Бұл
еңбекте 1917-1939 жылдар аралығын қамтитын тарихи оқиғалар мен қатар,
аталаған кезеңдегі Қазақстан мәдениетінің ақтаңдақ беттерінен хабар
беретін құнды материалдар жинақталған 4,1. Жинақтың құрастырушылары
Лениннің социализм құру ісінде мәдени революцияға ерекше мән бергенін,
бірақ сауатсыздықты жою, халық шаруашылығы мен мәдениетінің әр саласы
бойынша мамандар дайындау ісінде жеткен сөзсіз жетістіктеріне қарамастан
көптеген ақтаңдақ мәселелердің бар екендігін атап өтеді. Сондықтан
жинақтағы құжаттар мен материалдар осы принцип негізінде жинақталғандығын
атап өтуге болады.
Бітіру жұмысының зерттелу деңгейі. ХХ ғасырдың басындағы кеңестік
мәдениет ошақтарының қалыптасуы мәселелері негізінен кеңестік кезеңде көп
зерттелген тақырыптардың қатарына жатады. Біз қарастырып отырған мәселе
соғыстан кейінгі жылдары қолға алына бастады. Мәселен, кеңестік жоғарғы оқу
орындары туралы алғашқылардың бірі болып Жаманбаев К. Высшая школа в
Казахстане еңбегін жарияласа 5, бұдан кейінгі жылдары қазақтың бейнелеу
өнері, жалпы Қазақстан өнерінің тарихы, қазақ әдебиетінің тарихы, кеңестік
Қазақстанның ғылымы, қазақ академиялық драма театрының тарихы, қазақ кино
өнері туралы зерттеулер бірінен соң бірі жариялана бастады 6. Сонымен
қатар бұл кезеңде жарық көрген кеңестік мәдениет ошақтары туралы зерттеу
еңбектерінің бір бөлігі кеңестік құрылыстың мәдениет пен мәдени дамуға
тигізген ықпалын баяндауға арналып, қазақ халқының капитализмге соқпай
социализм құру ісіндегі үлкен мәдени жетістіктерін мадақтауға бағышталды.
Мәселен белгілі зерттеуші Р. Сулейменов Ленинские идеи культурной
революции и их осуществление в Казахстане және Х. Бисеновпен соавторлықта
жазған Социалистический путь культурного прогресса отсталых народов атты
зерттеулерінде социализм идеяларының құрсауынан шыға алмаған 7.
Кеңестік кезеңдегі қазақ баспасөзі, қазақ журналистикасының қалыптасуы
туралы белгілі зерттеуші К. Бекхожиннің еңбектерін атап өту орынды 8.
Көріп тырғанымыздай бұрынғы Кеңестер Одағындағы және оның құрамында
болған Қазақстандағы мәдени кұрылыс мәселелері жайында көптеген ғалымдар
көлемді ғылыми еңбектер жазған. Бұл еңбектердің авторлары елдегі мәдени
құрылыс жайындағы түрлі деректерді жан-жақты зерттей отырып, оның
зандылықтарын ашып, өзіндік қорытындылар жасады. Бірақ, олардың басым
көпшілігі өз кезеңінде социализм идеяларынын құрсауында болуына орай
жалпы мәдени құрылыс мәселесіне бір жақты қарады. Мәселен. Қазақ ССР
тарихының 4-ші томынан мынандай жолдарды оқимыз: Буржуазияшыл-ұлтшыл және
шовинистік элементтер, құлатылған таптардың қалдықтары партия мен совет
өкіметінің ғылым құрылысы саласындағы барлық шараларына өршелене қарсылық
көрсетті. Алайда Коммунистік партия мен Совет мемлекетінің Орта Азия мен
Қазақстандағы алғашқы ірі-ірі саяси шараларының өзі ғалымдардың тікелей
қатысуымен дайындалып, жүзеге асырылды. В.И. Лениннің директивасы бойынша
1919 жылы құрылған Геодезия басқармасының қызметкерлері жасаған карталар
болмаса, Лениннің қатысуымен 1918 жылы құрылған Орталық статистика
басқармасы жүзеге асырған 1920 жылы Бүкіл россиялық ауыл шаруашылық санағы
мен 1923 жылғы қалалық санақ болмаса, жер-су реформасын, Орта Азияны ұлттық-
территориялық жағынан межелеуді және басқа да маңызды маңызды істерді
ойдағыдай жүзеге асыру мүмкін болмас еді 9.
Дегенмен, бұл еңбектер әлі де болса өз құндылығын жоғалтқан жоқ және
олардың еліміздегі мәдени құрылыс мәселесін жаңаша көзқараспен зерттеп
қарастыруда алатын орны ерекше деп ой түйеміз.
Дегенмен Қазақстандағы кеңестік мәдениет ошақтарының тарихын шынайы
тұрғыдан зерттеу ісі еліміздің тәуелсіздік алған кезеңінде ғана мүмкін
болғаны белгілі. Белгілі зерттеуші Т. Омарбековтың ХХ ғасыр басындағы
Қазақстан тарихының мәселелері10 туралы,З.Дүкенбаеваның Қазақтың
шығармашылық интелегенциясының тарыхы (1917-1941)11,Д.Махат Қазақ
зиялыларының қасіретітуралы еңбектері жазылды,12сонымен қатар К.
Нұрпейісовтың, М. Қойгелдиевтің Алаш қозғалысы мен Алаш зиялылырының
тарихына арналған іргелі зерттеулерінің де біз қарастырып отырған мәселені
жаңаша тұрғыдан қарастырудағы маңызы өте жоғары13. Сондай-ақ жаңа
көзқарас тұрғысынан жазылған соңғы еңбектердің бірі профессор Қ.С.
Қаражановтың редакциясымен жарық көрген жаңа және қазіргі замандағы
Қазақстан тарихына арналған дәрістер жинағын да атап өту маңызды 13.
Сондай-ақ 2002 жылы жарық көрген Қазақстан тарихына арналған бес томдық
академиялық зерттеудің 3-ші томында да ХХ ғасыр басындағы кеңестік мәдениет
ошақтарының қалыптасу тарихы жаңа көзқарас тұрғысынан жан-жақты
қарастырылған.
ХХ ғасыр басындағы мәдениет мәселелерін зерттеуде соңғы жылдары жарық
көрген Алаш зиялыларының өмірі мен шығармашылық қызметтерін зерттеуге
бағытталаған зерттеулердің орны ерекше . Сонымен қатар Ш. Таукебаева сынды
жас зертеушілердің еңбектерінде ХХ ғасыр басындағы мәдениет, соның ішінде
ғылым мен білімнің қалыптасуы жаңа көзқарастар тұрғысынан қарастырылған
14.
Жалпы мәселенің зерттелу деңгейіне қысқаша қорытынды жасай отырып,
мынандай тұжырым жасауға болды. Біріншіден біз қарастырып отырған мәселе
жалпы мәдениеттің барлық салаларын қамтитын болғандықтан мәселенің зертелу
деңгейі өте ауқымды болып келеді. Сондықтан баспасөз, кино, театр, би,
музыка, әдебиет және т.б. салалар бойынша барлық зерттеулерді толық қамтып
шығу мүмкін болмады. Екіншіден еліміз тәуелсіздік алаған кезеңнен кейін біз
қарастырып отырған мәселенің зерттелуінің жалпы бағыттары мен методолоиялық
ұстанымдар туралы қөзқарастар қалыптасқандығына қарамастан, мәселені
кешенді зерттеу ісі қолға алынған жоқ. Қазіргі кезде мәдениеттің әр саласы
бойынша жекелеген мамандандырылған зерттеулер жарық көре бастағандарына
қарамастан, мәселені тұтас күйінде тарихи тұрғыдан зерттеу келешектің ісі
деп санаймын.
Бітіру жұмысының хронологиялық шеңбері ХХ ғасырдың 20-30 жылдарын
қамтиды. Бұл уақыт аралығында кеңестік жүйенің толық орныққан уақыты,
сондай-ақ жалпы кеңестік мәдениет ошақтарының қалыптасуының алғашқы кезеңі
болып табылады.
Бітіру жұмысының методологиялық және әдістемелік негіздері ретінде тарих
ғылымындағы дәстүрлі әдіс-тәсілдер, тарихи тұжырымдар мен жаңашыл
консепциялар басшылыққа алынды. Бітіру жұмысын жазу барысында ХХ ғасыр
басындағы мәдениет мұраларын өзара салыстыру, жүйелеу әдістері
пайдаланылды. Сонымен қатар, мағлұматтарды зерделеу ісіне салыстырмалы
анализ жсау, тарихи хронологиялық әдіс, талдау әдістерін пайдалана отырып
жазылды.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері: Бітіру жұмысының мақсаты қазақ
мәдениетінің тарихында өте күрделі кезең ретінде аталатын ХХ ғасырдың
басындағы кеңестік мәдениет ошақтарының қалыптасуының тарихын оқып-үйрену
болып табылады.
Жоғарыда айқындалған мақсатымызға байланысты төмендегідей міндеттер
тобын шешу көзделді:
- Қазақстандағы кеңестік мәдениет ошақтарының қалыптасу үрдісімен
қызметінің ерекшелігін көрсету;
- Мәдени-ағарту ісі, білім беру, баспасөздің дамуының ерекшеліктерін
қарастыру;
- Қазақ зиялыларының қалыптасуының күрделі жолын зерделеу;
- Алғашқы ғылыми мекемелердің қызметіне талдау жасау;
- Әдебиеттеің дамуындағы қайшылықтар, сондай-ақ Социалистік реализм
бағытының қалыптасуын анықтау;
- Театр, музыка, бейнелеу, кино өнерінің қалыптасуы мен дамуына щолу
жасау.
Бітіру жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспе, екі тараудан (әр тарау екі
бөлімшеден)қорытынды және пайдаланаған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕҢЕСТІК МӘДЕНИЕТ ОШАҚТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Баспасөздің дамуы.
ХХ ғасырдың басындағы кеңестік мәдениет ошақтарының қалыптасуын сөз
еткенде ең алдымен аталған кезеңдегі мәдени-ағарту ісі, білім беру,
баспасөздің дамуына назар аудару қажет. Арнаулы оқу орындары жоқ заманда
тілші ретінде газет-журнал бетінде үлкенді-кішілі шығармашылық туындыларды
жариялау – қазақ журналистерінің қалыптасуының басты жолы болды. Дарынды
әрі белсенді авторлар газет редакцияларына қызметке алынып, маман
журналистерге айналды. Ұлттық журналистер БАҚ құралдарының 4-5 түрінде өсіп
жетілді: жергілікті (уездік, округтік, аудандық, губерниялық, облыстық)
газеттерде; орталық яғни республикалық басылымдарда; салалық (Ауыл тлі,
Наркомземнің Колхоз, Түрксібтің Теміржолшы газеттері, т.б.) БАҚ
құралдарында; мекемелер мен оқу орындарының қабырға газеттері мен қолжазба
журналдарында; радиожурналистика (жергілікті және республикалық
радиотораптарда шығармашылық қызмет істеу арқылы).
20-шы жылдардың екінші жартысында республикада жүргізілген әкімшілдік-
территориалдық өзгерістер барысында жаңа округтік, ал 30-шы жылдары
аудандық газеттер көптеп шыға бастады. Газет-журналдардың көбеюімен бірге
қазақ журналистерінің қатары да жылдан-жылға еселеп өсіп артумен болды. Ұлт
зиялылары баспасөзге елдің санасын ояту, оқу-білім алуға шақыру,
шаруашылықты жандандырып, тұрмысы жақсарту жолындағы бұқаралық үгіт-насихат
құралы ретінде қарады. Газет, журнал шығару – оқыған азаматтардың туған
халқына қызмет етуі деп түсінді.
Қазақ тіліндегі кеңестік алғашқы республикалық газет – 1919 жылдың 17-
желтоқсанында 1-саны жарық көрген Ұшқын газеті болды. Қазақ баспасөзінің
қарашаңырағы бүгінгі Егемен Қазақстан өзінің тарихын осы Ұшқыннан
бастайды. 1920 жылы 13 қарашадан баастап Еңбек туы, 1921 жылы 7 қарашада
Еңбекшіл қазақ атымен шықты. Ерекше атап өтілуге тиісті мәселе – газеттің
бастауында тұрған адамдар туралы нақтылы деректердің тапшылығы. Газеттің
1919-1922 жылдары редакторлары мен шығарулары жайында баспасөз тарихын
зерттеуші ғалымдар – Х.Бекхожин, С.Имашев, Т.Қожакеев, С.Қозыбав,
Ж.Бекболатов, т.б. әркім әр түрлі жазып жүр.
Соңғы уақытқа дейін Ұшқынды кім шығарды дегенде, Казревком құрған
Тәмимдр Сафиев бастаған редакциялық алқа (сүшелері Мерғали Ешмұхамбетов пен
Әміржанов Қаратаев) деп жауап беріліп келді. Алайда, кейбір деректерге
қарағанда Ұшқынның алғашқы редакторы – 1938 жылы саяси қуғында қаза
тапқан Халел Есенбаев болған. Әртүрлі басылымдарда Ұшқын - Еңбекшіл
қазақтың 1922 жылға дейінгі редакторлары немесе редакциялық алқасының
мүшелері ретінде Бернияз Күлеев, Смағұл Сәдуақасов, Жүсіпбек Аймауытов,
Сәкен Сейфуллин, Аманғали Сегізбаев, С.Мұқановтардың есімдері аталады.
Дерек көздері нақты көрсетілмегендіктен бұл қаламгерлердің газетті шығаруға
қашан, кім ретінде қанша уақыт қатысқандығын тексеріп анықтау қиын. Бұл
мағлұматтар газеттің толық емес тігінділерінде көрсетілген деректермен
қайшылыққа келеді.
Мұрағаттық деректер келтірілген мәліметтерді де тексеруді қажет етеді.
Біздіңше, Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағаты қорында сақталған
төмендегі екі құжат 1921 және 1922 жылдардағы газет редакциясының құрамын
анықтауға септеседі. 1921 жылы 22 қазан күні РК(б)П Қазақ облкомы (Кироком)
төралқасы материалдық жағдайдың қиындығынан шықпай тоқтап қалан Еңбек туы
газетінің орнына Еңбекшіл қазақ атты газет шығарылсын, оның редакция
алқасына М.Әуезов, Е.Алдоңғаров, Ә.Байділдин, А.Асылбеков енгізілсін деген
аулы қабылдады. Көрсетілген факт аталған бес адамның тек екеуінің ғана
(Е.Алдоңғаров пен Ә.Байділдин) өмірбаянында расталады. 1926 жылдың 4
наурызында БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің үгіт-насихат бөлімінің
қызметкері Ә.Байділдин жазған ресми сипаттағы жазбасында Еңбекшіл қазақ
газетінің 1921 жылдың 7 қарашасы мен 1922 жылдың тамызына дейін төрт
адамнан тұратын – М.Әуезов, А.Асылбеков, Е.Алдоңғаров және Ә.Байділдин –
редакциялық алқасының шығарғандығы, 1922 жылдың тамыз айында газеттің
жауапты редакторы болып С.Сейфуллиннің тағайындалғаны айтылады. Бұл дерек
Т.Кәкішевтың кітаптарында расталады 15. Редакциялық алқа түріндегі
ұжымдық басқару газет өміріндегі жеке тұлғалардың атқарған қызметі туралы
талас пікір тудырса, С.Сейфуллиннен бастап (1922-24) газетті басқарған
журналистер – Молдағали Жолдыбаев (1924-25), Смағұл Сәдуақасов (1925-26),
Т.Рысқұлов (1926) О.Жандосов (1926), О.Исаев (1926), Ғ.Тоғжанов (1926-32),
Ә.Мусин (1932-34), Ғ.Мүсірпов (1934-36), Ж.Сәдуақасов, Ж.Арыстанов,
С.Бәйішевтердің (1936-41) газеттің жауапты редакторы болған күні мен айына
дейін газеттің өзінен және мұрағаттық деректермен нақтыланды.
1924 жылдың 17 қаңтарында РК(б)П Қазақ обкомының басшы қызметкері
Ә.Байділдин М.Жолдыбаевқа Кеңестер съзіне делегат болып Мәскеуге кеткен
С.Сейфуллиннің орнына Еңбекші қазақ газетінің редакторы міндетін уақытша
атқаруды жүктеді. Сол жылғы 11 сәуірде РК(б)П Қазақ обкомының төралқасы
М.Жолдыбаевты Еңбекші қазақтың рекдакторы, ал Зарап Темірбеков пен
Р.Сүгіровты редакция алқасының мүшесі етіп бекітті. 1925 жылы 7 сәуірде
Б.Майлин РК(б)П Қазақ өлкекомыны бюросының шешіммен Еңбекші қазақ
газетінің редакциясына қызметке жіберілді. С.Қозыбаев пен Ж.Бекболатов
газеттің редакторы болып, Т.Рысқұлов 1926 жылдың 23 сәуірінен, ал
Ғ.Тоғжанов сол жылғы 31 тамыздан кірісті деп жазады 16. Еңбекші қазақ
газеті РК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің органы болғандықтан редакторларды
өзі тағайындап бекітті. Сондықтан РК(б)П бюросының газет редакторы етіп
Т.Рысқұловты 1926 жылдың 19 сәуірінде, Ғ.Тоғжановты сол жылдың 28 тамызында
тағайындалды, аталған қайраткерлердің редакторлық қызметі басталған күн
болып есептелуге тиіс.
БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің тапсырмасымен жазылған Заключение о
руководящей казахской печати (1926 ж. 4 ақпан) атты жазбасында Ғ.Тоғжанов
Еңбекші қазақтың соңғы жылдардағы қызметін қорытып, газеттің идеологиялық
жұмысы Компартия қойған міндеттерге сай болмай келеді, Қазөлкеком Еңбекші
қазаққа бақылауын күшейтуі керек, осы уақытқа дейін тек сөз жүзінде ғана
партия органы болып келетін газетті іс жүзінде партияның үні ету үшін
Еңбекші қазақтың басшылығын өзгертіп, құрамында О.Жандосов, С.Сәдуақасов
және Ә.Байділдин болатын редакциялық алқа құруды ұсынды.
Қазақ тіліндегі мерзімді баспасөзді шын мәнінде халықтық ету ісі
түгелімен шығармашылық зиялылардың еңбегі десек артық бағалағандық
болмайды. Б.Майлин қол қойған Еңбекші қазақтың 1926 жылдың ақпанындағы
есеп-хатынан Еңбекші қазақ республикадағы ең басты газетке айналғандығын
көреміз. Еңбекші қазақ бұл кездегі таралымы 7000 дананы құраса,
Советская степьтің таралымы небәрі 2400 данаға жеткен. Құжатта Еңбекші
қазақ редакциясында қызмет істеген 12 адамның (техникалық персоналды
қоспағанда) әдеби стажы көрсетілген. Газет редакторы С.Сәдуақасовтың
әдебиет пен журналистикаға араласуы 1916 жылдан басталған болса, газет
хатшысы Б.Майлин 1913 жылдан бастап, газеттің тұрақты әдеби қызметкерлері
М.Жолдыбаев – 1912, Е.Алдоңғаров – 1918, Е.Бекенов – 1923, А.Елшібеков –
1923 жылдан бастап жаза бастаған.
Еңбекші қазақтың 2000 санының шығуына байланысты (1931 ж. 17 мамыр)
Халком Кеңесінің төрағасы О.Исаев газет редакциясына құттықтау хат жолдап,
Еңбекші қазақ - Қазақстан Правдасы болсын деген ұран негізінде
орындалды дей келе, Нағыз лениншіл пролетариат қалам қайраткерлерін
даярлап, тәрбиелеп шығаратын орда, дүкен бола біл... Жұмысшылар мен
колхозшыларды тап жауларына, сарыуайымшыл, үмітсіздерге, Ленин партиясының
ұлы жолының ауа жайылатын қыңырлардың бәріне да қарсы күрестіре біл деп
тілегін білдіреді. Газеттің осы санындағы бас мақалада Еңбекші қазақтың
1931 жылдағы таралымы 34000 жеткендігі, бұл 4,7 млн. Қазаққа шаққанда 138
қазаққа бір Еңбекші қазақ газеті келетіндігі, газетті бұл есеп бойынша
қазақ халқының небәрі 0,7 пайызы оқитындығы туралы мәліметтер келтірілді.
20-шы жылдардағы қазақ баспасөзінің тарихында Ақжол газеті аса
көрнекті рөл атқарды. Бұл – осы басылым төңірегіне Алаш қозғалысының
жетекші қайраткерлерінің шоғырлануының заңды нәтижесі еді. Қазақ
мәдениетінің жұлдыздары болып танылған зиялылары және олардың ізбасарлары –
болашақта үздік шығармашылығымен әлі танылатын жас дарындар (Ж.Аймауытов,
І.Жансүгіров, М.Әуезов, т.б.) газеттің бағыт-бағдарын түзулеп, ұлтжандылық
сипат беріп, халыққа етене жақын етті.
Ақжолдың ұлттық мазмұнын сипаттағы бұқаралық басылым болуы
коммунистік басшылықтың ызасын тудырды. Онң үстіне домалақ арыздар Мәскеуге
жетіп, БК(б)П ОК Бас хатшысы И.В.Сталиннің өзі Ақжолдың жұмысына
араласып, партияда жоқ интеллигенттерді тез арада газет редакциясынан
шығаруды талап етті. Бұрынғы редакция мүшелері газет жұмысынан аластатылды.
Ақжол БК(б)П Сырдария губкомының үніне айналдырылды. 1926 жылы 21 сәуірде
БК(б)П Қазақ өлкекомының секретариаты Ақжол газетін Еңбекші қазақ
газетіне қосу туралы шешім қабылдап, бұл шешімді іске асыру үшін
Қазақөлкекомының баспасөз бөлімінің меңгерушімі Ә.Байділдинді Шымкентке
жолсапарға жіберді.
1921 жылы 22 науызда Ташкент қаласында Ғ.Мұратбаевтың редакторлығымен
қазақ жастарына арналған тұңғыш басылым – Жас алаш газетінің тұңғыш саны
жарық көрді. Алғашында Қазастанның оңтүстігінде ғана (Түркістан АКСР-де)
тараған осы газетті шығаруға Ғ.Мұратбаев, І.Жансүгіров, С.Есова белсене
арласты. 1922 жылдың 1 қыркүйегінен бастап Жас алашың орнына Жас қайрат
газеті шыға бастады (Ташкент). Бұл газетті шығарушылар Е.Алдоңғаров,
И.Тоқтыбаев, Ө.Тұрманжанов болды. 1924 жылдан бастап Жас қайрат журнал
болып шықты. Т.Қожакеев: Газет кезінде де, журнал болып тарағанда да оған
Ғ.Мұратбаев тікелей басшылық етті деп әділдігін жазады 17. Сонымен бірге
Ташкентте шыққан жастар басылымдарында Ақжолдағы зиялылардың үлкен
көмегін ашып айтуымыз керек. Қазақ автономиялық републикасындағы жастардың
тұңғыш басылымы – Өртең газетін (Орынбор, 1922 ж.) А.Байтұрсынов,
С.Сәдуақасов, Е.Алдоңғаров, Ә.Байділдин шығарды. Өртең газеті екі ай
шығып тұрды.
Тамаша журналист Е.Алдоңғаровтың (1901-30) бірталай қазақ
басылымдарының астауында тұрғандығы белгілі. Соның бір айғағы – төменде
келтірілетін құжат. 1923 жылы 17 қазанда Қазақ КЖО-ның саяси-ағарту
бөлімінің алқасында Е.Алдоңғаров қазақ жастарына арналған журнал шығару
туралы мәселе қойып, басшыларды Жас қазақ журналын шығаруға көндірді.
Журналдың 5 адамнан тұратын (Е.Алдоңғаров, С.Сәдуақасов, А.Оразбаева,
И.Тоқтыбаев, Қазанғапов) редакциясы да осы күні бекітілді 18. Жас қазақ
журналы 1923-25 жылдары шғып тұрды. 1924 ж. 8 ақпанында Лениншіл жас
газетінің алғашқы саны жарық көрді. Газет редакторы Е.Алдоңғарұлының жазған
бас мақаласында жаңа басылымның мақсаты: елдегі надан жастарды оқуға
шақыру деп түсіндірілді.
Е.Алдоңғаров 1925 ж. шыққан Пионер журналының да тұңғыш редакторы
болды. Осы журналдың алғашқы санында Ш.Иманбаеваның өлеңдері жарияланды.
Жастар баспасөзінде шыққан Е.Алдоңғаров Еңбекші қазақ газетінің жауапты
хатшысына дейін көтерілді. Ерғали жас қаламгерлерге өнеге көрсетті, олардың
шығармашылық жағынан төселуіне үлкен қамқор бола білді. Менің дүниетану
әліппемнің бетін ашқан, алғашқы сабақ берген аяулы Ерғали еді деп еске
алды қазақ журналистикасының ардагері А.Елшібеков.
1926 жылы Қызылордада Е.Адлоңғаровтың Тілшілерге көмекші атты кітабы
жарық көрді. Орынбек Беков осы басылымға жазылған санында кітап ауыл
тілшілеріне, яғни кедейлер мен батырақтарға ғана емес, ауыл
интеллигенциясына арналған. Ауыл тілшілерінің әдеби тілмен жазуға шамасы
әлі жетпейді, сондықтан оларға қандай да болмасын талап қою артық, оларға
бір ғана талап қоюға болады – тек шындықты жазса болды, - дейді.
Ғ.Мұратбаев, Е.Алдоңғаров сынды жастардың жалынды жетекшілері әрі
қаламгер-журналистер қатарында С.Сәдуақасов (1933) пен С.Ерубаев (1914-37)
есімдері аталуға тиіті. Жан-жақты дарынды С.Сәдуақасов мемлекеттік басшы
қайраткерлігімен бірге Өртең газеті (1922) мен Жас қазақ журналының
(1923) редакциялық алқасының мүшесі, Қызыл Қазақстан журналының жауапты
хатшысы (1924), Еңбекші қазақ газетінің жауапты редакторы (1925-26)
қызметін атқарған көрнекті журналист болды. Ол замандастрын өркениет
биігіне шақырған білікті көсемсөзші, оқу-білімді насихаттаған, мерзімді
баспасөзге, кітап баспаларына, әдебиет пен ғылым, театр мен өнерге нақты
қолдау көрсеткен, мәдениет қызметкерлерінің жанашыры, нағыз зиялы адам еді.
С.Сәдуақасовтың көсемсөздік, әдеби мұрасы М.Бурабаев, М.Қойгелдиев,
Д.Қамзабекұлының кітаптарында біршама ашып көрсетілді 19. С.Ерубаев
Ленинградтың тарихи-лингвистика иститутын баспа редакторы мамандығы бойынша
бітірді (1933). Ол Ленинская смена газетінің әдебиет және өнер бөлімінің
меңгерушісі, Лениншіл жас газеті редакторының орынбасары, Қарағанды
пролетариаты газетінің жуапты редакторының орынбасары қызметтерін атқарып,
өзін дарынды, шыншыл жорналшы ретінде танытып үлгерді. Лениншіл жас -
Жас алаштың мектебінен тағылымды тағдыр иесі адуынды ақын Қ.Аманжолов
(1911-55), сатира шебері Ж.Алтайбаев (1911-87) сынды қаламгерлер өтті.
Кеңес дәуірінде ана тілімізде тұңғыш шыққан журнал Қызыл Қазақстан
(Орынбор, 1922 ж. қазан) – қазақ баспасөзі майталмандарының ғажайып
мектебі (М.Қозыбаев) болды. Академик М.Қ.Қозыбаев Қызыл Қазақстан
журналы кейін Ауыл коммунисі мен Қазақстан коммунисіне айналғанына
дейін тарихи принципті жоғары ұстаған, аты қызыл болғанымен, әсіресе
қызыл тапшылдыққа ілеспеген бсылым болғандығын ерекше атап көрсетті 20.
Бұл журналдың бастауында А.Асылбеков, С.Сейфуллин, Е.Алдоңғаров,
С.Сәдуақасов сынды шығармашылқ интеллигенциясының көрнекті өкілдері тұрды.
Журналдың әр жылдары редакторлары болып Н.Нұрмақов, О.Жандосов,
Х.Жүсіпбеков, т.б. істеді. БК(б)П Қазақ өлкекомы бюросының шешімімен 1933
жылдың 3 шілдесінде Ж.Сәдуақасов Ауыл коммунисі және Большевик
Казахстана журналдарының екеуіне де редакциялақ алқасына мүше болып
енгізілді 21. 1937 жылы 20 шілдеде журналдың жауапты редакторы болып
М.Атаниязов (1899-1945) тағайындалғанымен, ол көп ұзамай тұтқындалып, ГУЛАГ-
қа жөнелтілді.
Қаралып отырған уақытта оқу орындарында, мекемелерде қолжазба журнал
мен қабырға газеттерін шығару дәстүрі кең өріс алды. Бұл жастарды
қаламгерлік шығармашылыққа баулудың бір жолы еді. Ғалия медресесі
оқушыларының Садақ атты қолжазба журналыың (редакторлары – Б.Майлин,
Ж.Тілепбергенов) алғашқы саны 1915 ж. қараша айында шықты, ал соңғы саны
1918 ж. ақпанында жарық көрген еді. 1917-18 ж.ж. Омбыдағы Бірлік ұйымы
Балапан журналында М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, С.Сәдуақасов т.б. бізге
жетпеген шығармалары болуға тиісті. 1924 жылы Алматыдағы Қазақ-қырғыз халық
ағарту нститутының (директоры – І.Жансүгіров) шәкірттері Қызыл суаат
(суатт – қырғыщ сөзі болса керек) атты қолжазба журналын шығарып тұрды.
1928 ж. Алматы рабфагінің оқушылары Екпін атты қолжазба журналын шығарды.
1917 ж. Қазан төңкерісі қарсаңындағы қазақ зиялыларының үлкен шоғыры
Семей қаласында жиналды. М.Әуезов, Ж.Аймауытов, С.Торғайыров, К.Тоғысов,
Х.Ғаббасов, Р.Мәрсеков, т.б. зиялылар Семейде ірі мәдени орталыққа
аналдырды. 1916 ж. қараша айынан астап 1917 ж. мамырына дейін Семейде
К.оғысовтың Алаш газеті шығып тұрды. 1917 ж. маусымында Санкт-Петербург
университетінің заң факультетін бітірген Р.Мәрсеков пен Мәскеу
университетінің физика-математика факультетінің түлегі (1915) Х.Ғаббасовтың
(1888-1931) редакторлығымен Шығыс Алашорданың ресми үні болған Сарыарқа
газеті шықты. 1918 ж. Семейде Ж.Аймауытовтың редакторлық етуімен Абай
әдеби журналы жарық көрді. 1919-1928 ж.ж. Семей қаласында С.Дөнентаев,
Ш.Тоқжігітов, І.Молдажанов, С.Машақов т.б. қаламгерлер редактор болған
Қазақ тілі газеті шығып тұрды. Бұл азет көптеген қазақ журналистері мен
әдебиетшілерін тәрбиелеп шығарды. Осының бәрі Семейді қазақ бапасөзінің
астанасы етті.
1.2 Кеңестік интеллигенцияның қалыптасуы және алғашқы ғылыми мекемелер
Жаңа, кеңестік интеллигенцияның қалыптасуынан бастасақ Қазақстанда
советтік интеллигенция кадрларын қалыптастыру проблемасы өте қиын болғанын
атап өтуіміз керек. Себебі, Орталық Россиямен салыстырғанда мұнда
интеллигенцияның саны анағұрлым аз еді. Жаңа ұлттық советтік интеллигенция
қажеті туды, оларды халықтың ішінен өсіру керек болды.
Бұл міндеттің ойдағыдай орындалуына орыстың демократияшыл
интеллигециясының өкілдері – республикамызға жіберілген педагогтар,
өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы мамандары зор еңбек сіңірді. Олар алғашқы
жазуды, алғашқы советтік мектептерді және басқа оқу орындарын ашты, қазақ
шаруаларынан шыққан болашақ инженерлердің, жазушылардың, дәрігерлердің,
композиторлардың алғашқы ұстаздары болды. Олар еңбекші халыққа адал қызмет
көрсеткен қазақ интеллигенттерімен қол ұстасып, қажырлы еңбек етті.
Педагог кадрлары туралы мәселе ерекше маңызды болды. Өлкедегі саны тым
аз мұғалімдер азамат соғысы жылдарында ойсырап қалды: кейбіреулері қаза
тапты (Б.Жәнікешев, Б. Ізтөлин және басқалар), бірсыпырасы партия, совет
және шаруашылық жұмысында болып шықты (С.Меңдешев, А.Оразбаева, С.Сейфуллин
және басқалар). Ағарту халық комиссариаты: жеті жылғы соғыста талай рет
мобилизацияланған әскери және басқа қызметтерге ауысқан халық
мұғалімдерінің қатары қатты сиреп кетті - деп атап көрсетті 22.
Мына бір жайды атап өту қажет: мұғалімдердің, оның ішінде қазақ
мұғалімдерінің басым көпшілігі халықтық өкіметке, Коммунистік партияға
тілектестікпен қарады, сондықтан олар бұқараны ағарту жөніндегі өздерінің
мәртебелі міндетін ынта-жігермен орындап отырды. Мамандардың бәрі әрқайсысы
өз ғылымы мен жұмысы арқылы жұмысшы табының әділдігін түсініп, социализмге
келеді деп атап көрсетуінің дұрыстығы айқын сенді.
Жиырмасыншы жылдардың ортасына таман совет мұғалімдерінің отряды
қалыптасты, бірақ олардың білімі мен педагогикалық тәжірибесі жеткіліксіз
еді. 1924 жылғы 1 апрельдегі мәліметтер бойынша барлық соцвос қызметкерлері
балалар үйлеріндегі қызметкерлерді қосқанда 5388 адам болды, оның ішінде
орыстар 8954 (73 пайыз), қазақтар 1149 (21пайыз), татарлар 254 (5 пайыз)
және басқалар 31 (1пайыз ) болды. 4306 мұғалімнің ішінде жоғары білімі
барлар 252-ақ адам (5,8 пайыз), мұғалімдер даярлайтын институттар мен
семинарияларды бітіргендер 421 (9,1 пайыз), гимназияның қосымша
педагогикалық кластары мен епархиялық училищелерді бітіргендер 533 (12,2
пайыз), тұрақты педагогикалық курстарды бітіргендер 754 (17 пайыз) болды,
ал 1942 адамның арнаулы білімі болмады 14,1.
Қиыншылықтан шығудың жолы республиканың астанасында, губерниялық
қалаларда, уездік және аудандық халық ағарту бөлімдерінің жанында
мұғалімдер үшін тұрақты және қысқа мерзімді педагогикалық курстар құру
болды. Бұл курстарда сабақты тәжірибелі педагогтар, совет және партия
қызметкерлері, шығыс еңбекшілері Коммунистік университетінің студенттері
жүргізді. Лекциялар қазақ тіліне аударылды. Гурьевтегі курстың және сол
жылғы мұғалімдер конференциясының жұмысына Ленинградтың Герцен атындағы
педагогикалық институтын бітірушілер белсене қатынасты. Семейдегі сондай
курста балалардың коммунистік қозғалысы туралы комсомолдың Орталық
Комитетінің жас пионерлер бюросының нұсқаушысы әңгіме өткізді, ал қоғамдық-
саяси пәндер жөніндегі лекцияларды Н.К. Крупская атындағы Коммунистік
тәрбие академиясының студенті оқыды.
Мектептің одан әрі дамуымен білікті маман педагогтар даярлайтын
қалыпты педагогикалық оқу орындарын құру проблемасы барған сайын шұғыл
проблемаға айналды.
1925 жылы республикада 14 педтехникум және бірнеше халық ағарту
институты болды. Орынборда сабақ орыс тілінде жүретін ПИНО (практикалық
халық ағарту институты), ТИНО (татар халық ағарту институты), КИНО (қазақ
халық ағарту институты), Семейде, Алматыда және Ташкентте аралас оқытатын
ағарту институттар болды. 1925 жылы Қазақ халық ағарту институты
Қызылордаға көшірілді. Бұл оқу орындарының жоғарылау типтегі техникум бар
болды. Мұндай оқу орындары еліміздің орталығына, не жоғары оқу орындрына
айналдырылды, не таратылды, ал Қазақстанда сақталып қалды және
мұғалімдерді, мәдениет майданының басқа да кадрларын даярлауда елеулі роль
атқарды. 1925 жылы халық ағарту институттарында 700-дей студент, оның 550-
ден астамы қазақ жастары болды. Алғашқы бітірушілер саны өте аз еді.
Мәселен, 192526 оқу жылында Қызылордадағы (бұрынғы Орынбордағы) Қазақ
халық ағарту институты 10 түлек шығарды. Соның өзінде бұл маңызды оқиға
болды. Советская степь газеті былай деп жазды: Бұл жолғы оқу
бітірушілердің сан жағынан аз болғанымен, бірақ сапасы жағынан зор маңызы
бар... Бұқаралық қазақ мектебі бұл 10 адаманан тұңғыш рет нағыз өз
қызметкерін көреді 6,1.
Коммунистік партия мұғалімдер мәселесін де назарында ұстады. Мәселен,
РПК (б) Орталық Комитеті мен Совет үкіметі ағарту қызметкерлері арасындағы
жұмыс туралы (1921 ж.), село мұғалімдері арасындағы жұмыс туралы (1924 ж.),
мұғалімдердер партияға алу туралы (1924 ж. және 1925 ж.), мұғалімдерді
зейнетақымен қамтамасыз ету туралы және басқа бірқатар шешімдер қабылдады.
Педагогикалық курстар мен техникумдардың, семинарлардың, конференциялардың
және мұғалімдер оқуының басқа да формаларының бағдарламаның идеялық-саяси
тәрбие мәселелері аса маңызды орын алды.
РСФСР Халық Комиссарлары Кеңестің 1920 жылғы 29 қаңтар декреті
негізінде Қазақстанның Ағарту халық комиссариаты құрамында Кәсіптік-
техникалық білім жөніндегі бас комитеті, жергілікті жерлерде губерниялық
халық ағарту бөлімі жанынан губерниялық кәсіптік-техникалық білім
комитеттері құрылды. Бұлардың қармағында 1921 жылдың ағашқы жартысында-ақ
104 кәсіптік оқу орны болды. Олар полиграфистерді, қаржы қызметкерлерін,
экономистерді, фельдшерлер мен акушерлерді, аптекарьларды, өнеркәсіп үшін
техниктерді даярлады. Кәсіптік мектептер мен курстардың көпшілігі
Орынборда, Ақмола мен Семей губернияларында болды. Бұдан кейінгі жылдарда
экономикалық қиыншылықтар салдарынан олардың саны азайып барып, жиырмасыншы
жылдардың аяғына таман тағы көбейді.
Ауыл шаруашылық арнай орта оқу орындарына ерекше маңыз берілді,
19231924 оқу жылында Орынборда, Семейде, Оралда, Петропавлда, Қостанайда,
Алматыда агрономиялық және мал дәрігерлік-зоотехникалық техникумдар, жер
өлшеушілер курстары, орманшылық мектептері жұмыс істеді. Оқушылардың
жартысынан көбі (57 пайыз) шаруа балалары, 14 пайыз қазақтар болды 14,2.
Арнаулы оқу орындарының бәрінде дерлік көп уақытқа дейін дайындық
курстары болды, бұл курстарда қазақ жастары өзінің білімін толықтырып, одан
әрі оқуға мүмкіндік алды. Дайындық курстар жүйесі оқу орындарын қазақ
кедейлерінен шыққан оқушылар құрамымен қамтамасыз етуде өте маңызды орын
алды және жұмысшы табы мен интеллигенцияның ұлттық кадрларын құруда маңызды
роль атқарды.
Қазақстанда өнеркәсіп үшін маман кадрлар даярлау халық шаруашылығын
қалпына келтіру дәуірінің соңғы жылдарында өрістеді. Ол бригадалық және
дара шәкірттік әдісімен жүргізілді. 1925 жылдан бастап ФЗО мектептері көп
ашылды. Алғашқы шәкірттік бригадалар Семей былғары заводында және Алматы
маңындағы Қарғалы шұға фабрикасында пайда болды. Ембі мұнай
кәсіпшіліктеріндегі, Риддер кен-металлургия кәсіпорындарындағы, Петропавл
былғары-тері заводындағы фабрика-завод және кен-өнеркәсіп шәкірттігі
мектептері де сол уақытта шықты. Еліміздегі өнеркәсіп орталықтарына
Қазақстаннан жұмысшылар жіберу практикаға кеңінен енді. Көптеген жас
қазақтар 1925 жылы слесарьлық өнерді үйрену үшін Москва-Рязань трамвай
паркінің ФЗО мектебіне барды.
Қазақстанда Орынбордағы инженерлік техникум негізінде политехникалық
институт және университет құруға әрекет жасалды, бірақ бұл тым ерте болып
шықты, өйткені қаражат пен оқытушылар кадрлары жеткіліксіз еді 4,2.
Қазақстан үшін жоғары білімі бар мамандар республикадан тыс жерлерде
даярланды. Мұндай жоғары оқу орындарының біріншісі Ташкенттегі Түркістан
мемлекеттік университет болды; бұл университет 1920 жылғы 7 сентябрьде
құрылған болатын. Қазақстан үшін кадрлар даярлауда Москвадағы Шығыс
еңбекшілері коммунистік университеті мен Ташкенттегі Орта Азия коммунистік
университеті де зор роль атқарды. 192425 оқу жылында қазақстандықтардан
Түркістан университетінде 927 адам, Орта Азия коммунистік университетінде
91 адам оқыды. Бұған қоса РСФСР-дің және басқа республикалардың жоғары оқу
орындарында жүздеген қазақ жігіттері мен қыздары жоғары білім алды; олардың
саны тез өсті: 192324 жылы олар 100-дей адам болды, ал келесі жылы тек
Москваның өзінде ғана жүзден астам, Ленинградта 47, Қазанда 31, Омбыда 10
қазақ студенті болды; 192627 оқу жылында республикадан тысқары жерлерде
командировка бойынша 400 адам, келесі жылы 839 адм жоғары білім алды,
бұлардың 188-і әйел, оның ішінде 21-і қазақ болды.
Қазақтың тұңғыш жоғары оқу орны қазір Абай атындағы Қазақ мемлекеттік
педагогикалық институты болды; ол Ташкенттегі Қазақ халық ағарту институты
негізінде құрылды. 1928 жылы КазПИ Алматыға көшірілді.
Партияның Орталық Комитетінің нұсқауларына сәйкес 1928 жылы Алматыда
мал дәргерлік-зоотехникалық институты, 1930 жылы ауыл шаруашылық институты
ашылды. Республиканың өскелең индустриясы үшін 1930 жылдан бастап
Свердловскідегі Урал-Қазақстан өнеркәсіп академиясы мамандар даярлады, бұл
академияның тыңдаушылары Қарағандының, Қарсақпайдың, Риддердің озық
жұмысшыларынан іріктеліп алынды. 1931 жылы медицина институтының ашылуы
республика өміріндегі зор оқиға болды. 1932 жылы Оралда А.С. Пушкин
атындағы педагогикалық институт жұмыс істей бастады (ол Орынборда
көшірілген халық ағарту интитуты негізінде құрылды) 6,2.
Ғылымныңи дамуына келсек, 1919 жылғы декабрьде Орынбордағы
Казвоенкомат штабының жанынан Тарих-статистика бөлімінің құрылуын
республиканың өзінде Қазақстанның табиғаты мен тарихын зерттейтін мекеме
құру жөніндегі алғашқы әрекет деп есептеуге болды; бұл бөлім Қазақ өлкесі
мен қазақ халқының географиялық, тарихи және этнографялық жағынан ежелдегі
және таяудағы өткендегісін зерттеу... мақсатын алға қойды. Онда төрт адам
– белгілі тарихшы А.П. Чулошников, филолог А.А. Четыркина, юрист –
А.Яковлева және статистик К.П. Шагаев жұмыс істеді.
1920 жылғы 20 апрельде тарих-статистика бөлімі тартылып, оның
қызметкерлері Кирревкомның халық ағарту бөліміне көшті де, онда Ғылыми
комиссия, кейіннен Ғылыми бөлім құрды. Оның қызметін 1920 жылғы апрель –
июнь айларындағы есептен аңғаруға болады; онда бірінші және екінші басқыш
мектептер үшін тарих, география, этнография жөнінде оқулықтар мен
хрестоматиялар жасау жайындағы жұмыстар туралы айтылған. Қазіргі ерекше
уақытта, - делінген есепте, халық бұқарасын оның өткендегісімен,
қазіргісімен және болашақ байлығымен таныстыруға асығу керек 23.
Қазақ АССР-і құрылғаннан кейін ғылым, өнер мәселелері – бәрін және
архивтерді Ағарту халық комиссариатының Ғылыми бөлімі немесе секторын
басқарды, ол 1921 жылғы августа ағарту халық комиссариатының Академиялық
орталығы болып қайта құрылды. Академиялық орталық туралы ережеде
айтылғандай, ол Қазақстандағы дамуына жалпы теориялық және программалық
басшылық жасау орталығы ретінде құрылды. Оның құрмында екі секция: бірі –
ғылыми педаогогикалық жұмысты басқаратын ғылыми секция (Мемлекеттік ғылыми
совет), екіншісі - әдебиет, театр, музыка, бейнелеу өнері және
кинематография мәселелерін басқаратын көркемдік секциясы (Мемлекеттік
көркемдік совет) болды. Академиялық орталықтың құрамына архив және музей
басқармалары да кірді.
Республиканың Ағарту халық комиссариаты, оның ғылыми мекемелері және
Қазақстанды зерттеу қоғамы архив және музей ісінің берік негізін қалады.
1919 жылдың аяғында құрылған Орынбор-Торғай губерниялық архиві негізінде
1921 жылғы сентябрьдің басында Орталық өлкелік архив ұйымдастырылды. Әр
түрлі ведомстволардың қорларын – бұрынғы Ғылыми архив комиссиясының қорын
(150 арба қағаз) және бұрынғы Торғай басқармасының қорын (34 арба)
іздестіріп, жинастыру үшін көп күш, шыдам мен күш-жігер керек болды.
Жергілікті орындардан келген архив істерін талдау, жүйелеу, құрастыру
жөніндегі қажырлы жұмыс басталды.
Музей ісін ұйымдастыруда да зор қиыншылықтар кездесті. Республикада
ғылыми мекемелер болмаған жағдайда музейлер мәдени-тарихи құнды заттарды
сақтайтын орын болып қана қойған жоқ, сонымен қатар географияны, тарихты,
этнографияны зерттейтін, күрделілігі мен маңыздылығы осыдан келіп туды.
Мектептерге, әр түрлі курстарға, саяси-ағарту орындарына методикалық және
басқа да жәрдем көрсету музейге жүктелгенін айтсақ та жеткілікті. 20-
жылдардың басында Орынборда Орталық өлкелік (тарихи-мәдени) музей, Табиғат
музейі, Мектепке дейінгі тәрбие музейі, Семей мен Алматыда өлкетану
музейлері, сондай-ақ Ақтөбе мен Көкшетауда Қазақстанды зерттеу қоғамы
ұйымдастырылған өлкетану музейлері жұмыс істеді.
Жалпы кеңестік кезеңнің алағашқы жылдарындағы мұражай жүйесі құрылысы
жайындағы өкімет тарапынан қабылданған қаулылар, архивтік деректер,
мекемелер мен түрлі қоғамдардың мәжілістері хаттамалары арқылы
Қазақстандағы мәдени құрылыс туралы тың тұжырымдар жасаймыз.
Бітіру жұмысында қарастырылып отырған кезеңде республикада мұражай
жүйесі кұрылысындағы қол жеткізген табыстар, кездескен қиыншылықтар мен
жіберген қателіктер қазіргі күні мұражайлардың жүмыстарын қайта ұйымдастыру
барысында ескерілуі қажет.
Қорыта айтқанда, XX ғасырдың 20-30 жылдарындағы Қазақстан мұражайлары
құрылысы тарихы мен олардың ғылыми-зерттеу, мәдени-ағарту қызметтері
кеңестік мәдениет ошақтарының қалыптасуының жалпы тарихынан хабар береді.
20-жылдардың бірінші жартысында республиканың ғылыми өмірінде ерікті
қоғамдар басты роль атқарды, өйкені мемлекеттік ғылыми мекемелер әлі жоқ
еді. Олардың алғашқылары (егіншілік пен мал шаруашылыы мәселелері
жөніндегі) 20-жылдардың ортасында ғана пайда болды. Олар - өсімдіктерді
қорғау станциясы (1924 ж.), мал дәрігерлік-бактериологиялық институт (1926
ж.) және Егіншілік халық комссариаты жанындағы тыңайытқыштар және агро-
топырақ зерттеу институты (1926 ж.) болды. Ең бірінші мемлекеттік
медициналық ғылыми-зерттеу мекемесі – санитарлық-бактериологиялық институт
– 1925 жылы құрылды (қазіргі Қазақ ССР Денсаулық сақтау министрлігінің
Қазақ эпидемиология, микробиология және инфекциялық аурулар институты).
1920 жылғы 15 октябрьде Қырғыз өлкесін зерттеу қоғамының (1925 жылдан
бастап Қазақстанды зерттеу қоғамы) ұйымдық жиналысы болды. Осы жиналысқа
қатынасушылр қоғамның құрушы-мүшелері деп жарияланды, ал жаңа толық мүшелер
кейін қоғам жиналыстарында сайланды. Құрушылардың қатарында А.П. Чулошников
(қоғам басқармасының бірінші председателі), Орынбор өлкесін байырғы
зерттеуші, бұрынғы Орынбор архив комиссиясының құрметті мүшесі А.П. Грач,
тарихшылар мен этнографтар Ә.А.Диваев, С.М. Петров, И.В. Мелкова, А.А.
Четыркина, И.М. Расторгуев, Н.А.Чулошникова, жаратылыстану ғылымдарының
өкілдері Л.П. Лошкарев, М.В.Сакурова, В.В. Тележников болды. Құрушы мүшелер
ішінде Қазақ АССР Орталық Атқару Комитетінің председателі С.Меңдешев,
әскери комиссариат штабының бастығы А.Н. Турской және басқалар болды. Қоғам
жұмысына қазақтың халық музыкасын зерттеп жинаушы А.В. Затаевич,
археологтар мен тарихшылар А.Ю. Якубовский, М.Е. Массон және басқалар
белсене қатысты. Партия және совет қызметкерлері, мұғалімдер қоғамның
қызметіне белсене көмектесті 24.
Устав қоғамның мақсаттарын (Қазақ республикасына қатысты мәселерді
жан-жақты зерттеу), оның қызметінің бағыты мен сипатын (архивтер,
музейлер, кітапханалар құру, экспедициялар жарақтау, ғылыми еңбектер
шығару, т.б.) және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz