Қазақстан экономикасының әлеуметтік - экономикалық дамудың алғы шарты болжау мен бағдарламалау

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1. Қазақстан Республикасын мемлекеттік басқарудың теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттік басқару мен өзін.өзі басқару тұжырымдамасы ... ... .5
1.2.Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдарының жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2. Қазақстан экономикасының әлеуметтік.экономикалық дамудың алғы шарты болжау мен бағдарламалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
3.Мемлекеттік және жергілікті басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ..29

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33

Кіріспе
Басқару-мемлекеттік және қоғамдық ұйымдарда, қоғамдық құрылыстың барлық саласында қолданылып, аз шығындармен барынша тиімділікке қол жеткізуді көздейді. Сондықтан да басқару теориясы мен тәжірибесі барлық деңгейлерге тән. Басқару – процес ретінде жалпылама сипатқа ие болып, табиғаттың барлық құбылыстарында, яғни өлі табиғатта, тірі табиғатта және қоғамдағы әлеуметтік жүйені басқару процестерінде орындалады. Осыған байланысты басқару ісі барлық бірдей территориялық бөліктерде, әлеуметтік экономикалық жүйелерде обьективті түрде жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуын басқарудағы дербестілік саяси алғышарттарының қажеттілігін ескертеді. 80 жылдардың екінші жартысынан тастап бұрынғы Кеңес одағында, сондай ақ Қазақстан қоғамдық саяси ахуал қарама қайшылықтармен сипатталып, қоғамдық тұрақсыздықты көрсетті. Орталықтың Республика мен оның аймақтарының мүдделерін ескермеуі, қоғамдық және территориялық еңбек бөлінісінде орын алып отырғандай, мекемелік және жергілікті мүдделердің қарама қайшылығын үдете түсіп, табиғи ресурстардың бей берекет пайдалануына мүмкіндік береді, мұның ақыры экономикалық ахуалдың шиеленісе түсуіне әкеліп соқтырады. Тұрақсыздықтың ең басты себебі жоғарыда аталғандай жүйенің ішкі тоқырауында болды. Кеңестік жүйенің күйреуі алдындағы айқын дәлел ауқымды кезекке тұру, талондық жүйенің үдей түсуі, ақшаның құнсыздануы болып табылады. Тіпті 1993 жылдың аяқ кезіне дейін дербес экономикалық саясат орын алмады. Сонымен көптеген мемлекеттердің айқын дәлелдегендей, барлық шаруашылық жүргізу жүйелерінің ішінде ең тиімдісі болып нарықтық экономика табылады. Ол еңбекті ынталандыруды жетілдіреді, өнім өндірушілердің экономикалық дербестігін қамтамасыз етеді, өндірушілердің монополиясына жол бермейді және өндірісті тұтынушы сұранысына бағыттайды.
Республикамызда терең де батыл өзгерістерді жүзеге асыруда нақтылы алғышарттар қажет етілді. Осы бағытта 1990 жылы 25 қазанда Қазақстан мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы және 1993 жылы Республиканың Ата Заңының қабылдануы мемлекетіміздің тарихындағы жаңа сәт болып табылды. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 30 тамызында қабылданған екінші Конституциясы және 1991 жылдың 16 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы конституциялық заң еліміздің әлеуметтік экономикалық дамуында айрықша орын алады.
Аталып өткен құжаттардың Республикадағы саяси экономикалық процестерді басқаруда маңызы зор. Оларда экономикалық тәуелсіздіктің негіздері, нарықтық қатынастарды қалыптастырудағы экономиканы басқарудың маңыздылығы көрсетілген. Бұл жәйт Республика дербестігінің экономикалық алғышарты мен өмір тіршілігін басқаруды барлық сферасын анықтайды. Атап айтқанда, олар Қазақстанның экономикалық тәуелсіздігінң негізі: жерге, оның қойма байлықтарына, ішкі және территориялық су ресурстарына, өсімдік пен жан жануарлар әлеміне, тарихи , мәдени құндылықтарына, өндірістік және өндірістік емес обьектілігіне деген төтенше меншігі.

Қолданылған әдебиеттер
1. ҚАЗАҚСТАН Республикас Президентінің Қазақстан халқына жолдауы-Казақстан – 2030// Егемен Қазақстан 1997г. 11 қараша.
2. Қазақстан республикасының “ҚР мемлекеттік жергілікті басқару туралы” заңы”. Егемен Қазақстан 23.01.2001ж.
3. 2002-2006 ж.ж. арналған Қазақстан Республикасының аймақтық саясат қағидалары. Астана қаласы, 2001 ж.
4. Махмутова М.”Системы местного самоуправления в Казахстане”. М: 2001г.
5. Арбатов А.”Механизм регулирования развития регионов.” Экономист, N12,2001г.
6. Анимица Е.Г. ”Основы местного самоуправления” Учебник: М. Финансы и статистика. 2001.
7. Концепция интеграции научных учереждений и ВУЗов с наукоемкими производствами // Наука Казахстана. 1999г. 1-15 января.
8. Указ президента Республики Казахстан от 11.03.1996г. О мерах по совершенствованию системы государственного управления наукой в Республике Казахстан // Казахстанская правда. 1996г. 13 марта.
9. Баймуратов У.Б. Эффективность технического прогресса в промышленности Казахстана – Алматы.1973г. – 200с.
10. Герчикова И.Н. Менеджмент – М. Банки и биржи, изд Объединение ЮНТИТ. 1995г.-480с.
11. Дедов А.Г., Сафанова И.А. Основные направления химизации экономики капиталистических стран – М.: Химия. 1988г.-250с.
12. Завин П.Н., Казанцев А.К. Инновационный менеджмент (справочное пособие).- М.:Центр исследований статистики и науки. 1998г. -495с.
13. Сатубалдин С.С. “Драконы” и “тигры” Азии: сможет ли казахстанский “барс” пройти по их стопам – Алматы: ғылым. 1998г. – 600с.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Қазақстан Республикасын мемлекеттік басқарудың теориялық негіздері
1. Мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару тұжырымдамасы ... ... .5
1.2.Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдарының
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2. Қазақстан экономикасының әлеуметтік-экономикалық дамудың алғы шарты
болжау мен
бағдарламалау ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...21
3.Мемлекеттік және жергілікті басқаруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ..29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .33

Кіріспе
Басқару-мемлекеттік және қоғамдық ұйымдарда, қоғамдық құрылыстың
барлық саласында қолданылып, аз шығындармен барынша тиімділікке қол
жеткізуді көздейді. Сондықтан да басқару теориясы мен тәжірибесі барлық
деңгейлерге тән. Басқару – процес ретінде жалпылама сипатқа ие болып,
табиғаттың барлық құбылыстарында, яғни өлі табиғатта, тірі табиғатта және
қоғамдағы әлеуметтік жүйені басқару процестерінде орындалады. Осыған
байланысты басқару ісі барлық бірдей территориялық бөліктерде, әлеуметтік
экономикалық жүйелерде обьективті түрде жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуын басқарудағы
дербестілік саяси алғышарттарының қажеттілігін ескертеді. 80 жылдардың
екінші жартысынан тастап бұрынғы Кеңес одағында, сондай ақ Қазақстан
қоғамдық саяси ахуал қарама қайшылықтармен сипатталып, қоғамдық
тұрақсыздықты көрсетті. Орталықтың Республика мен оның аймақтарының
мүдделерін ескермеуі, қоғамдық және территориялық еңбек бөлінісінде орын
алып отырғандай, мекемелік және жергілікті мүдделердің қарама қайшылығын
үдете түсіп, табиғи ресурстардың бей берекет пайдалануына мүмкіндік береді,
мұның ақыры экономикалық ахуалдың шиеленісе түсуіне әкеліп соқтырады.
Тұрақсыздықтың ең басты себебі жоғарыда аталғандай жүйенің ішкі тоқырауында
болды. Кеңестік жүйенің күйреуі алдындағы айқын дәлел ауқымды кезекке тұру,
талондық жүйенің үдей түсуі, ақшаның құнсыздануы болып табылады. Тіпті 1993
жылдың аяқ кезіне дейін дербес экономикалық саясат орын алмады. Сонымен
көптеген мемлекеттердің айқын дәлелдегендей, барлық шаруашылық жүргізу
жүйелерінің ішінде ең тиімдісі болып нарықтық экономика табылады. Ол
еңбекті ынталандыруды жетілдіреді, өнім өндірушілердің экономикалық
дербестігін қамтамасыз етеді, өндірушілердің монополиясына жол бермейді
және өндірісті тұтынушы сұранысына бағыттайды.
Республикамызда терең де батыл өзгерістерді жүзеге асыруда нақтылы
алғышарттар қажет етілді. Осы бағытта 1990 жылы 25 қазанда Қазақстан
мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы және 1993 жылы Республиканың Ата
Заңының қабылдануы мемлекетіміздің тарихындағы жаңа сәт болып табылды.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 30 тамызында
қабылданған екінші Конституциясы және 1991 жылдың 16 желтоқсанында
қабылданған Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
конституциялық заң еліміздің әлеуметтік экономикалық дамуында айрықша орын
алады.
Аталып өткен құжаттардың Республикадағы саяси экономикалық
процестерді басқаруда маңызы зор. Оларда экономикалық тәуелсіздіктің
негіздері, нарықтық қатынастарды қалыптастырудағы экономиканы басқарудың
маңыздылығы көрсетілген. Бұл жәйт Республика дербестігінің экономикалық
алғышарты мен өмір тіршілігін басқаруды барлық сферасын анықтайды. Атап
айтқанда, олар Қазақстанның экономикалық тәуелсіздігінң негізі: жерге, оның
қойма байлықтарына, ішкі және территориялық су ресурстарына, өсімдік пен
жан жануарлар әлеміне, тарихи , мәдени құндылықтарына, өндірістік және
өндірістік емес обьектілігіне деген төтенше меншігі.

1. Мемлекеттік басқарудың теориялық негіздері
1.1. Мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару тұжырымдамасы.
Республика экономикасын басқару жүйесінің әдістемелік негіздерінің
бірі болып- осы тұжырымдамасы берілген, өзін-өзі басқаруға көшудің
теориялық алғы шарттарының жүйесі саналады. Құрылымы бойынша ол он бес
бөлімнен тұрады, оларды стратегиялық мақсаттар, меншікке қатынас, қаржылық
база, баға белгілеу, әлеуметтік саясат, аймақтық саясат, микродеңгейде
жоспарлау, ғылыми техникалық прогресті басқару, инвестициялар, табиғатты
пайдалану және басқалары кіреді. Жергілікті ресурстарды пайдалануда
аймақтардың құқығын кеңейту негізінде және осы арқылы халықтың өмір сүру
сапасы қамтамасыз ете отырып, көздеген мақсаттарға жетуге рұқсат етілген.
Тұжырымдаманың теориялық қана емес , сондай-ақ тәжрибелік мәні бар.
Тұжырымдамада анықталғандай Республиканың өзін-өзі басқару қағидасына
өтудің басты мақсаты ретінде экономикалық дамуды жеделдету және
аймақтардың ресурстарды қолданудағы құқықтарын дамыту болып табылады.
Сондай-ақ тұжырымдамада басқарудың стратегиялық мақсаты, халықтың өмірлік
деңгейін қамтамасыз етуді анықтаған.
Аталмыш тұжырымдаманы нақтылы іске асыру басқару саласында өзекті
мәселе екенін басшылыққа ала отырып, елімізде екі заң жобалары ұсынылды:
біріншісі- “Қазақстан республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару
туралы”, екіншісі- “Қазақстан Республикасы ндағы өзін-өзі басқару туралы”.
Бұл құжаттар көптен күткен, әлеуметтік-экономикалық басқаруды одан әрі
қарай жетілдіретін әдістемелік негіздердің бірі деп ұғынғаны дұрыс.
Бірінші заң Қазақстан Республикасының Конститутциясына сәйкес жергілікті
мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді, жергілікті
өкілді және атқарушы органдардың құзретін, қызметтің ұйымдастырылуын,
тәртібін, сондай-ақ мәслихат депутаттарының құқықтық жағдайын белгіледі.
Заңда бірқатар анықтамалар берген. Мысалы: жергілікті мемлекеттік басқару
–жергілікті өкілді және атқарушы органдар осы заңмен және басқа да заң
актілерімен белгіленген құзірет шегінде тиімті аймақта мемлекеттік саясатты
жүргізу және оны дамыту мақсатында жүзеге асырылатын әрі тиісті аймақтағы
істің жай күйіне жауапты қызмет. Сонымен бірге өзін-өзі қаржыландыру
мәселесі де қарастырылған. Заңның үшінші бабында деп жазылған: жергілікті
мемлекеттік басқару қызметінің экономикалық және қаржылық негізін:
жергілікті бюджет; коммуналдық заңды тұлғаларға бекітілген мүлік, Қазақстан
Республикасы заңнамасына сәйкес коммуналдық меншіктегі өзге де мүлік
құрайды.
Басқару тұрғысынан алғанда маслихаттардың құзыреттері орынды көрсетілген.
Оған дәлел: заңда жазылғандай мәслихаттардың құзыретіне тиісті аймақты
дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаоарын,
жергілікті бюджетті және олардың атқарылуын бақылануы.
Ұғыну барысында екі заңның айырмашылығын білу өте қажет. Біріншісі, Заң
жергілікті мемлекеттік басқару туралы болса, екіншісі, жергілікті өзін-өзі
басқару туралы. Соңғысы, жергілікті басқару органдарына емін-еркін
бостандық беру негізі. Әрине заңдылық шеңберінде.
Қазақстан Республикасы “Жергілікті өзін-өзі басқару” заңында мынадай
анықтама берілген: “Жергілікті өзін -өзі басқару деп - Қазақстан
Республикасының коститутциясы мен заңдарына сәйкес жергілікті маңызы бар
мәселеелрді шешу жөнінде аймақтық құрылымдар халық қызметін дербес тұрғыда
жүзеге асыратын халық билігін жүзеге асырудң нысаны ұғынылады”. Заңның
ұтымды жағдайларының бірі өзін-өзі басқарудағы өзекті мәселеелрдің
жергілікті қаржыландыру туралы. Жергілікті қауымдастықтың кірістері
келесідей: жергілікті бюджеттен бөлінетін қаражаттан; жергілікті
қауымдастық құрған коммерциялық ұйымдардан және оларға тиесілі мүлікті
жалға тапсырудан алынған жергілікті қауымдастық кірістерінен; жергілікті
халықтың өз еркімен салық төлеуі нәтижесінде алынған кірістердіен; заңды
және жеке тұлғалардың ерікті қайырылымдық қорларынан; заңмен тиым
салынбаған өзге де көздерден. н экономикасы мемлекеттік реттеудің
субьектісі болып табылады. Бұған басқару функциясы ретіндегі мемлекеттік
реттеуде аса маңызды өзіндік қаржы несие жүйесі, дербес мемлекеттік бюджет
қалыптасуы, салық және кеден жүйесін ұйымдастыру жатады.
Бұл қағидалар Қазақстан экономикасын басқарудың қазіргі жүйесінің
негізін құрайды және республиканың халық шаруашылығының әлеуметтік
бағыттағы нарықтық экономикаға орнықты етуін қамтамасыз етуі тиіс. Бұл
қағидалар тек саяси әлеуметтік мәнге ие болып қана қоймай, Қазақстандағы
менеджметтің ұйымдастырушылық бастамасына да тікелей қатысты.
Басқару обьектілерінде жүргізіліп жатқан терең де сапалы өзгерістер
ұйымдастырушылық құрылымдар мен басқару органдарын қайта құруға әкеп
соғады. Әрдайым даму мен жетілу үстінде болатын басқару обьектісін бұрынғы
қалыптағы әдіске салуға болмайды. Керісінше, әдістер өзгертіліп отырған
экономикалық міндеттерге сәйкестендірілуі тиіс. Ол бір жағынан нарыққа
өтпелі кезеңде аймақ басқару субьектісі ретінде, екінші жағынан нақтылы
елдегі әлеуметтік экономикалық процестер әсерінен біріккен жергілікті
қызығушылығы бар адамдар қауымдастығы әсерінен дамиды.
Бұрынғы орын алған мемлекеттік билік пен басқару құрылымдарының бірқатар
кемшіліктері болған. Олардың қатары төмендегідей:
• Қоғамдық дағдарыс жағдайынан шығуы, қолда бар өндірістік, экономикалық
және интелектуалдық әлеуеттің тиімді пайдалануын қамтамасыз етпеді;
• Нарықтық қатынастарды ендіру мен дамытуға жағдай тудыруды, жоғары өнімді
ынталандырудың жаңа тетіктерін енгізуді, кәсіпкерлік пен бәсекені
жетілдіруді мүмкін етпеді;
• Басқару органдарының әдістері мен нысандары ескіше болды;
• Салалық басқару органдарында қайта бөлу қызметі басым болып, кәсіпорындар
әрекетіне себепсіз араласу мен олардың экономикалық дербестігін шектеу
орын алды;
• Елеулі кемшілік болып қабылданған басқарушылық шешімдерге
жауапкершіліктік орын алмауы табылды;
• Келісімсіз әрекет жасау, қызметті пайдалану, атқарушы органдарда кең етек
алды;
Экономиканы тұрақтандыру шаралары мен нарықты қалыптастыру мәселелері
мемлекеттік билік пен халық шаруашылығын басқару органдарының құрылымын
қайта құрудың обьективтілігі қажеттілігін тудырады.
Қазіргі кезедегі мемлекеттік басқару органдарының жүйесі мен қызметі
1999 жылғы 13 қазанда қабылданған Қазақстан Республикасының мемлекеттік
органдарының құрылымын жетілдіру және олардың құзіретін нақтылау
жөніндегішаралар туралы Президент жарлығына сәйкес жүргізіледі. Аталған
құжат мемлекеттік басқару жүйесіне елеулі өзгеріс әкелген 1997 жылдың 4
наурызында жарық көрген, Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар
жүйесін реформалаудың кезекті шаралары атты Президент жарлығының жалғасы
болып табылады. 1999 жылғы жарлыққа сәйкес мемлекеттік органдар құрылымы
келесідей:
• Қазақстан Республикасы экономика министрлігі;
• ҚР-ның көлік және коммуникация министрлігі;
• ҚР ауыл шаруашылығы министрлігі
• ҚР энергетика, индустрия және сауда министрлігі;
• ҚР білім және ғылым министрлігі;
• ҚР табиғи ресурстар және айналадағы ортаны қорғау министрлігі;
• ҚР стратегия жөніндегі агенттігі;
• ҚР табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестіктіқорғау және шағын бизнесті
қолдау жөніндегі агенттік;
• Үкімет құрамына кірмейтін бірқатар басқа да комитеттер мен комиссиялар.
Басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын әрі қарай жетілдіру экономика мен
шаруашылық тетіктерін нақтылы мақсатты дамуымен тығыз байланысты. Басқару
құрылымы әрі қарай жетілдірудегі негізгі талаптар болып мыналар табылады:
• ұйымдастырушылық құрылым басқарудың негізгі заңдылықтарына, дәл кезіндегі
мақсаттарға сәйкес болуы керек;
• ұйымдастырушылық құрылымның жақсаруы, шаруашылықтың экономикалық
тетігінің өзгеруімен қатар іске асырылуы керек;
• Бұрын өзін өзі ақтаған басқарудың ұймдастыру нысанындағы , қағидаларды
және әдістерді жалғастырып пайдалану.
Басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы серпіндікпен сипатталатын және
обьектінің жағдайымен байланысты болған соң, ұйымдастырушылық мәселелері
өтпелі кезеңнің әр сатысында зерттеліп отыруы қажет. Ол мәселелер мынандай
топтарға жинақталады:
• Басқаруды орталықтандыру мен орталықсыздандырудың арақатысын
оңтайландыру, яғни басқарудың иерархиясының барлық сатысында оның
функцияларын, құқықтарын және жауапкершілік қызметтерін анықтап
айыру.Сонымен қатар негізгі топтағы кәсіпорындар, фирмалардың шаруашылық
дербестігін елеулі көтеру;
• Республикалық , аймақтық және бағдарламалық деңгейде жалпы міндеттерді
шешуде басқару органдарының үйлестігі мен әрекеттестігі;
• Еңбекті ұйымдастырудың пайдалы нысандарын , шешім қабылдаудың әдістерін
және басқару құрылымдарды пайдалана отырып, басқару аппаратының жұмысын
тиімді етіп құру.
Осы аталған мәселелер кешені аппаратты құруды жан жақты қамтиды. Осының өзі
ұйымдастырушылық жүйелердің талдау обьектісі болып табылады.

1.2.Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдарының жүйесі.
Жоғарыда аталған өлшемдер негізінде мемлекеттік билік органдарының
мынадай төрт негізгі түрі ерекшеленеді: Қазақстан Республикасының Үкіметі
және Қазақстан Республикасы соттарының жүйесі. Осы органдардың бәрі
жинақтала келе Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдарының
бірыңғай жүйесін құрайды.
Қазақстан Республикасының Президенті — мемлекет басшысы, мемлекеттің
ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және
халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғары
лауазымды тұлға. Республиканың Президенті — халык пен мемлекеттік билік
бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының нышаны әрі кепілі. Президент мемлекеттік биліктің барлық
тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы
жауапкершілігін камтамасыз етеді (40-бап).
Қазақстан Республикасынан тысқары жерде туған, 40 жасқа толмаған
мемлекеттік тілді еркін меңгермеген, әрі Қазақстанда кемінде он бес жыл
үнемі тұрмаған адам Президент болып сайлана алмайтынын атап көрсету қажет.
Бұл лауазымды иеленуге қойылған өзге кедергілерге қатарынан екі реттен
артық мерзімге сайлана алмайтындығы жатады. Президенттің мемлекеттік тідді
еркін меңгеруі әрі Қазақстанда кемінде он бес жыл бойы тұруы және тумысынан
сол елдің азаматы болуға тиіс.
Президент өкілді органның депутаты болып қоса сайлана алмайды, өзге де
ақы төленетін қызметтерді атқаруға және кәсіпкерлік қызметпен айналысуға
құқығы жоқ. Республика Президенті өз өкілеттігін жүзеге асыру кезеңінде
саяси партиядағы қызметін тоқтата түрады. Ол ешкім тиіспеу құқығына ие.
Қазақстан Республикасының Парламенті—Қазақстан Республикасының заң
шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы.
тұрақты негізде жұмыс істейтін екі Палатадан — Сенаттан және Мәжілістен
тұрады.
Қазақстан Республикасы Парламентінің төменгі Палатасы — Мәжіліс
жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құкығы негізінде жасырын дауыс беру
арқылы сайланады. Қазақстан Республикасы Парламентінің жоғары Палатасы —
Сенат жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру жолымен сайланады
(51-бап).
Қазақстан Республикасының Үкіметі — атқарушы биліктің маңызды тармағы
болып табылады, аткарушы органдардын жүйесін басқарады және олардын,
қызметіне басшылық жасайды. Оны Казақстан Республикасының Президенті
құрады.
Сот билігін — сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстык және заңмен
белгіленген өзге де нысандары арқылы тек сот қана жүзеге асырады. Заңмен
құрылған Республиканың Жоғарғы Соты және Республиканың жергілікті соттары
Республиканың соттары болып табылады. Қандай да бір атаумен арнаулы және
төтенше соттар құруға жол берілмейді (75-бап).
Судьялар сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және тек
Конституция мен Занға ғана бағынады. Сот төрелігін іске асыру жөніндегі
сотіың қызметіне кандайда болсын араласуға жол берілмейді және ол заң
бойынша жауапкершілікке әкеп соғады. Нақты істер бойынша судьялар есеп
бермейді. Судьяның қызметі депутаттык мандатпен, окытушылық, ғылыми немесе
өзге шығармашылык кызметтерді қоспағанда, өзге де ақы төленетін жұмысты
атқарумен, кәсіпкерлікпен айналысумен, коммерциялық ұйымның басшы органының
немесе байқаушы кенесінің құрамына кірумен сыйыспайды.
Мемлекеттік биліктің бірынғай жүйесінде Қазақстан Республикасы
Президентінің орны айрықша. Мемлекет басшысы ретінде нак Президент билік
тармақтарынын әркайсысының кызметіне белсене араласады.
Президент деген ұғым конституциялық құқылык мағынада мемлекет басшысы
дегенді білдіреді. Бұл кызмет сол үшін елемдік тәжірибеде тағайындалған
(АҚШ, Франция).
Президент кызметі түнғыш рет Қазақстанда 1990 жылғы 24 сәуірде Жоғарғы
Кеңес қабылдаған Заңмен тағайындалды, онда алғашқы Президентті Жоғарғы
Кеңес алты жыл мерзімге
сайлайды деп белгіленді. Н. Ә. Назарбаев тұңғыш Президент болып
сайланды. Кейін 1991 жылғы 16 қазанда Президент сайлауы туралы Заң
қабылданып, мұнда Президентті республика халкының жалпыға бірдей, тең және
төте сайлау құкығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы бес жыл мерзімге
сайлауы көзделді. Осы Заңның негізінде Республика Президентінің сайлауы
өткізіліп, онда Н. Ә. Назарбаев тағы да сайланды. 1991 жылғы 10 желтоқсанда
Жоғарғы Кеңес одан ант кабылдады және осы сәттен бастап ол қызметіне
кірісті деп есептеледі әрі сол күн оның Қазақстан Республикасы
Президентінін қызметінде болу мерзімін есептеудің басы болып табылады
Соңьшан, 1998 жылғы 7 қазандағы Конституцияға енгізілген өзгерістерге
сәйкес Президенттік мерзім 7 жылға дейін ұзартылды.
Демек, Президент мемлекеттік биліктің шыңы. Қазақстан Республикасынын
Президентін биліктің төртінші тармағы ретівде қарауымыздың мәні мынадд. Шын
мөнінде Президент барлык билік тармақтарынан окдіау тұр. Себебі
конституциялық тұжырымдарға сәйкес ол — мемлекеттің басшысы, мемлекеттің
ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және
халықаралық катынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ен жоғарғы
лауазымды тұлға. Атқарушы билікті тікелей жүзеге асырмаса да ол еліміздің
билік құрамындағы ең ірі тұлға. Олай дейтініміз атқарушы билікті жүзеге
асырушы Үкімет өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында
жауапты және ол өз бастамасы бойынша Үкіметтің өкілеттігін тоқтату туралы
шешім қабылдауға және оның кез келген мүшесін кызметтен босатуға хақылы.
Сонымен бірге Конституциянын 40-бабының 3-тармағына сәйкес Республика
Президенті мешіекетгік биліктің барлық тармағьшың келісіп жұмыс істеуін
және екімет органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
Сөйтіп, ол—халық пен мемлекеттің билік бірлігінің, Конституцияның
мызғымастығының адам және азамат кұкықтары мен бостандықтарынын нышаны әрі
кепілі (40-баптың 2-тармағы). Бұл жорамалымыздың дұрыстығына Президенттің
атқарушы өкілеттілігі айғақ.
Президентке Қазақстан Республикасы Конституциясының 44-бабында
көрсетілген міңдеттерді орындауы үшін қажетті кең өкілеттіктер берілген.
Президент атқарушы билік саласында:
Парламенттің келісімімен Республика Премьер-министрін қызметке
тағайындайды; оны кызметінен босатады; Премьер-министрдің ұсынуьшен
Республика Үкіметінін кұрьтлымын белгілейді; оның мүшелеріы кызметке
тағайындайды және қызметтен босатады; Республиканың Үкімет құрамына
кірмейтін орталық атқарушы органдарын құрады, таратады, кайта құрады;
Үкімет мүшелерінін антын қабылдайды; Үкіметтің аса маңызды мәселелер
бойьшша отьфыстарында төрағалық етеді; Үкіметке Зан жобасын Парламент
Мәжілісіне енгізуді тапсырады; Республика Үкіметінің және облысташ,
республикалык маңызы бар қалалары мен астанасы әкімдерінің актілерінің
күшін жояды не толық немесе ішінара тоқтата тұрады; Республика Премьер-
министрінің ұсынуымен Республиканың мемлекеттік бюджеті есебінен ұсталатын
барлык органдардың кызметкерлеріне арналған қаржыландыру мен еңбекақы
төлеудін бірьщғай жүйесін бекітеді; Республика Президенті өз бастамасы
бойынша Үкіметтің өкілеттігін токтатуға шешім қабылдауға және оның кез
келген мүшесін қызметтен босатуға қақылы. Премьер-министрді кызметінен
босату бүкіл Үкіметтің өкілеттігі тоқтатылғанын білдіреді. Сонымен қатар
Президент Үкіметгің орнынан түсуі туралы шешімді Үкіметтің өз мәлімдемесі
бойынша да, сондай-ақ Парламент Үкіметке сенімсіздік білдірген жағдайда да
қабылдайды.
Республика Парламентінің кезекті және кезектен тыс сайлауын
тағайындайды; Парламенттің бірінші сессиясын шақырады және оның
депутатгарының Қазакстан халкына беретін антьш қабылдайды; Парламент
Палаталарының кезектен тыс бірлескен отырыстарын шақырады;
Парламент Сенаты үсынған заңға он бес жұмыс күні ішінде қол кояды,
занды халыққа жария етеді не занды немесе оның жекелеген баптарьш қайтадан
талқылап, дауысқа салу үшін қайтарады;
Парламенттің келісімімен Қазақстан Республикасы Үлттық Банкінің
Төрағасын қызметке тағайындайды, оны қызметтен босатады;
Парламент Сенатыныц келісімімен Республиканың Бас Прокурорын және
Үлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын қызметке тағайындайдьі, оларды
қызметтен босатады.
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін басқара отырьш, Президент
Қарулы Күштердің жоғарғы қолбасшыларын қызметке тағайындайды және қызметтен
босатады; жоғары әскери атақтар мен езге де атақтарды береді; Республикаға
қарсы агрессия жасалған не оның қауіпсіздігіне сыртган тікелей қатер төнген
ретте Республиканың бүкіл аумағында немесе оның жекелеген жерлерінде әскери
жағдай енгізеді; ішінара немесе жалпы жұмылдыру жариялап, бұл туралы
Республика Парламентіне дереу хабарлайды; Қауіпсіздік Кеңесін құрады.
Президенттің басты міндеті — ел ішінде және халыкаралық қатынастарда
Қазақстан атынан өкілдік ету. Әңгіме бұл жағдайда Президент елді
халықаралық қатынастардың субъектісі ретінде, егеменді де тәуелсіз мемлекет
ретінде танытады деген сөз. Президент бұл салада келіссөздер жүргізіп,
Казақстан Республикасының халықаралық қатынастарына, бекіту грамоталарына
қол қояды, елде тіркелген шет мемлекеттердің дипломатиялык, және өзге де
өкілдіктері өкілдерінің сенім және кері шақырьш алу грамоталарын
қабылдайды.
Президент өкілеттіктерінін келесі топтамасын оған Қазақстан
Республикасының Конституциясында белгіленген заң шығару өкілдіктерін
құравды. Ол екі жолмен жүзеге асырылады:
1) Заң шыгару. Қазақстан Республикасы Конституциясы 53-бабының 4-
тармағына сәйкес Парламент Президентке оның бастамасы бойынша, әр Палата
депутаттары жалпы санының үштен екісінің дауысымен бір жылдан аспайтын
мерзімге заң шығару өкілеттігін беруге қақылы.
2. Заң күші бар Жарлықтар шығару. Бұл тәртіп Қазақстан Республикасы
Конституциясы 61-бабының 2-тармағымен белгіленген. Заң шығару құкуғының
берілуі Қазақстан Республикасы Президентінің норма белгілеушілік кызметінін
басты нысандары емес.
Сонымен қоса Президент Конституция мен зандар негізінде және оларды
орындау үшін Республиканъщ бүкіл аумағында міндетті күші бар жарлықтар мен
өкімдер шығарады.
Қазақстан Республикасы Президентінің кандидаттығына мынадай катаң
талаптар койылады: Қазақстан Республикасының Президенті болып тумысынан
Республика азаматы, 40 жасқа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген әрі
Қазақстанда кемінде он бес жыл бойы тұратын, әлде бір діннің қызметкері
емес, заңмен белгіленген ретте өтелмеген соттылығы жоқ және сайлау құқығы:
мемлекеттік органға және жергілікті өзін-өзі басқару органына сайлауға және
сайлануға, сондай-ақ республикалық референдумға қатысуға құқығы бар азамат
қана сайлана алады. Бір адам қатарынан екі реттен артық Президент болып
сайлана алмайды.
Қазақстан Республикасының Президентін конституциялық заңға сәйкес
жалпыға бірдей, тен және төте сайлау кұқығы негізінде Республиканың
кәмелетке толған азаматтары жасырын дауыс беру арқылы жеті жыл мерзімге
сайлайды Бұл сияқты мөліметтерді Қазакстан Республикасы Президентінің 1995
жылғы 28 қыркүйектегі конституциялык заң күші бар Қазакстан
Республикасындағы Сайлау туралы Жарлығынан, 1998 жылғы 7 қазандағы
Конституцияға өзгерістер мен толыктырулар енгізу туралы Заңынан алуға
болады. Демек, Президентті сайлау жалпы сайлау сияқты Республиканың Орталык
сайлау комиссиясының басшылығымен жүргізіліп, өткізіледі. Дауыс беруге
қатысқан сайлаушылардың елу процентінен астамының дауысын алған кандидат
сайланды деп есеіггелінеді. Егер кандидаттардың бірде бірі керсетілген
дауыс санын ала алмаса, кдйтадан дауысқа салынады, оған кеп дауыс алған екі
кандидат қатысады. Дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың көбісінің дауысын
алған кандидат сайланды деп есептеледі (Конституцияның 41-бабының 5-
тармағы).
Президентке ешкімнін, тиісуіне болмайды, яғни оны қандай да бір
жауапкершілік түріне тартуға, ұстауға, қамауға, тінтуге және т.с.с.
болмайды.
Республиканың Президенті өзінің міндеттерін аткару кезіндегі қылмыстық
іс-әрекеті үшін тек қана мемлекетке опасыздық жасаған жағдайда жауап
береді. Айып тағу және оны тексеру туралы шешім Мәжіліс депутатгарының
кемінде үштен бірінін бастамасы бойынша депутаттардың жалпы санынын
көпшілігімен қабылдануы мүмкін. Тағылған айыпты тексеруді Сенат
ұйымдастырады. Бүл мәселе бойынша түіжілікті шешім айып тағудың негізділігі
туралы Жоғарғы Сот қорытындысы және белгіленген конституциялық рәміздердің
сакталғаны туралы Конституциялық Кеңестін қорытындысы болған жағдавда әр
Палата депутаттары жалпы санының кемінде терттен үшінін көшпілік дауысымен
Парламент Палаталарының бірлескен отырысында кабылданады. Республика
Президентіне мемлекетке опасыздык жасады деп тағылған айьштың қабылданбауы
оның кай кезеңінде де осы мәселенің қаралуына себепші болған. Мәжіліс
депутаттарының өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтатуына әкеліп соғады.
Президент науқастығына байланысты өз міндеттерін жүзеге асыруға
кабілетсіздігі дендеген жағдайда қызметінен мерзімінен бұрын босатылуы
мүмкін. Бұл ретте Парламент әр Палата депутаттарының тең санынан және
медицинаның тиісті салаларының мамандарынан тұратын комиссия құрады.
Мерзімінен бұрын босату туралы шешім Парламент Палаталарының бірлескен
отырысында комиссияның қорытындысы мен белгіленген конституциялық
рәсімдердің сакталғаны туралы Конституциялық Кеңес корытындысы негізінде әр
Палата депутаттары жалпы санының кемінде төртген үшінін көпшілігімен
кабылданады.
Парламент — Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге
асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы. Парламент тұрақты негізде
жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады.
Сенат әр облыстан, республикалык, маңызы бар каладан және Қазақстан
Республикасының астанасынан екі адамнан, тиісінше облыстьщ, республикалық
маңызы бар қаланың және Республика астанасьшың барлық өкілді органдары
депутаттарының бірлескен отырыстарьшда сайланатын депутаттардан құралады.
Сенаттьщ жеті депутатын Сенат өкілеттігі мерзімше Республиканың Президенті
тағайындайды. Сенат депутатгары жанама сайлау құқығы негізінде жасырын
дауыс беру жолымен сайланады. Қазақстан Республикасының кемінде бес жыл
азаматы болған, жасы отызға толған, жоғары білімі және кемінде бес жыл
жұмыс стажы бар, тиісті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың не
Республика астанасынын, аумағында кемінде ұш жыл тұрақты тұрған азаматы
алты жыл өкілеттік мерзімге Сенат депутаты бола алады.
Сенаттың ерекше қарауына: Қазақстан Республикасы Президентінің
ұсынуымен Республика Жоғарғы Сотының Төрағасын, Алқалар төрағаларын және
Жоғарғы Соттын судьяларын сайлау және қызметтен босату, олардың антын
қабылдау; Республика Президентінің Республиканың Бас Прокурорын және Үлттық
Қауіпсіздік комитетінін Төрағасын тағайьшдауына келісім беру және Қазақстан
Республикасы Конституциясының 55-бабында көзделген басқа да мәселелер
жатады.
Мәжіліс— Парламенттің төменгі палатасы. Ол жетпіс жеті депутаттан
тұрады. Алпыс жеті депутат Республиканын әкімшілік-аумақтық бөлінісі
ескеріле отырьш құрылатын және шамамен сайлаушылардың саны тең бір мандатты
аумактык сайлау округтері бойынша сайланады. Он депутат бара-бар өкілдік
жүйесі бойышпа және біртұтас Жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша
партиялық тізімдер негізінде саиланады. Мәжіліс депутаттарын сайлау жалпыға
бірдей тең және төте сайлау құқығы негізіңде жасырын дауыс беру арқылы
жүзеге асырылады. Республиканың жасы жиырма беске толған азаматы бес жыл
екілеттік мерзімге Мәжіліс депутаты бола алады.
Парламент Палаталарының бөлек отырысында мәселелерді әуелі Мәжілісте,
ал содан соң Сенатта өз кезегімен қарау арқылы: зандар қабылдайды;
республикалық бюджетгі және оның атқарылуы туралы есептерді, бюджетке
енгізілетін өзгерістер мен толықтыруларды талқылаиды, мемлекеттік салықтар
мен алымдарды белгілейді және оларды алып тастайды; Қазақстан
Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысының мәселелерін шешу тәртібін
белгілейді; азаматтарға рақымшылық жасау туралы актілер шығарады және
Қазақстан Республикасы Конституциясының 54-бабында көзделген басқа да
өзгерістерді жүзеге асырады.
Мәжілістің ерекше қарауына: заддардың жобаларын қарауға кабылдау және
қарау; Республика Парламенті кабылдаған заңдарға Қазақстан Республикасы
Президентінің қарсылықтары бойынша ұсыныстар әзірлеу; және т.б. (Қазақстан
Республикасы Конституциясьшың 56-бабы) жатады.
Палаталардың бірлескен отырысында Парламент
1) Қазақстан Республикасы Президентінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.