Түпнұсқа және тәржіма: саймасайлық мәселесі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 тарау. Кеңес Юсуповтың аудармашылық іс.тәжірибесі
1.1. К. Юсуповтың аудармашылық шығармашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. К. Юсуповтың көркем тәржімашылық ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 тарау. Түпнұсқа және тәржіма: саймасайлық мәселесі
2.1. Прозалық мәтіннің тәржімалану ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2. Түпнұсқа және аударма мәтіндерді салыстырмалы
талдау (Г. Г. Маркестің «Жүз жылдық жалғыздық» және «Полковникке жазатын жан қалмады» шығармалары бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
1.қосымша. Сауалнама
2.қосымша. Түпнұсқа мен аударма мәтінді мазмұндық.құрылымдық талдау
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 тарау. Кеңес Юсуповтың аудармашылық іс.тәжірибесі
1.1. К. Юсуповтың аудармашылық шығармашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. К. Юсуповтың көркем тәржімашылық ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 тарау. Түпнұсқа және тәржіма: саймасайлық мәселесі
2.1. Прозалық мәтіннің тәржімалану ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2. Түпнұсқа және аударма мәтіндерді салыстырмалы
талдау (Г. Г. Маркестің «Жүз жылдық жалғыздық» және «Полковникке жазатын жан қалмады» шығармалары бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
1.қосымша. Сауалнама
2.қосымша. Түпнұсқа мен аударма мәтінді мазмұндық.құрылымдық талдау
Тақырып өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстанның әлемдік аренадағы орнының нығаюы ақпарат алмасуға, тілдік, мәдени ауыс-түйісті арттыруға да тәуелді. Осы орайда заман талап етіп отырған тұрғыдағы тәржіма ісінің көкейкесті мәселелерін арнайы зерттеп, талдап-талқылаудың маңызы зор. Аударма жалпы әдебиеттің бір бөлімі ретінде тәжірибеде, яғни, іс-әрекетте көрсетіледі. Аударма арқылы шетел және қазақ әдеби шығармаларының байланысы, бір-біріне әсер етуі, типологиясы, әдеби іс-амалдары, аударма кезіндегі шығарма тілінің өзгеруі, қайта жаңғыруы, аударма шеберлерінің іс-тәжірибелері қарастырылады. Әлемдік әдебиет пен әлемдік өркениеттегі таңдаулы мәдени қазыналардың бірін-бірі байыту мүддесіндегі аударма ісінің маңыздылығы соншалықты, 1948 жылдан бері әдебиеттің жылма-жылғы тізімі жасалып, ресімделіп отырады. Демек, аударма ісі – қоғамдық құрылымдағы қайшылықтарға, саяси ағымның екпініне тәуелсіз.
XX ғасыр бойында және соңғы жарты ғасырда қазақ мәдениетінің өзге тілден қазақшаға аударудың бай тәжірибесі жинақталғандығы белгілі. Ал қандайда бір тәжірибенің негізінде ғылыми тұжырымдарды түйіндеу, теориялық негіздемені қалыптастыру – ғылыми дамудағы заңды құбылыс. Оның үстіне қоғамның қазіргі аяқ алысында мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдардың баршасы да кәсіби тәржімашыларға, әсіресе, қазақ тіліне аударатындарға мұқтаж болып отыр. Бір айта кетер жай – бізде көркем аударманы, басқа да ғылым салаларындағы аударманы талдап, таразылап, бағалап, сынап, зерттеп, пайымдау жағы әлсіз. Аударма әр салада дами бастағанымен, аударманы зерттеу, аударма сыны мәселесіне жете көңіл бөлінбеуде. Аудармалар жасалғанымен, бірді-екілісі сыналып, аздап жақсы тұстары, кемшіліктері айтылумен ғана шектеледі. Сонымен қатар, зерттеліп жүрген аудармашылардың еңбектері әлі күнге дейін даулы мәселеге айналып, талқыланып жатқан жайы да бар. Осының салдарынан сирек зерттеліп жүрген аудармашылардың біраз еңбектері назардан тыс қалып отырады десек, қателеспесіміз анық. Айтқанымыздың айғағы ретінде біз ұсынып отырған диплом жұмысының тақырыбына өзек болып отырған аудармашы, жазушы, журналист Кеңес Юсуповтың шығармашылық жолын, оның аудармаларының зерттелу деңгейін атап өткіміз келеді. Жұмысты орындау барысында Кеңес Юсуповтың шығармашылығын тереңдетіп қарастырған еңбектердің аз екендігін байқадық. Небір танымал таланттарымыз қазақ әдебиетіне, аударма өнеріне, шетел әдебиетін қазақ оқырманына шебер аударылған түрде ұсынып, әдеби-мәдени мұрамызды байытуда. Ал, өкінішке орай, осының барлығы өз кезінде бағаланбай, ескерілмей жатады, өмірі мен шығармашылығына қатысты шындықтар кеңінен зерттелмей, пікір-көзқарастары айқындалмай, бұрмаланып берілуі де ғажап емес. Жұмысымыздың өзектілігі де, бір тұсынан алғанда - осындай тарландарымызды іздестіріп, ақыл-кеңестеріне назар салып, еңбектерін әділ бағалап, жақсылығын асыру қажеттілігінде.
XX ғасыр бойында және соңғы жарты ғасырда қазақ мәдениетінің өзге тілден қазақшаға аударудың бай тәжірибесі жинақталғандығы белгілі. Ал қандайда бір тәжірибенің негізінде ғылыми тұжырымдарды түйіндеу, теориялық негіздемені қалыптастыру – ғылыми дамудағы заңды құбылыс. Оның үстіне қоғамның қазіргі аяқ алысында мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдардың баршасы да кәсіби тәржімашыларға, әсіресе, қазақ тіліне аударатындарға мұқтаж болып отыр. Бір айта кетер жай – бізде көркем аударманы, басқа да ғылым салаларындағы аударманы талдап, таразылап, бағалап, сынап, зерттеп, пайымдау жағы әлсіз. Аударма әр салада дами бастағанымен, аударманы зерттеу, аударма сыны мәселесіне жете көңіл бөлінбеуде. Аудармалар жасалғанымен, бірді-екілісі сыналып, аздап жақсы тұстары, кемшіліктері айтылумен ғана шектеледі. Сонымен қатар, зерттеліп жүрген аудармашылардың еңбектері әлі күнге дейін даулы мәселеге айналып, талқыланып жатқан жайы да бар. Осының салдарынан сирек зерттеліп жүрген аудармашылардың біраз еңбектері назардан тыс қалып отырады десек, қателеспесіміз анық. Айтқанымыздың айғағы ретінде біз ұсынып отырған диплом жұмысының тақырыбына өзек болып отырған аудармашы, жазушы, журналист Кеңес Юсуповтың шығармашылық жолын, оның аудармаларының зерттелу деңгейін атап өткіміз келеді. Жұмысты орындау барысында Кеңес Юсуповтың шығармашылығын тереңдетіп қарастырған еңбектердің аз екендігін байқадық. Небір танымал таланттарымыз қазақ әдебиетіне, аударма өнеріне, шетел әдебиетін қазақ оқырманына шебер аударылған түрде ұсынып, әдеби-мәдени мұрамызды байытуда. Ал, өкінішке орай, осының барлығы өз кезінде бағаланбай, ескерілмей жатады, өмірі мен шығармашылығына қатысты шындықтар кеңінен зерттелмей, пікір-көзқарастары айқындалмай, бұрмаланып берілуі де ғажап емес. Жұмысымыздың өзектілігі де, бір тұсынан алғанда - осындай тарландарымызды іздестіріп, ақыл-кеңестеріне назар салып, еңбектерін әділ бағалап, жақсылығын асыру қажеттілігінде.
1. Алдашева А., Аударматану: (Лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер) – Алматы: «Арда», 2006. – 245 бет.
2. Тарақов Ә., Аударма әлемі: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 243б
3. Сагандыкова Н., Основы художественного перевода. Учебное пособие. – Алматы, «Санат», 1996. – 208стр.
4. Қазыбек Г.Қ., Аударматануға кіріспе: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 215 бет
5. Қазақстан жазушылары ХХ ғасыр : Анықтамалық, 2004. - 392 б.
6. Назарбаев Н. Реформаларды түбегейлендіру, жалпыұлттық келісім арқылы жаңарған Қазақстанға. Алматы, Қазақстан: 1994. - 64б.
7. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: 1992.
8. Талжанов. С. Аударма жане қазақ әдебиетінің мәселелері. Алматы: Қазақ ССР «Ғылым» баспасы, 1975. - 286 бет.
9. Алпысбаев Қ.Қ., Қазыбек Г.Қ. Қазақ аудармасының теориясы мен тәжірибесі: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 213 б.
10. Сатыбалдиев Ә. Сөз қазынасының кеншісі (Ә. Сатыбалдиевтің ғылыми еңбектері. Естеліктер). Құраст.: Қ.Қ. Алпысбаев, Л.Н. Дауренбекова. – Астана: «Аударма» баспасы, 2008. – 328 бет.
11. Есембеков Т. У. Көркем мәтінді талдау негіздері. – Алматы: Қазақ университеті. 2009. 132 б.
12. Крупнов, В.Н. В творческой лаборатории переводчика. Междунар. отношения, М: - 1976. 190 с.
13. Швейцер А.Д. Теория перевода. Статус, проблемы, аспекты. – М.: 1988. – 214 с.
14. Комиссаров В.Н. Теория перевода. Лингвистические аспекты. – Уч. Пособие, М.: Высшая школа, 1990. – 253с.
15. Виноградов В. С. Лексические вопросы перевода художественной прозы. М., Наука, 1973. – 147с.
16. Левый Иржи. Искусство перевода / Иржи Левый. М.: Прогресс,1974. - 398 с. 73.
17. Юсуп К. Данекер// Литературный Казахстан. 1/2008 ноябрь-декабрь., с.3-13
18. Альфред Курелла. Тәржіме теориясы мен іс-тәжірибесі//Әлем әдебиеті. 3/2009. 199-219 бет.
19. К. Юсупов. Күн тәртібінен түспейтін тақырып. Төрт-бес терминнің төңірегіндегі ой// Егемен Қазақстан. 16 маусым, 2010.
20. «Аударматану мен әдеби компаративистиканың өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары/ Құрастырып, баспаға дайындаған Л. Ж. Мұсалы. – Алматы: Қазақ университеті, 2010. – 264 бет.
21. Көркем аударма теориясы мен тарихының өзекті мәселелері. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция. Алматы: 2002. – 260 бет.
22. Аударма теориясы мен тәжірибесінің және салыстырмалы әдебиеттанудың өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми-теориялық конференция. Алматы: 2007. – 200 бет.
23. Қанат Тоқабаев. «Әлем әдебиеті» жұрналының рухани толысуға берері мол/ ҚазАқпарат. Астана: - 30 шілде, 2007 ж.
24. Всему начало слова./kazpravda.kz
Көркем әдебиет
25. Маркес Габриель Гарсиа. Хикаяттар. Әңгімелер / Г. Маркес; орыс тілінен ауд. К. Юсуп. - Астана : Аударма, 2007. - 288 б. - (Әлем әдебиеті кітапханасы) (Мәдени мұра).
26. Маркес Габриель Гарсиа. Жүз жылдық жалғыздық: Роман / Орыс тілінен ауд. К. Юсупов. – Алматы. Жалын, 1985-424 бет.
27. Маркес Габртель Гарсиа. Полковнику никто не пишет: Повесть; Сто лет одиночества: Роман: Пер. С исп. / Послесл. С. Столбова. – М.: Худож. лит., 1989.- 31с.
28. El Coronel no tiene quien le escriba. – Aracataса: Colombia, 1928.
29. Gabriel García Márquez. Cien años de soledad. – Aracataca: Colombia, 1928.
30. Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы: Жазушы. – Т.2: Өлеңдер мен аудармалар. – 2002 – 336 бет.
2. Тарақов Ә., Аударма әлемі: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 243б
3. Сагандыкова Н., Основы художественного перевода. Учебное пособие. – Алматы, «Санат», 1996. – 208стр.
4. Қазыбек Г.Қ., Аударматануға кіріспе: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 215 бет
5. Қазақстан жазушылары ХХ ғасыр : Анықтамалық, 2004. - 392 б.
6. Назарбаев Н. Реформаларды түбегейлендіру, жалпыұлттық келісім арқылы жаңарған Қазақстанға. Алматы, Қазақстан: 1994. - 64б.
7. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: 1992.
8. Талжанов. С. Аударма жане қазақ әдебиетінің мәселелері. Алматы: Қазақ ССР «Ғылым» баспасы, 1975. - 286 бет.
9. Алпысбаев Қ.Қ., Қазыбек Г.Қ. Қазақ аудармасының теориясы мен тәжірибесі: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 213 б.
10. Сатыбалдиев Ә. Сөз қазынасының кеншісі (Ә. Сатыбалдиевтің ғылыми еңбектері. Естеліктер). Құраст.: Қ.Қ. Алпысбаев, Л.Н. Дауренбекова. – Астана: «Аударма» баспасы, 2008. – 328 бет.
11. Есембеков Т. У. Көркем мәтінді талдау негіздері. – Алматы: Қазақ университеті. 2009. 132 б.
12. Крупнов, В.Н. В творческой лаборатории переводчика. Междунар. отношения, М: - 1976. 190 с.
13. Швейцер А.Д. Теория перевода. Статус, проблемы, аспекты. – М.: 1988. – 214 с.
14. Комиссаров В.Н. Теория перевода. Лингвистические аспекты. – Уч. Пособие, М.: Высшая школа, 1990. – 253с.
15. Виноградов В. С. Лексические вопросы перевода художественной прозы. М., Наука, 1973. – 147с.
16. Левый Иржи. Искусство перевода / Иржи Левый. М.: Прогресс,1974. - 398 с. 73.
17. Юсуп К. Данекер// Литературный Казахстан. 1/2008 ноябрь-декабрь., с.3-13
18. Альфред Курелла. Тәржіме теориясы мен іс-тәжірибесі//Әлем әдебиеті. 3/2009. 199-219 бет.
19. К. Юсупов. Күн тәртібінен түспейтін тақырып. Төрт-бес терминнің төңірегіндегі ой// Егемен Қазақстан. 16 маусым, 2010.
20. «Аударматану мен әдеби компаративистиканың өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары/ Құрастырып, баспаға дайындаған Л. Ж. Мұсалы. – Алматы: Қазақ университеті, 2010. – 264 бет.
21. Көркем аударма теориясы мен тарихының өзекті мәселелері. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция. Алматы: 2002. – 260 бет.
22. Аударма теориясы мен тәжірибесінің және салыстырмалы әдебиеттанудың өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми-теориялық конференция. Алматы: 2007. – 200 бет.
23. Қанат Тоқабаев. «Әлем әдебиеті» жұрналының рухани толысуға берері мол/ ҚазАқпарат. Астана: - 30 шілде, 2007 ж.
24. Всему начало слова./kazpravda.kz
Көркем әдебиет
25. Маркес Габриель Гарсиа. Хикаяттар. Әңгімелер / Г. Маркес; орыс тілінен ауд. К. Юсуп. - Астана : Аударма, 2007. - 288 б. - (Әлем әдебиеті кітапханасы) (Мәдени мұра).
26. Маркес Габриель Гарсиа. Жүз жылдық жалғыздық: Роман / Орыс тілінен ауд. К. Юсупов. – Алматы. Жалын, 1985-424 бет.
27. Маркес Габртель Гарсиа. Полковнику никто не пишет: Повесть; Сто лет одиночества: Роман: Пер. С исп. / Послесл. С. Столбова. – М.: Худож. лит., 1989.- 31с.
28. El Coronel no tiene quien le escriba. – Aracataса: Colombia, 1928.
29. Gabriel García Márquez. Cien años de soledad. – Aracataca: Colombia, 1928.
30. Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы: Жазушы. – Т.2: Өлеңдер мен аудармалар. – 2002 – 336 бет.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 тарау. Кеңес Юсуповтың аудармашылық іс-тәжірибесі
1.1. К. Юсуповтың аудармашылық
шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..7
1.2. К. Юсуповтың көркем тәржімашылық
ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 тарау. Түпнұсқа және тәржіма: саймасайлық мәселесі
2.1. Прозалық мәтіннің тәржімалану
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..29
2.2. Түпнұсқа және аударма мәтіндерді салыстырмалы
талдау (Г. Г. Маркестің Жүз жылдық жалғыздық және Полковникке жазатын
жан қалмады шығармалары
бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .61
1-қосымша. Сауалнама
2-қосымша. Түпнұсқа мен аударма мәтінді мазмұндық-құрылымдық талдау
КІРІСПЕ
Тақырып өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстанның әлемдік аренадағы
орнының нығаюы ақпарат алмасуға, тілдік, мәдени ауыс-түйісті арттыруға да
тәуелді. Осы орайда заман талап етіп отырған тұрғыдағы тәржіма ісінің
көкейкесті мәселелерін арнайы зерттеп, талдап-талқылаудың маңызы зор.
Аударма жалпы әдебиеттің бір бөлімі ретінде тәжірибеде, яғни, іс-әрекетте
көрсетіледі. Аударма арқылы шетел және қазақ әдеби шығармаларының
байланысы, бір-біріне әсер етуі, типологиясы, әдеби іс-амалдары, аударма
кезіндегі шығарма тілінің өзгеруі, қайта жаңғыруы, аударма шеберлерінің
іс-тәжірибелері қарастырылады. Әлемдік әдебиет пен әлемдік өркениеттегі
таңдаулы мәдени қазыналардың бірін-бірі байыту мүддесіндегі аударма
ісінің маңыздылығы соншалықты, 1948 жылдан бері әдебиеттің жылма-жылғы
тізімі жасалып, ресімделіп отырады. Демек, аударма ісі – қоғамдық
құрылымдағы қайшылықтарға, саяси ағымның екпініне тәуелсіз.
XX ғасыр бойында және соңғы жарты ғасырда қазақ мәдениетінің өзге
тілден қазақшаға аударудың бай тәжірибесі жинақталғандығы белгілі. Ал
қандайда бір тәжірибенің негізінде ғылыми тұжырымдарды түйіндеу, теориялық
негіздемені қалыптастыру – ғылыми дамудағы заңды құбылыс. Оның үстіне
қоғамның қазіргі аяқ алысында мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдардың
баршасы да кәсіби тәржімашыларға, әсіресе, қазақ тіліне аударатындарға
мұқтаж болып отыр. Бір айта кетер жай – бізде көркем аударманы, басқа да
ғылым салаларындағы аударманы талдап, таразылап, бағалап, сынап, зерттеп,
пайымдау жағы әлсіз. Аударма әр салада дами бастағанымен, аударманы
зерттеу, аударма сыны мәселесіне жете көңіл бөлінбеуде. Аудармалар
жасалғанымен, бірді-екілісі сыналып, аздап жақсы тұстары, кемшіліктері
айтылумен ғана шектеледі. Сонымен қатар, зерттеліп жүрген аудармашылардың
еңбектері әлі күнге дейін даулы мәселеге айналып, талқыланып жатқан жайы да
бар. Осының салдарынан сирек зерттеліп жүрген аудармашылардың біраз
еңбектері назардан тыс қалып отырады десек, қателеспесіміз анық.
Айтқанымыздың айғағы ретінде біз ұсынып отырған диплом жұмысының
тақырыбына өзек болып отырған аудармашы, жазушы, журналист Кеңес Юсуповтың
шығармашылық жолын, оның аудармаларының зерттелу деңгейін атап өткіміз
келеді. Жұмысты орындау барысында Кеңес Юсуповтың шығармашылығын
тереңдетіп қарастырған еңбектердің аз екендігін байқадық. Небір танымал
таланттарымыз қазақ әдебиетіне, аударма өнеріне, шетел әдебиетін қазақ
оқырманына шебер аударылған түрде ұсынып, әдеби-мәдени мұрамызды байытуда.
Ал, өкінішке орай, осының барлығы өз кезінде бағаланбай, ескерілмей
жатады, өмірі мен шығармашылығына қатысты шындықтар кеңінен зерттелмей,
пікір-көзқарастары айқындалмай, бұрмаланып берілуі де ғажап емес.
Жұмысымыздың өзектілігі де, бір тұсынан алғанда - осындай тарландарымызды
іздестіріп, ақыл-кеңестеріне назар салып, еңбектерін әділ бағалап,
жақсылығын асыру қажеттілігінде.
Бір тілден екінші тілге аудару ісіне жүктелген міндет әр заманның
талап-мақсаттарына сай әрқилы болғандығы мәлім. Аудармашы болу үшін
бірнеше тілді жетік, жақсы білу аздық етеді. Білікті маман-аудармашының
теориялық-танымдық тұғыры боларлық иірімді - шиырлы қыр-сыры мол.
Таңдалған тақырыптың осы мәселелерге тікелей қатысы бар екендігін
атап өткіміз келеді. Практикалық тәжірибедегі – белгілі бір кезеңде
жасалған көркем әдебиет пен қоғамдық-саяси әдебиеттің тәржімалары
тіліндегі ортақ заңдылықтарды байқау-бағдарлау, белгілі бір
аудармашының, ал біздің жағдайда, атақты әрі тәжірибелі аудармашы, жазушы
Кеңес Юсуповтың шығармашылық өмірін зерттеп, аудармаларын саралап,
талқылау жүргізу мамандарды даярлауға, олардың біліктілігін арттыруға және
жоғарыда аталған кәсіби аудармашы болудың иірімді-шиырлы қыр-сырын
анықтап, жетістік - мінін ескеруіне, сонымен қатар, аудармашының жеке
тәжірибесінен біліп-түйгендігі жайлы ой-толғауларына құлақ асып, айтқан
ақыл-кеңестерін ойға тоқу арқылы ұлттық аударма дәстүрін жалғастыратын
үлгілі маман болуға деген ынтасын, талпынысын арттырып, күшейтуге әсер
етері анық.
Жұмыс мақсаты – Кеңес Юсуповтың аудармашылық іс-тәжірибесін жан-
жақты зерттеу.
Бұл мақсатқа жету үшін орындалуға тиіс міндеттер:
- Кеңес Юсупов жайлы және оның аудармаларына қатысты
фондық ақпарат жинақтау;
- Ақпарат негізінде тақырып төңірегіндегі материалдарды іріктеу,
жүйелеу;
- Прозалық мәтіннің тәржімалану ерекшелігін пайымдау
- Кеңес Юсуповтың аударған шығармаларының түпнұсқаларын тауып, теориялық-
тәжірибелік тұрғыдан салыстырмалы талдау жасау, ғылыми негізде
тұжырымдау, қорыту;
- Көркем мәтіндегі көркемдік құралдар аудармасына тоқталу;
- Сауалнама жүргізу арқылы аудармашы жұмысының қыр-сырымен танысу,
аударма мен түпнұсқаны салыстыру барысында туындаған сұрақтарды
аудармашыға қойып, анықтап алу.
- К. Юсуповтың тәржімашылық ұстанымдарын анықтау.
Зеттелу деңгейі. Қазақ әдебиеті шетел халықтарының әдебиетімен
жалғаса даму үстінде. Өткен ғасырдан бастап, әсіресе, орыс мәдениетімен,
әдебиетімен тығыз байланыста өсіп-өркендеп келеді. Басқа халықтармен әдеби
байланыстарға қатысты еңбектер бүгінгі таңда баршылық десек артық болмас.
Соның ішінде қазақ әдебиеті мен орыс, Еуропа
әдебиетінің байланыстарына қатысты А.А. Трушеваның Қазақ-шығыс және орыс-
еуропа әдеби байланысы (Мәшһүр-Жүсіп шығармалары бойынша), Ж. А.
Адайхановтың Қазақ- Европа әдеби байланыстары, Ж. Қобылановтың Лопе де
Вега - испан әдебиетінің көрнекті өкілі атты еңбегін атап өтуге болады.
Соңғы жылдары аударма тарихы мен теориясы туралы да біршама диссертациялар
қорғалды. Атап айтар болсақ, Б.Дуанинаның Неміс прозасын қазақ тіліне
аударудың өзекті мәселелері. Кандидаттық диссертация. (Астана, 2004),
Г.Хошаеваның Ағылшын детективтерін қазақ тіліне аудару үлгілері.
Кандидаттық диссертация. (Астана, 2006), А.К.Тусупованың Казахско-англо-
американские литературные связи атты ғылыми еңбегін, . Кеңес Юсупов
аударған Г. Г. Маркестің романының қазақшаға аударылу жайы бүгінге дейін
салыстырмалы әдебиеттануға қатысты жекелеген мақалаларда ішінара ғана
қарастырылып келді.
Бұл тақырыпқа орай арнайы зерттеу әлі жазылған жоқ. Зерттеу
жұмысының тақырыбы салмақты мәселені қамтып отыр және бұл ретте жеке
аудармашының тіл мен стилі, тәжірибесі, оның ішінде көркем прозаны
аударудың қыр-сырын зерделенуі тақырыптың бүгінгі күн тәртібіндегі кезек
күттірмейтіндігін көрсетеді деп ойлаймыз.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жұмыста Кеңес Юсуповтың аудармалары
түпнұсқамен салыстыру негізінде алғаш зерттеліп отыр. Осының негізінде
сапалы аударма шығармалары анықталып, аудармашы тарапынан кеткен
кемшіліктер айқындалды. Түпнұсқаның барабар аудармасына қол жеткізу үшін
аударманың ғылыми негізделген әдісі ұсынылды. Аталған бағыттағы нақты
шығармаларға негізделген аударма теориясы, қағидалары, талаптары және
ерекшеліктері анықталып, осы жұмыстың ғылыми жаңалығына негіз болып отыр.
Жұмыс нәтижелері: Кеңес Юсуповтың аударған шығармаларының
түпнұсқаларын тауып, теориялық-тәжірибелік тұрғыдан салыстырмалы талдау
жасадық. Салыстырмалы талдау кесте түрінде жасалды. Аудармашымен хат
жазысып, сауалнама жүргізу нәтижесінде алынған көптеген ақпараттар, атап
айтсақ, оның аудармаға қатысты айтқан ой-тұжырымдары, аудармаға қоятын
талаптары, аударма барысында туындайтын қиындықтар, шығармашылық
ізденістері мен еңбектеріне шолу жасалды. Сауалнама жүргізу арқылы
аудармашы жұмысының қыр-сырымен таныстық, аудармашыға аударма мен
түпнұсқаны салыстыру барысында туындаған сұрақтарды қойдық. Сауалнама
қосымша ретінде жұмысқа енгізілді.
Жұмыс мазмұны. Ұсынылып отырған диплом жұмысы кіріспеден, негізгі
бөлімнен және қорытындыдан тұрады.
Кіріспе бөлімде таңдалған тақырып өзектілігі, жұмысты орындауда
көзделген мақсат пен алдыға қойылған міндеттер, аталмыш тақырыптың зерттелу
деңгейі жөнінде кең көлемде сөз болады.
Негізгі бөлімнің Кеңес Юсуповтың аудармашылық іс-тәжірибесі
деп аталатын 1 тарауында Кеңес Юсуповтың аудармашылық шығармашылығы,
тәржімашылық ұстанымдары баяндалады. Аудармашымен хат жазысып, сауалнама
жүргізу нәтижесінде алынған көптеген ақпараттар, атап айтсақ, оның
аудармаға қатысты айтқан ой-тұжырымдары, аудармаға қоятын талаптары,
аударма барысында туындайтын қиындықтар, шығармашылық ізденістері мен
еңбектері, аудармашылық тәжірибесінен келтірілген кейбір мысалдар осы
жұмысқа енгізілетін болады. Жан-жақты ізденіс нәтижесінде (газет-журналдар,
оқу құралдары, ғаламтор, ғылыми зерттеулер және өзге де материалдарды
қолдану, аудармашымен сұхбат жүргізу, т. б.) аудармашының осы уақытқа дейін
жасаған бүкіл аудармаларының нақты саны анықталып, жүйеленеді.
Негізгі бөлімнің 2 тарауында прозалық мәтіннің тәржімалану
ерекшелігіне жалпы тоқталып өтіп, аудармашы шығармашылығындағы ең ірі
аударма туындылары – Габриель Гарсиа Маркестің әйгілі Жүз жылдық
жалғыздық романы мен Полковникке жазатын жан қалмады повесінің
аудармаларын түпнұсқамен салыстыра отырып жүйелі түрде талдау, саралау,
таразылау, сынау, зерттеу жұмыстарын жүргіземіз, аудармашының стилін,
стратегиясын айқындаймыз. Аудармада кездескен артықшылықтар мен
кемшіліктерге қатысты теориялық-тәжірибелік тұрғыдан пікір айтылып, баға
беріліп, ғылыми негізде ой, тұжырым қорытылады. Аудармадан алынған
мысалдар түгелімен кесте түрінде беріледі және осы кестеге кейбір сөздер
немесе сөйлемдердің өзіміз ұсынған аударма нұсқалары да енеді. Аудармадағы
ерекше аударылған сөздер жиынтығынан баламалар кестесі жасалып, қосымша
ретінде осы диплом жұмысына енетін болады. Әр бөлім ондағы қозғалған
мәселеге қатысты қорытынды оймен аяқталып отырады.
Қорытынды бөлімде жалпы аудармашыға қойылатын талаптарды талдай
келе, Кеңес Юсуповтың шығармашылық ісіне, аудармашылық шеберлігіне,
дербестігіне, ұзақ жыл бойғы жинаған тәжірибесіне, аударған еңбектерінің
сапасына – жалпы тақырыпқа қатысты пікірлер айтылып, ұсыныстар жасалады.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Зерттеу барысында жинақтау,
сипаттау, жүйелеу, салыстыру, дедуктивті-индуктивті тұрғыдан жіктеу,
талдау, қорытындылау әдіс-тәсілдері кеңінен қолданыс тапты.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Көркем шығарманы аудару
теориясының ғылыми негізін анықтау арқылы, оның универсалды ұстанымдары мен
ұғымдарын талдап көрсету негізінде жалпы лингвистика салаларының даму
сипатын жүйелеу мүмкіндігі пайда болады. Зерттеудің нәтижелері, теориялық
тұжырымдары мен ғылыми ұстанымдары көркем шығарманы аудару теориясы туралы
маңызды қорытындылар жасауға мүмкіндік береді.
Аудармашылық – нағыз шығармашылық өнер. Аударма адамдардың көш
замандарға созылған ұзақ тарихында тілі өзге басқа адамдар қауымын
түсіндіру құралы, олармен қарым-қатынас жасаудың делдалы, дәнекері болған.
Нағыз шығармашылық көркем аударма дегеніміз түпнұсқаның стильдік, тілдік
ерекшеліктерін түгел ескере отырып, оның көркемдік қасиеттерін толық
жеткізу, әрі қазақша биязы да, жарық етіп шығару. Осы екеуі ұштасқанда ғана
аударма көркем болады. Қай кезде де көркем аударманың теориясы мен тарихы
оның проблематикасымен тығыз байланыста болады. Аударма теориясының дамуы
белгілі бір проблемалардың күн тәртібіне қойса, керісінше, белгілі бір
проблемалардың шешімін табуы теорияны ілгерілетеді, соған орай аударма
тарихы дами түседі.
1 тарау
Кеңес Юсуповтың аудармашылық іс-тәжірибесі
1.1. Кеңес Юсуповтың аудармашылық шығармашылығы
Сан алуан мәдениет кеңістігі қалыптасқан, көп ұлтты Қазақстан
жағдайында мәдениетаралық байланыстардың маңызы күн санап арта түспек.
Қазақстанда сан алуан мәдениет кеңістігі барлығын, оның жетекші қос арнасы
бар екенін және оның бірі – қазақ мәдениеті екенін айта келіп, Қазақстан
Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев: Екінші тасқын – орыс тілді
мәдениет, орыс халқының ежелден келе жатқан дәстүрі және сан ғасырлық даму
барысында солар бойға сіңіргеннің бәрі бұған негіз болып табылады. Бұл
мәдениет славяндардың ғана емес, сонымен бірге Қазақстанды мекендейтін
барлық халықтардың игілігі, олардың мәдени әлеуеті болып табылады. Мұны
жоққа шығаруға әрекеттенгендер, оқшаулануға ұмтылғандар өзін жалпы әлемдік
мәдениеттің жанды қайнарларынан бөліп тастамақ [6, 46-б] - дейді. Сондай-
ақ, қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбайұлы да : Орыстың ғылымы, өнері -
дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі - деген болатын жиырма
бесінші сөзінде. [30, 109] Бұл тұжырым қазақ әдебиеті мен мәдениетінің
жалпы әлемдік байланыстағы жолын, бағдарын, әлем әдебиетінің құнды
шығармаларын қазақ жеріне, қазақ оқырманына жеткізудің мәнін, осы орайдағы
орыс мәдениетінің, орыс тілінің рөлін айқын көрсетеді. Салғастыру түрі
жағынан көркем шығармалардың орыс тілінен қазақшаға аударылуына арналған,
зерттеу бағыты әдебиеттану ғылымына негізделе отырып, тілтану төңірегіндегі
кейбір жәйттерді де қамтитын осы жұмысымызда көркем прозадағы аударма
шеберлігі мәселесін анықтауды мақсат еттік.
Журналист, жазушы, тәржіма өнерінің майталман өкілі, Г. Г. Маркестің
Жүз жылдық жылғыздығын қазақша сөйлеткен белгілі аудармашы Кеңес Юсуп
(Түсіп) 1941 жылы 30 маусымда Шығыс Қазақстан облысы Таврия ауданы Баймұр
ауылында дүниеге келген. 1958 жылы Өскемен қаласындағы Жамбыл атындағы
қазақ орта мектебін бітірген. Өзен порты училищесін бітіріп жоғарғы Ертіс
айлағында жұмыс істеді. Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика
факультетін бітірді. Шығыс Қазақстан облыстық Коммунизм туы газетінде
әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі болды, “Социалистік Қазақстан”,
“Қазақстан коммунисі”, “Жұлдыз” республикалық газеттер мен журналдарында
қызмет етті. Қазақстан Республикасы Президентінің ақпарат қызметінде бас
эксперт болды.
Ақиқат сапар (1977 ж), “Қарашадағы көктем” (1981 ж), “Охапка
полевых цветов” (1983 ж), әңгімелер мен повестер жинағының, “Желқайық”
(2000 ж) кітабының авторы. 2001 жылы Жалын журналының ұйымдастыруы
бойынша өткен жабық бәйгеде екінші орынды алған терминология мәселесі,
қазақ тілі бойынша іс жүргізуге арналған Құжат тілі кітабы жарыққа
шығады. 1992 жылы Анықтама сөздігі шықты, 1994 жылы іс жүргізу туралы
“Екі тілде іс жүргізу” кітабы жарық көрді.
Г. Г. Маркес 1985ж. Жалын баспасымен жарық көрген кітабында “Жүз
жылдық жалғыздық” романын аударып шықты. Кейін келе, 2007 жылы “Мәдени
мұра” баспасымен жарық көрген аударма туындылары жинағында Г. Г. Маркестің:
- Қураған жапырақтар (Палая листва – La hojarasca) хикаясын;
- Полковникке жазатын жан қалмады (Полковнику никто не пишет - El
coronel no tiene quien le escriba) хикаясын;
- Ұлы шешені жерлеу (Похороны Великой Мамы - Los funerales de la
Mama Grande);
- Жоғалған уақыттың теңізі
- Сенбіден кейінгі күні (День после субботы - Un día despues del
sábado);
- Балтазардың өміріндегі ең бір өзгеше күн (Незабываемый день в жизни
Бальтасара - La prodigiosa tarde de Baltazar);
- Монтьельдің жесірі (Вдова Монтьель - La viuda de Montiel);
- Дүниедегі ең сұлу суға кеткен адам (Самый красивый утопленник в
мире - El ahogado más hermoso del mundo);
- Елес кеменің соңғы сапары (Последнее путешествие корабля-призрака
- El último viaje del buque fantasma);
- Біздің адамдар ұрламайды (У нас в городке воров нет - En este
pueblo no hay ladrones);
- Сейсенбідегі түскі дамыл (Сиеста во вторник - La siesta del
martes);
- Сол күндердің бірінде (Один из этих дней - Un día de éstos);
- Махаббаттан әрдайым өлім мықты (За любовью неизбежность смерти -
Muerte constante más allá del amor);
- Тура сағат алтыда келетін әйел (Женщина, которая приходила ровно в
шесть - La mujer que llegaba a las seis)
сияқты әңгімелерін аударып шықты. Сондай-ақ, тәржімашы жас болгар
жазушыларының әңгімелер мен повестерінің жинағын аударды (“Гүлжазира’’,
1987). Қазақстанның Еңбек сіңген қайраткері атағының иесі. Кеңес Юсупов
жайлы деректер аз болғанымен, оның шығармашылық өмірбаянын оның
шығармалары мен аудармаларынан, мақалаларынан көруге болады.
Кеңес Сләмханұлы әдеби байланыстар мен көркем аудармаға көп еңбек
сіңірген жазушыларымыздың бірі. Ол дүниежүзі классикалық әдебиетінің асыл
мұралары мен кеңестік замандағы орыс және ұлт республикалары өкілдерінің
ірілі-уақты көптеген шығармаларын қазақ тіліне аударуда да тамаша
табыстарға жетті. К.Юсупов аудармамен айналысу арқылы олардан игілікті үлгі-
өнеге алып, өзі үшін жаңалықтар ашып отырды. Ол аударма жұмысына тиісті
дайындықпен, үлкен жауапкершілікпен барған жазушы. Аудармаға қойылатын
негізгі талаптарды толық түсінетіндігіне, аударманың теориялық және
техникалық заңдылықтарын қатаң сақтайтындығына аудармаларына салыстырмалы
талдау жасау нәтижесінде көзіміз жеткен болатын. Әрбір жазушының өзіндік
стилін, өзіндік ерекшелігін аударма арқылы танытудағы табысы мол.
Аудармашылық өнер Кеңес Юсуповтың шығармашылығында көрнекті орын алады.
Біріншіден, ол сол арқылы қазақ әдебиетін байыта түсуге тиісті үлес қосты.
Екіншіден, білім жағынан оның өзі де өсті, шығармашылығы да өсті. Сонымен
бірге жазушының жазушылық шеберлігінің қалыптасып, жоғары сатыға құлаш
сермеуіне аударма саласындағы еңбектері де айтарлықтай әсер етті.
Кезінде ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынов: ...Тіл тазалығы – ана тілдің
сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау, басқа тілден сөз тұтыну қажет болса,
жұртқа сіңісіп, құлақтарына үйір болған, мағынасы халыққа түсінікті
сөздерді алу. Біз сияқты мәденииет жемісіне жаңа аузы тиген жұрт, өз
тілінде жоқ деп, мәдени жұрттардың тіліндегі даяр сөздерді алғыштап, ана
тілі мен жат тілдің сөздерін араластыра – араластыра, ақырында ана тілінің
қайда кеткенін білмей, айырылып қалуы ықтимал. Сондықтан мәдени жұрттардың
тіліндегі әдебиеттерін, ғылыми кітаптарын қазақ тіліне аударғанда, пән
сөздерінің даярлығына қызықпай, ана тілімізден қарастырып, сөз табуымыз
керек, - деген екен.
Шынында да, аудармадағы тіл тазалығы арқылы қазақ тілінің байлығын
танытып, ойын өркендете аламыз, ақпаратты дұрыс та жетік жеткіземіз. Кеңес
Юсуптың аудармаларынан дәл осы тіл тазалығын байқадық.
Мәскеуде өткен Аудармашылар форумында айтқан Сәкен Сейфуллиннің:
Қазақ тілі мемлекеттік мекемелердің тілі болмайынша, оның болашағы жайында
сөз қозғау ерте - деген сөздері аудармашының өмірлік ұранына айналғандай.
Тіл мәселесіне бей-жай қарамайтын Кеңес аға мақалаларының бірінде: Сөз
мәдениеті, тіл тазалығы, сөз қолданысындағы әбестіктер, тілді шұбарлау,
қателіктері мен кемшіліктерін түзеу біраз уақыттан бері қозғалмай жүрген
мәселе еді. Шынында да, соңғы кездері сөздерді орынсыз, кейде тіпті
мағынасыз қолдану, көпірме мен лепірме жиілеп бара жатқан секілді ...
Әлбетте, тілімізді қателіктерден, жаңсақ сөйлеуден арылтудың бір жолы –
баспасөз тілінің мәдениетін көтеру екені аян. Әсіресе, соңғы кезде жұрттың
бейілі ауған электрондық ақпарат құралдарының сөз қолданысына – ертеңгі
күні көрермен, тыңдарман қауымның құлағында қалатын тіліне аса сергек
қараған абзал. Қазіргі уақытта сөздің байыбына бармай, астарын аңдап
жатпай, талғамай әрі таңдамай қолдану, асығыстыққа жол беру белең алып бара
жатқаны сезіледі. Таяуда Хабар телеарнасында (12 мамыр, Қорытынды
жаңалықтар бағдарламасы) Қостанай облысынан берілген хабарда тұрғылықты
жұрттың, оның ішінде басшы адамдардың салғырттығы, жауапсыздығы салдарынан
ескі құрылыс орнында ойнап жүріп қайғылы қазаға ұшыраған кішкентай
бүлдіршін жайында жер жастанды деген сөздер айтылды. Абайламай айтылған
ауыр сөз. Дұшпанға айтылатын сөз. Қазақ бұлай демесе керек, қаралы оқиға
жайында, әсіресе осындай күйінішті сәттерде, көз жұмды, опат болды,
қазаға ұшырады дейді немесе басқадай сөз табады. Қазіргі хабарлар мен
анда-санда беріліп тұратын таспадағы жазуларды тыңдаған кезде сөзіміздің
әрі кете бастағандай әсер қалады. Таптаурын тіркестер, жаттанды сөздер...
Шырылдаған шындық, толағай табыс, жанкешті еңбек, әйтеуір, даңғаза,
дабылдау. Әсілінде, бұлар әдемі сөздер, алайда біз айта-айта ажарынан
айырып бара жатырмыз. Алдында пісірілген асты қайыра ысытып бере беру аш
адамның өзін мезі етпей қоймасы анық. - деген пікір айтады.
Бертінде Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының аппаратындағы
Аударма, редакциялау және Парламент актілерін шығару бөлімінің меңгерушісі
бола жүріп, мәртебесі өскен туған тілінің заңнамалық терминдерін түзуге
үлкен үлес қосады. Авторлар ұжымымен бірлесе әрі өзі тікелей ұйтқы болып,
2004 жылы “Заң терминдерінің сөздігін” шығаруға қатысады. Былтырғы жылы
“Егемен Қазақстан” газетінде жарияланған, тіл жанашырларын елең еткізген
Күн тәртібінен түспейтін тақырып атты ана тілінің түбірлі мәселелері мен
түпкі міндеттері, түйткілді тұстары мен түбегейлі проблемалары туралы
жазған салмақты, ойлы мақаласы да оның тілге деген құрметінің дәлелі.
Аталмыш газетте Кеңес Юсуптың туған тілімізге, тіліміздегі қателіктерге
қатысты жанайқайы іспеттес осындай мақалалары жиі шығып тұрады.
Терминологиядағы аударма мәселесінің өзекті болып отырғандығы мәлім.
Бұл бағытта қазіргі таңда екі түрлі көзқарастағы адамдар да жоқ емес.
Олардың бір тобы тіліміздегі терминдердің аударылуын қолдаса, екінші тобы
терминдерді аударуға қарсылық білдіруде. Соңғы бағытты тқолдаушылардың
пікірін пікірін сараптаудан бастап көрейік. Терминдерді аударуға қарсы
болушылар тілдердің арасындағы мәдени, ғылыми-техникалық байланыстың болуы
үшін ортақ ғылыми ұғымдардың, атаулардың тілдерде өмір сүруі қажет болып
табылады екен. Яғни, ғылыми түсіністік үшін де осы бағыттағы терминдердің
болғаны жөн сияқты. Сондай-ақ, терминдерді аударуға қарсы болушылыр қазақ
тіліндегі термин сөздердің, әсіресе, соңғы уақыттарда аударылып жатқан
терминдердің қолайсыз, қолдануға ыңғайсыз екендігін және оны ешкімнің
түсіне бермейтіндігін алға тартады. Бұның да арғы жағында шындық бар шығар.
Терминдердің аударылмауын көздейтін көзқарастағылар бұдан басқа қазақ тіл
біліміндегі терминология саласының алдына халықаралық термин ұғымын алға
тартады. Ал бұл көзқарастың орыс, европа тілшілерінің еңбектерінде айтылып
келе жатқаны мәлім. Алайда, біз олардың пікірлеріне қосыла алмайтындығымыз
анық. Ол тек біздің ғана пікіріміз емес. Халықаралық терминдердің осы
сапаға жауап бере алмайтындығы жөнінде қазақ тілшілері (Б. Қалиұлы, Ш.
Біләлов, Ш. Құрманбайұлы) де жан-жақты өз пікірлерін білдіріп жүр. Осындай
пікір білдірушілердің ішінде Кеңес Юсуп та бар. Тіліміздегі терминдерге,
олардың аудармасына, қолданысқа еніп жатқан жаңа сөздерге қатысты талдау
жүргізген мақалалары газет беттерінде жарияланып жатады. Егемен Қазақстан
газетінде жарияланған Төрт-бес терминнің төңірегіндегі ой атты
мақаласында былай делінген: Уақыт, қоғамдағы үдерістер мен өзгерістер жаңа
ұғымдар мен пайымдар әкелмей тұрмайтыны белгілі. Бірде танымал қоғам
қайраткері Амангелді Айталының газеттердің бірінде тақырыбында
толеранттылық пен идентификация сөздері қатар ұшырасқан мазмұны терең
мақаласы жарияланды. Әлгі екі сөз бірдей тақырыпта тұрғаннан кейін ерсілеу
көрінеді екен. Қазақ сөзінің кемелдігіне жоғары баға беріп, дәрібін бір
кісідей асырып жүрген Герольд-аға Бельгердің Лики слова кітабында әлгі
толерант пен менталитет сөздері қайтадан алдымды кес-кестеген. Гер-ағаң
немістің осы екі сөзін (кейінгі шыққан сөздіктерде бұл екі сөздің де
латыннан арна тартатыны жазылған екен. Герекең қараған кезде Словарь
иностранных слов кітабынан кезіктіре алмаған. Шынын айту керек, осы сөздер
алғаш қолданыла бастаған тоқсаныншы жылдардың ішінде мағынасын таба алмай
өз басым да әуреге түскен едім. Үш тілді жетік білетін Герекең мәнісін
бірден ұстаған екен) орыстардың өздерінің лексикасына оңтайын тауып, оңай
бейімдеп алғанына қайран қалады. Толерант сөзінің мағынасы кәдімгі терпение
екен, әрі бірнеше мағынада қолданылатын көрінеді. Бізге керек ұғымда:
...терпимость к чужим мнениям, верованиям, идеям и поведению екен. Содан
кейін префикс пен суффиксіне салып, сөзді құбылтып жіберетін орыс әдісіне
біз де салып көрген едік. Бұл әдіс қазақта да бар. Қазекеңнің де айтылуы
мен дыбысталуын өзінің мақамына салып, әрпін ауыстыра қойып (айталық,
тяжбаны – тәжіке, кляузникті – кілауыз, неужелиді – нежолы, пустякиді –
бөстекі деп, т. т.), өзінің төл сөзі етіп жіберетінін де білеміз. Бұл ретте
бұл әдісімізден ештеңе өнбеді.[19, 8]
Тілдердің барлығының заңды тұрғыдан құқықтары бірдей, бір тілге
екінші тілдің өз сөзін күштеп енгізуге құқы жоқ. Ал біз соны ескере
бермейтін, өзіміздің ұлттық мүддемізді былай қойғанда тіл құқығын, оның
мүмкіндігін бұзуға жол беріп жүрген сыңайлымыз. Нәтижесінде халықаралық
терминдер деп жүргеніміз үстемдік етуші тілдердің кіші тілдерге жасаған
ықпалы болады да шығады. Келесі мәселе, тілді шұбарлау жөнінде. Бірақ
тілдің даму механизмі бойынша тілдердің қайсысы бойынша тілдердің қайсысы
болса да уақыт ағымында жаңа ұғымдарға сай жаңа сөздер, атаулар
қалыптастырып отыруға икемді. Осыған қатысты К. Юсуп қазақ тілінде лайықты
мағынаға ие болатын сөздер жоқ болған жағдайда кейбір терминдердің
аудармасы ретінде араб тіліндегі сөздерді қолдануға деген ұсынысын
білдіреді: Тегінде, бізде білімі де, білігі де биік тіл мамандары, сөз
қадірін білетін журналистер мен жазушылар, солардың ішінде осы мәселені
жетік түсінетін терминологтар баршылық. Кәсіпқой тілшілердің саралауынан,
талдауынан әрі мұқият екшеуінен өткізілген терминдерді қолданысқа енгізуге,
сірә, біздің білгіштігіміз бен мардатымыз жібермей жүр ме екен? Бұл жерде
мардат сөзін әдейі тырнақшаға алып бөліп көрсетуіміздің өзіндік сыры бар.
Кейінгі кезде амбиция, әсіресе, саяси мәтіндерде жиі ұшырасып жүр, әрі
жағымды мағынасында айтылады. Мәселен, амбициозные планы...Түсіндірме
сөздігімізде де өркөкірек деген мағынаны білдіретіні айтылған екен.
Ендігі жерде мардатты жоспарлар деуіміздің ешқандай өрескелдігі бола
қоймас деген ой келеді. Лексикамызға осы қалпында сіңіп кетуге ыңғай беріп
тұр. Әлгінде өзіміз айтқан сыбайластық сөзін сырт қалдырғанымыз сияқты,
кесім, низам, уәзипа тәрізді сөздерді де есептен шығарып тастап отырған
сыңайымыз бар. Мынадай жайтқа назар аударалық. Біз қазір екі құжаттың
бірінде кездесетін нормативные-правовые акты тіркесін нормативтік-
құқықтық актілер деп алып жүрміз. Бұрын, кеңестік заманда нормативтік-
праволық актілер деген едік. Кейіннен праволық сөзін араб төркінді
құқықтық сөзімен алмастырдық та, нормативтік баламасы табылмағандай.
кей кездерде оңтайы келіп тұрған мәселенің өзін сөзбұйдаға салатын әдетіміз
бойынша сол қалпында қалдырдық. Ендеше, сол нормативтіктің ғасырлар бойы
аузымыздан түспей келе жатқан низам дейтін дәл баламасы бар
болатын...Қашанда қоғамдық-саяси және заңнамалық лексика терминдерінің
баламасын қай халық болсын, қай ел болсын, ең алдымен, өзінің туған тілінің
тұнығынан іздейтіні белгілі.
Мағынаны толық әрі түсінікті етіп жеткізетін дәл немесе орнығып
кетуі мүмкін етене немесе жақын баламаны таба алмаған жағдайда ғана ол
келген тілдегі бастапқы қалпында, соның өзінде туған тілінің
заңдылықтарына, айталық, жазылуына (әліпбиінің ерекшелігіне сәйкес),
дыбысталуына (фонологиялық өзгешеліктеріне орай) бейімдейтіні белгілі.
Баламасы бола тұрса да, ведомство терминінен де бас тартуға батылымыз
бармай жүр. Тегінде, тіл тазалығы оның лексикасындағы кірме сөздердің
аздығымен өлшенсе керек. Көне үнді тілінен арна тартатын бұл сөз:
...центральное учреждение (напр. Министерство), возглавляющее какую либо
отрасль государственного управления деген ұғымды білдіретін көрінеді. Біз
қолданып жүрген мағынасында басқару органы екен.
Тілі сан ғасырдың бедерінде қалтарыста қалып келген (шүкіршілік,
мәдениет пен әдебиет тілі ретінде дамуын тоқтатпаған) біз неге түзетулер
мен толықтырулар енгізуге енжарлық танытамыз, тайсақтай береміз?! Көбінесе
зияткер мен санаткерді шатастырамыз. Бұған интеллектуалдық меншікті
кейде санаткерлік меншік ретінде алып жүргеніміз мысал. Ежелден
интеллигентті – зиялы, интеллектуалды – зияткер деп алып жүргеніміз
белгілі. Ендеше, санат – категория, элита еді ғой. Санда бар, санатта жоқ.
Сонда санаткеріңіз іріктелген, бетке ұстар топтың өкілі болып шығады.
Сонымен қатар, аса бір сыйлы, парасаты биік адамды дегдар дейтініміз де
бар. Кей кездерде бүйірінде патрульдік полиция жазуы бар машинаны көрген
кезде, шіркін-ау, әлгі сөздерді шолғыншы полицияға ауыстыруға болмас па
екен деген де ойға қалатының рас.
Осылайша зор ізденіс нәтижесінде қазақ тілінің лексикалық-
грамматикалық жағынан бұрмаланып, абайсызда, асығыстықпен қолданысқа еніп
кеткен сөздердің мағынасын түпкілікті талқылаудан өткізіп, әр айтылған
сөзінің мазмұнын ашып, дәлелдер келтіріп, жанайқайын жұртқа білдіруге,
халқының көзін ашуға, әр нәрсеге сауаттылықпен қарауына барын салған Кеңес
Юсуптың осыған ұқсас мақалалары, зерттеу жұмыстары өте көп екендігін атап
өткіміз келеді.
Қоғамда болып жатқан тіл мәселесіне қатысты түрлі жайттарды терең
талқылауға салуға, көркем шығармаларды, әлем классиктерін аударуға оның
орыс тілін де, бастысы - өз туған тілін, қазақ тілін жетік меңгергендігі,
тарихи сауаттылығы мен әр жайтқа тереңінен үңіле білу қабілеті мүмкіндік
беретіндігі – сөзсіз. Аудармашы өзінің ана тіліне айырықша көңіл бөлумен
бірге, туған әдеби тілінің тарихи дамуына үнемі зер салуы тиіс. Өйткені
қоғамдық өзгерістер барысында тіл жаңарып, дамиды, тың терминдер, жаңа
баламалар жасалады. Талантты, тәжірибелі аудармашылардың аударған
шығармаларымен танысу тәржімалық шеберлікті жетілдіреді, аудармашылық жақсы
әдіс-тәсілдерді меңгеруге көмектеседі.
М.Әуезов пайымдауынша: Аударма бір жағынан шеберліктің де мектебі.
Аудару үстінде жазушы автордың творчестволық сырына қанады, оның көргенін
көріп, білгенін біледі. Сол арқылы өзінің ой-өрісін ұлғайтумен қатар,
авторша машықтанып үйренеді.Шын мәнінде аудармашы шеберлікке бірден жете
қоймайды. Бойындағы талантты жетілдіру, ізденісті ұштау, мол тәжірибе
жинақтау, машықтану, үнемі оқу және әр аударма сайын шығармашылық өсу
барысында қалыптасады. Кеңес Юсуп көркем аудармамен қатар, аударматануға
қатысты неміс, орыс жазушы, аудармашыларының еңбектерін аударумен де
айналысады. Олардың еңбектерінен болашақ қазақ аудармашыларына жеткізгісі
келген қажетті мәліметтерді көреді. Мысал ретінде Әлем әдебиеті
журналының санында басылып шыққан Альфред Курелланың Тәржіме теориясы мен
іс тәжірибесі атты мақаласын атап өтуге болады. Ол туралы алдағы
тарауларда тағы сөз ететін боламыз.
Қазақ жазушысы аудармада шығармалардың сөлін, мағынасын беруге
үнемі тырысады. Өзінің бір мақаласында Сырбаз сөйлеймін деп сырғақ
сөйлеуден, маңғаз айтамын деп мағынасыздыққа ұрынудан, әсерлеймін деп
әсірешілдікке ойысып кетуден, жымдастырамын деп жадағайлыққа ұшыраудан
сақтануымыз керек. Бұл ретте әрдайым өткен тәжірибеге көз жүгіртудің артығы
жоқ. Бұл – ешқашан естен шығаруға болмайтын өте маңызды мәселе. Сөз
мәдениеті мен тіл тазалығы – ұдайы жетіле беретін әрі дами беруге тиіс,
тоқтау мен тоқырауды білмейтін толассыз үдеріс. Сонымен қатар бұл – өте
кең, алуан салалы тақырып. Әліпбиді жетілдіру, қысқарған атауларды реттеу,
диалект сөздерді, архаизмдерді жаңғырту (бұл енді ғана есе теңдік алған
біздің тіліміз үшін өзекті проблема), сондай-ақ нақты терминдер мен шартты
терминдер проблемасын ой елегінен өткізу – алдымызда тұрған үлкен
мәселелер. Мұның өзі – тіл мамандарының, баспасөз қызметкерлерінің ғана
емес, барша қауымның белсене қатысуын қажетсінетін тақырып әрі күн
тәртібінен тіліміз барда түспейтін тақырып. - деген болатын. [19, 8]
Аудармашы ретінде Кеңес Юсупов осы ұстанымынан еш алшақтамағаны білінеді.
Қазіргі таңдағы қазақ тілінің ахуалына қазақ халқының ұзақ уақыт бойы
басынан кешкен тарихи оқиғалардың тигізген әсері жайлы Русская литература
журналының бір санында жазған Данекер атты мақаласында былай дейді:
Чтобы не быть обреченным на голодную смерть или же не оказаться в тисках
жестокого террора, унести головы, а не в поисках лучшей доли люди в
массовом порядке откочевывали, бежали в соседний Китай, Монголию,
Афганистан, Иран, в Республики средней Азии и соседние российские регионы –
Поволжье, Урал, Сибирь...Насколько за эти годы был ослаблен духовный и
интеллектуальный потенциал народа, одному Всевышнему ведомо...Это, как
говорится, то, что находится на поверхности, а что лежит в глубине?
Нанесена огромная морально-нравственная рана самой духовной природе народа,
избавление от которой, потребует больших усилий и времени... [17, 4] Бұл
– аталмыш журналдың алғашқы санында алғы сөз ретінде жазылған мақаласы
болып табылады. Тақырыбын Дәнекер деп атау себебі, жазушы аудармашының -
халықтар арасындағы байланысты орнататын, бір-бірінің мәдениеті мен
дәстүрін, тарихын оқып-білуге, түсінуге ықпал ететін, екі ел арасындағы
дәнекер болып болып табылыды деген ойды жеткізгісі келгендігі.
Жоғарыда келтірілген жолдардың өзінде Кеңес Юсуповтың өз халқының
сонша ғасырлық тарихын жетік меңгергендігін байқамасқа болмайды. Бұл – кез
келген сауатты, білімді әдебиетші, журналист, аудармашы үшін ең негізгі
ерекшелік, басты талаптардың бірі. Аудармашының еліне, халқына, ұлтына
деген сүйіспеншілігі оны өз мүддесі үшін ғана емес, халық атты қазынасы
үшін барын салып, шынайы қызмет етуге итермелейді. Халықтың жанашыры,
тілдің жанашыры ретінде ол үнемі жан-жақты ізденіс үстінде жүреді және өзге
ұлттардан өнеге алуымыз қажет, жақсы, жағымды тұстарына үйренуіміз қажет
деген пікірін жасырмайды. Себебі, шын мәнісінде, ұзақ жылдар бойы білімін
жетілдіріп, рухани дамуға талпыну былай тұрсын, өз отбасының амандығын
тілеп, ағайын – туыстың қамын ойлап, күн көру қиынға соққан заманды бастан
кешірген қазақ халқының санасы талай уланды, ата-баба дәстүрі ұмыт қала
жаздаған сәтте халықты біліммен сусындату ауадай қажет болды. Ақпаратпен
қамтамасыз ететін құралдар тек орыс тілінде жарық көріп жатты. Осы кезде
биліктегі ұлттың тілін уйренуге деген сұраныс туындады. Қараңғы қазақ
көгіне өрмелеп шығып күн болатын азаматтардың талпынысы аса жоғары нәтиже
бере алмады. Елім деп шырқыраған жандар қуғын-сүргінге тап болып, жабылған
жала астында қалып қойып отырды. Шын мәнісінде осындай зор рухани соққыдан
соң халықтың толыққанды халық болып қалыптасуы үшін әлі де біраз уақыт
керек. Бұл турасында Нағима Сағандықова: Идея обобществления захлестнула
все. Однако, как показывает опыт социалистического режима, оборотная
сторона содеянного оказалась зловещей. Под флагом интернационализма
стиралась национальная культура, искажалось истинное лицо народов,
деформировалось духовное богатство людей. Появилось что-то новое, какой-то
особых дух, похожий на вирус, скорее это вирус тоталитаризма, вселявший
фанатизм, страх, безверие. Сокрушительные идеи, безрассудные расправы,
кровопролития повергли огромную новую страну в разруху и нищету - дейді.
[3, 11] Міне, сол тұстағы халықтың ахуалын дәл суреттейтін бірден-бір
пікір. Дәл осындай жоғары партриоттық сезім Ш. Құдайбердиев, Аү
Байтұрсынов, М. Дулатов, Мағжан Жұмабаевтарды орыс классикасының түпнұсқа
шығармаларынан әсемдігі тұрғысынан еш дес бермейтін аударма жауһарларын
жарыққа шығаруға дем берген болатын. Ұлттың басты қаруы - өзге ұлттың
тілін білуі екендігін өте жақсы түсінетін Кеңес Юсуп өз тілімізді
құрметтеуден тайсалмауға шақырады, бүкіл әлем әдебиеті қазақ тілінде
сөйлеуі тиіс деген пікір айтады. Өзге тілдегі әдебиетті оқып, тоқу аса
қажет, ал оларды өз туған тіліңде оқысаң – нұр үстіне нұр.
Мұндайда жазушының дерекке сүйене отырып та бір тыныспен ілкімді
жазуының сыры, сірә, оның біраз жылдар жауапты партиялық лауазымды қызметте
болуының әсері ме екен деген де ойға қаласың. Білімің мен білігіңді,
тәжірибең мен тәртібіңді, қажырың мен қайратыңды аямай жұмылдыруыңды қажет
ететін, зілмауыр жүкті иініңе артатын мемлекеттік қызметті және жаратылыс
зейінің мен санаңа, жүрегің мен көкірегіңе дарытқан қабілетіңді қапысыз
жұмсауыңды талап ететін туындыгерлік жұмысты қатар алып жүру – оңай емес.
Жоғарыда аталған мақаласында аударманың қоғам өміріндегі маңызына ерекше
тоқталған ол: Неизмеримо возросла роль перевода, особенно сейчас, в эпоху
глобализации, в связи с потребностью передачи одного языка на другой столь
необходимой сегодня научной, технической, экономической и политической
информации. Однако заметим, что предназначение перевода значительно шире и
глубже, чем чисто утилитарное и носит более универсальный характер. Перевод
способен донести до широкой аудитории живые чувства и дух одного этноса,
явить миру его менталитет, то есть присущие только ему особенности, образ
его мыслей, его мировосприятие и ощущение, жизненные приоритеты и
ценности. Осы орайда көрнекті неміс жазушысы, аудармашысы А. Курелла да
аудармашыларға тіл білумен қатар, аударылатын шығарманың материалы мен
тақырыбына қатысты ахуалдан хабардар болуы қажет деген талабы еске түсіп
отыр. Кеңес Юсуп ұзақ уақыт бойғы аудармашылық тәжірибесі негізінде
бірталай жетістіктерге қол жеткізді. Теориялық білімін тәжірибе жүзінде
жиірек қолдану мақсатында Кеңес Юсупов түрлі шығармашылық шаралар өткізіп,
бірталай жылдар республиканың ең танымал басылымдары – “Социалистік
Қазақстан” (қазіргі “Егемен Қазақстан”) мен “Лениншіл жас” (қазіргі “Жас
алаш”) газеттерінде қатардағы тілшіден бастап сатылай өсіп, беделді
басшылық қызметтер атқарды. 2008 жылы Кеңес Юсупов тілдерді дамыту,
терминология және ономастика мәселелері жөніндегі сараптама тобының
құрамында Әлем әдебиеті жұрналының бас редакторы ретінде тіркелген.
Бүгінгі таңда Кеңес Юсупов - Астанадағы Фолиант баспасы жанынан екі
ай сайын шығып тұратын Әлем әдебиеті жұрналының бас редакторы. Аталмыш
жұрнал қазақ оқырмандарын әлемдік әдебиеттің классикалық үлгілерімен,
қазіргі танымал шет ел жазушыларының үздік туындыларымен таныстыруды мақсат
еткен әрі осы бағыттағы ұлт баспасөзінің аса қажетті бөлігіне айналған
бірден-бір жұрнал болып табылады. Заман ағысымен біте-қайнасып отырған бұл
жұрнал қазақ тілінде оқырмандарға жаһан әдебиетінің жауһарларын ұсынумен
қатар, сол аударма арқылы тілімізді байыта түсуді ниет етсе керек. Кеңес
Юсуптың айтуынша, жұрналды шығарудағы басты мақсаттың бірі - дүние жүзінің
айтулы көркем сөз шеберлерінің көрнекті шығармаларын ана тілімізде беріп
отырумен қатар, осы жұрнал арқылы жас аудармашыларды тәрбиелеу болып
табылады. Шындығында да тілдің бәсекеге қабілеттілігін шыңдаудың негізгі
құралы - аударма. Ал дөп басып танылған аударма тілдің қадір-қасиетін,
мүмкіндігін танытудың ең қажетті де жарқын жолы екендігі даусыз. Бүгінгі
жаһандану заманында аударма ісінің қажеттігі, адамзат қоғамдастығындағы
алатын орны мен атқаратын рөлі туралы айтып жатудың өзі артық. Оның танысу
мен тіл табысудың, ұғынысу мен үйренісудің, ынтымақтасу мен ықпалдасудың
қуатты құралы аталып жүргені, мәдениеттер мен өркениеттер арасындағы алтын
көпір, аса берік дәнекер саналатыны да тегін емес. Әсіресе, аударма
өнерінің (көптеген мәдениеттанушылар тәржімә ісін өнердің биік саласы
ретінде бағалап жүргені де белгілі) ағарту, яғни халықтардың рухани
дүниесін өзара байыту жолындағы әсері мен ықпалы айрықша, - депті К.
Юсупов жұрналдың алғашқы басылымындағы кіріспе сөзінде [17, 3].
Шындығында да бүгінгі күні, көркем әдебиеттегі аудармашылар қатары
да селдіреп қалғандай. Сондықтан да, көркем , әдеби шығармаларды басқа
тілден қазақшаға тікелей қотаратын деңгейге жеткізу мен аударманы нағыз
өнер деңгейіне көтеру бүгінгі күннің сұранып тұрған мәселесі. Осы тұрғыдан
алғанда, елімізге белгілі тәржімәші-жазушы басшылық жасайтын Әлем
әдебиеті жұрналы бір жағынан аудармашылар мектебі міндетін атқаратындығы
даусыз. Ал, осы бағыттағы әлемнің арғы-бергідегі сөз өнерінен ең жауһар
деген шығармаларды тәржімалау жұмысының да оңай шаруа емес екендігі
белгілі. Жазушы қоржынында барды пайдаланады, аудармашы пақырыңыз дәл
балама іздеп, ескі кеніштерді қазуға мәжбүр деген қағидат текке айтылмаған.
Сол себепті жұрнал басқа тілдерден тікелей аударып жүрген талапкерлерді
қатарға тартып, тәжірибелі аудармашылардың мектебінде тағылымдамадан өткізу
арқылы олардың шеберлігін жетілдіруді өзінің үлкен міндеті, алға қойған
мақсатына жетудің кілті деп біледі, - дейді Кеңес Сіләмханұлы. Оның
айтуынша, алдағы уақытта аудармашыларды шет елдерге шығарып, әдеби-мәдени
алмасулар жасау жоспарлануда, әрі жолма-жол аудармалар алу әдісі арқылы да
өрісті кеңейту ойда бар. Кезінде жазушы Ғабит Мүсірепов: Әдебиет пен
мәдениет ұлы болмайынша, ұлт та ұлы бола алмайтынын ұмытпайықшы - деп
аманатын айтқан екен. Осы тұрғыдан алғанда Шерхан Мұртазаның жұрналдың ізгі
тілеуінде жазған басқа жұрттың әдебиетін байыптап білмей, туған
әдебиетіміздің шыққан тұғырын бағамдап алмай, келешекте үлкен істер
тындырамыз деу де - бекер, - деген пікірі иландырады. Ендеше, кезінде ұлы
Абай да ыждаһаттықпен әлем әдебиетінің көркем туындыларымен сусындағанын,
тәржімашылықты өзінің шығармаларында медет тұтқанын, қазақтың сөзі мен
тілінің әуездігінің арқасында өз туындыларын тұпнұсқадан да асқан
көркемділікке жеткізгенін атап өткен орынды. Олай болса, Әлем әдебиеті
жұрналының бүкіл әлемнің классикалық әдебиетін қазақ тілінде сөйлетемін
деген
мұраты жоқтың орнын толтырумен бірдей болып отырғандығын көрсетеді.
Журналдың тұңғыш хабаршы санында түрік тілінен тікелей аударма жасаған
Дархан Қыдырәли, корей тілінен тіке аударған Дастан Ақаш, арабшадан тікелей
аударған Бақытты Батыршаұлы тәрізді жас тәржімандардың аудармалары берілді.
Одан кейінгі кезекті сандарында да қытай әдебиеті туралы үлкен топтама
берілген. Онда қытай прозасының үздік үлгілерінің бірінен саналатын Үш
патшалық қиссасының үзінділері жарияланған. Ал басылымның үшінші санында
белгілі әдебиетші ғалым Сәйділ Талжановтың Аударма және қазақ әдебиетінің
мәселелері кітабынан алынған Аударманың арнаулы тарихынан атты үзіндісі
жарық көріп отыр. Аударма проблемаларын ізерлей зерттеген ғалымның
тәржіменің қазақ топырағындағы жай-жапсары терең баяндалатын бұл кітабы
1975 жылы автордың өзі дүниеден озғаннан кейін жарық көрген екен. Сонымен
қатар, жұрналдың бұл санында Нұржан Айнабек, Дина Мұратқызы және Дина
Дулатқызы сынды жаңа буын-жас талап туындыгерлердің неміс поэзиясынан
жасаған аудармалары жарияланып отыр. Белгілі жазушы Стефан Цвейгтің
Шахматтық хикая новелласы Әбділбек Салықбайдың тәржімасында берілген.
Сондай-ақ әлем әдебиетінің әспетті тұлғасы Уильям Фолкнердің Аю деп
аталатын повесі белгілі аудармашы Мәткәрім Әкімжановтың аудармасында,
орыстың сатирик жазушысы Михаил Зощенконың әңгімелері де қарт журналист
Орынбасар Сүлейменовтың аудармасында жұрналдың осы санында жарық көріп
отыр. Жалпы алғанда, Әлем әдебиеті жұрналы танымал шет ел
қаламгерлерінің, әдебиетшілері мен сыншыларының қоғам өмірінің күрделі
мәселелерін талдаған, түрлі әлеуметтік көкейкесті тақырыптарды ой елегінен
өткізген эссе, очерк, мақала жанрларына да орын беріп отырмақ. Сондықтан
да, жұрнал қазақ аударма өнеріне сонымен қатар, ұлт баспасөзіне өзіндік тың
серпіліс алып келетіні сөзсіз. Жұрнал өз оқырмандарының талғамын жаңа
биікке көтеруге көмектеседі.[23, 1]
Ең бастысы - бұл жұрнал қазақ тілінің керемет мүмкіндігін, төл
тіліміздің оралымдылығын, кез келген күрделі шығарманы өз тілімізде
жазылғандай етіп жатық жеткізуге болатынын келісті көрсету арқылы
мемлекеттік тілдің беделін де көтеретін болады деген ойдамыз. Жұрналдың шет
тілдерін білмейтін оқырмандарға ғана арналған деп қабылдамау керектігін
баса айтқан орынды. Өйткені аударма ісінің тілді байытатынын, оның
көркемдік көкжиегін кеңейтететіндігін, тың тіркестерді тудыратынын
ескерсек, онда біз сөз еткен жұрналдың қазақ тілін ширата түсетініне,
ұлттық тіліміздің беделін көтеріп, бәсекеге шыдастылығын арттыратынына
көзіміз жетеді.
Жақында Аударма баспасы ұсынған үш кітап сериялары жарық көрді:
Әлем әдебиеті, Русская классика және Лауреат Нобелевской премии. Біз
қарастырғалы отырған Г. Г. Маркестің Полковнику никто не пишет повесінің
аудармасы Әлем әдебиеті сериясымен шыққан кітаптардың бірінде
жарияланған. Мұнда Г.Г. Маркестің қазақ тіліне Кеңес Юсуп аударған
хикаяттар мен әңгімелері енген. Бір сөзінде К. Юсуп: Бүкіл дүниежүзі
классикасын қазақ тілінде сөйлету қажет. Алдағы уақытта әлем классикасының
100 томын, Нобель лауреаттарының қаншалықты жиналғанына қарай басып шығару
көзделуде. Бұл орасан зор әрі күрделі жоба, дегенмен, шамамыз жетеді деген
ойдамыз. Біз бірқатар жаңа жобаларды ашуды мақсат еттік. Мысалы,
Армениямен, Латвиямен шығармашылық байланыстар орнаттық. Олар бізге өз
авторларының шығармаларын, ал біз оларға өз авторларымыздың шығармаларын
ұсынатын боламыз - деген болатын.
Аударма өнері – көркем шығармашылықтың түрі және аудармашы да
қаламгер болғандықтан, суреткер сипатын ашатын нәзік сезімталдық, жеті
бақылағыштық, творчестволық фантазия, интуиция, азаматтық өмірбаян, сара
парасат, шеберлік, шабыт сияқты ерекшеліктер аудармашыға да тән. Сонымен
қатар аудармашы даралығы жазушы – аудармашы – оқырман арасындағы
байланыстың салтанат құруынан бастау алады. Аудармашының алдында қашан да
өзара қарама-қайшы, бірақ диалектикалық бірліктегі үлкен проблема тұрады:
бір жағынан түпнұсқаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 тарау. Кеңес Юсуповтың аудармашылық іс-тәжірибесі
1.1. К. Юсуповтың аудармашылық
шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..7
1.2. К. Юсуповтың көркем тәржімашылық
ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 тарау. Түпнұсқа және тәржіма: саймасайлық мәселесі
2.1. Прозалық мәтіннің тәржімалану
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..29
2.2. Түпнұсқа және аударма мәтіндерді салыстырмалы
талдау (Г. Г. Маркестің Жүз жылдық жалғыздық және Полковникке жазатын
жан қалмады шығармалары
бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .61
1-қосымша. Сауалнама
2-қосымша. Түпнұсқа мен аударма мәтінді мазмұндық-құрылымдық талдау
КІРІСПЕ
Тақырып өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстанның әлемдік аренадағы
орнының нығаюы ақпарат алмасуға, тілдік, мәдени ауыс-түйісті арттыруға да
тәуелді. Осы орайда заман талап етіп отырған тұрғыдағы тәржіма ісінің
көкейкесті мәселелерін арнайы зерттеп, талдап-талқылаудың маңызы зор.
Аударма жалпы әдебиеттің бір бөлімі ретінде тәжірибеде, яғни, іс-әрекетте
көрсетіледі. Аударма арқылы шетел және қазақ әдеби шығармаларының
байланысы, бір-біріне әсер етуі, типологиясы, әдеби іс-амалдары, аударма
кезіндегі шығарма тілінің өзгеруі, қайта жаңғыруы, аударма шеберлерінің
іс-тәжірибелері қарастырылады. Әлемдік әдебиет пен әлемдік өркениеттегі
таңдаулы мәдени қазыналардың бірін-бірі байыту мүддесіндегі аударма
ісінің маңыздылығы соншалықты, 1948 жылдан бері әдебиеттің жылма-жылғы
тізімі жасалып, ресімделіп отырады. Демек, аударма ісі – қоғамдық
құрылымдағы қайшылықтарға, саяси ағымның екпініне тәуелсіз.
XX ғасыр бойында және соңғы жарты ғасырда қазақ мәдениетінің өзге
тілден қазақшаға аударудың бай тәжірибесі жинақталғандығы белгілі. Ал
қандайда бір тәжірибенің негізінде ғылыми тұжырымдарды түйіндеу, теориялық
негіздемені қалыптастыру – ғылыми дамудағы заңды құбылыс. Оның үстіне
қоғамның қазіргі аяқ алысында мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдардың
баршасы да кәсіби тәржімашыларға, әсіресе, қазақ тіліне аударатындарға
мұқтаж болып отыр. Бір айта кетер жай – бізде көркем аударманы, басқа да
ғылым салаларындағы аударманы талдап, таразылап, бағалап, сынап, зерттеп,
пайымдау жағы әлсіз. Аударма әр салада дами бастағанымен, аударманы
зерттеу, аударма сыны мәселесіне жете көңіл бөлінбеуде. Аудармалар
жасалғанымен, бірді-екілісі сыналып, аздап жақсы тұстары, кемшіліктері
айтылумен ғана шектеледі. Сонымен қатар, зерттеліп жүрген аудармашылардың
еңбектері әлі күнге дейін даулы мәселеге айналып, талқыланып жатқан жайы да
бар. Осының салдарынан сирек зерттеліп жүрген аудармашылардың біраз
еңбектері назардан тыс қалып отырады десек, қателеспесіміз анық.
Айтқанымыздың айғағы ретінде біз ұсынып отырған диплом жұмысының
тақырыбына өзек болып отырған аудармашы, жазушы, журналист Кеңес Юсуповтың
шығармашылық жолын, оның аудармаларының зерттелу деңгейін атап өткіміз
келеді. Жұмысты орындау барысында Кеңес Юсуповтың шығармашылығын
тереңдетіп қарастырған еңбектердің аз екендігін байқадық. Небір танымал
таланттарымыз қазақ әдебиетіне, аударма өнеріне, шетел әдебиетін қазақ
оқырманына шебер аударылған түрде ұсынып, әдеби-мәдени мұрамызды байытуда.
Ал, өкінішке орай, осының барлығы өз кезінде бағаланбай, ескерілмей
жатады, өмірі мен шығармашылығына қатысты шындықтар кеңінен зерттелмей,
пікір-көзқарастары айқындалмай, бұрмаланып берілуі де ғажап емес.
Жұмысымыздың өзектілігі де, бір тұсынан алғанда - осындай тарландарымызды
іздестіріп, ақыл-кеңестеріне назар салып, еңбектерін әділ бағалап,
жақсылығын асыру қажеттілігінде.
Бір тілден екінші тілге аудару ісіне жүктелген міндет әр заманның
талап-мақсаттарына сай әрқилы болғандығы мәлім. Аудармашы болу үшін
бірнеше тілді жетік, жақсы білу аздық етеді. Білікті маман-аудармашының
теориялық-танымдық тұғыры боларлық иірімді - шиырлы қыр-сыры мол.
Таңдалған тақырыптың осы мәселелерге тікелей қатысы бар екендігін
атап өткіміз келеді. Практикалық тәжірибедегі – белгілі бір кезеңде
жасалған көркем әдебиет пен қоғамдық-саяси әдебиеттің тәржімалары
тіліндегі ортақ заңдылықтарды байқау-бағдарлау, белгілі бір
аудармашының, ал біздің жағдайда, атақты әрі тәжірибелі аудармашы, жазушы
Кеңес Юсуповтың шығармашылық өмірін зерттеп, аудармаларын саралап,
талқылау жүргізу мамандарды даярлауға, олардың біліктілігін арттыруға және
жоғарыда аталған кәсіби аудармашы болудың иірімді-шиырлы қыр-сырын
анықтап, жетістік - мінін ескеруіне, сонымен қатар, аудармашының жеке
тәжірибесінен біліп-түйгендігі жайлы ой-толғауларына құлақ асып, айтқан
ақыл-кеңестерін ойға тоқу арқылы ұлттық аударма дәстүрін жалғастыратын
үлгілі маман болуға деген ынтасын, талпынысын арттырып, күшейтуге әсер
етері анық.
Жұмыс мақсаты – Кеңес Юсуповтың аудармашылық іс-тәжірибесін жан-
жақты зерттеу.
Бұл мақсатқа жету үшін орындалуға тиіс міндеттер:
- Кеңес Юсупов жайлы және оның аудармаларына қатысты
фондық ақпарат жинақтау;
- Ақпарат негізінде тақырып төңірегіндегі материалдарды іріктеу,
жүйелеу;
- Прозалық мәтіннің тәржімалану ерекшелігін пайымдау
- Кеңес Юсуповтың аударған шығармаларының түпнұсқаларын тауып, теориялық-
тәжірибелік тұрғыдан салыстырмалы талдау жасау, ғылыми негізде
тұжырымдау, қорыту;
- Көркем мәтіндегі көркемдік құралдар аудармасына тоқталу;
- Сауалнама жүргізу арқылы аудармашы жұмысының қыр-сырымен танысу,
аударма мен түпнұсқаны салыстыру барысында туындаған сұрақтарды
аудармашыға қойып, анықтап алу.
- К. Юсуповтың тәржімашылық ұстанымдарын анықтау.
Зеттелу деңгейі. Қазақ әдебиеті шетел халықтарының әдебиетімен
жалғаса даму үстінде. Өткен ғасырдан бастап, әсіресе, орыс мәдениетімен,
әдебиетімен тығыз байланыста өсіп-өркендеп келеді. Басқа халықтармен әдеби
байланыстарға қатысты еңбектер бүгінгі таңда баршылық десек артық болмас.
Соның ішінде қазақ әдебиеті мен орыс, Еуропа
әдебиетінің байланыстарына қатысты А.А. Трушеваның Қазақ-шығыс және орыс-
еуропа әдеби байланысы (Мәшһүр-Жүсіп шығармалары бойынша), Ж. А.
Адайхановтың Қазақ- Европа әдеби байланыстары, Ж. Қобылановтың Лопе де
Вега - испан әдебиетінің көрнекті өкілі атты еңбегін атап өтуге болады.
Соңғы жылдары аударма тарихы мен теориясы туралы да біршама диссертациялар
қорғалды. Атап айтар болсақ, Б.Дуанинаның Неміс прозасын қазақ тіліне
аударудың өзекті мәселелері. Кандидаттық диссертация. (Астана, 2004),
Г.Хошаеваның Ағылшын детективтерін қазақ тіліне аудару үлгілері.
Кандидаттық диссертация. (Астана, 2006), А.К.Тусупованың Казахско-англо-
американские литературные связи атты ғылыми еңбегін, . Кеңес Юсупов
аударған Г. Г. Маркестің романының қазақшаға аударылу жайы бүгінге дейін
салыстырмалы әдебиеттануға қатысты жекелеген мақалаларда ішінара ғана
қарастырылып келді.
Бұл тақырыпқа орай арнайы зерттеу әлі жазылған жоқ. Зерттеу
жұмысының тақырыбы салмақты мәселені қамтып отыр және бұл ретте жеке
аудармашының тіл мен стилі, тәжірибесі, оның ішінде көркем прозаны
аударудың қыр-сырын зерделенуі тақырыптың бүгінгі күн тәртібіндегі кезек
күттірмейтіндігін көрсетеді деп ойлаймыз.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жұмыста Кеңес Юсуповтың аудармалары
түпнұсқамен салыстыру негізінде алғаш зерттеліп отыр. Осының негізінде
сапалы аударма шығармалары анықталып, аудармашы тарапынан кеткен
кемшіліктер айқындалды. Түпнұсқаның барабар аудармасына қол жеткізу үшін
аударманың ғылыми негізделген әдісі ұсынылды. Аталған бағыттағы нақты
шығармаларға негізделген аударма теориясы, қағидалары, талаптары және
ерекшеліктері анықталып, осы жұмыстың ғылыми жаңалығына негіз болып отыр.
Жұмыс нәтижелері: Кеңес Юсуповтың аударған шығармаларының
түпнұсқаларын тауып, теориялық-тәжірибелік тұрғыдан салыстырмалы талдау
жасадық. Салыстырмалы талдау кесте түрінде жасалды. Аудармашымен хат
жазысып, сауалнама жүргізу нәтижесінде алынған көптеген ақпараттар, атап
айтсақ, оның аудармаға қатысты айтқан ой-тұжырымдары, аудармаға қоятын
талаптары, аударма барысында туындайтын қиындықтар, шығармашылық
ізденістері мен еңбектеріне шолу жасалды. Сауалнама жүргізу арқылы
аудармашы жұмысының қыр-сырымен таныстық, аудармашыға аударма мен
түпнұсқаны салыстыру барысында туындаған сұрақтарды қойдық. Сауалнама
қосымша ретінде жұмысқа енгізілді.
Жұмыс мазмұны. Ұсынылып отырған диплом жұмысы кіріспеден, негізгі
бөлімнен және қорытындыдан тұрады.
Кіріспе бөлімде таңдалған тақырып өзектілігі, жұмысты орындауда
көзделген мақсат пен алдыға қойылған міндеттер, аталмыш тақырыптың зерттелу
деңгейі жөнінде кең көлемде сөз болады.
Негізгі бөлімнің Кеңес Юсуповтың аудармашылық іс-тәжірибесі
деп аталатын 1 тарауында Кеңес Юсуповтың аудармашылық шығармашылығы,
тәржімашылық ұстанымдары баяндалады. Аудармашымен хат жазысып, сауалнама
жүргізу нәтижесінде алынған көптеген ақпараттар, атап айтсақ, оның
аудармаға қатысты айтқан ой-тұжырымдары, аудармаға қоятын талаптары,
аударма барысында туындайтын қиындықтар, шығармашылық ізденістері мен
еңбектері, аудармашылық тәжірибесінен келтірілген кейбір мысалдар осы
жұмысқа енгізілетін болады. Жан-жақты ізденіс нәтижесінде (газет-журналдар,
оқу құралдары, ғаламтор, ғылыми зерттеулер және өзге де материалдарды
қолдану, аудармашымен сұхбат жүргізу, т. б.) аудармашының осы уақытқа дейін
жасаған бүкіл аудармаларының нақты саны анықталып, жүйеленеді.
Негізгі бөлімнің 2 тарауында прозалық мәтіннің тәржімалану
ерекшелігіне жалпы тоқталып өтіп, аудармашы шығармашылығындағы ең ірі
аударма туындылары – Габриель Гарсиа Маркестің әйгілі Жүз жылдық
жалғыздық романы мен Полковникке жазатын жан қалмады повесінің
аудармаларын түпнұсқамен салыстыра отырып жүйелі түрде талдау, саралау,
таразылау, сынау, зерттеу жұмыстарын жүргіземіз, аудармашының стилін,
стратегиясын айқындаймыз. Аудармада кездескен артықшылықтар мен
кемшіліктерге қатысты теориялық-тәжірибелік тұрғыдан пікір айтылып, баға
беріліп, ғылыми негізде ой, тұжырым қорытылады. Аудармадан алынған
мысалдар түгелімен кесте түрінде беріледі және осы кестеге кейбір сөздер
немесе сөйлемдердің өзіміз ұсынған аударма нұсқалары да енеді. Аудармадағы
ерекше аударылған сөздер жиынтығынан баламалар кестесі жасалып, қосымша
ретінде осы диплом жұмысына енетін болады. Әр бөлім ондағы қозғалған
мәселеге қатысты қорытынды оймен аяқталып отырады.
Қорытынды бөлімде жалпы аудармашыға қойылатын талаптарды талдай
келе, Кеңес Юсуповтың шығармашылық ісіне, аудармашылық шеберлігіне,
дербестігіне, ұзақ жыл бойғы жинаған тәжірибесіне, аударған еңбектерінің
сапасына – жалпы тақырыпқа қатысты пікірлер айтылып, ұсыныстар жасалады.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Зерттеу барысында жинақтау,
сипаттау, жүйелеу, салыстыру, дедуктивті-индуктивті тұрғыдан жіктеу,
талдау, қорытындылау әдіс-тәсілдері кеңінен қолданыс тапты.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Көркем шығарманы аудару
теориясының ғылыми негізін анықтау арқылы, оның универсалды ұстанымдары мен
ұғымдарын талдап көрсету негізінде жалпы лингвистика салаларының даму
сипатын жүйелеу мүмкіндігі пайда болады. Зерттеудің нәтижелері, теориялық
тұжырымдары мен ғылыми ұстанымдары көркем шығарманы аудару теориясы туралы
маңызды қорытындылар жасауға мүмкіндік береді.
Аудармашылық – нағыз шығармашылық өнер. Аударма адамдардың көш
замандарға созылған ұзақ тарихында тілі өзге басқа адамдар қауымын
түсіндіру құралы, олармен қарым-қатынас жасаудың делдалы, дәнекері болған.
Нағыз шығармашылық көркем аударма дегеніміз түпнұсқаның стильдік, тілдік
ерекшеліктерін түгел ескере отырып, оның көркемдік қасиеттерін толық
жеткізу, әрі қазақша биязы да, жарық етіп шығару. Осы екеуі ұштасқанда ғана
аударма көркем болады. Қай кезде де көркем аударманың теориясы мен тарихы
оның проблематикасымен тығыз байланыста болады. Аударма теориясының дамуы
белгілі бір проблемалардың күн тәртібіне қойса, керісінше, белгілі бір
проблемалардың шешімін табуы теорияны ілгерілетеді, соған орай аударма
тарихы дами түседі.
1 тарау
Кеңес Юсуповтың аудармашылық іс-тәжірибесі
1.1. Кеңес Юсуповтың аудармашылық шығармашылығы
Сан алуан мәдениет кеңістігі қалыптасқан, көп ұлтты Қазақстан
жағдайында мәдениетаралық байланыстардың маңызы күн санап арта түспек.
Қазақстанда сан алуан мәдениет кеңістігі барлығын, оның жетекші қос арнасы
бар екенін және оның бірі – қазақ мәдениеті екенін айта келіп, Қазақстан
Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев: Екінші тасқын – орыс тілді
мәдениет, орыс халқының ежелден келе жатқан дәстүрі және сан ғасырлық даму
барысында солар бойға сіңіргеннің бәрі бұған негіз болып табылады. Бұл
мәдениет славяндардың ғана емес, сонымен бірге Қазақстанды мекендейтін
барлық халықтардың игілігі, олардың мәдени әлеуеті болып табылады. Мұны
жоққа шығаруға әрекеттенгендер, оқшаулануға ұмтылғандар өзін жалпы әлемдік
мәдениеттің жанды қайнарларынан бөліп тастамақ [6, 46-б] - дейді. Сондай-
ақ, қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбайұлы да : Орыстың ғылымы, өнері -
дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі - деген болатын жиырма
бесінші сөзінде. [30, 109] Бұл тұжырым қазақ әдебиеті мен мәдениетінің
жалпы әлемдік байланыстағы жолын, бағдарын, әлем әдебиетінің құнды
шығармаларын қазақ жеріне, қазақ оқырманына жеткізудің мәнін, осы орайдағы
орыс мәдениетінің, орыс тілінің рөлін айқын көрсетеді. Салғастыру түрі
жағынан көркем шығармалардың орыс тілінен қазақшаға аударылуына арналған,
зерттеу бағыты әдебиеттану ғылымына негізделе отырып, тілтану төңірегіндегі
кейбір жәйттерді де қамтитын осы жұмысымызда көркем прозадағы аударма
шеберлігі мәселесін анықтауды мақсат еттік.
Журналист, жазушы, тәржіма өнерінің майталман өкілі, Г. Г. Маркестің
Жүз жылдық жылғыздығын қазақша сөйлеткен белгілі аудармашы Кеңес Юсуп
(Түсіп) 1941 жылы 30 маусымда Шығыс Қазақстан облысы Таврия ауданы Баймұр
ауылында дүниеге келген. 1958 жылы Өскемен қаласындағы Жамбыл атындағы
қазақ орта мектебін бітірген. Өзен порты училищесін бітіріп жоғарғы Ертіс
айлағында жұмыс істеді. Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика
факультетін бітірді. Шығыс Қазақстан облыстық Коммунизм туы газетінде
әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі болды, “Социалистік Қазақстан”,
“Қазақстан коммунисі”, “Жұлдыз” республикалық газеттер мен журналдарында
қызмет етті. Қазақстан Республикасы Президентінің ақпарат қызметінде бас
эксперт болды.
Ақиқат сапар (1977 ж), “Қарашадағы көктем” (1981 ж), “Охапка
полевых цветов” (1983 ж), әңгімелер мен повестер жинағының, “Желқайық”
(2000 ж) кітабының авторы. 2001 жылы Жалын журналының ұйымдастыруы
бойынша өткен жабық бәйгеде екінші орынды алған терминология мәселесі,
қазақ тілі бойынша іс жүргізуге арналған Құжат тілі кітабы жарыққа
шығады. 1992 жылы Анықтама сөздігі шықты, 1994 жылы іс жүргізу туралы
“Екі тілде іс жүргізу” кітабы жарық көрді.
Г. Г. Маркес 1985ж. Жалын баспасымен жарық көрген кітабында “Жүз
жылдық жалғыздық” романын аударып шықты. Кейін келе, 2007 жылы “Мәдени
мұра” баспасымен жарық көрген аударма туындылары жинағында Г. Г. Маркестің:
- Қураған жапырақтар (Палая листва – La hojarasca) хикаясын;
- Полковникке жазатын жан қалмады (Полковнику никто не пишет - El
coronel no tiene quien le escriba) хикаясын;
- Ұлы шешені жерлеу (Похороны Великой Мамы - Los funerales de la
Mama Grande);
- Жоғалған уақыттың теңізі
- Сенбіден кейінгі күні (День после субботы - Un día despues del
sábado);
- Балтазардың өміріндегі ең бір өзгеше күн (Незабываемый день в жизни
Бальтасара - La prodigiosa tarde de Baltazar);
- Монтьельдің жесірі (Вдова Монтьель - La viuda de Montiel);
- Дүниедегі ең сұлу суға кеткен адам (Самый красивый утопленник в
мире - El ahogado más hermoso del mundo);
- Елес кеменің соңғы сапары (Последнее путешествие корабля-призрака
- El último viaje del buque fantasma);
- Біздің адамдар ұрламайды (У нас в городке воров нет - En este
pueblo no hay ladrones);
- Сейсенбідегі түскі дамыл (Сиеста во вторник - La siesta del
martes);
- Сол күндердің бірінде (Один из этих дней - Un día de éstos);
- Махаббаттан әрдайым өлім мықты (За любовью неизбежность смерти -
Muerte constante más allá del amor);
- Тура сағат алтыда келетін әйел (Женщина, которая приходила ровно в
шесть - La mujer que llegaba a las seis)
сияқты әңгімелерін аударып шықты. Сондай-ақ, тәржімашы жас болгар
жазушыларының әңгімелер мен повестерінің жинағын аударды (“Гүлжазира’’,
1987). Қазақстанның Еңбек сіңген қайраткері атағының иесі. Кеңес Юсупов
жайлы деректер аз болғанымен, оның шығармашылық өмірбаянын оның
шығармалары мен аудармаларынан, мақалаларынан көруге болады.
Кеңес Сләмханұлы әдеби байланыстар мен көркем аудармаға көп еңбек
сіңірген жазушыларымыздың бірі. Ол дүниежүзі классикалық әдебиетінің асыл
мұралары мен кеңестік замандағы орыс және ұлт республикалары өкілдерінің
ірілі-уақты көптеген шығармаларын қазақ тіліне аударуда да тамаша
табыстарға жетті. К.Юсупов аудармамен айналысу арқылы олардан игілікті үлгі-
өнеге алып, өзі үшін жаңалықтар ашып отырды. Ол аударма жұмысына тиісті
дайындықпен, үлкен жауапкершілікпен барған жазушы. Аудармаға қойылатын
негізгі талаптарды толық түсінетіндігіне, аударманың теориялық және
техникалық заңдылықтарын қатаң сақтайтындығына аудармаларына салыстырмалы
талдау жасау нәтижесінде көзіміз жеткен болатын. Әрбір жазушының өзіндік
стилін, өзіндік ерекшелігін аударма арқылы танытудағы табысы мол.
Аудармашылық өнер Кеңес Юсуповтың шығармашылығында көрнекті орын алады.
Біріншіден, ол сол арқылы қазақ әдебиетін байыта түсуге тиісті үлес қосты.
Екіншіден, білім жағынан оның өзі де өсті, шығармашылығы да өсті. Сонымен
бірге жазушының жазушылық шеберлігінің қалыптасып, жоғары сатыға құлаш
сермеуіне аударма саласындағы еңбектері де айтарлықтай әсер етті.
Кезінде ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынов: ...Тіл тазалығы – ана тілдің
сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау, басқа тілден сөз тұтыну қажет болса,
жұртқа сіңісіп, құлақтарына үйір болған, мағынасы халыққа түсінікті
сөздерді алу. Біз сияқты мәденииет жемісіне жаңа аузы тиген жұрт, өз
тілінде жоқ деп, мәдени жұрттардың тіліндегі даяр сөздерді алғыштап, ана
тілі мен жат тілдің сөздерін араластыра – араластыра, ақырында ана тілінің
қайда кеткенін білмей, айырылып қалуы ықтимал. Сондықтан мәдени жұрттардың
тіліндегі әдебиеттерін, ғылыми кітаптарын қазақ тіліне аударғанда, пән
сөздерінің даярлығына қызықпай, ана тілімізден қарастырып, сөз табуымыз
керек, - деген екен.
Шынында да, аудармадағы тіл тазалығы арқылы қазақ тілінің байлығын
танытып, ойын өркендете аламыз, ақпаратты дұрыс та жетік жеткіземіз. Кеңес
Юсуптың аудармаларынан дәл осы тіл тазалығын байқадық.
Мәскеуде өткен Аудармашылар форумында айтқан Сәкен Сейфуллиннің:
Қазақ тілі мемлекеттік мекемелердің тілі болмайынша, оның болашағы жайында
сөз қозғау ерте - деген сөздері аудармашының өмірлік ұранына айналғандай.
Тіл мәселесіне бей-жай қарамайтын Кеңес аға мақалаларының бірінде: Сөз
мәдениеті, тіл тазалығы, сөз қолданысындағы әбестіктер, тілді шұбарлау,
қателіктері мен кемшіліктерін түзеу біраз уақыттан бері қозғалмай жүрген
мәселе еді. Шынында да, соңғы кездері сөздерді орынсыз, кейде тіпті
мағынасыз қолдану, көпірме мен лепірме жиілеп бара жатқан секілді ...
Әлбетте, тілімізді қателіктерден, жаңсақ сөйлеуден арылтудың бір жолы –
баспасөз тілінің мәдениетін көтеру екені аян. Әсіресе, соңғы кезде жұрттың
бейілі ауған электрондық ақпарат құралдарының сөз қолданысына – ертеңгі
күні көрермен, тыңдарман қауымның құлағында қалатын тіліне аса сергек
қараған абзал. Қазіргі уақытта сөздің байыбына бармай, астарын аңдап
жатпай, талғамай әрі таңдамай қолдану, асығыстыққа жол беру белең алып бара
жатқаны сезіледі. Таяуда Хабар телеарнасында (12 мамыр, Қорытынды
жаңалықтар бағдарламасы) Қостанай облысынан берілген хабарда тұрғылықты
жұрттың, оның ішінде басшы адамдардың салғырттығы, жауапсыздығы салдарынан
ескі құрылыс орнында ойнап жүріп қайғылы қазаға ұшыраған кішкентай
бүлдіршін жайында жер жастанды деген сөздер айтылды. Абайламай айтылған
ауыр сөз. Дұшпанға айтылатын сөз. Қазақ бұлай демесе керек, қаралы оқиға
жайында, әсіресе осындай күйінішті сәттерде, көз жұмды, опат болды,
қазаға ұшырады дейді немесе басқадай сөз табады. Қазіргі хабарлар мен
анда-санда беріліп тұратын таспадағы жазуларды тыңдаған кезде сөзіміздің
әрі кете бастағандай әсер қалады. Таптаурын тіркестер, жаттанды сөздер...
Шырылдаған шындық, толағай табыс, жанкешті еңбек, әйтеуір, даңғаза,
дабылдау. Әсілінде, бұлар әдемі сөздер, алайда біз айта-айта ажарынан
айырып бара жатырмыз. Алдында пісірілген асты қайыра ысытып бере беру аш
адамның өзін мезі етпей қоймасы анық. - деген пікір айтады.
Бертінде Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының аппаратындағы
Аударма, редакциялау және Парламент актілерін шығару бөлімінің меңгерушісі
бола жүріп, мәртебесі өскен туған тілінің заңнамалық терминдерін түзуге
үлкен үлес қосады. Авторлар ұжымымен бірлесе әрі өзі тікелей ұйтқы болып,
2004 жылы “Заң терминдерінің сөздігін” шығаруға қатысады. Былтырғы жылы
“Егемен Қазақстан” газетінде жарияланған, тіл жанашырларын елең еткізген
Күн тәртібінен түспейтін тақырып атты ана тілінің түбірлі мәселелері мен
түпкі міндеттері, түйткілді тұстары мен түбегейлі проблемалары туралы
жазған салмақты, ойлы мақаласы да оның тілге деген құрметінің дәлелі.
Аталмыш газетте Кеңес Юсуптың туған тілімізге, тіліміздегі қателіктерге
қатысты жанайқайы іспеттес осындай мақалалары жиі шығып тұрады.
Терминологиядағы аударма мәселесінің өзекті болып отырғандығы мәлім.
Бұл бағытта қазіргі таңда екі түрлі көзқарастағы адамдар да жоқ емес.
Олардың бір тобы тіліміздегі терминдердің аударылуын қолдаса, екінші тобы
терминдерді аударуға қарсылық білдіруде. Соңғы бағытты тқолдаушылардың
пікірін пікірін сараптаудан бастап көрейік. Терминдерді аударуға қарсы
болушылар тілдердің арасындағы мәдени, ғылыми-техникалық байланыстың болуы
үшін ортақ ғылыми ұғымдардың, атаулардың тілдерде өмір сүруі қажет болып
табылады екен. Яғни, ғылыми түсіністік үшін де осы бағыттағы терминдердің
болғаны жөн сияқты. Сондай-ақ, терминдерді аударуға қарсы болушылыр қазақ
тіліндегі термин сөздердің, әсіресе, соңғы уақыттарда аударылып жатқан
терминдердің қолайсыз, қолдануға ыңғайсыз екендігін және оны ешкімнің
түсіне бермейтіндігін алға тартады. Бұның да арғы жағында шындық бар шығар.
Терминдердің аударылмауын көздейтін көзқарастағылар бұдан басқа қазақ тіл
біліміндегі терминология саласының алдына халықаралық термин ұғымын алға
тартады. Ал бұл көзқарастың орыс, европа тілшілерінің еңбектерінде айтылып
келе жатқаны мәлім. Алайда, біз олардың пікірлеріне қосыла алмайтындығымыз
анық. Ол тек біздің ғана пікіріміз емес. Халықаралық терминдердің осы
сапаға жауап бере алмайтындығы жөнінде қазақ тілшілері (Б. Қалиұлы, Ш.
Біләлов, Ш. Құрманбайұлы) де жан-жақты өз пікірлерін білдіріп жүр. Осындай
пікір білдірушілердің ішінде Кеңес Юсуп та бар. Тіліміздегі терминдерге,
олардың аудармасына, қолданысқа еніп жатқан жаңа сөздерге қатысты талдау
жүргізген мақалалары газет беттерінде жарияланып жатады. Егемен Қазақстан
газетінде жарияланған Төрт-бес терминнің төңірегіндегі ой атты
мақаласында былай делінген: Уақыт, қоғамдағы үдерістер мен өзгерістер жаңа
ұғымдар мен пайымдар әкелмей тұрмайтыны белгілі. Бірде танымал қоғам
қайраткері Амангелді Айталының газеттердің бірінде тақырыбында
толеранттылық пен идентификация сөздері қатар ұшырасқан мазмұны терең
мақаласы жарияланды. Әлгі екі сөз бірдей тақырыпта тұрғаннан кейін ерсілеу
көрінеді екен. Қазақ сөзінің кемелдігіне жоғары баға беріп, дәрібін бір
кісідей асырып жүрген Герольд-аға Бельгердің Лики слова кітабында әлгі
толерант пен менталитет сөздері қайтадан алдымды кес-кестеген. Гер-ағаң
немістің осы екі сөзін (кейінгі шыққан сөздіктерде бұл екі сөздің де
латыннан арна тартатыны жазылған екен. Герекең қараған кезде Словарь
иностранных слов кітабынан кезіктіре алмаған. Шынын айту керек, осы сөздер
алғаш қолданыла бастаған тоқсаныншы жылдардың ішінде мағынасын таба алмай
өз басым да әуреге түскен едім. Үш тілді жетік білетін Герекең мәнісін
бірден ұстаған екен) орыстардың өздерінің лексикасына оңтайын тауып, оңай
бейімдеп алғанына қайран қалады. Толерант сөзінің мағынасы кәдімгі терпение
екен, әрі бірнеше мағынада қолданылатын көрінеді. Бізге керек ұғымда:
...терпимость к чужим мнениям, верованиям, идеям и поведению екен. Содан
кейін префикс пен суффиксіне салып, сөзді құбылтып жіберетін орыс әдісіне
біз де салып көрген едік. Бұл әдіс қазақта да бар. Қазекеңнің де айтылуы
мен дыбысталуын өзінің мақамына салып, әрпін ауыстыра қойып (айталық,
тяжбаны – тәжіке, кляузникті – кілауыз, неужелиді – нежолы, пустякиді –
бөстекі деп, т. т.), өзінің төл сөзі етіп жіберетінін де білеміз. Бұл ретте
бұл әдісімізден ештеңе өнбеді.[19, 8]
Тілдердің барлығының заңды тұрғыдан құқықтары бірдей, бір тілге
екінші тілдің өз сөзін күштеп енгізуге құқы жоқ. Ал біз соны ескере
бермейтін, өзіміздің ұлттық мүддемізді былай қойғанда тіл құқығын, оның
мүмкіндігін бұзуға жол беріп жүрген сыңайлымыз. Нәтижесінде халықаралық
терминдер деп жүргеніміз үстемдік етуші тілдердің кіші тілдерге жасаған
ықпалы болады да шығады. Келесі мәселе, тілді шұбарлау жөнінде. Бірақ
тілдің даму механизмі бойынша тілдердің қайсысы бойынша тілдердің қайсысы
болса да уақыт ағымында жаңа ұғымдарға сай жаңа сөздер, атаулар
қалыптастырып отыруға икемді. Осыған қатысты К. Юсуп қазақ тілінде лайықты
мағынаға ие болатын сөздер жоқ болған жағдайда кейбір терминдердің
аудармасы ретінде араб тіліндегі сөздерді қолдануға деген ұсынысын
білдіреді: Тегінде, бізде білімі де, білігі де биік тіл мамандары, сөз
қадірін білетін журналистер мен жазушылар, солардың ішінде осы мәселені
жетік түсінетін терминологтар баршылық. Кәсіпқой тілшілердің саралауынан,
талдауынан әрі мұқият екшеуінен өткізілген терминдерді қолданысқа енгізуге,
сірә, біздің білгіштігіміз бен мардатымыз жібермей жүр ме екен? Бұл жерде
мардат сөзін әдейі тырнақшаға алып бөліп көрсетуіміздің өзіндік сыры бар.
Кейінгі кезде амбиция, әсіресе, саяси мәтіндерде жиі ұшырасып жүр, әрі
жағымды мағынасында айтылады. Мәселен, амбициозные планы...Түсіндірме
сөздігімізде де өркөкірек деген мағынаны білдіретіні айтылған екен.
Ендігі жерде мардатты жоспарлар деуіміздің ешқандай өрескелдігі бола
қоймас деген ой келеді. Лексикамызға осы қалпында сіңіп кетуге ыңғай беріп
тұр. Әлгінде өзіміз айтқан сыбайластық сөзін сырт қалдырғанымыз сияқты,
кесім, низам, уәзипа тәрізді сөздерді де есептен шығарып тастап отырған
сыңайымыз бар. Мынадай жайтқа назар аударалық. Біз қазір екі құжаттың
бірінде кездесетін нормативные-правовые акты тіркесін нормативтік-
құқықтық актілер деп алып жүрміз. Бұрын, кеңестік заманда нормативтік-
праволық актілер деген едік. Кейіннен праволық сөзін араб төркінді
құқықтық сөзімен алмастырдық та, нормативтік баламасы табылмағандай.
кей кездерде оңтайы келіп тұрған мәселенің өзін сөзбұйдаға салатын әдетіміз
бойынша сол қалпында қалдырдық. Ендеше, сол нормативтіктің ғасырлар бойы
аузымыздан түспей келе жатқан низам дейтін дәл баламасы бар
болатын...Қашанда қоғамдық-саяси және заңнамалық лексика терминдерінің
баламасын қай халық болсын, қай ел болсын, ең алдымен, өзінің туған тілінің
тұнығынан іздейтіні белгілі.
Мағынаны толық әрі түсінікті етіп жеткізетін дәл немесе орнығып
кетуі мүмкін етене немесе жақын баламаны таба алмаған жағдайда ғана ол
келген тілдегі бастапқы қалпында, соның өзінде туған тілінің
заңдылықтарына, айталық, жазылуына (әліпбиінің ерекшелігіне сәйкес),
дыбысталуына (фонологиялық өзгешеліктеріне орай) бейімдейтіні белгілі.
Баламасы бола тұрса да, ведомство терминінен де бас тартуға батылымыз
бармай жүр. Тегінде, тіл тазалығы оның лексикасындағы кірме сөздердің
аздығымен өлшенсе керек. Көне үнді тілінен арна тартатын бұл сөз:
...центральное учреждение (напр. Министерство), возглавляющее какую либо
отрасль государственного управления деген ұғымды білдіретін көрінеді. Біз
қолданып жүрген мағынасында басқару органы екен.
Тілі сан ғасырдың бедерінде қалтарыста қалып келген (шүкіршілік,
мәдениет пен әдебиет тілі ретінде дамуын тоқтатпаған) біз неге түзетулер
мен толықтырулар енгізуге енжарлық танытамыз, тайсақтай береміз?! Көбінесе
зияткер мен санаткерді шатастырамыз. Бұған интеллектуалдық меншікті
кейде санаткерлік меншік ретінде алып жүргеніміз мысал. Ежелден
интеллигентті – зиялы, интеллектуалды – зияткер деп алып жүргеніміз
белгілі. Ендеше, санат – категория, элита еді ғой. Санда бар, санатта жоқ.
Сонда санаткеріңіз іріктелген, бетке ұстар топтың өкілі болып шығады.
Сонымен қатар, аса бір сыйлы, парасаты биік адамды дегдар дейтініміз де
бар. Кей кездерде бүйірінде патрульдік полиция жазуы бар машинаны көрген
кезде, шіркін-ау, әлгі сөздерді шолғыншы полицияға ауыстыруға болмас па
екен деген де ойға қалатының рас.
Осылайша зор ізденіс нәтижесінде қазақ тілінің лексикалық-
грамматикалық жағынан бұрмаланып, абайсызда, асығыстықпен қолданысқа еніп
кеткен сөздердің мағынасын түпкілікті талқылаудан өткізіп, әр айтылған
сөзінің мазмұнын ашып, дәлелдер келтіріп, жанайқайын жұртқа білдіруге,
халқының көзін ашуға, әр нәрсеге сауаттылықпен қарауына барын салған Кеңес
Юсуптың осыған ұқсас мақалалары, зерттеу жұмыстары өте көп екендігін атап
өткіміз келеді.
Қоғамда болып жатқан тіл мәселесіне қатысты түрлі жайттарды терең
талқылауға салуға, көркем шығармаларды, әлем классиктерін аударуға оның
орыс тілін де, бастысы - өз туған тілін, қазақ тілін жетік меңгергендігі,
тарихи сауаттылығы мен әр жайтқа тереңінен үңіле білу қабілеті мүмкіндік
беретіндігі – сөзсіз. Аудармашы өзінің ана тіліне айырықша көңіл бөлумен
бірге, туған әдеби тілінің тарихи дамуына үнемі зер салуы тиіс. Өйткені
қоғамдық өзгерістер барысында тіл жаңарып, дамиды, тың терминдер, жаңа
баламалар жасалады. Талантты, тәжірибелі аудармашылардың аударған
шығармаларымен танысу тәржімалық шеберлікті жетілдіреді, аудармашылық жақсы
әдіс-тәсілдерді меңгеруге көмектеседі.
М.Әуезов пайымдауынша: Аударма бір жағынан шеберліктің де мектебі.
Аудару үстінде жазушы автордың творчестволық сырына қанады, оның көргенін
көріп, білгенін біледі. Сол арқылы өзінің ой-өрісін ұлғайтумен қатар,
авторша машықтанып үйренеді.Шын мәнінде аудармашы шеберлікке бірден жете
қоймайды. Бойындағы талантты жетілдіру, ізденісті ұштау, мол тәжірибе
жинақтау, машықтану, үнемі оқу және әр аударма сайын шығармашылық өсу
барысында қалыптасады. Кеңес Юсуп көркем аудармамен қатар, аударматануға
қатысты неміс, орыс жазушы, аудармашыларының еңбектерін аударумен де
айналысады. Олардың еңбектерінен болашақ қазақ аудармашыларына жеткізгісі
келген қажетті мәліметтерді көреді. Мысал ретінде Әлем әдебиеті
журналының санында басылып шыққан Альфред Курелланың Тәржіме теориясы мен
іс тәжірибесі атты мақаласын атап өтуге болады. Ол туралы алдағы
тарауларда тағы сөз ететін боламыз.
Қазақ жазушысы аудармада шығармалардың сөлін, мағынасын беруге
үнемі тырысады. Өзінің бір мақаласында Сырбаз сөйлеймін деп сырғақ
сөйлеуден, маңғаз айтамын деп мағынасыздыққа ұрынудан, әсерлеймін деп
әсірешілдікке ойысып кетуден, жымдастырамын деп жадағайлыққа ұшыраудан
сақтануымыз керек. Бұл ретте әрдайым өткен тәжірибеге көз жүгіртудің артығы
жоқ. Бұл – ешқашан естен шығаруға болмайтын өте маңызды мәселе. Сөз
мәдениеті мен тіл тазалығы – ұдайы жетіле беретін әрі дами беруге тиіс,
тоқтау мен тоқырауды білмейтін толассыз үдеріс. Сонымен қатар бұл – өте
кең, алуан салалы тақырып. Әліпбиді жетілдіру, қысқарған атауларды реттеу,
диалект сөздерді, архаизмдерді жаңғырту (бұл енді ғана есе теңдік алған
біздің тіліміз үшін өзекті проблема), сондай-ақ нақты терминдер мен шартты
терминдер проблемасын ой елегінен өткізу – алдымызда тұрған үлкен
мәселелер. Мұның өзі – тіл мамандарының, баспасөз қызметкерлерінің ғана
емес, барша қауымның белсене қатысуын қажетсінетін тақырып әрі күн
тәртібінен тіліміз барда түспейтін тақырып. - деген болатын. [19, 8]
Аудармашы ретінде Кеңес Юсупов осы ұстанымынан еш алшақтамағаны білінеді.
Қазіргі таңдағы қазақ тілінің ахуалына қазақ халқының ұзақ уақыт бойы
басынан кешкен тарихи оқиғалардың тигізген әсері жайлы Русская литература
журналының бір санында жазған Данекер атты мақаласында былай дейді:
Чтобы не быть обреченным на голодную смерть или же не оказаться в тисках
жестокого террора, унести головы, а не в поисках лучшей доли люди в
массовом порядке откочевывали, бежали в соседний Китай, Монголию,
Афганистан, Иран, в Республики средней Азии и соседние российские регионы –
Поволжье, Урал, Сибирь...Насколько за эти годы был ослаблен духовный и
интеллектуальный потенциал народа, одному Всевышнему ведомо...Это, как
говорится, то, что находится на поверхности, а что лежит в глубине?
Нанесена огромная морально-нравственная рана самой духовной природе народа,
избавление от которой, потребует больших усилий и времени... [17, 4] Бұл
– аталмыш журналдың алғашқы санында алғы сөз ретінде жазылған мақаласы
болып табылады. Тақырыбын Дәнекер деп атау себебі, жазушы аудармашының -
халықтар арасындағы байланысты орнататын, бір-бірінің мәдениеті мен
дәстүрін, тарихын оқып-білуге, түсінуге ықпал ететін, екі ел арасындағы
дәнекер болып болып табылыды деген ойды жеткізгісі келгендігі.
Жоғарыда келтірілген жолдардың өзінде Кеңес Юсуповтың өз халқының
сонша ғасырлық тарихын жетік меңгергендігін байқамасқа болмайды. Бұл – кез
келген сауатты, білімді әдебиетші, журналист, аудармашы үшін ең негізгі
ерекшелік, басты талаптардың бірі. Аудармашының еліне, халқына, ұлтына
деген сүйіспеншілігі оны өз мүддесі үшін ғана емес, халық атты қазынасы
үшін барын салып, шынайы қызмет етуге итермелейді. Халықтың жанашыры,
тілдің жанашыры ретінде ол үнемі жан-жақты ізденіс үстінде жүреді және өзге
ұлттардан өнеге алуымыз қажет, жақсы, жағымды тұстарына үйренуіміз қажет
деген пікірін жасырмайды. Себебі, шын мәнісінде, ұзақ жылдар бойы білімін
жетілдіріп, рухани дамуға талпыну былай тұрсын, өз отбасының амандығын
тілеп, ағайын – туыстың қамын ойлап, күн көру қиынға соққан заманды бастан
кешірген қазақ халқының санасы талай уланды, ата-баба дәстүрі ұмыт қала
жаздаған сәтте халықты біліммен сусындату ауадай қажет болды. Ақпаратпен
қамтамасыз ететін құралдар тек орыс тілінде жарық көріп жатты. Осы кезде
биліктегі ұлттың тілін уйренуге деген сұраныс туындады. Қараңғы қазақ
көгіне өрмелеп шығып күн болатын азаматтардың талпынысы аса жоғары нәтиже
бере алмады. Елім деп шырқыраған жандар қуғын-сүргінге тап болып, жабылған
жала астында қалып қойып отырды. Шын мәнісінде осындай зор рухани соққыдан
соң халықтың толыққанды халық болып қалыптасуы үшін әлі де біраз уақыт
керек. Бұл турасында Нағима Сағандықова: Идея обобществления захлестнула
все. Однако, как показывает опыт социалистического режима, оборотная
сторона содеянного оказалась зловещей. Под флагом интернационализма
стиралась национальная культура, искажалось истинное лицо народов,
деформировалось духовное богатство людей. Появилось что-то новое, какой-то
особых дух, похожий на вирус, скорее это вирус тоталитаризма, вселявший
фанатизм, страх, безверие. Сокрушительные идеи, безрассудные расправы,
кровопролития повергли огромную новую страну в разруху и нищету - дейді.
[3, 11] Міне, сол тұстағы халықтың ахуалын дәл суреттейтін бірден-бір
пікір. Дәл осындай жоғары партриоттық сезім Ш. Құдайбердиев, Аү
Байтұрсынов, М. Дулатов, Мағжан Жұмабаевтарды орыс классикасының түпнұсқа
шығармаларынан әсемдігі тұрғысынан еш дес бермейтін аударма жауһарларын
жарыққа шығаруға дем берген болатын. Ұлттың басты қаруы - өзге ұлттың
тілін білуі екендігін өте жақсы түсінетін Кеңес Юсуп өз тілімізді
құрметтеуден тайсалмауға шақырады, бүкіл әлем әдебиеті қазақ тілінде
сөйлеуі тиіс деген пікір айтады. Өзге тілдегі әдебиетті оқып, тоқу аса
қажет, ал оларды өз туған тіліңде оқысаң – нұр үстіне нұр.
Мұндайда жазушының дерекке сүйене отырып та бір тыныспен ілкімді
жазуының сыры, сірә, оның біраз жылдар жауапты партиялық лауазымды қызметте
болуының әсері ме екен деген де ойға қаласың. Білімің мен білігіңді,
тәжірибең мен тәртібіңді, қажырың мен қайратыңды аямай жұмылдыруыңды қажет
ететін, зілмауыр жүкті иініңе артатын мемлекеттік қызметті және жаратылыс
зейінің мен санаңа, жүрегің мен көкірегіңе дарытқан қабілетіңді қапысыз
жұмсауыңды талап ететін туындыгерлік жұмысты қатар алып жүру – оңай емес.
Жоғарыда аталған мақаласында аударманың қоғам өміріндегі маңызына ерекше
тоқталған ол: Неизмеримо возросла роль перевода, особенно сейчас, в эпоху
глобализации, в связи с потребностью передачи одного языка на другой столь
необходимой сегодня научной, технической, экономической и политической
информации. Однако заметим, что предназначение перевода значительно шире и
глубже, чем чисто утилитарное и носит более универсальный характер. Перевод
способен донести до широкой аудитории живые чувства и дух одного этноса,
явить миру его менталитет, то есть присущие только ему особенности, образ
его мыслей, его мировосприятие и ощущение, жизненные приоритеты и
ценности. Осы орайда көрнекті неміс жазушысы, аудармашысы А. Курелла да
аудармашыларға тіл білумен қатар, аударылатын шығарманың материалы мен
тақырыбына қатысты ахуалдан хабардар болуы қажет деген талабы еске түсіп
отыр. Кеңес Юсуп ұзақ уақыт бойғы аудармашылық тәжірибесі негізінде
бірталай жетістіктерге қол жеткізді. Теориялық білімін тәжірибе жүзінде
жиірек қолдану мақсатында Кеңес Юсупов түрлі шығармашылық шаралар өткізіп,
бірталай жылдар республиканың ең танымал басылымдары – “Социалистік
Қазақстан” (қазіргі “Егемен Қазақстан”) мен “Лениншіл жас” (қазіргі “Жас
алаш”) газеттерінде қатардағы тілшіден бастап сатылай өсіп, беделді
басшылық қызметтер атқарды. 2008 жылы Кеңес Юсупов тілдерді дамыту,
терминология және ономастика мәселелері жөніндегі сараптама тобының
құрамында Әлем әдебиеті жұрналының бас редакторы ретінде тіркелген.
Бүгінгі таңда Кеңес Юсупов - Астанадағы Фолиант баспасы жанынан екі
ай сайын шығып тұратын Әлем әдебиеті жұрналының бас редакторы. Аталмыш
жұрнал қазақ оқырмандарын әлемдік әдебиеттің классикалық үлгілерімен,
қазіргі танымал шет ел жазушыларының үздік туындыларымен таныстыруды мақсат
еткен әрі осы бағыттағы ұлт баспасөзінің аса қажетті бөлігіне айналған
бірден-бір жұрнал болып табылады. Заман ағысымен біте-қайнасып отырған бұл
жұрнал қазақ тілінде оқырмандарға жаһан әдебиетінің жауһарларын ұсынумен
қатар, сол аударма арқылы тілімізді байыта түсуді ниет етсе керек. Кеңес
Юсуптың айтуынша, жұрналды шығарудағы басты мақсаттың бірі - дүние жүзінің
айтулы көркем сөз шеберлерінің көрнекті шығармаларын ана тілімізде беріп
отырумен қатар, осы жұрнал арқылы жас аудармашыларды тәрбиелеу болып
табылады. Шындығында да тілдің бәсекеге қабілеттілігін шыңдаудың негізгі
құралы - аударма. Ал дөп басып танылған аударма тілдің қадір-қасиетін,
мүмкіндігін танытудың ең қажетті де жарқын жолы екендігі даусыз. Бүгінгі
жаһандану заманында аударма ісінің қажеттігі, адамзат қоғамдастығындағы
алатын орны мен атқаратын рөлі туралы айтып жатудың өзі артық. Оның танысу
мен тіл табысудың, ұғынысу мен үйренісудің, ынтымақтасу мен ықпалдасудың
қуатты құралы аталып жүргені, мәдениеттер мен өркениеттер арасындағы алтын
көпір, аса берік дәнекер саналатыны да тегін емес. Әсіресе, аударма
өнерінің (көптеген мәдениеттанушылар тәржімә ісін өнердің биік саласы
ретінде бағалап жүргені де белгілі) ағарту, яғни халықтардың рухани
дүниесін өзара байыту жолындағы әсері мен ықпалы айрықша, - депті К.
Юсупов жұрналдың алғашқы басылымындағы кіріспе сөзінде [17, 3].
Шындығында да бүгінгі күні, көркем әдебиеттегі аудармашылар қатары
да селдіреп қалғандай. Сондықтан да, көркем , әдеби шығармаларды басқа
тілден қазақшаға тікелей қотаратын деңгейге жеткізу мен аударманы нағыз
өнер деңгейіне көтеру бүгінгі күннің сұранып тұрған мәселесі. Осы тұрғыдан
алғанда, елімізге белгілі тәржімәші-жазушы басшылық жасайтын Әлем
әдебиеті жұрналы бір жағынан аудармашылар мектебі міндетін атқаратындығы
даусыз. Ал, осы бағыттағы әлемнің арғы-бергідегі сөз өнерінен ең жауһар
деген шығармаларды тәржімалау жұмысының да оңай шаруа емес екендігі
белгілі. Жазушы қоржынында барды пайдаланады, аудармашы пақырыңыз дәл
балама іздеп, ескі кеніштерді қазуға мәжбүр деген қағидат текке айтылмаған.
Сол себепті жұрнал басқа тілдерден тікелей аударып жүрген талапкерлерді
қатарға тартып, тәжірибелі аудармашылардың мектебінде тағылымдамадан өткізу
арқылы олардың шеберлігін жетілдіруді өзінің үлкен міндеті, алға қойған
мақсатына жетудің кілті деп біледі, - дейді Кеңес Сіләмханұлы. Оның
айтуынша, алдағы уақытта аудармашыларды шет елдерге шығарып, әдеби-мәдени
алмасулар жасау жоспарлануда, әрі жолма-жол аудармалар алу әдісі арқылы да
өрісті кеңейту ойда бар. Кезінде жазушы Ғабит Мүсірепов: Әдебиет пен
мәдениет ұлы болмайынша, ұлт та ұлы бола алмайтынын ұмытпайықшы - деп
аманатын айтқан екен. Осы тұрғыдан алғанда Шерхан Мұртазаның жұрналдың ізгі
тілеуінде жазған басқа жұрттың әдебиетін байыптап білмей, туған
әдебиетіміздің шыққан тұғырын бағамдап алмай, келешекте үлкен істер
тындырамыз деу де - бекер, - деген пікірі иландырады. Ендеше, кезінде ұлы
Абай да ыждаһаттықпен әлем әдебиетінің көркем туындыларымен сусындағанын,
тәржімашылықты өзінің шығармаларында медет тұтқанын, қазақтың сөзі мен
тілінің әуездігінің арқасында өз туындыларын тұпнұсқадан да асқан
көркемділікке жеткізгенін атап өткен орынды. Олай болса, Әлем әдебиеті
жұрналының бүкіл әлемнің классикалық әдебиетін қазақ тілінде сөйлетемін
деген
мұраты жоқтың орнын толтырумен бірдей болып отырғандығын көрсетеді.
Журналдың тұңғыш хабаршы санында түрік тілінен тікелей аударма жасаған
Дархан Қыдырәли, корей тілінен тіке аударған Дастан Ақаш, арабшадан тікелей
аударған Бақытты Батыршаұлы тәрізді жас тәржімандардың аудармалары берілді.
Одан кейінгі кезекті сандарында да қытай әдебиеті туралы үлкен топтама
берілген. Онда қытай прозасының үздік үлгілерінің бірінен саналатын Үш
патшалық қиссасының үзінділері жарияланған. Ал басылымның үшінші санында
белгілі әдебиетші ғалым Сәйділ Талжановтың Аударма және қазақ әдебиетінің
мәселелері кітабынан алынған Аударманың арнаулы тарихынан атты үзіндісі
жарық көріп отыр. Аударма проблемаларын ізерлей зерттеген ғалымның
тәржіменің қазақ топырағындағы жай-жапсары терең баяндалатын бұл кітабы
1975 жылы автордың өзі дүниеден озғаннан кейін жарық көрген екен. Сонымен
қатар, жұрналдың бұл санында Нұржан Айнабек, Дина Мұратқызы және Дина
Дулатқызы сынды жаңа буын-жас талап туындыгерлердің неміс поэзиясынан
жасаған аудармалары жарияланып отыр. Белгілі жазушы Стефан Цвейгтің
Шахматтық хикая новелласы Әбділбек Салықбайдың тәржімасында берілген.
Сондай-ақ әлем әдебиетінің әспетті тұлғасы Уильям Фолкнердің Аю деп
аталатын повесі белгілі аудармашы Мәткәрім Әкімжановтың аудармасында,
орыстың сатирик жазушысы Михаил Зощенконың әңгімелері де қарт журналист
Орынбасар Сүлейменовтың аудармасында жұрналдың осы санында жарық көріп
отыр. Жалпы алғанда, Әлем әдебиеті жұрналы танымал шет ел
қаламгерлерінің, әдебиетшілері мен сыншыларының қоғам өмірінің күрделі
мәселелерін талдаған, түрлі әлеуметтік көкейкесті тақырыптарды ой елегінен
өткізген эссе, очерк, мақала жанрларына да орын беріп отырмақ. Сондықтан
да, жұрнал қазақ аударма өнеріне сонымен қатар, ұлт баспасөзіне өзіндік тың
серпіліс алып келетіні сөзсіз. Жұрнал өз оқырмандарының талғамын жаңа
биікке көтеруге көмектеседі.[23, 1]
Ең бастысы - бұл жұрнал қазақ тілінің керемет мүмкіндігін, төл
тіліміздің оралымдылығын, кез келген күрделі шығарманы өз тілімізде
жазылғандай етіп жатық жеткізуге болатынын келісті көрсету арқылы
мемлекеттік тілдің беделін де көтеретін болады деген ойдамыз. Жұрналдың шет
тілдерін білмейтін оқырмандарға ғана арналған деп қабылдамау керектігін
баса айтқан орынды. Өйткені аударма ісінің тілді байытатынын, оның
көркемдік көкжиегін кеңейтететіндігін, тың тіркестерді тудыратынын
ескерсек, онда біз сөз еткен жұрналдың қазақ тілін ширата түсетініне,
ұлттық тіліміздің беделін көтеріп, бәсекеге шыдастылығын арттыратынына
көзіміз жетеді.
Жақында Аударма баспасы ұсынған үш кітап сериялары жарық көрді:
Әлем әдебиеті, Русская классика және Лауреат Нобелевской премии. Біз
қарастырғалы отырған Г. Г. Маркестің Полковнику никто не пишет повесінің
аудармасы Әлем әдебиеті сериясымен шыққан кітаптардың бірінде
жарияланған. Мұнда Г.Г. Маркестің қазақ тіліне Кеңес Юсуп аударған
хикаяттар мен әңгімелері енген. Бір сөзінде К. Юсуп: Бүкіл дүниежүзі
классикасын қазақ тілінде сөйлету қажет. Алдағы уақытта әлем классикасының
100 томын, Нобель лауреаттарының қаншалықты жиналғанына қарай басып шығару
көзделуде. Бұл орасан зор әрі күрделі жоба, дегенмен, шамамыз жетеді деген
ойдамыз. Біз бірқатар жаңа жобаларды ашуды мақсат еттік. Мысалы,
Армениямен, Латвиямен шығармашылық байланыстар орнаттық. Олар бізге өз
авторларының шығармаларын, ал біз оларға өз авторларымыздың шығармаларын
ұсынатын боламыз - деген болатын.
Аударма өнері – көркем шығармашылықтың түрі және аудармашы да
қаламгер болғандықтан, суреткер сипатын ашатын нәзік сезімталдық, жеті
бақылағыштық, творчестволық фантазия, интуиция, азаматтық өмірбаян, сара
парасат, шеберлік, шабыт сияқты ерекшеліктер аудармашыға да тән. Сонымен
қатар аудармашы даралығы жазушы – аудармашы – оқырман арасындағы
байланыстың салтанат құруынан бастау алады. Аудармашының алдында қашан да
өзара қарама-қайшы, бірақ диалектикалық бірліктегі үлкен проблема тұрады:
бір жағынан түпнұсқаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz