ХХ ғасырдың басындағы Ресейдің ұлттық аймақтарындағы қоғамдық саяси жағдай және жер мәселесі. (Қазақстан мысалында)
Кіріспе
І тарау. ХХ ғасырдың басындағы Ресейдің ұлттық аймақтарындағы қоғамдық саяси жағдай және жер мәселесі. (Қазақстан мысалында).
1.1. Ресей империясы және ұлттық аймақтардағы жалпы саяси жағдай. (1905.1916 жж).
1.2. Столыпин реформасы кезіндегі Ресей империясы. (Қазақстан мысалында).
ІІ тарау. ХХ ғасырдың бас кезіндегі Семей өңіріндегі жер мәселесі және Жер комитеттерінің құрылуы мен қызметінің тарихы.
2.1 Жер мәселесінің көтерілуі. (Қазақстан).
2.2 1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейіңгі Уақытша үкімет тұсындағы жер мәселесінің шешілу жолдары. (1917 жыл ақпан.қазан айлары).
2.3 1917 жыл желтоқсан . 1919 жыл желтоқсан айлары аралығындағы Семей өңіріндегі жер мәселесінің жалпы сипаты және Жер комитеттерінің құрылымдық жүйесінің өзгеріске ұшырауы мен қызмет аясы.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
І тарау. ХХ ғасырдың басындағы Ресейдің ұлттық аймақтарындағы қоғамдық саяси жағдай және жер мәселесі. (Қазақстан мысалында).
1.1. Ресей империясы және ұлттық аймақтардағы жалпы саяси жағдай. (1905.1916 жж).
1.2. Столыпин реформасы кезіндегі Ресей империясы. (Қазақстан мысалында).
ІІ тарау. ХХ ғасырдың бас кезіндегі Семей өңіріндегі жер мәселесі және Жер комитеттерінің құрылуы мен қызметінің тарихы.
2.1 Жер мәселесінің көтерілуі. (Қазақстан).
2.2 1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейіңгі Уақытша үкімет тұсындағы жер мәселесінің шешілу жолдары. (1917 жыл ақпан.қазан айлары).
2.3 1917 жыл желтоқсан . 1919 жыл желтоқсан айлары аралығындағы Семей өңіріндегі жер мәселесінің жалпы сипаты және Жер комитеттерінің құрылымдық жүйесінің өзгеріске ұшырауы мен қызмет аясы.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуымен бірге қазақтың тарих ғылымы да коммунистік идеология шырмауынан босап, ұлттық-өркениеттілік қалыптастыру бағытында ізденіс үстінде дамып келеді. Бүгінгі таңда ұлттық сана мен ұлттық рухты өсіріп-өркендету үшін тарихшылар қауымының алдындағы ең өзекті мәселелердің бірі – Отан тарихының қай кезеңінде болмасын өзекті болған жер мәселесін, өз дәрежесінде объективті түрде халықтың санасына жеткізу.
ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде елде белең алған ұлт-азаттық қозғалыстың бір саласын құраған жер қатынастары тарихын зерттеуді жан-жақты, әрі терең ғылыми тұрғыда жалғастыру міндеті тәуелсіз Қазақстан тарихшыларының еншісіне тиіп отыр. Ал, сол тарихи кезеңде Ресейдің қазақ халқын отарлау кезіндегі жер қатынастарының даму барысы, ұлт-азаттық қозғалыс басшыларының жер мәселесін шешуде ұстанған позициясы мен аталған мәселенің ұлттық мүдде тұрғысынан шешуде қандай қызмет атқарғандықтарын анықтау, зерттеу жұмысы әлі де болса кенже қалып келеді.
Сондықтан да ХХ ғасырдың бас кезіндегі Ресейдегі қоғамдық-саяси өмірдің тарихы, оның ішінде Қазақстан сияқты ұлттық аймақта жер мәселесінің даму барысы және оның шешілу жолдарына тарихтан лайықты бағасын беру – бүгінде өзекті мәселелердің біріне саналады.
Біздің зерттеу мәселеміз – Семей өңіріндегі жер мәселесін және оны шешу жолында қызмет еткен жергілікті органдардың атқарған іс-шараларын ғылыми зерттеулер мен мұрағат құжаттары арқылы баяндауға талпыныс жасау. Семей өлкесінде жер мәселелерін шешуде қомақты еңбек жасаған қазақ Жер комитеттерінің, кейіннен Земство құрамындағы Жер бөлімінің атқарған іс-шаралары тақырыптың бүгінгі күні де өзекті екендігін көрсетеді.
ХХ ғасырдың басында ұлттық интеллигенцияның қалыптасуы, ұлт-азаттық қозғалыстың өрбуі, саяси өмірдің жандануы елде үлкен өзгерістерге алып келді. Осы тұста жоғары билік жүйесіне басшылыққа келген Уақытша өкімет басшылары аймақтық, облыстық жерлерде түрлі деңгейдегі комитеттер мен мекемелер құруға нұсқау, жарлықтар (1917 ж. көктем) беруін, сол жарлықтарға байланысты Уақытша үкіметтің түрлі деңгейде қалыптастыра бастаған түрлі мекемелерімен қатар Семей өлкесінде Жер комитетінің (1917 ж. 21 сәуір) құрылуын және кейіннен өлкеде билік басына келген Уақытша Сібір үкіметінің (1918 ж. 25 шілде) жарлығымен аталған органның Земство құрамында Жер бөлімі болып қайта құрылғанын баянды ету.
ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде елде белең алған ұлт-азаттық қозғалыстың бір саласын құраған жер қатынастары тарихын зерттеуді жан-жақты, әрі терең ғылыми тұрғыда жалғастыру міндеті тәуелсіз Қазақстан тарихшыларының еншісіне тиіп отыр. Ал, сол тарихи кезеңде Ресейдің қазақ халқын отарлау кезіндегі жер қатынастарының даму барысы, ұлт-азаттық қозғалыс басшыларының жер мәселесін шешуде ұстанған позициясы мен аталған мәселенің ұлттық мүдде тұрғысынан шешуде қандай қызмет атқарғандықтарын анықтау, зерттеу жұмысы әлі де болса кенже қалып келеді.
Сондықтан да ХХ ғасырдың бас кезіндегі Ресейдегі қоғамдық-саяси өмірдің тарихы, оның ішінде Қазақстан сияқты ұлттық аймақта жер мәселесінің даму барысы және оның шешілу жолдарына тарихтан лайықты бағасын беру – бүгінде өзекті мәселелердің біріне саналады.
Біздің зерттеу мәселеміз – Семей өңіріндегі жер мәселесін және оны шешу жолында қызмет еткен жергілікті органдардың атқарған іс-шараларын ғылыми зерттеулер мен мұрағат құжаттары арқылы баяндауға талпыныс жасау. Семей өлкесінде жер мәселелерін шешуде қомақты еңбек жасаған қазақ Жер комитеттерінің, кейіннен Земство құрамындағы Жер бөлімінің атқарған іс-шаралары тақырыптың бүгінгі күні де өзекті екендігін көрсетеді.
ХХ ғасырдың басында ұлттық интеллигенцияның қалыптасуы, ұлт-азаттық қозғалыстың өрбуі, саяси өмірдің жандануы елде үлкен өзгерістерге алып келді. Осы тұста жоғары билік жүйесіне басшылыққа келген Уақытша өкімет басшылары аймақтық, облыстық жерлерде түрлі деңгейдегі комитеттер мен мекемелер құруға нұсқау, жарлықтар (1917 ж. көктем) беруін, сол жарлықтарға байланысты Уақытша үкіметтің түрлі деңгейде қалыптастыра бастаған түрлі мекемелерімен қатар Семей өлкесінде Жер комитетінің (1917 ж. 21 сәуір) құрылуын және кейіннен өлкеде билік басына келген Уақытша Сібір үкіметінің (1918 ж. 25 шілде) жарлығымен аталған органның Земство құрамында Жер бөлімі болып қайта құрылғанын баянды ету.
1. Аврех А.Я. П. А. Столыпин и судьбы реформ в Россий. – Москва, 1991. – 286 с.
2. Айқап / Құрастырғандар: Ү. Субханбердина, С. Дәуітов. – Алматы: Қазақ университеті, 1995. – 368 б.
3. Алаш Орда: Сборник документов / Сост. Н. Мартыненко. – Алматы: Айқап, 1992. – 192 с.
4. Алексеенко П.В. Население дореволюционного Казахстана (Численность, размещение, состав 1870-1914 гг) Алма-Ата: Наука, 1981. – 112 с.
5. Сайлаубай Е.Е. Алашорда үкіметінің Шығыс бөлімі.Тар. ғылым. канд. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссерт. – 49 б.
6. Бөкейханов Ә. Таңдамалы (избранное) / Гл. ред. Р. Нургалиев. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995. – 478 с.
7. Бородин А.П. Объединенное дворянство и аграрная реформа // Новая и новейшая история, 1997. – №7. 33-37 с.
8. Геллер М. История Российской империй. ІІІ том. – Москва: Изд «МИК», 1997. – 425 с.
9. Гинев В.Н. Аграрный вопрос и мелкобуржуазные партии в России в начале ХХ века. – Ленинград, 1977. – 274 с.
10. Галузо П.Г. Аграрные отношения на Юге Казахстана в 1867-1914 гг. – Алматы: Наука, 1965. – 345 с.
11. Дж. Демко. Орыстардың Қазақстанды отарлауы (1896-1916) Алматы: Ғылым, 1997. – 230 б.
12. Емелях Л.И. Крестяне и церковь накануне Октября. – Ленинград, 1976. – 308 с.
13. Жиренчин К.А. Политическое развитие Казахстана в ХІХ – ХХ веков. – Алматы: Жеті Жарғы, 1996. – 352 с.
14. Козыбаев М.И. Историография Казахстана: уроки истории – Алма-Ата: Рауан, 1990. – 134 с.
15. Касымбаев Ж.К. История города Семипалатинска (1718-1917гг) – Алматы, 1998. – 276 с.
16. Кабанов В.В. Пути и бездорожье аграрного развития России в ХХ веке // Вопросы историй, 1992 – №3, 34-38 с.
17. Кул-Мұхаммед М. Колониальный режим в Казахстане (1868-1917гг) – Алматы: Атамұра, 2000. – 48 с.
18. Құл-Мұхаммед М. Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы. – Алматы: Атамұра, 1998. – 360 б.
19. «Қазақ» газеті. Құраст: Субханбердина Ү, Дәуітов С. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1998. – 560 б.
20. ҚР ОММ 1398 қор. -1-т. 310-іс, -35 б.
21. Сонда 292-іс, -28 б.
22. ҚР ОММ 644 қор. -1-т. 5-іс, -69 б.
23. Сонда 15-іс, 71 б.
24. Сонда 27-іс, 2 б.
25. Мэйси Д. Земельная реформа и политические перемены: феномен Столыпина // Вопросы истории, 1990 – №6, 2-15 с.
26. Марсеков Р. Қазақ қайда бара жатыр? – Алматы: Арыс, 2001. – 174 б.
27. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. – Алматы: Ататек, 1995. – 256 б.
28. Краткая История СССР. І часть. Москва: Наука, 1983 – 430 с.
29. Першин П.Н. Аграрная революция в России. Москва, 1966. –254 с.
30. Сапаргалиев Г. Карательная политика царизма в Казахстане (1905-1917гг) Москва: Наука, 1966. – 376 с.
31. Сапаргалиев М.С. Возникновение казахской советской государственности (1917-1920гг) Алма-Ата: АНКАЗ, 1948. – 178 с.
32. Сулейменов Б.С, Басин В.Я. Восстание 1916 года в Казахстане. – Алма-Ата: Наука, 1977. – 165 с.
33. Спирин Л.М. Россия 1917 год. Из историй борьбы полит. партий. – Москва: Мысль, 1987. – 333 с.
34. Седельников Т. Борьба за землю в Киргизской степи. – Алма-Ата, 1991 – 127 с.
35. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. – Алматы: Санат, 1995. – 368 б.
36. Шаяхметов Н.У. «Ел – бүгіншіл, менікі – ертеңгі үшін», Алматы, 2001 – 149 б.
37. Шонанұлы Т. Жер тағдыры – ел тағдыры. – Алматы: Санат, 1995. – 224 б.
38. ҚРШҚО. ҚЗТҚО. 37 қор.-1-т. 1-іс, -112 б.
39. ҚРШҚО. ҚЗТҚО. 48 қор. -2-т. 1-іс, -218 б.
40. Сонда 3-іс, -22 б.
41. Сонда 7-іс, -55-58 б.
42. Сонда 188-іс, -36,44,18 б.
43. Сонда 7-іс, -67-69 б.
44. Сонда 3-іс, 1-22 б.
45. ҚРШҚО. ҚЗТҚО. 72 қор. -1-т. 90-іс, -195 б.
46. ҚРШҚО. ҚЗТҚО. 37 қор. -1-т. 6-іс, -18 б.
47. Сонда 125-іс, -86 б.
48. Сонда 94-іс, -23,31 б.
49. Сонда 9-іс, 74 б.
50. Сонда 43-іс, -8 б.
51. Сонда 120-іс, -47 б.
52. Сонда 24-іс, -61 б.
53. ҚРШҚО. ҚЗТҚО. 48 қор. 3-іс, -10 б.
54. Сонда 63-іс, -17,23 б.
55. ҚРШҚО. ҚЗТҚО. 37 қор. -1-т. 89-іс, -28,62,67 б.
56. Сонда 127-іс, -438,440,441 б.
57. Сонда 126-іс, -33,68,112 б.
58. ҚРШҚО. ҚЗТҚО. 72 қор. -3-т. 2-іс, -31 б.
59. Сонда 5-іс, -62 б.
60. Сонда 27-іс, -17,23 б.
2. Айқап / Құрастырғандар: Ү. Субханбердина, С. Дәуітов. – Алматы: Қазақ университеті, 1995. – 368 б.
3. Алаш Орда: Сборник документов / Сост. Н. Мартыненко. – Алматы: Айқап, 1992. – 192 с.
4. Алексеенко П.В. Население дореволюционного Казахстана (Численность, размещение, состав 1870-1914 гг) Алма-Ата: Наука, 1981. – 112 с.
5. Сайлаубай Е.Е. Алашорда үкіметінің Шығыс бөлімі.Тар. ғылым. канд. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссерт. – 49 б.
6. Бөкейханов Ә. Таңдамалы (избранное) / Гл. ред. Р. Нургалиев. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995. – 478 с.
7. Бородин А.П. Объединенное дворянство и аграрная реформа // Новая и новейшая история, 1997. – №7. 33-37 с.
8. Геллер М. История Российской империй. ІІІ том. – Москва: Изд «МИК», 1997. – 425 с.
9. Гинев В.Н. Аграрный вопрос и мелкобуржуазные партии в России в начале ХХ века. – Ленинград, 1977. – 274 с.
10. Галузо П.Г. Аграрные отношения на Юге Казахстана в 1867-1914 гг. – Алматы: Наука, 1965. – 345 с.
11. Дж. Демко. Орыстардың Қазақстанды отарлауы (1896-1916) Алматы: Ғылым, 1997. – 230 б.
12. Емелях Л.И. Крестяне и церковь накануне Октября. – Ленинград, 1976. – 308 с.
13. Жиренчин К.А. Политическое развитие Казахстана в ХІХ – ХХ веков. – Алматы: Жеті Жарғы, 1996. – 352 с.
14. Козыбаев М.И. Историография Казахстана: уроки истории – Алма-Ата: Рауан, 1990. – 134 с.
15. Касымбаев Ж.К. История города Семипалатинска (1718-1917гг) – Алматы, 1998. – 276 с.
16. Кабанов В.В. Пути и бездорожье аграрного развития России в ХХ веке // Вопросы историй, 1992 – №3, 34-38 с.
17. Кул-Мұхаммед М. Колониальный режим в Казахстане (1868-1917гг) – Алматы: Атамұра, 2000. – 48 с.
18. Құл-Мұхаммед М. Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы. – Алматы: Атамұра, 1998. – 360 б.
19. «Қазақ» газеті. Құраст: Субханбердина Ү, Дәуітов С. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1998. – 560 б.
20. ҚР ОММ 1398 қор. -1-т. 310-іс, -35 б.
21. Сонда 292-іс, -28 б.
22. ҚР ОММ 644 қор. -1-т. 5-іс, -69 б.
23. Сонда 15-іс, 71 б.
24. Сонда 27-іс, 2 б.
25. Мэйси Д. Земельная реформа и политические перемены: феномен Столыпина // Вопросы истории, 1990 – №6, 2-15 с.
26. Марсеков Р. Қазақ қайда бара жатыр? – Алматы: Арыс, 2001. – 174 б.
27. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. – Алматы: Ататек, 1995. – 256 б.
28. Краткая История СССР. І часть. Москва: Наука, 1983 – 430 с.
29. Першин П.Н. Аграрная революция в России. Москва, 1966. –254 с.
30. Сапаргалиев Г. Карательная политика царизма в Казахстане (1905-1917гг) Москва: Наука, 1966. – 376 с.
31. Сапаргалиев М.С. Возникновение казахской советской государственности (1917-1920гг) Алма-Ата: АНКАЗ, 1948. – 178 с.
32. Сулейменов Б.С, Басин В.Я. Восстание 1916 года в Казахстане. – Алма-Ата: Наука, 1977. – 165 с.
33. Спирин Л.М. Россия 1917 год. Из историй борьбы полит. партий. – Москва: Мысль, 1987. – 333 с.
34. Седельников Т. Борьба за землю в Киргизской степи. – Алма-Ата, 1991 – 127 с.
35. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. – Алматы: Санат, 1995. – 368 б.
36. Шаяхметов Н.У. «Ел – бүгіншіл, менікі – ертеңгі үшін», Алматы, 2001 – 149 б.
37. Шонанұлы Т. Жер тағдыры – ел тағдыры. – Алматы: Санат, 1995. – 224 б.
38. ҚРШҚО. ҚЗТҚО. 37 қор.-1-т. 1-іс, -112 б.
39. ҚРШҚО. ҚЗТҚО. 48 қор. -2-т. 1-іс, -218 б.
40. Сонда 3-іс, -22 б.
41. Сонда 7-іс, -55-58 б.
42. Сонда 188-іс, -36,44,18 б.
43. Сонда 7-іс, -67-69 б.
44. Сонда 3-іс, 1-22 б.
45. ҚРШҚО. ҚЗТҚО. 72 қор. -1-т. 90-іс, -195 б.
46. ҚРШҚО. ҚЗТҚО. 37 қор. -1-т. 6-іс, -18 б.
47. Сонда 125-іс, -86 б.
48. Сонда 94-іс, -23,31 б.
49. Сонда 9-іс, 74 б.
50. Сонда 43-іс, -8 б.
51. Сонда 120-іс, -47 б.
52. Сонда 24-іс, -61 б.
53. ҚРШҚО. ҚЗТҚО. 48 қор. 3-іс, -10 б.
54. Сонда 63-іс, -17,23 б.
55. ҚРШҚО. ҚЗТҚО. 37 қор. -1-т. 89-іс, -28,62,67 б.
56. Сонда 127-іс, -438,440,441 б.
57. Сонда 126-іс, -33,68,112 б.
58. ҚРШҚО. ҚЗТҚО. 72 қор. -3-т. 2-іс, -31 б.
59. Сонда 5-іс, -62 б.
60. Сонда 27-іс, -17,23 б.
Пән: Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 97 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 97 бет
Таңдаулыға:
ЖОСПАРЫ:
Кіріспе
І тарау. ХХ ғасырдың басындағы Ресейдің ұлттық аймақтарындағы қоғамдық
саяси жағдай және жер мәселесі. (Қазақстан мысалында).
1. Ресей империясы және ұлттық аймақтардағы жалпы саяси жағдай. (1905-
1916 жж).
2. Столыпин реформасы кезіндегі Ресей империясы. (Қазақстан мысалында).
ІІ тарау. ХХ ғасырдың бас кезіндегі Семей өңіріндегі жер мәселесі және
Жер комитеттерінің құрылуы мен қызметінің тарихы.
1. Жер мәселесінің көтерілуі. (Қазақстан).
2. 1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейіңгі Уақытша үкімет тұсындағы
жер мәселесінің шешілу жолдары. (1917 жыл ақпан-қазан айлары).
3. 1917 жыл желтоқсан – 1919 жыл желтоқсан айлары аралығындағы
Семей өңіріндегі жер мәселесінің жалпы сипаты және Жер
комитеттерінің құрылымдық жүйесінің өзгеріске ұшырауы мен қызмет
аясы.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуымен
бірге қазақтың тарих ғылымы да коммунистік идеология шырмауынан босап,
ұлттық-өркениеттілік қалыптастыру бағытында ізденіс үстінде дамып келеді.
Бүгінгі таңда ұлттық сана мен ұлттық рухты өсіріп-өркендету үшін тарихшылар
қауымының алдындағы ең өзекті мәселелердің бірі – Отан тарихының қай
кезеңінде болмасын өзекті болған жер мәселесін, өз дәрежесінде объективті
түрде халықтың санасына жеткізу.
ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде елде белең алған ұлт-азаттық
қозғалыстың бір саласын құраған жер қатынастары тарихын зерттеуді жан-
жақты, әрі терең ғылыми тұрғыда жалғастыру міндеті тәуелсіз Қазақстан
тарихшыларының еншісіне тиіп отыр. Ал, сол тарихи кезеңде Ресейдің қазақ
халқын отарлау кезіндегі жер қатынастарының даму барысы, ұлт-азаттық
қозғалыс басшыларының жер мәселесін шешуде ұстанған позициясы мен аталған
мәселенің ұлттық мүдде тұрғысынан шешуде қандай қызмет атқарғандықтарын
анықтау, зерттеу жұмысы әлі де болса кенже қалып келеді.
Сондықтан да ХХ ғасырдың бас кезіндегі Ресейдегі қоғамдық-саяси
өмірдің тарихы, оның ішінде Қазақстан сияқты ұлттық аймақта жер мәселесінің
даму барысы және оның шешілу жолдарына тарихтан лайықты бағасын беру –
бүгінде өзекті мәселелердің біріне саналады.
Біздің зерттеу мәселеміз – Семей өңіріндегі жер мәселесін және оны
шешу жолында қызмет еткен жергілікті органдардың атқарған іс-шараларын
ғылыми зерттеулер мен мұрағат құжаттары арқылы баяндауға талпыныс жасау.
Семей өлкесінде жер мәселелерін шешуде қомақты еңбек жасаған қазақ Жер
комитеттерінің, кейіннен Земство құрамындағы Жер бөлімінің атқарған іс-
шаралары тақырыптың бүгінгі күні де өзекті екендігін көрсетеді.
ХХ ғасырдың басында ұлттық интеллигенцияның қалыптасуы, ұлт-азаттық
қозғалыстың өрбуі, саяси өмірдің жандануы елде үлкен өзгерістерге алып
келді. Осы тұста жоғары билік жүйесіне басшылыққа келген Уақытша өкімет
басшылары аймақтық, облыстық жерлерде түрлі деңгейдегі комитеттер мен
мекемелер құруға нұсқау, жарлықтар (1917 ж. көктем) беруін, сол жарлықтарға
байланысты Уақытша үкіметтің түрлі деңгейде қалыптастыра бастаған түрлі
мекемелерімен қатар Семей өлкесінде Жер комитетінің (1917 ж. 21 сәуір)
құрылуын және кейіннен өлкеде билік басына келген Уақытша Сібір үкіметінің
(1918 ж. 25 шілде) жарлығымен аталған органның Земство құрамында Жер бөлімі
болып қайта құрылғанын баянды ету.
Жер мекемелерінің атқарған іс-шараларын ғылыми тұрғыда көрсету, жер
мәселелерін шешуде өз алдына қойған мақсат-міндеттерін қаншалықты орындай
алғанын әртүрлі мәліметтер негізінде межелеу, сонымен қатар мекеме құрамына
енген қазақ зиялыларының жер мәселесін шешуде ұстанған саяси позицияларын
анықтай отырып, өлкеде мәселенің шешілу жолында қосқан үлестерін көрсету.
Жер мекемелері құрылуымен бірге қандай саяси ұйымдармен біріге отырып
қызметтер атқарды және жер мәселесін шешуді мақсат еткені тақырыптың
өзектілігін айқындайды.
Мәселенің зерттелу деңгейі. ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде Ресей
жерінде белең алған қарбалас кезеңде Семей өлкесіндегі аграрлық
мәселелердің шиеленісуін, даму барысын қазіргі тың тарих тұрғысынан арнайы
зерттеуді алдына мақсат етіп қойған еңбектер мен әдебиеттер жарық көрген
жоқ. Кеңестік Қазақстан тарихнамасында белгілі саяси-идеологиялық
себептерге байланысты жер мәселесі бір жақты бағаланды немесе жабық тақырып
болғаны белгілі. Соған байланысты бүгінде Ресейдің Қазақстанды және басқа
шет ұлт аймақтарын отарлауда ұстанған жер саясатының әдістерін арнайы
талдауды көздеген зерттеу еңбектері жоқ. 35.
Алайда аталған мәселе төңірегінде сол кездің өзінде қалам тартқан
Алаш қозғалысы қайраткерлерінің баспа беті мен мерзімді баспасөз беттерінде
жарық көрген еңбектерінің мәселені толық ашып көрсетуде жан-жақтылық пен
дерекнамалық сипат алуы тарихи заңдылық. Жер мәселесіне қатысты тарихи
шындық тұрғысындағы тұжырымды ойлар А. Байтұрсыновтың Қазақ пайдасындағы
жерді алу турасындағы низамдар, бұйрықтар 2 және 5 мың десятина жер
19 деген мақалаларында айтылып, жазылған болатын. Қазақтың ұлттық
мүддесін еш ескермей жерін тартып алу мақсатындағы жарлықтар мен
бұйрықтардың мәтініндегі әрбір бөлімнің отарлық саясатын халыққа қарапайым
тілмен жеткізуді көздеген алғашқы мақаласы Айқап журналының 1911 жылғы 11
санында жарық көрсе, келесі мақаласы Қазақ газетінің 1913 жылғы 29
санында басылып шықты.
Сондай-ақ ғасыр басында ұлт-азаттық қозғалыстың хабаршысы болған
мерзімді басылымдар Қазақ, Айқап, Сарыарқа беттерінде патшалық
Ресейдің аграрлық саясаты және қоныс аудару қозғалысына қарсы тұрған бір
топ зиялылардың, атап айтсақ, Ә. Бөкейханов, М. Дулатов, Р. Мәрсеков, М.
Тынышпаев, Ж. Сейдалин, Н. Айтмұхаметовтардың жер мәселесіне арналған
көптеген мақалаларының да маңызы зор екендігін айта кеткен жөн. Әсіресе, Ә.
Бөкейхановтың Столыпин дәуіріндегі Қазақстан, Мемлекеттік дума және жер
мәселесі, отырықшылыққа айналу, Жер комитеттерін құру және оның іс-
әрекеттері тұрғысындағы мақалалары біздің тақырыбымыздың мазмұнын ашуда
орны ерекше.
Еліміздің тәуелсіздік алып, тарихи сананы қалыптастырудың жаңа
сипатқа ие болуына байланысты төл тарихымыздың бағыт-бағдарын, кеңістігін
анықтап берген М.И. Қозыбаевтың, С. Асфендияровтың, Ж.К. Қасымбаевтың
еңбектеріндегі жер мәселесіне қатысты ой-тұжырымдары зерттеу жұмысымызда
орын алып отырғаны тарихи заңдылық деп ұғамыз.
А. Я. Аврехтің П. А. Столыпин и судьбы реформ в Россий 1 деген
еңбегінде 1906-1911 жылдар аралығында билік басында болған П.А. Столыпиннің
реформаларының ғасыр басындағы империя көлеміндегі саяси жағдайға тигізген
ықпалын кеңінен талқылап, реформа мәнін ашып көрсетуде тарихнамадағы орны
ерекше екенін атаған жөн. Аталған еңбектің ІІІ бөлімінде Столыпиннің
аграрлық реформасының Думада талқылануы, және реформаны іске асырудағы
қарама-қайшылықтар, реформа қорытындысының пайдасы мен кері жақтары
сараланып, тарихи объективтілік тұрғысынан қарастырылған.
ХХ ғасырдың басындағы Ресей империясындағы қоғамдық-саяси өмір мен
аграрлық қатынастардың шиеленісуіне қысқаша түрде нақты сипаттама берген
еңбектер қатарына В.Н. Гинев Аграрный вопрос и мелкобуржуазные партий в
Россий в начале ХХ века 9 және Л.И. Емелях Крестьяне и церковь накануне
Октября 12 зерттеу жұмыстарын жатқызуға болады. Аталған еңбектерде
әсіресе ғасыр басында империя көлемінде шиеленіскен сипат алған аграрлық
мәселенің шешілу жолдарын жеке-жеке талдай отырып, аталған аграрлық
дағдарыстан шығудың әр түрлі жолдарын, версияларын ұсынып, елде белең алған
барлық дағдарыстың қайнар көзі самодержавиелік билік екендігін баса айтқан.
Е.Е. Сайлаубай Алашорда және оның Шығыс бөлімі 5 атты
кандидаттық диссертациясында Семей өңірінде Жер комитеттерінің құрылу
тарихына және оның алғашқы құрамына кімдер кіргенін архив құжаттары
негізінде нақтылай жазып кеткен. Зерттеуде автор сонымен қатар жер
мәселесінің бір жақты шешілуіне қашанда болмасын әсер ететін қоғамдық-саяси
жағдайға (Семей өңіріндегі) кеңінен тоқталған.
Алаш қозғалысын кеңінен зерттеген М. Қойгелдиев Алаш қозғалысы
35 атты еңбегінде жер мәселесіне қатысты маңызды ғылыми ой-тұжырымдар
жасаған. Автор өзінің зерттеу жұмысында патшалық биліктің қазақ жерлерін
отарлауын кезеңдерге бөле отырып, аграрлық қатынастардағы қоныстандыру
процесі мен отырықшылыққа көшу мәселесін кеңінен талқылап, осы негіздегі
отарлау саясатының мәнін ашуға көп көңіл бөлген.
Уақытша үкімет тұсында Қазақ өлкесінде құрылған Жер комитеттеріне,
оның қызметі мен мақсат-міндеттеріне қысқаша түрде нақты тоқталған бірден-
бір еңбек Қ.А. Жиренчиннің Политическое развитие Казахстана в ХІХ – начале
ХХ веков 13 атты еңбегі болды. Автор өз кезегінде Қазақстандағы құрылған
Жер комитеттерінің құрылу ерекшеліктеріне (кейіннен оның атқарған іс-
шараларына айтарлықтай әсер еткен) тоқталған.
Жер мәселесін, переселен мәселесін Т. Шонанұлының Жер тағдыры – ел
тағдыры 37 атты еңбегіндей бастан-аяқ, яғни ХVІІІ ғасырдан 1917 жылға
шейін нақты статистикалық мәліметтер негізінде тұтас зерттеп, сапалы ғылыми
тұжырымдар жасаған автор болған жоқ. Еңбек 1923 жылы (автор Алашқа
қосылғаны үшін істі болып жүргенде), әрі жер мәселесін Кеңес үкіметі де
шеше алмай жатқан ауыр күйзеліс, ашаршылық кезінде жазылса да, автор
әділеттіліктің ала жібін аттамаған. Монографияда ешқандай саясаттың табы
байқалмайды, зерттеуші жерге қатысты мәліметтер негізінде таза ғылыми
қорытынды жасайды. Т. Шонанұлы өз заманында Қазақ жерінің тарихы – колония
тарихы. Колония тарихы – бірте-бірте қазақ жерін сырттан келіп иемденудің
тарихы, талаудың тарихы, деп әуел бастан ашық айта білген тарихшы.
П.Г. Галузоның Аграрные отношения на Юге Казахстана в 1867-1914 гг
10 деген зерттеу еңбегінде Қазақстанның оңтүстігіндегі аграрлық
қатынастар нақты статистикалық материалдар негізінде үлкен хронологиялық
кеңістікті қамти отырып жазылған. Қоныс аударушылардың жер өңдеу ісін
толықтай зерттей отырып автор, қоныстандыру процесі қазақтардың жер өңдеу
ісі мен табиғи отырықшылыққа көшуіне кедергі-зиян келтірді деген ой-тұжырым
жасайды.
П.Г. Галузо переселен-шаруалардың Қазақстанға келгенге дейіңгі
мүліктік жағдайын, қоныстанғаннан кейіңгі шаруашылық түрлерін, жер өңдеу
ісін тиянақты түрде зерттегеннен кейін, өзінің мынадай батыл тұжырымдарын
жасайды: Қоныстанушылар – деп жазады ол, - жер өңдеу техникасы бойынша
жергілікті қазақтарға жете алған жоқ, тіптен ауыл шаруашылығындағы
капитализм орыс поселкелеріне қарағанда қазақ ауылдарында жоғары деңгейде
дамыған. Автор өз пікірінің көптеген зерттеуші-ғалымдар тарапынан
қарсылыққа тап болатынын білсе де, өз позициясынан қайтпаған.
Американдық зерттеуші Дж. Демко Орыстардың Қазақстанды отарлауы
(1896-1916) 11 деген монографиясында нақты статистикалық мәліметтер
арқылы отаршыл саясат әсерінен Қазақ даласының географиялық өзгерістерге
ұшырауын, экономикалық және демографиялық даму көрсеткіштерінің ауытқуын,
сонымен қатар революцияға дейіңгі кезеңде орыстардың Қазақстанға қоныс
аудару моделі мен тарихын, отарлау нәтижесінде мұнда орын алған
өзгерістерді, оның ішінде бұл құбылыстың жергілікті халықтың мәдениеті мен
шаруашылығына, дала ландшафтына тигізген сан алуан ықпалын зерттеген.
М. Құл-Мұхамед Алаш қайраткерлерінің саяси-құқықтық көзқарастары
эволюциясы 18 атты еңбегінде патша үкіметінің қоныстандыру саясатының
отарлық мәнін саяси аспектіде қарастырса, өзінің келесі Колониальный режим
в Казахстане (1868-1917) 17 атты зерттеу еңбегінде қазақ жерлерін тартып
алудың құқықтық негізіне аса көп көңіл бөлген.
Кеңес билігі, Уақытша Сібір үкіметі, Бүкілресейлік Уақытша үкімет
(Колчак диктатурасы) кезіндегі отарлау саясатының қоныстандыру тұрғысына
қарсы тұрған қазақ зиялыларының айқын позициялары Н. Шаяхметовтың Ел –
бүгіншіл, менікі – ертеңгі үшін 36 атты зерттеу еңбегінде архив
құжаттары арқылы кеңінен баяндалады.
Аграрлық мәселе төңірегіндегі еңбектердің тарихнамасының басты
ерекшелігі, аталған мәселеге әрбір автордың көзқарастары, қарастырған
позициялары мен аспектілері әртүрлі болып келеді, сондықтан да қарастырған
әрбір еңбекке жеке-жеке тоқталуға тура келді. Қазіргі кезде Алаш қозғалысы
тарихының бір бөлігін құрайтын жер мәселесіне арналған зерттеулер жазылып
жатыр. Сондай-ақ Қазақстанның Ақпан, Қазан төңкерістері және Азамат соғысы
жылдарындағы Жер мәселелері бойынша жалпылама қысқаша зерттеулер пайда
болды. Осындай еңбектер негізінде Жер мәселесінің Қазақстан бойынша
біртұтас нақты тарихы терең жазылады деп сенеміз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. ХХ ғасырдың алғашқы
ширегінде Ресей империясында белең алған аграрлық дағдарыс негізінде
Қазақстандағы Семей өлкесінде туындаған Жер мәселелерінің өрбу барысын және
аталған мәселені шешуде Жер комитеттерінің атқарған іс-шараларын тарихи
талдау тұрғысынан жан-жақты талқылай отырып, түпкі мәнін ашу.
Семей өңірінде Ресей империясының отарлық саясатының негізінде
туындаған аграрлық мәселелер мен Уақытша үкімет тұсынан Кеңес билігіне
дейіңгі аралықтағы Жер ісі органдарының атқарған қызметтерін кең көлемде
зерттеу міндеттері төмендегідей:
– Ғасыр басында Ресей империясында орын алған қоғамдық-саяси
дағдарыс себептеріне тоқталу;
– Патшалық Ресейдің, соның ішінде Столыпиннің аграрлық саясатының
мәнін ашу;
– Семей өңірінде жер мәселесінің көтерілуін тарихи объективтілік
тұрғысынан қарастырып, мәселенің алға қойылу деңгейін анықтап, баға беру;
– Уақытша үкімет тұсында құрылған Жер комитеттерінің Семей өңірінде
атқарған іс-шараларын талқылай отырып, оның қызметіне тарихи талдау жасау;
– Қазақстанда өрбіген жер мәселесіне қатысты қазақ зиялыларының
ұстанған ұстаным-бағыттары, пікірлері мен мәселенің сәтті шешілу жолында
атқарған қызметтеріне баға беру.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі. 1905 жылдың алғашқы айларынан
бастап, 1919 жылдың желтоқсан айына дейіңгі мерзімді қамтиды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Жер мәселесіне қатысты
нақты деректерге сүйене отырып, тарихи білімді жинақтау арқылы историзм,
объективтілік принциптерін негізге алдық. Зерттеу жұмысында салыстыру,
талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының деректік негіздері. Негізгі деректер – Шығыс
Қазақстан облыстық қазіргі заман тарихы құжатнама орталығының 37, 48, 72,
73-қорларындағы және Қазақстан Республикасының орталық мемлекеттік
мұрағатының 644, 1398 қорларындағы материалдар. Олардың кейбіреуі бірінші
рет ғылыми айналымға енеді. Ғылыми зерттеулердегі мәліметтер мен баспасөз
деректері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақстан Республикасында бүгінде
қалыптасу процесін өткеріп отырған демократиялық жаңғырулар барысында ел
тарихының ақтаңдақтарына айналып келген көптеген күрделі де тартысты
тарихи мәселелерге жаңа сыңдарлы зерттеулер жүргізу, оны ұлттық мақсат пен
мүддені және жалпы адамзаттық идеясына үйлестіре отырып, іске асыру аталған
тақырыпты зерттеудің ерекшелігі болып табылады. Зерттеудің ғылыми
жаңалығына тың архивтік деректердің ғылыми айналымға еңгізілуін жатқызамыз.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеудің өзекті мәселесі
бойынша пайдаланылған мұрағат және құжаттық деректер негізінде кейбір
теориялық тұжырымдар мен толықтыруларын, ұлттық жаңғыртуға бастаған, ұлттық
егемендік дәрежесін көтерген Алаш қозғалысы мен оның қайраткерлеріне
арналған мәселелер бойынша жұмыстың нәтижесін мектеп мұғалімдері мен
оқушылары, жоғарғы оқу орнының студенттері пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. ХХ ғасырдың басындағы Ресейдің ұлттық аймақтарындағы
қоғамдық-саяси жағдай және жер мәселесі. (Қазақстан мысалында)
1.1 бөлім. Ресей империясы және ұлттық аймақтардағы жалпы
саяси жағдай. (1905-1916 жж).
ХХ ғасырдың басында Ресей империясына дәстүрлі қоғамдық-
патриархалдық қатынастар элементі, капитализмнің ең жаңа формалары,
патшаның жартылайазиялық типтегі деспоттық билігі, дамып келе жатқан социал-
демократтық қозғалыстар, сауатсыздық, помещиктердің қыспағындағы шаруалар
және рухани мәдениеттің гүлденуінің ең биік шыңы – сияқты белгілер тән
болды. Империялық мемлекет дәстүрлік негізді бұзбай үлкен күшпен
прогресстік бағытта варварлық қойнаудан шыға берді. (8;112).
Ресей империясында барлық билікті қолына шоғырландырған абсолюттік
монархия өкілі император әр уақытта көп ұлтты мемлекеттің империялық
тұтастығын сақтай отырып, Ресейдің халықаралық беделін көтеруге тырысып
бақты. ХХ ғасырдың басында елдің саяси-қоғамдық жағдайында көптеген
өзгерістер белең алды. Елде өздерінің құқықтарын есепке алуды талап етіп,
самодержавиелік билікпен күрес процесі негізінде азаматтық қоғамдар пайда
бола бастады. Азаматтық қоғамдардың және капиталистік қатынастар негізінде
пайда бола бастаған жұмысшы таптарының қозғалысы елде шексіз билікке қарсы
топтасатын саяси күштің пайда болғандығын көрсетті. Ғасыр басында Ресейдің
саяси аренасында көптеген қарама-қайшылықтар көрініс берді. (29;91). Елде
осы барыста күшейген таптық күрес Ресейді шешуші қадамдар жасауға
итермеледі. Бірақ, бұл жерде биліктегілер шешуші қадамдар жасауға дайын
болмады. Бір сөзбен айтқанда, төмендегілер ескіше өмір сүргісі келмеді,
ал жоғарыдағылар елді ескіше басқарып тұра алмады. Әлеуметтік таптар
арасындағы ең күрделі қарама-қайшылық шаруалар мен помещиктер арасында
болды.Аталған қарама-қайшылықты жою үшін шаруаларды экономикалық
мүмкіндіктен тыс мәжбүрлеуді жою керек болды. Ал, капиталистер мен жұмысшы
табы арасындағы қарама-қайшылық жұмысшы күштерінің талап-тілектерінен: 8
сағаттық жұмыс күні, ереуілге шығу құқығы, әйел еңбегін қорғау және балалар
еңбегіне тиым салу сияқты құралды. (28;369).
Әсіресе, билік пен қалыптасушы азаматтық қоғамдар арасында қарама-
қайшылық өткір сипат алды. Өйткені, Ресей империясы капиталистік
державалардың ішінде не парламенті, не заңды түрдегі саяси партиялары, не
азаматтарының толық бостандығы жоқ мемлекет болды. Осы аталған қарама-
қайшылықты шешу көп жағынан басқа қарама-қайшылықтарды шешуге тәуелді
болды.
Ең соңында патша үкіметі мен Ресей империясы халықтары арасындағы
қарама-қайшылық өте шиеленісті түрде болды. Көптеген жекелеген халықтардың
ұлттық сана-сезімдерінің өсуі мәдени-ұлттық автономиядан бастап, жеке
мемлекет ретінде бөліну талап-тілегіне ұласты. (28;352).
Жалпы 1900 жылдың басында Ресейде революциялық қозғалыс тактикасы,
стратегиясы, көзқарастары әр түрлі және бір-бірімен байланыстары жоқ
көптеген социал-демократ ұйымдары, комитеттер, топтар болды. Жұмысшылар
қозғалысының өсуі, саяси дағдарыстың пісіп жетілуі социал-демократтардың өз
партияларын құруға алғышарт жасап берді. Ресейдегі социал-демократиялық
партиясы Европадағы пролетариат диктатурасын негізге алған жалғыз партия
болды. (8;124). Партия бағдарламасында халықтық билік, тұлға құқығы, саяси
бостандық, ана тілінде білім алу, таптарды жою сияқты талап-тілектер болды.
Ал, аграрлық мәселеде социал-демократтар помещиктік жер иеленуді жоюды
қаламады, өйткені олар шаруаларды реакциялық күш деп таныды. Революциялық
қозғалыс толқынында 1902 жылы социалист-революционерлер (эсерлер) партиясы
құрылды. (29;119). Эсерлер өздерінің әлеуметтік базасы ретінде еңбекші
халықты, пролетариатты, еңбекші шаруаларды, еңбекші интеллигенцияны және
жастарды санады. Эсерлер жерді социализациялау идеясын көтерді, яғни
барлық жерді шаруа қоғамдарына беріп, және жерді өңдейтіндерге еңбектік
нормада бөлу. Олар ұлттық қатынаста федеративтік бағытты ұстап, ұлттардың
өз биліктеріне құқық беруді ұйғарды.
Және де патша үкіметі оппозициялық күш ретінде қарастырған
либералдық қозғалыстар негізіндегі жергілікті өзін-өзі басқару – Земство
мен қалалық думалар қалыптасқан болатын.
Елдегі шексіз билік, жұмысшылардың жағдайы, әрбір ұлттардың сана-
сезімінің өсуі, шаруалардың жер мәселелерінің шешімі табылмауы сияқты
шиеленістер мен қарама-қайшылықтарды жалпы елдің рухани және мәдени өрлеуі,
интеллигенция өкілдерінің белсенді әрекеттері шиеленіскен жағдайды одан әрі
күрделендірді.
ХХ ғасырдың басында Ресей империясының тұрғындарының саны 163
миллион адамды құрады. Тұрғындардың 72 % - ы европалық бөлікте, 10 % - ы
батыс губерниялар мен Финляндияда, 7 % - ы Кавказда, 6 % - ы Орталық
Азияда, 5 % - ы Сібірде орналасты. (4;84). Империя тұрғындарының 14 % - ы
ғана қалаларда тұрды. Ел тұрғындарының 96896648 - ін шаруалар, 13386392 -
ін мещандар құрады.
Сонымен қатар Ресей империясында ұлттық мәселе шешімін таппаған
өткір сипатта болды. Тұрғындардың 90 миллионы православие дінін ұстаса, 20
миллион адам ислам дінін ұстанды. Ел тұрғындары 146 түрлі тілде сөйледі.
Елдің тұрғындарының 65,5 % - ы немесе 81 миллион адам славян (орыстар,
белорусстар, украиндықтар) өкілдері болды. Олардың 55,5 миллионы орыс тілін
ана тілі есебінде қабылдады. Екінші орында 40,6 % - ды құраған Орталық
Азия, Волга бойы, Қазақстан, Қырымды қоныстанған тұрғындар болды. (28;337).
Ол кезде орыс ұлтының көбі өзінің ұлттық территориясында өте
ұйымдасқан түрде орналасқан болатын. Өйткені, ХХ ғасырдың басында
Түркістанда орыстар тек 2 % - ды құраса, Балтық жағалауында – 5,5 %,
Закавказьеде – 4 %, Финляндияда – 0,2 % - ды ғана құрады.
Ол кездегі орыс ұлтшылдары Ресей тек орыстарға деген бағыт
ұстанды. Олар күш қолдану арқылы орыстандыру, саяси және діни орыстандыру
негізіне үміт артты. Мәселен, Финляндияға тіпті Александр І тұсында
автономия құқығы берілген болатын. Финляндияда Земстволық басқару
еңгізіліп, елдегі іс-қағаздары фин тілінде жүргізіліп, елдің өз әскері
болатын. Бірақ, 1900 жылдан бастап патша үкіметі аталған артықшылықтарды
алып тастады. Сонымен қатар, поляктардың мәдениеті, қоғамдық әрекеттері,
тілі барлығы – қуғын-сүргінге ұшырап отырды.
ХХ ғасырдың басында Ресейде қауымдық жер иелену сақталды. Қауымдық
жер иелену помещиктердің мүдделеріне сай келді. (7;36). Көптеген шаруа
аулалары 8 десятинадан артық жер иелене алмады, сондықтан кейбір шаруаларға
жерді помещиктен жалға алуларына тура келді. Жалға алған жердің ақшасын
төлеуге мүмкіндігі жоқ шаруа өзінің еңбегі арқылы өтеді.
ХХ ғасырдың басында Ресейде помещиктік шаруашылықтың таза прустық
типі өте аз мөлшерде болды. Өйткені шаруашылықтың прустық типін 500
десятинадан артық жерлерде, яғни өте ірі латифундияларда қолдану мүмкін
емес еді. Елде әсіресе жартылайфеодалдық шаруашылықтар – кулактық
шаруашылықтар маңызды орында болды. (16;34). Кулактық шаруашылықта
прустық жолмен американдық жол аралас түрде көрініс тапты. Орташа
есеппен бір кулактық аулаға 40-50 десятина жерден келді, кейде 1000
десятинаға дейін баратын алып шаруашылықтар да кездесіп отырды. Елдегі
әрбір бесінші шаруашылық кулактық негізде болғанмен де, губерния бойынша
әртүрлі болды. Мәселен, Воронеж губерниясында 3 % - ды құраса, Алтай мен
Солтүстік Кавказда 30 % - ды құрады. Кулактар елдегі барлық көпестік
жерлердің 67 % - ын, жалға берілетін жердің 40 % - ын, жұмысқа
пайдаланылатын малдың 60 % - ын, жетілген еңбек құралдардың 80-90 % - ын,
иемденді. Елдегі нан өнімінің жартысынан астамын кулақтық шаруашылықтар
берді. Кулақтар қауымның жойылуына мүдделі болды, өйткені олар тек қана
помещиктік емес, сонымен қатар шаруа жерлерін сатып алуға ұмтылды. Аграрлық
капитализмнің дамуының американдық жолы помещиктік жер иелену жоқ
аудандарға тән болды , атап айтсақ Оңтүстік Украина, Волга жағалауы, Сібір,
Солтүстік Кавказ. (8;107).
Көп жағдайда, шаруалар жоғарыда айтып кеткендей жағдайға қарамастан
өздеріне қарсы тап ретінде кулактарды емес, керісінше помещиктерді таңдап
алды. Мәселен, статистикалық мәліметтерге сүйенетін болсақ, 1900-1914
жылдар аралығында болған 670 ереуілдің 66 % - ы помещиктерге қарсы
бағытталса, тек 3 % - ы ғана кулактарға қарсы бағытталды.
Аграрлық капитализмнің дамуындағы прустық жолмен американдық жол
екеуі де жері жоқ шаруалардың жағдайын жақсарта алмады, керісінше кедейлер
мен орташалардың жаппай алшақтануына алып келді. Осы жерде сөзіміз дәлелді
болу үшін келесідей мәлімет бере кетсек, 1905 жылы жерсіз шаруалар 2200000
ауланы құрап, барлық шаруалардың 14 % - ын құрады, ал 5 десятинаға дейін
жері бар шаруалар 2900000 ауланы құрап, барлық шаруалардың 19,7 % - ын
құрады. 5-10 десятина аралығында жер иемденген кедей шаруалардың 5100000
ауласы болып, елдегі барлық шаруалардың 34,7 % - ын құрады. 50 десятинадан
артық жер иемденген кулактардың 200000 ғана ауласы болып, барлық
шаруалардың тек 1,4 % - ын ғана құрады. (25;12).
Жоғарыдағы мәліметтерден көріп отырғанымыздай шаруалардың осындай
жағдайы ХХ ғасырдың басында шаруалардың жер үшін күрестерін күшейтті. Күшті
шаруа қозғалыстары Полтава және Харьков губерниялары мен Кавказда көрініс
берді. Шаруаларды көп жағдайда жаңадан қалыптасып келе жатқан жұмысшы табы
қолдады, сонымен қатар шаруаларға революциялық саяси партиялардың ықпалы да
өскен болатын.
Төніп келе жатқан революциялық жағдайдың алдын алып, аграрлық
мәселені шешу үшін реформаның қажет екендігін 1905-1906 жылдар аралығында
Министрлер Кеңесінің төраға қызметін атқарған С. Ю. Витте бірден түсінді.
Оның есімімен ХХ ғасырдың басындағы Ресейдегі әлеуметтік-экономикалық және
саяси өмірдегі маңызды өзгерістер тығыз байланысты.
Витте өз позициясында шектелген конституциялық монархияны қалап,
бөлінбейтін және біртұтас Ресей бағытын ұстанды. (1;23). Өзінің саяси
көзқарастарында Витте Дағдарыс пен революциялық жағдай, үкіметтің дер
кезінде пісіп жетілген халықтардың талап-тілектерін орындамағандығынан деп
білдіреді. Ол жерсіз қалған шаруаларды помещиктік жер иеленуді жою емес,
керісінше қауымды жою құтқарады деп түсінді. Витте тіпті 1893 жылы жерсіз
шаруаларды Қиыр Шығыс пен Сібірге қоныс аударту туралы мәселені көтерген
болатын. Ал, 1895 жылы құрылған шаруалардың Жер Банкісі помещиктік жерлерді
сатып алып, оларды шаруаларға алып сата бастаған болатын. 1902 жылы
Виттенің басшылығымен Шаруалар комиссиясы құрылады. Ол өз кезегінде жерді
шаруаларға меншіктеп беруді және оларға азаматтық құқық беруді талап етті.
Алайда көптеген реформалардың тағдыры самодержавиелік жағдайда реформаның
іске асуының мүмкін еместігін көрсетті.
Тарих дамуының өзі көрсеткендей дағдарыстан шығудың реформалық жолы
еш жемісін бермеген соң революциялық жолға кезек келгендей болды. (28;347).
1905 жылы 9 қаңтарда Петербургте революция басталып кетті. Революция
барысында елдің саяси сахнасында үш лагерь қалыптасты. Бірінші лагерьге
самодержавиені жақтаушылар жатты. Олар ешқандай өзгерісті қаламайтын
реакциялық помещиктер, мемлекеттік органдардың жоғары шенділері, полиция
қызметкерлері, патша үкіметімен тығыз байланысты буржуазияның бір бөлігі
еді. Екінші лагерь либералдық буржуазия мен либералдық интеллигенция,
алдыңғы қатарлы дворян өкілдері, қаланың ұсақ буржуазиясы мен шаруалардың
бір бөлігінен құралды. Олар конституциялық-парламенттік монархияны жақтап,
билікті халық сайлаған парламентке беруді ұйғарды. Үшінші лагерьді
революциялық-демократиялық негіздегі пролетариат, шаруалардың бір бөлігі,
ұсақ буржуазияның кедей бөліктері құрады. Оларға социал-демократтар,
эсерлер, анархистер және басқа да саяси күштер бірікті. Олар жалпы
самодержавиелік билікті құлатуға мүдделі болды,
Демонстрациялар, биліктегілермен қақтығыстар барлық елді түгелдей
шарпыды. Ресейдің европалық бөлігінде 85 уезді шаруа толқулары шарпыды.
Шаруалар қозғалысын революциялық шаруа комитеттері басқарды. Олар қазыналық
және помещиктік жер иеліктерін басып алып жатты. Алғашында шаруа ереуілдері
стихиялы сипатта болса, кейіннен 1905 жылы жазда құрылған Бүкілресейлік
шаруалар одағы – шаруалардың алғашқы саяси ұйымы негізінде ұйымдасқан сипат
алды. (8;114). Аталған ұйым, ұйым басшылығында болған либералдық
интеллигенция ықпалында болды. Ол аталған ұйым талап-тілектерінен көрініс
берді: жерге жеке меншікті жою (жерді национализациялау), мемлекет,
монастырь еншілігіндегі жерлерді конфискелеу, помещиктік жерлердің бір
бөлігін төлемсіз алу, қалған бөлігін сатып алу, Құрылтай жиналысын шақыру.
Мұның барлығы шаруалардың таптық және саяси сана-сезімдерінің өскендігін
көрсетіп, жеке саяси күш немесе тап ретінде өз талап-тілектерін қоя
білетіндігін көрсетті.
1905 жылы 6 тамызда патша үкіметі революция барысында Мемлекеттік
дума құру туралы манифест жариялайды. Дума қаржы, штат және бірқатар заң
мәселелерін талқылап, шешуге тиіс болды. Дума жобасы А. Г. Булыгиннің
басшылығымен жасалғандықтан, тарихқа булыгиндік деген атпен енді. Ресей
тұрғындарының көп бөлігі Думаға сайлау құқығынан айрылды. Олардың қатарында
әйелдер, әскери қызметтегілер, жұмысшылар, оқушылар, тұрағы жоқ
бұратаналар болды. Осындай сайлау жүйесі негізінде 1,5 миллион адам
тұрғыны бар Петербургтен 7 мың сайлаушы ғана дауыс берді. Революциялық және
либералдық қозғалыстың жақтаушыларының көп бөлігі булыгин Думасына қарсы
шықты. 1905 жылдың күз-қыс айларында барлық қоғам дерліктей түгел
қозғалысқа қатысты. Осы барыста революциялық және либералдық қозғалыстардың
әр түрлі ағымдары бірігіп жатты. (8;135). Олардың барлық талап-тілектері
самодержавиелік билікке қарсы бағытталды. 1905 жылдың қыркүйек айынан
бастап революциялық күрес орталығы Москваға ауысып, қалада жалпы қалалық
саяси ереуілдер бел алды. Ереуілге типография, транспорт жұмысшылары
белсенді түрде қатысты. Бүкілресейлік кәсіподақ жиналысын шақыруды ұйғарған
ереуілшілерге Орталық Ресей, Волга жағалауы, Орал, Сібір, Украина, Балтық
жағалауы, Белоруссия, Грузия мекемелері тартылды. Москвадағы саяси
ереуілдер қазан айынан бастап бүкілресейлік сипат ала бастады. Революциялық
оқиғалар баяу түрде болса да, шаруалардың саяси көзқарастарын өзгерте
бастады. Бірақ та әртүрлі саяси партиялардың шаруалар қозғалысын ортақ
революциялық күреске ұштастыруға ұмтылыстары әруақытта да нәтижесіз қалып
отырды.
1905 жылдың күзі мен қысында шаруа қозғалыстарының ұйымдық жаңа түрі
– революциялық шаруа комитеттері пайда болды. (28;348). Олар жер мәселесін
күш қолдану әдістерімен шешуге тырысқан болатын. 1905 жылы 31 қазанда
Москва губерниясының Волоколамск уезінің Марково селосында шаруалар
міндетті төлемдерін төлеуден бас тартып, бүкіл халықтық дума билігі
негізінде мекеме құруды талап етіп, сословиелік теңсіздікке қарсы шықты.
Нәтижесінде Марково шаруалар республикасы құрылып, бір жыл өмір сүрді.
Шаруалар қозғалысы бүкіл революция барысында өз жемістерін беріп
отырды. Мәселен, 1905 жылдың күзіндегі шаруалар ереуілдерінің тегеурінімен
патша үкіметі 3 қарашада 1906 жылдың 1 қаңтарынан бастап шаруалардан
алынатын төлемдерді азайту және 1907 жылдың 1 қаңтарынан шаруа төлемдерін
толықтай жою жөніндегі манифестке қол қойды.
1905 жылы 12 қазанда Ресейдің тұңғыш заң жүзіндегі саяси партиясы –
конституциялық-демократиялық партиясының (кадеттер) құрылтай съезі өз
жұмысын бастады. (13;118). Партияның Орталық Комитетінің құрамына 11 ірі
помещик және интеллигенцияның 44 өкілі кірді. Партияның саяси нысаны
жалпылай сайлау құқығы негізіндегі конституциялық құрылыс болды.
Елдегі революция тегеурінімен империя көлемінде ұлттық аймақтарда
ұлт-азаттық қозғалыстар белең алды. Волга жағалауының ұлттық аудандары мен
Украинада жұмысшы толқулары басталып кетті. Қазақстан мен Түркістанның
теміржолшылары, қазақтар, өзбектер, тәжіктер, түркімендердің кедей
жұмысшылары митингіге тартылды. Финдер республика жариялау мәселесін
қозғады. Латыштар мен эстондар империямен федеративтік байланыс негізіндегі
автономиялық республика мәселесін көтерді. Поляктар Ресей империясымен тек
жоғары биліктің байланысын қалады. Украин ұлттық зиялы қауымы ұлттық-мәдени
автономияны талап етті.
Сонымен бірге ұлт мәселесі әртүрлі саяси партиялардың
бағдарламаларында маңызды орында болды. Большевиктер ұлттардың өзін-өзі
басқаруынан жеке бөлінуіне дейіңгі құқықтарын қорғады. (12;228). Эсерлер
партиясы мемлекеттің федеративтік құрылысын жақтап, барлық қоғамдық және
мемлекеттік мекемелерде жергілікті тілдерді еңгізуді ұсынды. Ал, кадеттер
Ұлы Ресей бағытын ұстанып, барлық азаматтардың ұлттарына қарамастан тең
құқықтығын жақтап, жергілікті өзін-өзі басқару органдар жүйесін дамытуды
көздеді.
1905 жылы қыркүйекте Москвада земстволық және қалалық Басқармалардың
кезекті съезі өтіп, онда Польша, Балтық жағалауы, Украина, Арменияға кең
құқықты автономия статусын беру туралы мәселе көтерілді. Бірақ та
федеративтік құрылыс мәселесінде келесідей пікірлер айтылды: Егерде әрбір
федеративтік облыстар құрылатын болса, орталық билік иелігіне не қалады
және де федеративтік қатынастар қай ұлтқа байланысты айтылғанында ескеру
қажет .
1905 жылдың қараша-желтоқсан айларында революциялық қозғалыс өзінің
шырқау шегіне жетті. 1905 жылы желтоқсанда елде мүшелерінң 77 % - ын
жұмысшылар құраған 48 кеңес болды. Әрбір кеңестің өзінде қарулы отрядтары
болды. 21 қарашада жұмысшы депутаттардың Москвалық Кеңесі құрылды.
(28;337).
1906 жылы 8 шілде де бірінші думаның таратылып жіберілуін
революциялық партиялар белсенді әрекеттерге көшуге белгі ретінде қабылдады.
Меньшевиктер қарулы көтерілісті қаламаса да, әскер мен флотты халыққа
бірігуге шақырды, ал большевиктер күзде басталатын бүкілхалықтық
көтеріліске дайындықты күшейтуді қолға алды. 1906 жылы 14 шілде де
Гельсингфорста революциялық партиялардың отырысы болды. Олар өз кезегінде
шаруаларды помещиктік жерлерді басып алуға және Құрылтай жиналысын шақыруға
күрес жүргізуге шақырды.
1906 жылы Министрлер Кеңесінің төрағалығына П. А. Столыпиннің
келуімен кәсіподақтар жабылды, революциялық партиялар қудалауға түсіп,
баспасөз беттеріне қарсы репрессия басталды.
Сол күндер туралы өз күнделігінде А. Ф. Керенский былай деп жазды:
Ресейді қамтыған шаруа баскөтерулері қатал түрде басып жаншылды. Орыс
тұрғындары жоқ көптеген аудандарда, әсіресе Финляндия, Балтық жағалауы
губерниялары мен Польшада антирусстік сипат көрініс берді. Елдің түкпір-
түкпіріне жазалаушы экспедициялар жіберілді. (33;27).
Столыпин өз кезегінде көптеген маңызды шешімдерге мұрындық болды.
1906 жылы шілде де помещиктік жер меншігіне қол сұғушылықтың алдын алу
туралы үкімет қарары шықты. Осы жылдың тамыз-қыркүйек айларында Столыпин
шаруалар мәселесіне байланысты бірқатар қаулылар қабылдап, 9-15 қараша
аралығында аталған қаулы Столыпиндік деп аталған аграрлық реформаның
негізін қалады. 1907 жылы 20 ақпанда ашылған Екінші думада негізгі мәселе
аграрлық қатынастар болды. Еңбекшілер мен солшыл топтар бос жерлерде еркін
фермерлік шаруашылықты дамытуға негізделген 3 заң жобасын ұсынды. Кадеттер
өздерінің аграрлық бағдарламасында мемлекеттік жер қазынасы деген бөлімді
алып тастап, жерді жекеменшікке алғысы келетін шаруаларға жарты бағасына
сатуды ұйғарды.
Алайда 1907 жылы 1 маусымда Столыпин Думадағы 55 социал-
демократтарға республика орнату мақсатында астыртын сөз байласты деген жала
жауып, 3 маусымда патша үкіметі Думаны таратып, сайлау заңын өзгерту туралы
манифест жариялады. (1;32). Аталған оқиға негізінде буржуазиялық-
демократиялық сипат алып, самодержавиеге елеулі соққы берген 1905-1907
жылдар аралығын қамтыған революция аяқталды.
1905-1907 жылдар аралығында болған революцияның басты белгісі
халықтың сана-сезімінің өскендігін көрсетті. Патриархалды Ресейді
революциялық Ресей ауыстырып келе жатты. Революция өзінің сипатына қарай
буржуазиялық-демократиялық негізде болды. Патша үкіметіне алғаш рет елдегі
буржуазиялық демократия элементтері – Дума мен көппартиялықпен есептесуіне
тура келді. Ресейдегі жаңа сипатқа енген қоғам өздерінің негізгі құқықтарын
патша үкіметіне мойындатуда үлкен жетістіктерге жетті, дегенмен толық
көлемде емес және де ол құқықтарды патша үкіметінің әруақытта сақтап
отыратынына кепілдік болған жоқ. (28;351) Қоғамда интеллигенцияның
басшылығымен жүріп жатқан саяси процестер негізінде халық бостандық пен
демократия үшін күрес жүргізуде үлкен тәжірибе жинақтады.
Рреволюцияға дейіңгі кезеңмен салыстырғанда ауылдағы жағдай
капитализм қатынастарының шарттарына жақындай түсті. Атап айтсақ,
шаруалардың төлемі алынып тасталды, помещиктердің озбырлығы тоқталды,
жердің сату және жалға беру бағасы төмендеді, мекен тұрағы мен көшіп-қону
құқығы бойынша шаруалар басқа сословиелермен теңестірілді, сонымен бірге
жұмысшылардың бір бөлігі сайлау құқығын иемденді, пролетариатқа кәсіподақ
құруға мүмкіндік туды. Жұмыс күні кейбір жерлерде 9-10 сағатқа дейін, тағы
да басқа бір жерлерде тіпті 8 сағатқа дейін қысқарды. Революция жылдары 4,3
миллион ереуілшілер өздерінің табанды күрестері арқасында жалақы 12-14 % -
ға дейін көтеруге қол жеткізді.
Сонымен қатар империяның ұлттық аймақтарында да аталған прогрестік
жетістіктер орын алып жатты. Революция барысында патша үкіметіне ұлттық
аймақтарда жүргізіліп жатқан орыстандыру саясатын сәл тежеуге тура келді.
(32;123). Өз кезегінде әрбір ұлттардың зиялы бөлігі Дума өкілдігін алу
құқығына қол жеткізді.
Бірақта 1905-1907 жылдар аралығындағы революция кезінде туындаған
қарама-қайшылықтар толық шешімін тапқан жоқ, тек қана жеңілдетілген сипат
алды.
Аталған революция Ресейдегі капитализмнің дамуына көп ықпал етті.
Революциядан кейін елде: билік – помещиктер – капиталистер арасында үш
жақты қарым-қатынас қалыптасты. Патша үкіметіне әртүрлі қоғамдық топтар,
саяси күштер арасында екі жүзді саясат ұстауына тура келді. Мұндай саясат
тарихта бонопартизм деген атпен белгілі.
Ресей империясы 1861-1904 жылдар аралығында жартылайфеодалдық
абсолютизм сипатында болса, 1905-1917 жылдар аралығында империяда
помещиктер мен буржуазияның жоғарғы топтары арасындағы одаққа негізделген
буржуазиялық монархияның қалыптасу процесі жүріп жатты. (13;185).
1907 жылы 3 маусымдағы заң негізінде Үшінші думаға сайлау өткізілді.
Сайлау нәтижесінде Мемлекеттік думада 140 орынды – оңшылдар, 104 орынды –
кадеттер мен оларға жақын партиялар, 148 орынды - 17 Қазан Одағының
центристері иеленді. Нәтижесінде Думада екі топ: оңшыл октябристер мен
кадет окттябристері қалыптасты. Аталған екі саяси күштер арасындағы тартыс
патша үкіметіне помещиктер мен ірі буржуазия арасында екі жүзділік
саясатын ұстануға жәрдемдесті.
Думадағы негізгі мәселелер бұрыңғыдай тағы да аграрлық, жұмысшылар
мәселесі және ұлттық мәселе болды. Дума шешімі бойынша 9 украин және
белорусс губернияларында Земстволық басқару жүйесі еңгізілді. Дума сонымен
қатар Финляндияға қатысты бірнеше заңдар қабылдады. Финляндияда тұрып
жатқан орыс және фин азаматтарының құқықтары теңестірілді. (8;123). Фин
қазынасы әскери бағыныштылық төлем ретінде 20 миллион марка төледі.
Финляндия салық, сот, тәртіп сақтау, кеден салаларындағы билік құқығынан
айрылды және де фин ақшасы алынып тасталды.
Революция жеңілісінен кейін де аграрлық мәселе өз шешімін таппады,
сондықтан үкімет оны шешу үшін бірден жол – аграрлық реформа деп тапты.
Революциядан кейіңгі есеп бойынша аграрлық былықшылықтан елдің 47 миллион
рубль көлемінде шығын келгені анықталды. Столыпин өз кезегінде ең алдымен
шаруалар арасында революциялық идеяны көтерген қауымдық ұйымды жоюды
ұйғарды. (1;17). Бұл жерде ол негізгі нысанаға неміс хуторларын, яғни бір-
бірінен 3-5 км алшақ орналасқан шаруа шаруашылықтарын алды.
Столыпиннің аграрлық реформасының қарсаңында Европалық Ресейдің жер
байлығы 400 миллион десятинаны құрады. Мемлекет, шіркеу, монастырь
иелігіндегі жерлер 155 миллион десятина, шаруалардың бөлікті жерлері 139
миллион десятина, әртүрлі жеке меншік жер иелерінде 102 миллион десятина
болды. Столыпиннің негізгі жоспары шаруалардың жер бөліктерін жеке меншікке
айналдыру еді. 1906 жылы 9 қараша, 1910 жылы 14 маусым, 1911 жылы 29
мамырдағы Столыпин жарлықтары келесідей негізде болды:
1. Кез келген шаруа өзінің иелігіндегі жер бөлігін өз меншігіне
алуға құқылы.
2. Кез келген шаруа қауымнан шығуға, өзінің тұрғын жайының орнын
анықтауға және қандай кәсіппен айналысуға да құқылы.
3. Кез келген шаруа өзінің меншігіне қараған жер бөліктерін бір
жерге қосуға (отруб) және сол жер бөлігіне өзінің үй-жайын (хутор)
орналастыруға құқылы.
4. Жері аз шаруалар Орта Азия мен Сібір жерлеріне қоныс аударуға
ниет білдірсе, оларды орналастыруға қаржылай көмек көрсетілсін. (9;82).
Қалай дегенмен де Столыпиннің аграрлық реформасы көптеген қарама-
қайшылықтарға толы болды. Және де сол уақытта жер мәселесін түпкілікті
шешуге икемсіз болды және де нәтиже бермеді. Бірақта Столыпин өз
реформасының жемісін көру үшін кемінде 20 жыл керектігін ескерткен болатын.
Реформадан кейін де помещиктердің жер иеліктері толықтай сақталды. Аталған
реформа тек шаруалар қоғамын таратты. Нәтижесінде аз жері бар шаруалар
жерлерін сатып, жұмысшы табына айналды. Ал ақшалық қоры бар ауқатты
шаруалар жерлерді кедей шаруалардан сатып алып, кулактарға айналып отырды.
Шаруалар қоғамына шыққан шаруалардың 30 % - ы ғана фермер болып, хутор
иеленіп жұмыс жасауға икемді болды.Қалған 70-80 % - ы ешқандай іс-шара
істей алмады. Және де көп жағдайда реформаның жүргізілуі күштеу арқылы
бюрократтық сипат алған болатын. Әсіресе шаруаларды (отрубтарға) жер
бөліктеріне орналастыру кезінде шаруа пікірімен санаспай күштеу арқылы
орналастырды. Бұл жерде биліктегілер тек бір принцип ұстанып, шаруалар
арасында революциялық идеяларды таратуға жағдай жасайтын қауымдарды қандай
жолмен болса да жою еді. Және де көптеген ауқатты шаруалар қауымнан шығуға
асықпады, өйткені қауым жерлерінің біртіндеп ауыл буржуазиясының қолына өту
процесі жүріп жатқан болатын. Шаруалар белсенді түрде аграрлық реформаға
қарсы күрес жүргізді. Құнарлы жерлерге орналасқандардың жер бөліктеріндегі
(отрубтар) егіндерін, хуторларды көршілес шаруалар өртеп кетіп отырды.
Шаруа наразылықтары көбінесе жерлері тұтас қалпында сақталған
помещиктерге қарсы бағытталды. Помещиктік және мемлекеттік жерлердің бір
бөлігін сатып алып, шаруаларға сатып таратып беретін Шаруалар Банкісі де
тиімсіз болды. Аталған банк көмегін тек ауқатты шаруалар ғана пайдалана
алады.
Столыпин реформасы ауыл шаруашылық өнім өндірудің интенсивті
деңгейіндегі аудандарда, атап айтсақ Волга жағалауы, Балтық бойы,
Украинаның оңтүстік аймақтарында бірқатар жетістіктерге жетті. Мәселен,
аталған аймақтарда қауымдық аулалардың 26 % - ы (15-25 млн адам) отрубтар
мен хуторларға бөлінді. Қауымдық жерлердің 22 % - ы бөлініп алынды. (25;8).
Столыпин аграрлық реформасы ауыл буржуазиясының жағдайын айтарлықтай
мөлшерде нығайтты. Кулактар нан өнімін тек қана ішкі рынокқа ғана емес,
сонымен бірге кооператив арқылы сыртқы рынокқа да шығарды. 1913 жылы Ресей
647,6 миллион пұт нан өнімін экспортқа шығарды.
Столыпин аграрлық реформасы ұсақ жер иелерінің жерге меншік құқығын
заңдастыруға негіз салды. Өндірушінің экономикалық бостандығын қамтамасыз
етуші жекеменшік құқығы азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің
қалыптасуына маңызды алғышарт болып табылады. Революция жылдарында Ресей
қоғамы биліктегілерге өз құқықтарын мойындата алды. Қоғам өз кезегінде
мемлекеттің алдында тұрған бірқатар мәселелерді шешуді өз қолдарына алуға
ұмтылды. Осы жерде Ресей империясында Земстволық өзін-өзі басқару
органдарының атқарған іс-шаралары айтарлықтай болды. 1908 жылдан бастап
Земство ауыл шаруашылығын дамытуға көп көмек көрсетті. Земство сонымен
қатар денсаулық сақтау және халықтық білім беру ісінде көптеген
жетістіктерге жетті. Атап айтсақ, Земствоның тікелей әрекет етуімен 1904-
1912 жылдар аралығында Киев губерниясында емдеу бөлімшелерінің саны 55-108
дейін, фельдшерлер саны 212-378 дейін, ауруханалардың жалпы саны 54-85
дейін өсті. 1914 жылға қарай 25 мың адамға бір емдеу бөлімшесі келді, ал
бөлімшеге дейін 7 верст қашықтықты құрады. 61 миллион тұрғыны бар 51
губернияда (Сібір, Түркістан, Кавказ, Дон жағалауы) ол кезде жергілікті
өзін - өзі басқару органдары жоқ еді. (13;212).
1910 жылдардың орта тұсынан бастап елде жалпы демократиялық қозғалыс
жаңа деңгейге көтерілді. Кәсіподақ қозғалысы жанданып, олардың саны өсті.
Елде 1909 жылы 63 кәсіподақ (16 мың мүшесі) болса, 1913 жылы кәсіподақтар
саны 119-ға жетті (45 мың мүше). 1912 жылы қарашада өз жұмысын бастаған
Төртінші Мемлекеттік дума қызметіне елде белең алған демократиялық және
революциялық қозғалыстар айтарлықтай ықпал етті. Төртінші дума құрамында
либерал өкілдері көпшілікті құрады. Дума төрағалығына октябрист М. В.
Родзянко сайланды. 1913 жылдың жазынан бастап буржуазиялық-либерал топтар
арасында патша үкіметіне қарсы оппозициялық көзқарас қалыптаса бастады.
Аталған жағдай әсіресе бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде айқын байқалды.
Бұл позициялық көзқарас елде 1905-1907 жылдар аралығында революциялық өрлеу
жылдарында қалыптасып, кейіннен либералдардың үлкен саяси күшке айналуында
маңызды болды.
Мәселен, өз жұмысын 1906 жылы сәуірдің 27-інде бастаған І
Мемлекеттік думаны Николай ІІ патшаның тікелей нұсқауымен елдің ішкі істер
министрі П. А. Столыпин шілденің 9-ында күштеп таратып жіберді. (1;19). Ә.
Бөкейханов Петербургке Дума таратылғаннан соң жеткен еді. Патшаның осы
әділетсіз жарлығымен келіспеген Мемлекеттік думаның либералдық және
социалистік ағымды жақтайтын депутаттарымен бірге Ә. Бөкейханов
Финляндияның Выборг қаласына келіп, онда Выборг манифесті аталған
наразылық үндеуіне қол қояды. Онда патша үкіметінің жарлығына наразылық
ретінде халық жеңіл түрдегі қарсылық жасауға: салық төлемеуге, әскер
қатарына адам бермеуге, т.с.с шақырылды. (18;148).
Егер де 1905-1907 жылдары орталық Ресейде патша үкіметіне қарсы
күштер ұйымдасқан түрде күрес жүргізіп, самодержавиеге байкоттан қарулы
көтеріліске дейіңгі қарсылықтың көптеген түрлерін қолданса, Қазақстандағы
самодержавиеге қарсылық шашыраңқы, ұйымдаспаған түрде болды. Өлкеде басшы
орталықтың болмағандығынан саясат сахнасына жекелеген адамдар шығып,
олардың әрқайсысы жинақтаған тәжірибесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І тарау. ХХ ғасырдың басындағы Ресейдің ұлттық аймақтарындағы қоғамдық
саяси жағдай және жер мәселесі. (Қазақстан мысалында).
1. Ресей империясы және ұлттық аймақтардағы жалпы саяси жағдай. (1905-
1916 жж).
2. Столыпин реформасы кезіндегі Ресей империясы. (Қазақстан мысалында).
ІІ тарау. ХХ ғасырдың бас кезіндегі Семей өңіріндегі жер мәселесі және
Жер комитеттерінің құрылуы мен қызметінің тарихы.
1. Жер мәселесінің көтерілуі. (Қазақстан).
2. 1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейіңгі Уақытша үкімет тұсындағы
жер мәселесінің шешілу жолдары. (1917 жыл ақпан-қазан айлары).
3. 1917 жыл желтоқсан – 1919 жыл желтоқсан айлары аралығындағы
Семей өңіріндегі жер мәселесінің жалпы сипаты және Жер
комитеттерінің құрылымдық жүйесінің өзгеріске ұшырауы мен қызмет
аясы.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуымен
бірге қазақтың тарих ғылымы да коммунистік идеология шырмауынан босап,
ұлттық-өркениеттілік қалыптастыру бағытында ізденіс үстінде дамып келеді.
Бүгінгі таңда ұлттық сана мен ұлттық рухты өсіріп-өркендету үшін тарихшылар
қауымының алдындағы ең өзекті мәселелердің бірі – Отан тарихының қай
кезеңінде болмасын өзекті болған жер мәселесін, өз дәрежесінде объективті
түрде халықтың санасына жеткізу.
ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде елде белең алған ұлт-азаттық
қозғалыстың бір саласын құраған жер қатынастары тарихын зерттеуді жан-
жақты, әрі терең ғылыми тұрғыда жалғастыру міндеті тәуелсіз Қазақстан
тарихшыларының еншісіне тиіп отыр. Ал, сол тарихи кезеңде Ресейдің қазақ
халқын отарлау кезіндегі жер қатынастарының даму барысы, ұлт-азаттық
қозғалыс басшыларының жер мәселесін шешуде ұстанған позициясы мен аталған
мәселенің ұлттық мүдде тұрғысынан шешуде қандай қызмет атқарғандықтарын
анықтау, зерттеу жұмысы әлі де болса кенже қалып келеді.
Сондықтан да ХХ ғасырдың бас кезіндегі Ресейдегі қоғамдық-саяси
өмірдің тарихы, оның ішінде Қазақстан сияқты ұлттық аймақта жер мәселесінің
даму барысы және оның шешілу жолдарына тарихтан лайықты бағасын беру –
бүгінде өзекті мәселелердің біріне саналады.
Біздің зерттеу мәселеміз – Семей өңіріндегі жер мәселесін және оны
шешу жолында қызмет еткен жергілікті органдардың атқарған іс-шараларын
ғылыми зерттеулер мен мұрағат құжаттары арқылы баяндауға талпыныс жасау.
Семей өлкесінде жер мәселелерін шешуде қомақты еңбек жасаған қазақ Жер
комитеттерінің, кейіннен Земство құрамындағы Жер бөлімінің атқарған іс-
шаралары тақырыптың бүгінгі күні де өзекті екендігін көрсетеді.
ХХ ғасырдың басында ұлттық интеллигенцияның қалыптасуы, ұлт-азаттық
қозғалыстың өрбуі, саяси өмірдің жандануы елде үлкен өзгерістерге алып
келді. Осы тұста жоғары билік жүйесіне басшылыққа келген Уақытша өкімет
басшылары аймақтық, облыстық жерлерде түрлі деңгейдегі комитеттер мен
мекемелер құруға нұсқау, жарлықтар (1917 ж. көктем) беруін, сол жарлықтарға
байланысты Уақытша үкіметтің түрлі деңгейде қалыптастыра бастаған түрлі
мекемелерімен қатар Семей өлкесінде Жер комитетінің (1917 ж. 21 сәуір)
құрылуын және кейіннен өлкеде билік басына келген Уақытша Сібір үкіметінің
(1918 ж. 25 шілде) жарлығымен аталған органның Земство құрамында Жер бөлімі
болып қайта құрылғанын баянды ету.
Жер мекемелерінің атқарған іс-шараларын ғылыми тұрғыда көрсету, жер
мәселелерін шешуде өз алдына қойған мақсат-міндеттерін қаншалықты орындай
алғанын әртүрлі мәліметтер негізінде межелеу, сонымен қатар мекеме құрамына
енген қазақ зиялыларының жер мәселесін шешуде ұстанған саяси позицияларын
анықтай отырып, өлкеде мәселенің шешілу жолында қосқан үлестерін көрсету.
Жер мекемелері құрылуымен бірге қандай саяси ұйымдармен біріге отырып
қызметтер атқарды және жер мәселесін шешуді мақсат еткені тақырыптың
өзектілігін айқындайды.
Мәселенің зерттелу деңгейі. ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде Ресей
жерінде белең алған қарбалас кезеңде Семей өлкесіндегі аграрлық
мәселелердің шиеленісуін, даму барысын қазіргі тың тарих тұрғысынан арнайы
зерттеуді алдына мақсат етіп қойған еңбектер мен әдебиеттер жарық көрген
жоқ. Кеңестік Қазақстан тарихнамасында белгілі саяси-идеологиялық
себептерге байланысты жер мәселесі бір жақты бағаланды немесе жабық тақырып
болғаны белгілі. Соған байланысты бүгінде Ресейдің Қазақстанды және басқа
шет ұлт аймақтарын отарлауда ұстанған жер саясатының әдістерін арнайы
талдауды көздеген зерттеу еңбектері жоқ. 35.
Алайда аталған мәселе төңірегінде сол кездің өзінде қалам тартқан
Алаш қозғалысы қайраткерлерінің баспа беті мен мерзімді баспасөз беттерінде
жарық көрген еңбектерінің мәселені толық ашып көрсетуде жан-жақтылық пен
дерекнамалық сипат алуы тарихи заңдылық. Жер мәселесіне қатысты тарихи
шындық тұрғысындағы тұжырымды ойлар А. Байтұрсыновтың Қазақ пайдасындағы
жерді алу турасындағы низамдар, бұйрықтар 2 және 5 мың десятина жер
19 деген мақалаларында айтылып, жазылған болатын. Қазақтың ұлттық
мүддесін еш ескермей жерін тартып алу мақсатындағы жарлықтар мен
бұйрықтардың мәтініндегі әрбір бөлімнің отарлық саясатын халыққа қарапайым
тілмен жеткізуді көздеген алғашқы мақаласы Айқап журналының 1911 жылғы 11
санында жарық көрсе, келесі мақаласы Қазақ газетінің 1913 жылғы 29
санында басылып шықты.
Сондай-ақ ғасыр басында ұлт-азаттық қозғалыстың хабаршысы болған
мерзімді басылымдар Қазақ, Айқап, Сарыарқа беттерінде патшалық
Ресейдің аграрлық саясаты және қоныс аудару қозғалысына қарсы тұрған бір
топ зиялылардың, атап айтсақ, Ә. Бөкейханов, М. Дулатов, Р. Мәрсеков, М.
Тынышпаев, Ж. Сейдалин, Н. Айтмұхаметовтардың жер мәселесіне арналған
көптеген мақалаларының да маңызы зор екендігін айта кеткен жөн. Әсіресе, Ә.
Бөкейхановтың Столыпин дәуіріндегі Қазақстан, Мемлекеттік дума және жер
мәселесі, отырықшылыққа айналу, Жер комитеттерін құру және оның іс-
әрекеттері тұрғысындағы мақалалары біздің тақырыбымыздың мазмұнын ашуда
орны ерекше.
Еліміздің тәуелсіздік алып, тарихи сананы қалыптастырудың жаңа
сипатқа ие болуына байланысты төл тарихымыздың бағыт-бағдарын, кеңістігін
анықтап берген М.И. Қозыбаевтың, С. Асфендияровтың, Ж.К. Қасымбаевтың
еңбектеріндегі жер мәселесіне қатысты ой-тұжырымдары зерттеу жұмысымызда
орын алып отырғаны тарихи заңдылық деп ұғамыз.
А. Я. Аврехтің П. А. Столыпин и судьбы реформ в Россий 1 деген
еңбегінде 1906-1911 жылдар аралығында билік басында болған П.А. Столыпиннің
реформаларының ғасыр басындағы империя көлеміндегі саяси жағдайға тигізген
ықпалын кеңінен талқылап, реформа мәнін ашып көрсетуде тарихнамадағы орны
ерекше екенін атаған жөн. Аталған еңбектің ІІІ бөлімінде Столыпиннің
аграрлық реформасының Думада талқылануы, және реформаны іске асырудағы
қарама-қайшылықтар, реформа қорытындысының пайдасы мен кері жақтары
сараланып, тарихи объективтілік тұрғысынан қарастырылған.
ХХ ғасырдың басындағы Ресей империясындағы қоғамдық-саяси өмір мен
аграрлық қатынастардың шиеленісуіне қысқаша түрде нақты сипаттама берген
еңбектер қатарына В.Н. Гинев Аграрный вопрос и мелкобуржуазные партий в
Россий в начале ХХ века 9 және Л.И. Емелях Крестьяне и церковь накануне
Октября 12 зерттеу жұмыстарын жатқызуға болады. Аталған еңбектерде
әсіресе ғасыр басында империя көлемінде шиеленіскен сипат алған аграрлық
мәселенің шешілу жолдарын жеке-жеке талдай отырып, аталған аграрлық
дағдарыстан шығудың әр түрлі жолдарын, версияларын ұсынып, елде белең алған
барлық дағдарыстың қайнар көзі самодержавиелік билік екендігін баса айтқан.
Е.Е. Сайлаубай Алашорда және оның Шығыс бөлімі 5 атты
кандидаттық диссертациясында Семей өңірінде Жер комитеттерінің құрылу
тарихына және оның алғашқы құрамына кімдер кіргенін архив құжаттары
негізінде нақтылай жазып кеткен. Зерттеуде автор сонымен қатар жер
мәселесінің бір жақты шешілуіне қашанда болмасын әсер ететін қоғамдық-саяси
жағдайға (Семей өңіріндегі) кеңінен тоқталған.
Алаш қозғалысын кеңінен зерттеген М. Қойгелдиев Алаш қозғалысы
35 атты еңбегінде жер мәселесіне қатысты маңызды ғылыми ой-тұжырымдар
жасаған. Автор өзінің зерттеу жұмысында патшалық биліктің қазақ жерлерін
отарлауын кезеңдерге бөле отырып, аграрлық қатынастардағы қоныстандыру
процесі мен отырықшылыққа көшу мәселесін кеңінен талқылап, осы негіздегі
отарлау саясатының мәнін ашуға көп көңіл бөлген.
Уақытша үкімет тұсында Қазақ өлкесінде құрылған Жер комитеттеріне,
оның қызметі мен мақсат-міндеттеріне қысқаша түрде нақты тоқталған бірден-
бір еңбек Қ.А. Жиренчиннің Политическое развитие Казахстана в ХІХ – начале
ХХ веков 13 атты еңбегі болды. Автор өз кезегінде Қазақстандағы құрылған
Жер комитеттерінің құрылу ерекшеліктеріне (кейіннен оның атқарған іс-
шараларына айтарлықтай әсер еткен) тоқталған.
Жер мәселесін, переселен мәселесін Т. Шонанұлының Жер тағдыры – ел
тағдыры 37 атты еңбегіндей бастан-аяқ, яғни ХVІІІ ғасырдан 1917 жылға
шейін нақты статистикалық мәліметтер негізінде тұтас зерттеп, сапалы ғылыми
тұжырымдар жасаған автор болған жоқ. Еңбек 1923 жылы (автор Алашқа
қосылғаны үшін істі болып жүргенде), әрі жер мәселесін Кеңес үкіметі де
шеше алмай жатқан ауыр күйзеліс, ашаршылық кезінде жазылса да, автор
әділеттіліктің ала жібін аттамаған. Монографияда ешқандай саясаттың табы
байқалмайды, зерттеуші жерге қатысты мәліметтер негізінде таза ғылыми
қорытынды жасайды. Т. Шонанұлы өз заманында Қазақ жерінің тарихы – колония
тарихы. Колония тарихы – бірте-бірте қазақ жерін сырттан келіп иемденудің
тарихы, талаудың тарихы, деп әуел бастан ашық айта білген тарихшы.
П.Г. Галузоның Аграрные отношения на Юге Казахстана в 1867-1914 гг
10 деген зерттеу еңбегінде Қазақстанның оңтүстігіндегі аграрлық
қатынастар нақты статистикалық материалдар негізінде үлкен хронологиялық
кеңістікті қамти отырып жазылған. Қоныс аударушылардың жер өңдеу ісін
толықтай зерттей отырып автор, қоныстандыру процесі қазақтардың жер өңдеу
ісі мен табиғи отырықшылыққа көшуіне кедергі-зиян келтірді деген ой-тұжырым
жасайды.
П.Г. Галузо переселен-шаруалардың Қазақстанға келгенге дейіңгі
мүліктік жағдайын, қоныстанғаннан кейіңгі шаруашылық түрлерін, жер өңдеу
ісін тиянақты түрде зерттегеннен кейін, өзінің мынадай батыл тұжырымдарын
жасайды: Қоныстанушылар – деп жазады ол, - жер өңдеу техникасы бойынша
жергілікті қазақтарға жете алған жоқ, тіптен ауыл шаруашылығындағы
капитализм орыс поселкелеріне қарағанда қазақ ауылдарында жоғары деңгейде
дамыған. Автор өз пікірінің көптеген зерттеуші-ғалымдар тарапынан
қарсылыққа тап болатынын білсе де, өз позициясынан қайтпаған.
Американдық зерттеуші Дж. Демко Орыстардың Қазақстанды отарлауы
(1896-1916) 11 деген монографиясында нақты статистикалық мәліметтер
арқылы отаршыл саясат әсерінен Қазақ даласының географиялық өзгерістерге
ұшырауын, экономикалық және демографиялық даму көрсеткіштерінің ауытқуын,
сонымен қатар революцияға дейіңгі кезеңде орыстардың Қазақстанға қоныс
аудару моделі мен тарихын, отарлау нәтижесінде мұнда орын алған
өзгерістерді, оның ішінде бұл құбылыстың жергілікті халықтың мәдениеті мен
шаруашылығына, дала ландшафтына тигізген сан алуан ықпалын зерттеген.
М. Құл-Мұхамед Алаш қайраткерлерінің саяси-құқықтық көзқарастары
эволюциясы 18 атты еңбегінде патша үкіметінің қоныстандыру саясатының
отарлық мәнін саяси аспектіде қарастырса, өзінің келесі Колониальный режим
в Казахстане (1868-1917) 17 атты зерттеу еңбегінде қазақ жерлерін тартып
алудың құқықтық негізіне аса көп көңіл бөлген.
Кеңес билігі, Уақытша Сібір үкіметі, Бүкілресейлік Уақытша үкімет
(Колчак диктатурасы) кезіндегі отарлау саясатының қоныстандыру тұрғысына
қарсы тұрған қазақ зиялыларының айқын позициялары Н. Шаяхметовтың Ел –
бүгіншіл, менікі – ертеңгі үшін 36 атты зерттеу еңбегінде архив
құжаттары арқылы кеңінен баяндалады.
Аграрлық мәселе төңірегіндегі еңбектердің тарихнамасының басты
ерекшелігі, аталған мәселеге әрбір автордың көзқарастары, қарастырған
позициялары мен аспектілері әртүрлі болып келеді, сондықтан да қарастырған
әрбір еңбекке жеке-жеке тоқталуға тура келді. Қазіргі кезде Алаш қозғалысы
тарихының бір бөлігін құрайтын жер мәселесіне арналған зерттеулер жазылып
жатыр. Сондай-ақ Қазақстанның Ақпан, Қазан төңкерістері және Азамат соғысы
жылдарындағы Жер мәселелері бойынша жалпылама қысқаша зерттеулер пайда
болды. Осындай еңбектер негізінде Жер мәселесінің Қазақстан бойынша
біртұтас нақты тарихы терең жазылады деп сенеміз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. ХХ ғасырдың алғашқы
ширегінде Ресей империясында белең алған аграрлық дағдарыс негізінде
Қазақстандағы Семей өлкесінде туындаған Жер мәселелерінің өрбу барысын және
аталған мәселені шешуде Жер комитеттерінің атқарған іс-шараларын тарихи
талдау тұрғысынан жан-жақты талқылай отырып, түпкі мәнін ашу.
Семей өңірінде Ресей империясының отарлық саясатының негізінде
туындаған аграрлық мәселелер мен Уақытша үкімет тұсынан Кеңес билігіне
дейіңгі аралықтағы Жер ісі органдарының атқарған қызметтерін кең көлемде
зерттеу міндеттері төмендегідей:
– Ғасыр басында Ресей империясында орын алған қоғамдық-саяси
дағдарыс себептеріне тоқталу;
– Патшалық Ресейдің, соның ішінде Столыпиннің аграрлық саясатының
мәнін ашу;
– Семей өңірінде жер мәселесінің көтерілуін тарихи объективтілік
тұрғысынан қарастырып, мәселенің алға қойылу деңгейін анықтап, баға беру;
– Уақытша үкімет тұсында құрылған Жер комитеттерінің Семей өңірінде
атқарған іс-шараларын талқылай отырып, оның қызметіне тарихи талдау жасау;
– Қазақстанда өрбіген жер мәселесіне қатысты қазақ зиялыларының
ұстанған ұстаным-бағыттары, пікірлері мен мәселенің сәтті шешілу жолында
атқарған қызметтеріне баға беру.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі. 1905 жылдың алғашқы айларынан
бастап, 1919 жылдың желтоқсан айына дейіңгі мерзімді қамтиды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Жер мәселесіне қатысты
нақты деректерге сүйене отырып, тарихи білімді жинақтау арқылы историзм,
объективтілік принциптерін негізге алдық. Зерттеу жұмысында салыстыру,
талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының деректік негіздері. Негізгі деректер – Шығыс
Қазақстан облыстық қазіргі заман тарихы құжатнама орталығының 37, 48, 72,
73-қорларындағы және Қазақстан Республикасының орталық мемлекеттік
мұрағатының 644, 1398 қорларындағы материалдар. Олардың кейбіреуі бірінші
рет ғылыми айналымға енеді. Ғылыми зерттеулердегі мәліметтер мен баспасөз
деректері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақстан Республикасында бүгінде
қалыптасу процесін өткеріп отырған демократиялық жаңғырулар барысында ел
тарихының ақтаңдақтарына айналып келген көптеген күрделі де тартысты
тарихи мәселелерге жаңа сыңдарлы зерттеулер жүргізу, оны ұлттық мақсат пен
мүддені және жалпы адамзаттық идеясына үйлестіре отырып, іске асыру аталған
тақырыпты зерттеудің ерекшелігі болып табылады. Зерттеудің ғылыми
жаңалығына тың архивтік деректердің ғылыми айналымға еңгізілуін жатқызамыз.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеудің өзекті мәселесі
бойынша пайдаланылған мұрағат және құжаттық деректер негізінде кейбір
теориялық тұжырымдар мен толықтыруларын, ұлттық жаңғыртуға бастаған, ұлттық
егемендік дәрежесін көтерген Алаш қозғалысы мен оның қайраткерлеріне
арналған мәселелер бойынша жұмыстың нәтижесін мектеп мұғалімдері мен
оқушылары, жоғарғы оқу орнының студенттері пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. ХХ ғасырдың басындағы Ресейдің ұлттық аймақтарындағы
қоғамдық-саяси жағдай және жер мәселесі. (Қазақстан мысалында)
1.1 бөлім. Ресей империясы және ұлттық аймақтардағы жалпы
саяси жағдай. (1905-1916 жж).
ХХ ғасырдың басында Ресей империясына дәстүрлі қоғамдық-
патриархалдық қатынастар элементі, капитализмнің ең жаңа формалары,
патшаның жартылайазиялық типтегі деспоттық билігі, дамып келе жатқан социал-
демократтық қозғалыстар, сауатсыздық, помещиктердің қыспағындағы шаруалар
және рухани мәдениеттің гүлденуінің ең биік шыңы – сияқты белгілер тән
болды. Империялық мемлекет дәстүрлік негізді бұзбай үлкен күшпен
прогресстік бағытта варварлық қойнаудан шыға берді. (8;112).
Ресей империясында барлық билікті қолына шоғырландырған абсолюттік
монархия өкілі император әр уақытта көп ұлтты мемлекеттің империялық
тұтастығын сақтай отырып, Ресейдің халықаралық беделін көтеруге тырысып
бақты. ХХ ғасырдың басында елдің саяси-қоғамдық жағдайында көптеген
өзгерістер белең алды. Елде өздерінің құқықтарын есепке алуды талап етіп,
самодержавиелік билікпен күрес процесі негізінде азаматтық қоғамдар пайда
бола бастады. Азаматтық қоғамдардың және капиталистік қатынастар негізінде
пайда бола бастаған жұмысшы таптарының қозғалысы елде шексіз билікке қарсы
топтасатын саяси күштің пайда болғандығын көрсетті. Ғасыр басында Ресейдің
саяси аренасында көптеген қарама-қайшылықтар көрініс берді. (29;91). Елде
осы барыста күшейген таптық күрес Ресейді шешуші қадамдар жасауға
итермеледі. Бірақ, бұл жерде биліктегілер шешуші қадамдар жасауға дайын
болмады. Бір сөзбен айтқанда, төмендегілер ескіше өмір сүргісі келмеді,
ал жоғарыдағылар елді ескіше басқарып тұра алмады. Әлеуметтік таптар
арасындағы ең күрделі қарама-қайшылық шаруалар мен помещиктер арасында
болды.Аталған қарама-қайшылықты жою үшін шаруаларды экономикалық
мүмкіндіктен тыс мәжбүрлеуді жою керек болды. Ал, капиталистер мен жұмысшы
табы арасындағы қарама-қайшылық жұмысшы күштерінің талап-тілектерінен: 8
сағаттық жұмыс күні, ереуілге шығу құқығы, әйел еңбегін қорғау және балалар
еңбегіне тиым салу сияқты құралды. (28;369).
Әсіресе, билік пен қалыптасушы азаматтық қоғамдар арасында қарама-
қайшылық өткір сипат алды. Өйткені, Ресей империясы капиталистік
державалардың ішінде не парламенті, не заңды түрдегі саяси партиялары, не
азаматтарының толық бостандығы жоқ мемлекет болды. Осы аталған қарама-
қайшылықты шешу көп жағынан басқа қарама-қайшылықтарды шешуге тәуелді
болды.
Ең соңында патша үкіметі мен Ресей империясы халықтары арасындағы
қарама-қайшылық өте шиеленісті түрде болды. Көптеген жекелеген халықтардың
ұлттық сана-сезімдерінің өсуі мәдени-ұлттық автономиядан бастап, жеке
мемлекет ретінде бөліну талап-тілегіне ұласты. (28;352).
Жалпы 1900 жылдың басында Ресейде революциялық қозғалыс тактикасы,
стратегиясы, көзқарастары әр түрлі және бір-бірімен байланыстары жоқ
көптеген социал-демократ ұйымдары, комитеттер, топтар болды. Жұмысшылар
қозғалысының өсуі, саяси дағдарыстың пісіп жетілуі социал-демократтардың өз
партияларын құруға алғышарт жасап берді. Ресейдегі социал-демократиялық
партиясы Европадағы пролетариат диктатурасын негізге алған жалғыз партия
болды. (8;124). Партия бағдарламасында халықтық билік, тұлға құқығы, саяси
бостандық, ана тілінде білім алу, таптарды жою сияқты талап-тілектер болды.
Ал, аграрлық мәселеде социал-демократтар помещиктік жер иеленуді жоюды
қаламады, өйткені олар шаруаларды реакциялық күш деп таныды. Революциялық
қозғалыс толқынында 1902 жылы социалист-революционерлер (эсерлер) партиясы
құрылды. (29;119). Эсерлер өздерінің әлеуметтік базасы ретінде еңбекші
халықты, пролетариатты, еңбекші шаруаларды, еңбекші интеллигенцияны және
жастарды санады. Эсерлер жерді социализациялау идеясын көтерді, яғни
барлық жерді шаруа қоғамдарына беріп, және жерді өңдейтіндерге еңбектік
нормада бөлу. Олар ұлттық қатынаста федеративтік бағытты ұстап, ұлттардың
өз биліктеріне құқық беруді ұйғарды.
Және де патша үкіметі оппозициялық күш ретінде қарастырған
либералдық қозғалыстар негізіндегі жергілікті өзін-өзі басқару – Земство
мен қалалық думалар қалыптасқан болатын.
Елдегі шексіз билік, жұмысшылардың жағдайы, әрбір ұлттардың сана-
сезімінің өсуі, шаруалардың жер мәселелерінің шешімі табылмауы сияқты
шиеленістер мен қарама-қайшылықтарды жалпы елдің рухани және мәдени өрлеуі,
интеллигенция өкілдерінің белсенді әрекеттері шиеленіскен жағдайды одан әрі
күрделендірді.
ХХ ғасырдың басында Ресей империясының тұрғындарының саны 163
миллион адамды құрады. Тұрғындардың 72 % - ы европалық бөлікте, 10 % - ы
батыс губерниялар мен Финляндияда, 7 % - ы Кавказда, 6 % - ы Орталық
Азияда, 5 % - ы Сібірде орналасты. (4;84). Империя тұрғындарының 14 % - ы
ғана қалаларда тұрды. Ел тұрғындарының 96896648 - ін шаруалар, 13386392 -
ін мещандар құрады.
Сонымен қатар Ресей империясында ұлттық мәселе шешімін таппаған
өткір сипатта болды. Тұрғындардың 90 миллионы православие дінін ұстаса, 20
миллион адам ислам дінін ұстанды. Ел тұрғындары 146 түрлі тілде сөйледі.
Елдің тұрғындарының 65,5 % - ы немесе 81 миллион адам славян (орыстар,
белорусстар, украиндықтар) өкілдері болды. Олардың 55,5 миллионы орыс тілін
ана тілі есебінде қабылдады. Екінші орында 40,6 % - ды құраған Орталық
Азия, Волга бойы, Қазақстан, Қырымды қоныстанған тұрғындар болды. (28;337).
Ол кезде орыс ұлтының көбі өзінің ұлттық территориясында өте
ұйымдасқан түрде орналасқан болатын. Өйткені, ХХ ғасырдың басында
Түркістанда орыстар тек 2 % - ды құраса, Балтық жағалауында – 5,5 %,
Закавказьеде – 4 %, Финляндияда – 0,2 % - ды ғана құрады.
Ол кездегі орыс ұлтшылдары Ресей тек орыстарға деген бағыт
ұстанды. Олар күш қолдану арқылы орыстандыру, саяси және діни орыстандыру
негізіне үміт артты. Мәселен, Финляндияға тіпті Александр І тұсында
автономия құқығы берілген болатын. Финляндияда Земстволық басқару
еңгізіліп, елдегі іс-қағаздары фин тілінде жүргізіліп, елдің өз әскері
болатын. Бірақ, 1900 жылдан бастап патша үкіметі аталған артықшылықтарды
алып тастады. Сонымен қатар, поляктардың мәдениеті, қоғамдық әрекеттері,
тілі барлығы – қуғын-сүргінге ұшырап отырды.
ХХ ғасырдың басында Ресейде қауымдық жер иелену сақталды. Қауымдық
жер иелену помещиктердің мүдделеріне сай келді. (7;36). Көптеген шаруа
аулалары 8 десятинадан артық жер иелене алмады, сондықтан кейбір шаруаларға
жерді помещиктен жалға алуларына тура келді. Жалға алған жердің ақшасын
төлеуге мүмкіндігі жоқ шаруа өзінің еңбегі арқылы өтеді.
ХХ ғасырдың басында Ресейде помещиктік шаруашылықтың таза прустық
типі өте аз мөлшерде болды. Өйткені шаруашылықтың прустық типін 500
десятинадан артық жерлерде, яғни өте ірі латифундияларда қолдану мүмкін
емес еді. Елде әсіресе жартылайфеодалдық шаруашылықтар – кулактық
шаруашылықтар маңызды орында болды. (16;34). Кулактық шаруашылықта
прустық жолмен американдық жол аралас түрде көрініс тапты. Орташа
есеппен бір кулактық аулаға 40-50 десятина жерден келді, кейде 1000
десятинаға дейін баратын алып шаруашылықтар да кездесіп отырды. Елдегі
әрбір бесінші шаруашылық кулактық негізде болғанмен де, губерния бойынша
әртүрлі болды. Мәселен, Воронеж губерниясында 3 % - ды құраса, Алтай мен
Солтүстік Кавказда 30 % - ды құрады. Кулактар елдегі барлық көпестік
жерлердің 67 % - ын, жалға берілетін жердің 40 % - ын, жұмысқа
пайдаланылатын малдың 60 % - ын, жетілген еңбек құралдардың 80-90 % - ын,
иемденді. Елдегі нан өнімінің жартысынан астамын кулақтық шаруашылықтар
берді. Кулақтар қауымның жойылуына мүдделі болды, өйткені олар тек қана
помещиктік емес, сонымен қатар шаруа жерлерін сатып алуға ұмтылды. Аграрлық
капитализмнің дамуының американдық жолы помещиктік жер иелену жоқ
аудандарға тән болды , атап айтсақ Оңтүстік Украина, Волга жағалауы, Сібір,
Солтүстік Кавказ. (8;107).
Көп жағдайда, шаруалар жоғарыда айтып кеткендей жағдайға қарамастан
өздеріне қарсы тап ретінде кулактарды емес, керісінше помещиктерді таңдап
алды. Мәселен, статистикалық мәліметтерге сүйенетін болсақ, 1900-1914
жылдар аралығында болған 670 ереуілдің 66 % - ы помещиктерге қарсы
бағытталса, тек 3 % - ы ғана кулактарға қарсы бағытталды.
Аграрлық капитализмнің дамуындағы прустық жолмен американдық жол
екеуі де жері жоқ шаруалардың жағдайын жақсарта алмады, керісінше кедейлер
мен орташалардың жаппай алшақтануына алып келді. Осы жерде сөзіміз дәлелді
болу үшін келесідей мәлімет бере кетсек, 1905 жылы жерсіз шаруалар 2200000
ауланы құрап, барлық шаруалардың 14 % - ын құрады, ал 5 десятинаға дейін
жері бар шаруалар 2900000 ауланы құрап, барлық шаруалардың 19,7 % - ын
құрады. 5-10 десятина аралығында жер иемденген кедей шаруалардың 5100000
ауласы болып, елдегі барлық шаруалардың 34,7 % - ын құрады. 50 десятинадан
артық жер иемденген кулактардың 200000 ғана ауласы болып, барлық
шаруалардың тек 1,4 % - ын ғана құрады. (25;12).
Жоғарыдағы мәліметтерден көріп отырғанымыздай шаруалардың осындай
жағдайы ХХ ғасырдың басында шаруалардың жер үшін күрестерін күшейтті. Күшті
шаруа қозғалыстары Полтава және Харьков губерниялары мен Кавказда көрініс
берді. Шаруаларды көп жағдайда жаңадан қалыптасып келе жатқан жұмысшы табы
қолдады, сонымен қатар шаруаларға революциялық саяси партиялардың ықпалы да
өскен болатын.
Төніп келе жатқан революциялық жағдайдың алдын алып, аграрлық
мәселені шешу үшін реформаның қажет екендігін 1905-1906 жылдар аралығында
Министрлер Кеңесінің төраға қызметін атқарған С. Ю. Витте бірден түсінді.
Оның есімімен ХХ ғасырдың басындағы Ресейдегі әлеуметтік-экономикалық және
саяси өмірдегі маңызды өзгерістер тығыз байланысты.
Витте өз позициясында шектелген конституциялық монархияны қалап,
бөлінбейтін және біртұтас Ресей бағытын ұстанды. (1;23). Өзінің саяси
көзқарастарында Витте Дағдарыс пен революциялық жағдай, үкіметтің дер
кезінде пісіп жетілген халықтардың талап-тілектерін орындамағандығынан деп
білдіреді. Ол жерсіз қалған шаруаларды помещиктік жер иеленуді жою емес,
керісінше қауымды жою құтқарады деп түсінді. Витте тіпті 1893 жылы жерсіз
шаруаларды Қиыр Шығыс пен Сібірге қоныс аударту туралы мәселені көтерген
болатын. Ал, 1895 жылы құрылған шаруалардың Жер Банкісі помещиктік жерлерді
сатып алып, оларды шаруаларға алып сата бастаған болатын. 1902 жылы
Виттенің басшылығымен Шаруалар комиссиясы құрылады. Ол өз кезегінде жерді
шаруаларға меншіктеп беруді және оларға азаматтық құқық беруді талап етті.
Алайда көптеген реформалардың тағдыры самодержавиелік жағдайда реформаның
іске асуының мүмкін еместігін көрсетті.
Тарих дамуының өзі көрсеткендей дағдарыстан шығудың реформалық жолы
еш жемісін бермеген соң революциялық жолға кезек келгендей болды. (28;347).
1905 жылы 9 қаңтарда Петербургте революция басталып кетті. Революция
барысында елдің саяси сахнасында үш лагерь қалыптасты. Бірінші лагерьге
самодержавиені жақтаушылар жатты. Олар ешқандай өзгерісті қаламайтын
реакциялық помещиктер, мемлекеттік органдардың жоғары шенділері, полиция
қызметкерлері, патша үкіметімен тығыз байланысты буржуазияның бір бөлігі
еді. Екінші лагерь либералдық буржуазия мен либералдық интеллигенция,
алдыңғы қатарлы дворян өкілдері, қаланың ұсақ буржуазиясы мен шаруалардың
бір бөлігінен құралды. Олар конституциялық-парламенттік монархияны жақтап,
билікті халық сайлаған парламентке беруді ұйғарды. Үшінші лагерьді
революциялық-демократиялық негіздегі пролетариат, шаруалардың бір бөлігі,
ұсақ буржуазияның кедей бөліктері құрады. Оларға социал-демократтар,
эсерлер, анархистер және басқа да саяси күштер бірікті. Олар жалпы
самодержавиелік билікті құлатуға мүдделі болды,
Демонстрациялар, биліктегілермен қақтығыстар барлық елді түгелдей
шарпыды. Ресейдің европалық бөлігінде 85 уезді шаруа толқулары шарпыды.
Шаруалар қозғалысын революциялық шаруа комитеттері басқарды. Олар қазыналық
және помещиктік жер иеліктерін басып алып жатты. Алғашында шаруа ереуілдері
стихиялы сипатта болса, кейіннен 1905 жылы жазда құрылған Бүкілресейлік
шаруалар одағы – шаруалардың алғашқы саяси ұйымы негізінде ұйымдасқан сипат
алды. (8;114). Аталған ұйым, ұйым басшылығында болған либералдық
интеллигенция ықпалында болды. Ол аталған ұйым талап-тілектерінен көрініс
берді: жерге жеке меншікті жою (жерді национализациялау), мемлекет,
монастырь еншілігіндегі жерлерді конфискелеу, помещиктік жерлердің бір
бөлігін төлемсіз алу, қалған бөлігін сатып алу, Құрылтай жиналысын шақыру.
Мұның барлығы шаруалардың таптық және саяси сана-сезімдерінің өскендігін
көрсетіп, жеке саяси күш немесе тап ретінде өз талап-тілектерін қоя
білетіндігін көрсетті.
1905 жылы 6 тамызда патша үкіметі революция барысында Мемлекеттік
дума құру туралы манифест жариялайды. Дума қаржы, штат және бірқатар заң
мәселелерін талқылап, шешуге тиіс болды. Дума жобасы А. Г. Булыгиннің
басшылығымен жасалғандықтан, тарихқа булыгиндік деген атпен енді. Ресей
тұрғындарының көп бөлігі Думаға сайлау құқығынан айрылды. Олардың қатарында
әйелдер, әскери қызметтегілер, жұмысшылар, оқушылар, тұрағы жоқ
бұратаналар болды. Осындай сайлау жүйесі негізінде 1,5 миллион адам
тұрғыны бар Петербургтен 7 мың сайлаушы ғана дауыс берді. Революциялық және
либералдық қозғалыстың жақтаушыларының көп бөлігі булыгин Думасына қарсы
шықты. 1905 жылдың күз-қыс айларында барлық қоғам дерліктей түгел
қозғалысқа қатысты. Осы барыста революциялық және либералдық қозғалыстардың
әр түрлі ағымдары бірігіп жатты. (8;135). Олардың барлық талап-тілектері
самодержавиелік билікке қарсы бағытталды. 1905 жылдың қыркүйек айынан
бастап революциялық күрес орталығы Москваға ауысып, қалада жалпы қалалық
саяси ереуілдер бел алды. Ереуілге типография, транспорт жұмысшылары
белсенді түрде қатысты. Бүкілресейлік кәсіподақ жиналысын шақыруды ұйғарған
ереуілшілерге Орталық Ресей, Волга жағалауы, Орал, Сібір, Украина, Балтық
жағалауы, Белоруссия, Грузия мекемелері тартылды. Москвадағы саяси
ереуілдер қазан айынан бастап бүкілресейлік сипат ала бастады. Революциялық
оқиғалар баяу түрде болса да, шаруалардың саяси көзқарастарын өзгерте
бастады. Бірақ та әртүрлі саяси партиялардың шаруалар қозғалысын ортақ
революциялық күреске ұштастыруға ұмтылыстары әруақытта да нәтижесіз қалып
отырды.
1905 жылдың күзі мен қысында шаруа қозғалыстарының ұйымдық жаңа түрі
– революциялық шаруа комитеттері пайда болды. (28;348). Олар жер мәселесін
күш қолдану әдістерімен шешуге тырысқан болатын. 1905 жылы 31 қазанда
Москва губерниясының Волоколамск уезінің Марково селосында шаруалар
міндетті төлемдерін төлеуден бас тартып, бүкіл халықтық дума билігі
негізінде мекеме құруды талап етіп, сословиелік теңсіздікке қарсы шықты.
Нәтижесінде Марково шаруалар республикасы құрылып, бір жыл өмір сүрді.
Шаруалар қозғалысы бүкіл революция барысында өз жемістерін беріп
отырды. Мәселен, 1905 жылдың күзіндегі шаруалар ереуілдерінің тегеурінімен
патша үкіметі 3 қарашада 1906 жылдың 1 қаңтарынан бастап шаруалардан
алынатын төлемдерді азайту және 1907 жылдың 1 қаңтарынан шаруа төлемдерін
толықтай жою жөніндегі манифестке қол қойды.
1905 жылы 12 қазанда Ресейдің тұңғыш заң жүзіндегі саяси партиясы –
конституциялық-демократиялық партиясының (кадеттер) құрылтай съезі өз
жұмысын бастады. (13;118). Партияның Орталық Комитетінің құрамына 11 ірі
помещик және интеллигенцияның 44 өкілі кірді. Партияның саяси нысаны
жалпылай сайлау құқығы негізіндегі конституциялық құрылыс болды.
Елдегі революция тегеурінімен империя көлемінде ұлттық аймақтарда
ұлт-азаттық қозғалыстар белең алды. Волга жағалауының ұлттық аудандары мен
Украинада жұмысшы толқулары басталып кетті. Қазақстан мен Түркістанның
теміржолшылары, қазақтар, өзбектер, тәжіктер, түркімендердің кедей
жұмысшылары митингіге тартылды. Финдер республика жариялау мәселесін
қозғады. Латыштар мен эстондар империямен федеративтік байланыс негізіндегі
автономиялық республика мәселесін көтерді. Поляктар Ресей империясымен тек
жоғары биліктің байланысын қалады. Украин ұлттық зиялы қауымы ұлттық-мәдени
автономияны талап етті.
Сонымен бірге ұлт мәселесі әртүрлі саяси партиялардың
бағдарламаларында маңызды орында болды. Большевиктер ұлттардың өзін-өзі
басқаруынан жеке бөлінуіне дейіңгі құқықтарын қорғады. (12;228). Эсерлер
партиясы мемлекеттің федеративтік құрылысын жақтап, барлық қоғамдық және
мемлекеттік мекемелерде жергілікті тілдерді еңгізуді ұсынды. Ал, кадеттер
Ұлы Ресей бағытын ұстанып, барлық азаматтардың ұлттарына қарамастан тең
құқықтығын жақтап, жергілікті өзін-өзі басқару органдар жүйесін дамытуды
көздеді.
1905 жылы қыркүйекте Москвада земстволық және қалалық Басқармалардың
кезекті съезі өтіп, онда Польша, Балтық жағалауы, Украина, Арменияға кең
құқықты автономия статусын беру туралы мәселе көтерілді. Бірақ та
федеративтік құрылыс мәселесінде келесідей пікірлер айтылды: Егерде әрбір
федеративтік облыстар құрылатын болса, орталық билік иелігіне не қалады
және де федеративтік қатынастар қай ұлтқа байланысты айтылғанында ескеру
қажет .
1905 жылдың қараша-желтоқсан айларында революциялық қозғалыс өзінің
шырқау шегіне жетті. 1905 жылы желтоқсанда елде мүшелерінң 77 % - ын
жұмысшылар құраған 48 кеңес болды. Әрбір кеңестің өзінде қарулы отрядтары
болды. 21 қарашада жұмысшы депутаттардың Москвалық Кеңесі құрылды.
(28;337).
1906 жылы 8 шілде де бірінші думаның таратылып жіберілуін
революциялық партиялар белсенді әрекеттерге көшуге белгі ретінде қабылдады.
Меньшевиктер қарулы көтерілісті қаламаса да, әскер мен флотты халыққа
бірігуге шақырды, ал большевиктер күзде басталатын бүкілхалықтық
көтеріліске дайындықты күшейтуді қолға алды. 1906 жылы 14 шілде де
Гельсингфорста революциялық партиялардың отырысы болды. Олар өз кезегінде
шаруаларды помещиктік жерлерді басып алуға және Құрылтай жиналысын шақыруға
күрес жүргізуге шақырды.
1906 жылы Министрлер Кеңесінің төрағалығына П. А. Столыпиннің
келуімен кәсіподақтар жабылды, революциялық партиялар қудалауға түсіп,
баспасөз беттеріне қарсы репрессия басталды.
Сол күндер туралы өз күнделігінде А. Ф. Керенский былай деп жазды:
Ресейді қамтыған шаруа баскөтерулері қатал түрде басып жаншылды. Орыс
тұрғындары жоқ көптеген аудандарда, әсіресе Финляндия, Балтық жағалауы
губерниялары мен Польшада антирусстік сипат көрініс берді. Елдің түкпір-
түкпіріне жазалаушы экспедициялар жіберілді. (33;27).
Столыпин өз кезегінде көптеген маңызды шешімдерге мұрындық болды.
1906 жылы шілде де помещиктік жер меншігіне қол сұғушылықтың алдын алу
туралы үкімет қарары шықты. Осы жылдың тамыз-қыркүйек айларында Столыпин
шаруалар мәселесіне байланысты бірқатар қаулылар қабылдап, 9-15 қараша
аралығында аталған қаулы Столыпиндік деп аталған аграрлық реформаның
негізін қалады. 1907 жылы 20 ақпанда ашылған Екінші думада негізгі мәселе
аграрлық қатынастар болды. Еңбекшілер мен солшыл топтар бос жерлерде еркін
фермерлік шаруашылықты дамытуға негізделген 3 заң жобасын ұсынды. Кадеттер
өздерінің аграрлық бағдарламасында мемлекеттік жер қазынасы деген бөлімді
алып тастап, жерді жекеменшікке алғысы келетін шаруаларға жарты бағасына
сатуды ұйғарды.
Алайда 1907 жылы 1 маусымда Столыпин Думадағы 55 социал-
демократтарға республика орнату мақсатында астыртын сөз байласты деген жала
жауып, 3 маусымда патша үкіметі Думаны таратып, сайлау заңын өзгерту туралы
манифест жариялады. (1;32). Аталған оқиға негізінде буржуазиялық-
демократиялық сипат алып, самодержавиеге елеулі соққы берген 1905-1907
жылдар аралығын қамтыған революция аяқталды.
1905-1907 жылдар аралығында болған революцияның басты белгісі
халықтың сана-сезімінің өскендігін көрсетті. Патриархалды Ресейді
революциялық Ресей ауыстырып келе жатты. Революция өзінің сипатына қарай
буржуазиялық-демократиялық негізде болды. Патша үкіметіне алғаш рет елдегі
буржуазиялық демократия элементтері – Дума мен көппартиялықпен есептесуіне
тура келді. Ресейдегі жаңа сипатқа енген қоғам өздерінің негізгі құқықтарын
патша үкіметіне мойындатуда үлкен жетістіктерге жетті, дегенмен толық
көлемде емес және де ол құқықтарды патша үкіметінің әруақытта сақтап
отыратынына кепілдік болған жоқ. (28;351) Қоғамда интеллигенцияның
басшылығымен жүріп жатқан саяси процестер негізінде халық бостандық пен
демократия үшін күрес жүргізуде үлкен тәжірибе жинақтады.
Рреволюцияға дейіңгі кезеңмен салыстырғанда ауылдағы жағдай
капитализм қатынастарының шарттарына жақындай түсті. Атап айтсақ,
шаруалардың төлемі алынып тасталды, помещиктердің озбырлығы тоқталды,
жердің сату және жалға беру бағасы төмендеді, мекен тұрағы мен көшіп-қону
құқығы бойынша шаруалар басқа сословиелермен теңестірілді, сонымен бірге
жұмысшылардың бір бөлігі сайлау құқығын иемденді, пролетариатқа кәсіподақ
құруға мүмкіндік туды. Жұмыс күні кейбір жерлерде 9-10 сағатқа дейін, тағы
да басқа бір жерлерде тіпті 8 сағатқа дейін қысқарды. Революция жылдары 4,3
миллион ереуілшілер өздерінің табанды күрестері арқасында жалақы 12-14 % -
ға дейін көтеруге қол жеткізді.
Сонымен қатар империяның ұлттық аймақтарында да аталған прогрестік
жетістіктер орын алып жатты. Революция барысында патша үкіметіне ұлттық
аймақтарда жүргізіліп жатқан орыстандыру саясатын сәл тежеуге тура келді.
(32;123). Өз кезегінде әрбір ұлттардың зиялы бөлігі Дума өкілдігін алу
құқығына қол жеткізді.
Бірақта 1905-1907 жылдар аралығындағы революция кезінде туындаған
қарама-қайшылықтар толық шешімін тапқан жоқ, тек қана жеңілдетілген сипат
алды.
Аталған революция Ресейдегі капитализмнің дамуына көп ықпал етті.
Революциядан кейін елде: билік – помещиктер – капиталистер арасында үш
жақты қарым-қатынас қалыптасты. Патша үкіметіне әртүрлі қоғамдық топтар,
саяси күштер арасында екі жүзді саясат ұстауына тура келді. Мұндай саясат
тарихта бонопартизм деген атпен белгілі.
Ресей империясы 1861-1904 жылдар аралығында жартылайфеодалдық
абсолютизм сипатында болса, 1905-1917 жылдар аралығында империяда
помещиктер мен буржуазияның жоғарғы топтары арасындағы одаққа негізделген
буржуазиялық монархияның қалыптасу процесі жүріп жатты. (13;185).
1907 жылы 3 маусымдағы заң негізінде Үшінші думаға сайлау өткізілді.
Сайлау нәтижесінде Мемлекеттік думада 140 орынды – оңшылдар, 104 орынды –
кадеттер мен оларға жақын партиялар, 148 орынды - 17 Қазан Одағының
центристері иеленді. Нәтижесінде Думада екі топ: оңшыл октябристер мен
кадет окттябристері қалыптасты. Аталған екі саяси күштер арасындағы тартыс
патша үкіметіне помещиктер мен ірі буржуазия арасында екі жүзділік
саясатын ұстануға жәрдемдесті.
Думадағы негізгі мәселелер бұрыңғыдай тағы да аграрлық, жұмысшылар
мәселесі және ұлттық мәселе болды. Дума шешімі бойынша 9 украин және
белорусс губернияларында Земстволық басқару жүйесі еңгізілді. Дума сонымен
қатар Финляндияға қатысты бірнеше заңдар қабылдады. Финляндияда тұрып
жатқан орыс және фин азаматтарының құқықтары теңестірілді. (8;123). Фин
қазынасы әскери бағыныштылық төлем ретінде 20 миллион марка төледі.
Финляндия салық, сот, тәртіп сақтау, кеден салаларындағы билік құқығынан
айрылды және де фин ақшасы алынып тасталды.
Революция жеңілісінен кейін де аграрлық мәселе өз шешімін таппады,
сондықтан үкімет оны шешу үшін бірден жол – аграрлық реформа деп тапты.
Революциядан кейіңгі есеп бойынша аграрлық былықшылықтан елдің 47 миллион
рубль көлемінде шығын келгені анықталды. Столыпин өз кезегінде ең алдымен
шаруалар арасында революциялық идеяны көтерген қауымдық ұйымды жоюды
ұйғарды. (1;17). Бұл жерде ол негізгі нысанаға неміс хуторларын, яғни бір-
бірінен 3-5 км алшақ орналасқан шаруа шаруашылықтарын алды.
Столыпиннің аграрлық реформасының қарсаңында Европалық Ресейдің жер
байлығы 400 миллион десятинаны құрады. Мемлекет, шіркеу, монастырь
иелігіндегі жерлер 155 миллион десятина, шаруалардың бөлікті жерлері 139
миллион десятина, әртүрлі жеке меншік жер иелерінде 102 миллион десятина
болды. Столыпиннің негізгі жоспары шаруалардың жер бөліктерін жеке меншікке
айналдыру еді. 1906 жылы 9 қараша, 1910 жылы 14 маусым, 1911 жылы 29
мамырдағы Столыпин жарлықтары келесідей негізде болды:
1. Кез келген шаруа өзінің иелігіндегі жер бөлігін өз меншігіне
алуға құқылы.
2. Кез келген шаруа қауымнан шығуға, өзінің тұрғын жайының орнын
анықтауға және қандай кәсіппен айналысуға да құқылы.
3. Кез келген шаруа өзінің меншігіне қараған жер бөліктерін бір
жерге қосуға (отруб) және сол жер бөлігіне өзінің үй-жайын (хутор)
орналастыруға құқылы.
4. Жері аз шаруалар Орта Азия мен Сібір жерлеріне қоныс аударуға
ниет білдірсе, оларды орналастыруға қаржылай көмек көрсетілсін. (9;82).
Қалай дегенмен де Столыпиннің аграрлық реформасы көптеген қарама-
қайшылықтарға толы болды. Және де сол уақытта жер мәселесін түпкілікті
шешуге икемсіз болды және де нәтиже бермеді. Бірақта Столыпин өз
реформасының жемісін көру үшін кемінде 20 жыл керектігін ескерткен болатын.
Реформадан кейін де помещиктердің жер иеліктері толықтай сақталды. Аталған
реформа тек шаруалар қоғамын таратты. Нәтижесінде аз жері бар шаруалар
жерлерін сатып, жұмысшы табына айналды. Ал ақшалық қоры бар ауқатты
шаруалар жерлерді кедей шаруалардан сатып алып, кулактарға айналып отырды.
Шаруалар қоғамына шыққан шаруалардың 30 % - ы ғана фермер болып, хутор
иеленіп жұмыс жасауға икемді болды.Қалған 70-80 % - ы ешқандай іс-шара
істей алмады. Және де көп жағдайда реформаның жүргізілуі күштеу арқылы
бюрократтық сипат алған болатын. Әсіресе шаруаларды (отрубтарға) жер
бөліктеріне орналастыру кезінде шаруа пікірімен санаспай күштеу арқылы
орналастырды. Бұл жерде биліктегілер тек бір принцип ұстанып, шаруалар
арасында революциялық идеяларды таратуға жағдай жасайтын қауымдарды қандай
жолмен болса да жою еді. Және де көптеген ауқатты шаруалар қауымнан шығуға
асықпады, өйткені қауым жерлерінің біртіндеп ауыл буржуазиясының қолына өту
процесі жүріп жатқан болатын. Шаруалар белсенді түрде аграрлық реформаға
қарсы күрес жүргізді. Құнарлы жерлерге орналасқандардың жер бөліктеріндегі
(отрубтар) егіндерін, хуторларды көршілес шаруалар өртеп кетіп отырды.
Шаруа наразылықтары көбінесе жерлері тұтас қалпында сақталған
помещиктерге қарсы бағытталды. Помещиктік және мемлекеттік жерлердің бір
бөлігін сатып алып, шаруаларға сатып таратып беретін Шаруалар Банкісі де
тиімсіз болды. Аталған банк көмегін тек ауқатты шаруалар ғана пайдалана
алады.
Столыпин реформасы ауыл шаруашылық өнім өндірудің интенсивті
деңгейіндегі аудандарда, атап айтсақ Волга жағалауы, Балтық бойы,
Украинаның оңтүстік аймақтарында бірқатар жетістіктерге жетті. Мәселен,
аталған аймақтарда қауымдық аулалардың 26 % - ы (15-25 млн адам) отрубтар
мен хуторларға бөлінді. Қауымдық жерлердің 22 % - ы бөлініп алынды. (25;8).
Столыпин аграрлық реформасы ауыл буржуазиясының жағдайын айтарлықтай
мөлшерде нығайтты. Кулактар нан өнімін тек қана ішкі рынокқа ғана емес,
сонымен бірге кооператив арқылы сыртқы рынокқа да шығарды. 1913 жылы Ресей
647,6 миллион пұт нан өнімін экспортқа шығарды.
Столыпин аграрлық реформасы ұсақ жер иелерінің жерге меншік құқығын
заңдастыруға негіз салды. Өндірушінің экономикалық бостандығын қамтамасыз
етуші жекеменшік құқығы азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің
қалыптасуына маңызды алғышарт болып табылады. Революция жылдарында Ресей
қоғамы биліктегілерге өз құқықтарын мойындата алды. Қоғам өз кезегінде
мемлекеттің алдында тұрған бірқатар мәселелерді шешуді өз қолдарына алуға
ұмтылды. Осы жерде Ресей империясында Земстволық өзін-өзі басқару
органдарының атқарған іс-шаралары айтарлықтай болды. 1908 жылдан бастап
Земство ауыл шаруашылығын дамытуға көп көмек көрсетті. Земство сонымен
қатар денсаулық сақтау және халықтық білім беру ісінде көптеген
жетістіктерге жетті. Атап айтсақ, Земствоның тікелей әрекет етуімен 1904-
1912 жылдар аралығында Киев губерниясында емдеу бөлімшелерінің саны 55-108
дейін, фельдшерлер саны 212-378 дейін, ауруханалардың жалпы саны 54-85
дейін өсті. 1914 жылға қарай 25 мың адамға бір емдеу бөлімшесі келді, ал
бөлімшеге дейін 7 верст қашықтықты құрады. 61 миллион тұрғыны бар 51
губернияда (Сібір, Түркістан, Кавказ, Дон жағалауы) ол кезде жергілікті
өзін - өзі басқару органдары жоқ еді. (13;212).
1910 жылдардың орта тұсынан бастап елде жалпы демократиялық қозғалыс
жаңа деңгейге көтерілді. Кәсіподақ қозғалысы жанданып, олардың саны өсті.
Елде 1909 жылы 63 кәсіподақ (16 мың мүшесі) болса, 1913 жылы кәсіподақтар
саны 119-ға жетті (45 мың мүше). 1912 жылы қарашада өз жұмысын бастаған
Төртінші Мемлекеттік дума қызметіне елде белең алған демократиялық және
революциялық қозғалыстар айтарлықтай ықпал етті. Төртінші дума құрамында
либерал өкілдері көпшілікті құрады. Дума төрағалығына октябрист М. В.
Родзянко сайланды. 1913 жылдың жазынан бастап буржуазиялық-либерал топтар
арасында патша үкіметіне қарсы оппозициялық көзқарас қалыптаса бастады.
Аталған жағдай әсіресе бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде айқын байқалды.
Бұл позициялық көзқарас елде 1905-1907 жылдар аралығында революциялық өрлеу
жылдарында қалыптасып, кейіннен либералдардың үлкен саяси күшке айналуында
маңызды болды.
Мәселен, өз жұмысын 1906 жылы сәуірдің 27-інде бастаған І
Мемлекеттік думаны Николай ІІ патшаның тікелей нұсқауымен елдің ішкі істер
министрі П. А. Столыпин шілденің 9-ында күштеп таратып жіберді. (1;19). Ә.
Бөкейханов Петербургке Дума таратылғаннан соң жеткен еді. Патшаның осы
әділетсіз жарлығымен келіспеген Мемлекеттік думаның либералдық және
социалистік ағымды жақтайтын депутаттарымен бірге Ә. Бөкейханов
Финляндияның Выборг қаласына келіп, онда Выборг манифесті аталған
наразылық үндеуіне қол қояды. Онда патша үкіметінің жарлығына наразылық
ретінде халық жеңіл түрдегі қарсылық жасауға: салық төлемеуге, әскер
қатарына адам бермеуге, т.с.с шақырылды. (18;148).
Егер де 1905-1907 жылдары орталық Ресейде патша үкіметіне қарсы
күштер ұйымдасқан түрде күрес жүргізіп, самодержавиеге байкоттан қарулы
көтеріліске дейіңгі қарсылықтың көптеген түрлерін қолданса, Қазақстандағы
самодержавиеге қарсылық шашыраңқы, ұйымдаспаған түрде болды. Өлкеде басшы
орталықтың болмағандығынан саясат сахнасына жекелеген адамдар шығып,
олардың әрқайсысы жинақтаған тәжірибесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz