Кәсіпорынның негізгі өндіріс шығындарының есебі мен аудиті жайлы
КІРІСПЕ
1 БӨЛІМ ӨНДІРІСТІ БАСҚАРУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Облжылукоммунқуат МКК.ның басқару құрылымы.
1.2. Облжылукоммунқуат МКК қызметінің негізгі қаржы.экономикалық көрсеткіштерін талдау.
1.3. Облжылукоммунқуат МКК бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың формалары мен әдістері және оны дамыту перспективасы.
2 БӨЛІМ. НЕГІЗГІ ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ЕСЕБІ.
2.1. Кәсіпорындағы өндірістік есеп пен өндірісті ұйымдастыру
2.2. Негізгі өндіріс шығындарының есебі
2.3. Үстеме шығындардың есебі
3 БӨЛІМ. НЕГІЗГІ ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ АУДИТІ
3.1.Өндіріс шығындары аудитін жоспарлау және аналитикалық процедуралар.
3.2.Өндіріс шығындарының ішкі бақылау жағдайын бағалау .
3.3. Облжылукоммунқуат МКК өндіріс шығындарын аудиторлық тексеру және оның талдауы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ТІРКЕМЕЛЕР
1 БӨЛІМ ӨНДІРІСТІ БАСҚАРУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Облжылукоммунқуат МКК.ның басқару құрылымы.
1.2. Облжылукоммунқуат МКК қызметінің негізгі қаржы.экономикалық көрсеткіштерін талдау.
1.3. Облжылукоммунқуат МКК бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың формалары мен әдістері және оны дамыту перспективасы.
2 БӨЛІМ. НЕГІЗГІ ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ЕСЕБІ.
2.1. Кәсіпорындағы өндірістік есеп пен өндірісті ұйымдастыру
2.2. Негізгі өндіріс шығындарының есебі
2.3. Үстеме шығындардың есебі
3 БӨЛІМ. НЕГІЗГІ ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ АУДИТІ
3.1.Өндіріс шығындары аудитін жоспарлау және аналитикалық процедуралар.
3.2.Өндіріс шығындарының ішкі бақылау жағдайын бағалау .
3.3. Облжылукоммунқуат МКК өндіріс шығындарын аудиторлық тексеру және оның талдауы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ТІРКЕМЕЛЕР
Соңғы жылдары Қазақстанда әлеуметтік- экономикалық жағдайөндірістік құлдырау тенденциялаы мен ақша айналым жұйесінің бұзылуымен инфомпацияның жоғврылауымен түрғындардың тұрмыс денгейінің төмендеуімен сиптталды.1993 жылы ұлттық валютаны енгізу ақша нисие және бюджеттік салаларында жаңа экономикалық саясат жасауға және жұргізуге бағаны және тарифтерді сыртқы экономикалық қызметі либеризациялауға өтуге әкеп соқты.Өткелі кезеннің бастапқы сатысында да байланысты
Саясат технологиялық потенциялдық дамуын шеелдік жаңа технологиялаымен тиымды үйлестіру қажет болды. Бұд жаңа технологияың тепе-теңділікті тұрақты опеативтік кешендер жасауға прпорцианалдық бұжылуын жоюға қажет. Қазақстанда акционерлік кәсіпорындар және компаниялар пайда болды. Кәсіпкерлік дамып келді. Бүгінгі күнде ол қажетті жетістіктерге жетпегенмен болашақта біздің экономикамыздың негізгі саласы болады.
Қазақстан эканомикасы біртіндеп жоғарылау фазасына келеді.Бірақ ары қарай оның даму қарқыны жоғарылай береді.Стратегиялық тұрғыдан республика әлемдік технологияларды енгізуді мақсат етеді.
Нарықтық жағдайларда кәсіпорынның дамуының маңызды мәселелері әрбір материалдық ақшалық және қаржылық шығындар данасына өнімді өндіру көлемін біршама жоғарылатуға қол жеткізуден тұратын оның экономикалық тиімділігін жоғарылату, табыс табу болып табылады.
Кәсіпорын экономикасын ары қарай көтеру мәселелерін табысты шешу үшін ресурстарды тиімді паидалану қажет ;резертер ашып өндірістің пайдаланылмаған резервтерді өндірістік қызметте пайдалану интенсивті техналогиялар енгізу, өндіріс басқаруының эканомикалық әдістерін жетілдіру, техникалық прогрессінің дамуымен өндіістің негізгі құралда жағдайы және прайдаланылу денгейіне және кәсіпоынның қажетті енбек ресурстарымен қамтамасыз етілуіне тәуелділігі кұшейді.
Саясат технологиялық потенциялдық дамуын шеелдік жаңа технологиялаымен тиымды үйлестіру қажет болды. Бұд жаңа технологияың тепе-теңділікті тұрақты опеативтік кешендер жасауға прпорцианалдық бұжылуын жоюға қажет. Қазақстанда акционерлік кәсіпорындар және компаниялар пайда болды. Кәсіпкерлік дамып келді. Бүгінгі күнде ол қажетті жетістіктерге жетпегенмен болашақта біздің экономикамыздың негізгі саласы болады.
Қазақстан эканомикасы біртіндеп жоғарылау фазасына келеді.Бірақ ары қарай оның даму қарқыны жоғарылай береді.Стратегиялық тұрғыдан республика әлемдік технологияларды енгізуді мақсат етеді.
Нарықтық жағдайларда кәсіпорынның дамуының маңызды мәселелері әрбір материалдық ақшалық және қаржылық шығындар данасына өнімді өндіру көлемін біршама жоғарылатуға қол жеткізуден тұратын оның экономикалық тиімділігін жоғарылату, табыс табу болып табылады.
Кәсіпорын экономикасын ары қарай көтеру мәселелерін табысты шешу үшін ресурстарды тиімді паидалану қажет ;резертер ашып өндірістің пайдаланылмаған резервтерді өндірістік қызметте пайдалану интенсивті техналогиялар енгізу, өндіріс басқаруының эканомикалық әдістерін жетілдіру, техникалық прогрессінің дамуымен өндіістің негізгі құралда жағдайы және прайдаланылу денгейіне және кәсіпоынның қажетті енбек ресурстарымен қамтамасыз етілуіне тәуелділігі кұшейді.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Қазақстан. Алматы. -1995-20б.
2. Қазақстан республикасының Азаматтық Кодексі. Баспа 1995
3. "Бухгалтерлік есеп туралы "заң. Қазақстан Республикасы Президентінің 26 желтоқсан 1995ж. 2732 Жарлығы Бухгалтерлік бюллетені -1996 ж.
4. Қазақстан Республикасының "Аудиторлық іс әрекеттер жөніндегі" заңы. Астана, 20 қараша 1998ж. "Казахстанская правда". 24 қараша 1998ж.
5. Салық және бюджетке міндетті түрде төленетін басқа төлемдер жөнінде" 24.04.1998ж. 2235 Заң күшіндегі Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы
6. Бухгалтерлік есеп пен аудитті жетілдірудің 1998-2000 жылдағы мемлекеттік бағдарламасы. 28.01.1998 ж. 3838 Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы бухгалтер бюллетені 1998ж. ғ 18 (212) сәуір 2-7 б.
7. "2001 ж. Республика бюджеті туралы" Заң. Астана, 22 желтоқсан 200ж. 131-ІІЗРК "Бухгалтер бюллетені" 2001 3
8. Аудит жөніндегі Қазақстан стандарттары Қазақстан аудит. Алматы қаржы-қаражат, 1995ж. -152б.
9. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп стандарттары : Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі Ұлттық комиссиясы. 1996ж.
10. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп стандарттарына арналған әдістемелік нұсқаулар : өазақстан Республикасының қаржы министрлігі. Бухгалтерлік есеп және аудит әдістеме департаменті, 1997 ж.-164б.
11. Андреев В. Д. «Практический аудит» (справочное пособие) – М: Экономика, 1994 – 336 с.
12. Артеменко В.Г., Беленндир М. В. Финансовый анализ: Учебное пособие – М: Издательство «Дис», 1997 –128 с.
13. Алборов Р. А. Аудит в организациях промышленности, торговли и АПК. –2 – е изд., перераб. и доп. – М: Издательство «Дело и сервис», 2000 – 432с.
14. Баканов М. И, Шеремет А.Д. Теория анализа хозяйственной деятельности.2 – е изд. М.: Финансы и статистика, 1987 – 320 с.
15. Балабанов И. Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн. Пособие. – М.: Финансы и статистика, 1998 –112 с.
16. Безруких А. С. «Бухгалтерско – аудиторский портфель» - М.: Соминтэк, 385с.
17. Барнгольц С. Б.,Белобжецкий И. А. Экономический анализ хозяйственной деятельности предприятий и объединений. Учебное пособие –М.: 1986 –320с.
18. Безруких П. С., Кондраков Н. Г., Палий В. Бухгалтерский учет. Учебник / Под ред. П. С. Безруких – М.: Бух. Учет, 1994 – 520 с.
19. Глушков И. Е. Практический аудит на современных предприятиях. – М. –Новосибирск: КНОРУС – ЭКОР, 1997 – 288 с.
20. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. Учебн. Пособие для вузов/Пер. с англ. Под ред. Н. Д. Эрмашвили; предисловие проф. П. С. Безруких. -3 -е изд. Перераб. и доп. М: - Аудит, ЮНИТИ, 1998 – 783 с.
21. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2000 – 293 с.
22. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие / К.Ш Дюсембаев.,С.К. Егембердива, З.К. Дюсембаева. – Алматы: «Каржы – Каражат», 1998 –512 с.
23. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами (Теория и методология). Алматы: Экономика, 2000 – 293 с.
24. Данилан Н.А. Бухгалтерский учет на сельско-хозяйственных предприятиях. М., ВО «Агроиздат», 1990-287 с.
25. Демченко В. С., Милета В. И. Системный анализ деятельности предприятия М.: Финансы и статистика, 1991 – 400 с.
26. Ержанов М.С., Ержанова С.М. «Учетная политика на казахстанском предприятии» (практический аспект), Алматы, изд. дом «Бико» 1997 – 52 с.
27. Ермолович Л. П.,Ермолович В. В. «Анализ эффеутивности промышленных предприятий и объединений »(справочное пособие) – Минск: Высшая школа, 1988 – 496 с.
28. Ержанов М.С. Теория и практика аудита. – Алматы: Гылым, 1994 – 235 с.
29. Ивашкович В.В. «Организация бухгалтерского учета с применением ЭВМ» М.: Финансы и статистика, 1998 – 246 с.
30. Ковалев А. И., Привалов В. П. Анализ финансового состояния предприятия.М.: Центр экономики и маркетинга, 1995 – 380 с..
31. Крейнина М. Н. Анализ финансового состояния и инвестиционной привлекательности акционерных обществ в промышленности, строительстве и торговле. – М.: АО «Дис»; «МВ - центр», 1994 – 250 с.
32. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет, анализ хозяйственной деятельности и аудит. – М.: Перспектива, 1994 – 420 с.
33. Ковалев В. В. Финансовый анализ. Управление капиталом. Выбор инвестиций. Анализ отчетности. –2 – е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 1997 – 512 с.
34. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет. Учебное пособие. – М.: Инфра – М, 560с.
35. Ковалев В. В. Финансовый анализ – М: Финансы и статистика, 1996 – 432 с.
36. Ковалев В.В., Ириков В.А. Финансовый менеджмент – компьютерный практикум. – Учебное пособие – М: Финансы и статистика, 1998 – 256 с.
37. Нидлз Б., Андерсен Х.,Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета. Пер. с англ. под ред. Я. В. Соколова. – М.: Финансы и статистика, 1999 –496 с.
38. Радостовец В. К., Радостовец В. В., Шмидт О. И. Бухгалтерский учет на предприятиях. – 2 – ое доп. и перераб. Алматы. Центраудит – Казахстан, 1998 – 771 с.
39. Радостовец В. В., Шмидт О. И. Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета. – Алматы: Центраудит – Казахстан, 2000 – 496 с.
40. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: - 2–е изд. перераб. и доп. – Мн:ИП «Экоперспектива», 1998-498с.
41. Терехов А.А. Аудит. – М.: Финансы и статистика, 2000-512 с.
42. Хорнгрен Ч.Т. Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий аспект: Пер. с англ. / Под ред. Я.В. Соколова. – М.: Финансы и статистика, 1995 – 416 с.
43. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С., Негашев Е.В. Методика финансового анализа предприятия. М.: Научно-производственная фирма «ЮНИ - ГЛОБ» совместно с издательско-полиграфическим объединением «МП», 1992 – 312с.
44. Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит.- М.: Инфра -М, 1995 – 240 с.
2. Қазақстан республикасының Азаматтық Кодексі. Баспа 1995
3. "Бухгалтерлік есеп туралы "заң. Қазақстан Республикасы Президентінің 26 желтоқсан 1995ж. 2732 Жарлығы Бухгалтерлік бюллетені -1996 ж.
4. Қазақстан Республикасының "Аудиторлық іс әрекеттер жөніндегі" заңы. Астана, 20 қараша 1998ж. "Казахстанская правда". 24 қараша 1998ж.
5. Салық және бюджетке міндетті түрде төленетін басқа төлемдер жөнінде" 24.04.1998ж. 2235 Заң күшіндегі Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы
6. Бухгалтерлік есеп пен аудитті жетілдірудің 1998-2000 жылдағы мемлекеттік бағдарламасы. 28.01.1998 ж. 3838 Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы бухгалтер бюллетені 1998ж. ғ 18 (212) сәуір 2-7 б.
7. "2001 ж. Республика бюджеті туралы" Заң. Астана, 22 желтоқсан 200ж. 131-ІІЗРК "Бухгалтер бюллетені" 2001 3
8. Аудит жөніндегі Қазақстан стандарттары Қазақстан аудит. Алматы қаржы-қаражат, 1995ж. -152б.
9. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп стандарттары : Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі Ұлттық комиссиясы. 1996ж.
10. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп стандарттарына арналған әдістемелік нұсқаулар : өазақстан Республикасының қаржы министрлігі. Бухгалтерлік есеп және аудит әдістеме департаменті, 1997 ж.-164б.
11. Андреев В. Д. «Практический аудит» (справочное пособие) – М: Экономика, 1994 – 336 с.
12. Артеменко В.Г., Беленндир М. В. Финансовый анализ: Учебное пособие – М: Издательство «Дис», 1997 –128 с.
13. Алборов Р. А. Аудит в организациях промышленности, торговли и АПК. –2 – е изд., перераб. и доп. – М: Издательство «Дело и сервис», 2000 – 432с.
14. Баканов М. И, Шеремет А.Д. Теория анализа хозяйственной деятельности.2 – е изд. М.: Финансы и статистика, 1987 – 320 с.
15. Балабанов И. Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн. Пособие. – М.: Финансы и статистика, 1998 –112 с.
16. Безруких А. С. «Бухгалтерско – аудиторский портфель» - М.: Соминтэк, 385с.
17. Барнгольц С. Б.,Белобжецкий И. А. Экономический анализ хозяйственной деятельности предприятий и объединений. Учебное пособие –М.: 1986 –320с.
18. Безруких П. С., Кондраков Н. Г., Палий В. Бухгалтерский учет. Учебник / Под ред. П. С. Безруких – М.: Бух. Учет, 1994 – 520 с.
19. Глушков И. Е. Практический аудит на современных предприятиях. – М. –Новосибирск: КНОРУС – ЭКОР, 1997 – 288 с.
20. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. Учебн. Пособие для вузов/Пер. с англ. Под ред. Н. Д. Эрмашвили; предисловие проф. П. С. Безруких. -3 -е изд. Перераб. и доп. М: - Аудит, ЮНИТИ, 1998 – 783 с.
21. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2000 – 293 с.
22. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие / К.Ш Дюсембаев.,С.К. Егембердива, З.К. Дюсембаева. – Алматы: «Каржы – Каражат», 1998 –512 с.
23. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами (Теория и методология). Алматы: Экономика, 2000 – 293 с.
24. Данилан Н.А. Бухгалтерский учет на сельско-хозяйственных предприятиях. М., ВО «Агроиздат», 1990-287 с.
25. Демченко В. С., Милета В. И. Системный анализ деятельности предприятия М.: Финансы и статистика, 1991 – 400 с.
26. Ержанов М.С., Ержанова С.М. «Учетная политика на казахстанском предприятии» (практический аспект), Алматы, изд. дом «Бико» 1997 – 52 с.
27. Ермолович Л. П.,Ермолович В. В. «Анализ эффеутивности промышленных предприятий и объединений »(справочное пособие) – Минск: Высшая школа, 1988 – 496 с.
28. Ержанов М.С. Теория и практика аудита. – Алматы: Гылым, 1994 – 235 с.
29. Ивашкович В.В. «Организация бухгалтерского учета с применением ЭВМ» М.: Финансы и статистика, 1998 – 246 с.
30. Ковалев А. И., Привалов В. П. Анализ финансового состояния предприятия.М.: Центр экономики и маркетинга, 1995 – 380 с..
31. Крейнина М. Н. Анализ финансового состояния и инвестиционной привлекательности акционерных обществ в промышленности, строительстве и торговле. – М.: АО «Дис»; «МВ - центр», 1994 – 250 с.
32. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет, анализ хозяйственной деятельности и аудит. – М.: Перспектива, 1994 – 420 с.
33. Ковалев В. В. Финансовый анализ. Управление капиталом. Выбор инвестиций. Анализ отчетности. –2 – е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 1997 – 512 с.
34. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет. Учебное пособие. – М.: Инфра – М, 560с.
35. Ковалев В. В. Финансовый анализ – М: Финансы и статистика, 1996 – 432 с.
36. Ковалев В.В., Ириков В.А. Финансовый менеджмент – компьютерный практикум. – Учебное пособие – М: Финансы и статистика, 1998 – 256 с.
37. Нидлз Б., Андерсен Х.,Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета. Пер. с англ. под ред. Я. В. Соколова. – М.: Финансы и статистика, 1999 –496 с.
38. Радостовец В. К., Радостовец В. В., Шмидт О. И. Бухгалтерский учет на предприятиях. – 2 – ое доп. и перераб. Алматы. Центраудит – Казахстан, 1998 – 771 с.
39. Радостовец В. В., Шмидт О. И. Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета. – Алматы: Центраудит – Казахстан, 2000 – 496 с.
40. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: - 2–е изд. перераб. и доп. – Мн:ИП «Экоперспектива», 1998-498с.
41. Терехов А.А. Аудит. – М.: Финансы и статистика, 2000-512 с.
42. Хорнгрен Ч.Т. Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий аспект: Пер. с англ. / Под ред. Я.В. Соколова. – М.: Финансы и статистика, 1995 – 416 с.
43. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С., Негашев Е.В. Методика финансового анализа предприятия. М.: Научно-производственная фирма «ЮНИ - ГЛОБ» совместно с издательско-полиграфическим объединением «МП», 1992 – 312с.
44. Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит.- М.: Инфра -М, 1995 – 240 с.
Тақырып .
КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ӨНДІРІС
ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІ
Жоспары
КІРІСПЕ
1 БӨЛІМ ӨНДІРІСТІ БАСҚАРУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІНІҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1. Облжылукоммунқуат МКК-ның басқару құрылымы.
2. Облжылукоммунқуат МКК қызметінің негізгі қаржы-экономикалық
көрсеткіштерін талдау.
1.3. Облжылукоммунқуат МКК бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың формалары
мен әдістері және оны дамыту перспективасы.
2 БӨЛІМ. НЕГІЗГІ ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ЕСЕБІ.
2.1. Кәсіпорындағы өндірістік есеп пен өндірісті ұйымдастыру
2.2. Негізгі өндіріс шығындарының есебі
2.3. Үстеме шығындардың есебі
3 БӨЛІМ. НЕГІЗГІ ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ АУДИТІ
3.1.Өндіріс шығындары аудитін жоспарлау және аналитикалық процедуралар.
3.2.Өндіріс шығындарының ішкі бақылау жағдайын бағалау .
3.3. Облжылукоммунқуат МКК өндіріс шығындарын аудиторлық тексеру және оның
талдауы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ТІРКЕМЕЛЕР
КІРІСПЕ
Соңғы жылдары Қазақстанда әлеуметтік- экономикалық жағдайөндірістік
құлдырау тенденциялаы мен ақша айналым жұйесінің бұзылуымен инфомпацияның
жоғврылауымен түрғындардың тұрмыс денгейінің төмендеуімен сиптталды.1993
жылы ұлттық валютаны енгізу ақша нисие және бюджеттік салаларында жаңа
экономикалық саясат жасауға және жұргізуге бағаны және тарифтерді сыртқы
экономикалық қызметі либеризациялауға өтуге әкеп соқты.Өткелі кезеннің
бастапқы сатысында да байланысты
Саясат технологиялық потенциялдық дамуын шеелдік жаңа технологиялаымен
тиымды үйлестіру қажет болды. Бұд жаңа технологияың тепе-теңділікті
тұрақты опеативтік кешендер жасауға прпорцианалдық бұжылуын жоюға қажет.
Қазақстанда акционерлік кәсіпорындар және компаниялар пайда болды.
Кәсіпкерлік дамып келді. Бүгінгі күнде ол қажетті жетістіктерге жетпегенмен
болашақта біздің экономикамыздың негізгі саласы болады.
Қазақстан эканомикасы біртіндеп жоғарылау фазасына келеді.Бірақ ары
қарай оның даму қарқыны жоғарылай береді.Стратегиялық тұрғыдан республика
әлемдік технологияларды енгізуді мақсат етеді.
Нарықтық жағдайларда кәсіпорынның дамуының маңызды мәселелері әрбір
материалдық ақшалық және қаржылық шығындар данасына өнімді өндіру көлемін
біршама жоғарылатуға қол жеткізуден тұратын оның экономикалық тиімділігін
жоғарылату, табыс табу болып табылады.
Кәсіпорын экономикасын ары қарай көтеру мәселелерін табысты шешу үшін
ресурстарды тиімді паидалану қажет ;резертер ашып өндірістің
пайдаланылмаған резервтерді өндірістік қызметте пайдалану интенсивті
техналогиялар енгізу, өндіріс басқаруының эканомикалық әдістерін жетілдіру,
техникалық прогрессінің дамуымен өндіістің негізгі құралда жағдайы және
прайдаланылу денгейіне және кәсіпоынның қажетті енбек ресурстарымен
қамтамасыз етілуіне тәуелділігі кұшейді. Кәсіпорының жеткілікті енбек
рерурстарымен қамтамасыз етілуі олардың тиімді пайдаланылуын енбек
өнімділігінің жоғары денгейі өнім көлемін жоғарылату және өндіріс
тиімділігін көтеру үшін маңызды болып табылады. Кәсіпорын экономикасын
көтерудің басты звеноларының бірі есеп болып табылады.Бухгалтерлік есеп
әртүрлі басқару функцияларын орындау үшін ақпараттар дайындау.
Онда нақты өндіріс айналым болу және тұтыну процесстері
көрсетіледі.Бухгалтерлік есеп кәсіпорын шаруашылық қызметін бақылаудың
әрекеттегі ормаларының бірі болып табылыды.
Ол жоспарлардың орындалуы туралы нақты ақпарат береді.
Талдау өндірісті көбейту өнімнің сапасын жоғарылату резервінің кілті
болып табылады. Оның мақсаты өндірістің ұйымдастыылуын материялдың және
енбек шығындарын өндірістің соңғы нәтежесін жан - жақты тереңдете зерттеу
кезінде кәсіпорынның экономикалық тұақтандыру бойынша шаралардың жұйесін
жасау. Экономикалық талдау кәсіпорында болатын процесстерді көрсететін
бухгалтерлік есеппен ажырамас байланысты.
Аудит бұл кәсіпорынның қаржысының, есеп беру мен бухгалтерлік есептің
растығын стандарттар мен қолданыстағы заңдылықтарға сәйкестігін анықтау
мақсатында тәуелсіз тексеру болып табылады.
Бітіру жұмысының мақсаты Облжылукоммунқуат МКК неізгі өндіріс
шығындарының есебін зерттеу болып табылады.
1 БӨЛІМ. ӨНДІРІСТІ БАСҚАРУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІНІҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ МІНЕЗДЕМЕСІ
1. Шаруашылық субъектінің басқару құрылымы
Облжылукоммунқуатң кәсіпорнының тарихы үй басқармасының ішкі жүйелерін
жөндеу аумағының базасында 1971 жылы шығып жылу тараптарының кішкентай
қалалық кәсіпорнынан басталады. Қазіргі кезде “Облжылукоммунқуат”
кәсіпорнының құрамына жылу электр орталығынан жылу трассаларынан
эксплуатациядан және жөндеуден өтетін 4 қалалық эксплуатацияланатын
аудандар кіреді. Олардан қазандық және жылу трассалардан эксплуатациялайтын
3 аудан, аудандық орталықтардағы 7 эксплуатациялық аудандар, кәсіпорынның
балансында 56 қазандық және 1751 км жылу тарапы бар. Қызмет жүргізу
барысында 16 тиімсіз қазандықтар жабылды, бірақ та кәсіпорында қайта
қарастыруда қазандықтардың қуатын 1971 жылдан 1985 жылдар арасында 185 гкм,
осы уақыт ішінде жылу энергиясын өткізу 5 есеге өсті. Ол жылына 1044,2 мың
гкм құрайды. Кәсіпорынның күшімен 2 өндірістік база салынды. Біріншісі
өндірісті жылу-техникалық жабдықтармен қамтамасыз ететін жөндеу-механикалық
шеберханасы.Екіншісі базада машинаға арналған профилактория, гараж, жылу
трассаларын және қазандықтарды, ғимараттарды жөндеуге арналған арнайы
аумақтар құрылған. Кәсіпорынның құрамында электротехникалық аумақтар,
газатехникалық қызметтер, жөнделгендерді іске қосу цехтары бар. Тараз
қаласын және 1 аудандық орталықтарды үздіксіз жылумен қамтамасыз ету
шикізаттарын кешенді шешуге көмектеседі. “Облжылукоммунқуат” кәсіпорнында
750-ге жуық адамдар жұмыс істейді. Олар әрдайым өздерінің білім дәрежелерін
жоғарылата алады. Өйткені кәсіпорында әрдайым оқу сыныптары қызмет жасайды.
Мұнда жыл сайын 300-ден астам адамдар даярлаудан және өздерінің жұмыстары
үшін көп қабатты тұрғын үйлер, сол сияқты денсаулықтарын тегін жақсарта
алады. Кәсіпорынның жұмысшылары әлеуметтік даму қоры есебінен медициналық
препараттарын алуына мүмкіншілік жасалған. Жағдайды жақсартуға кеткен
шығындар 1 жыл ішінде 600-700 мың теңгені құрайды.
Кәсіпорынның негізгі қызметінің түрі болып, жылу энергиясын жіберу
болып табылады.
Мақсаты - Жамбыл облысының аудан орталықтарындағы және қаладағы
тұрғындарды жылу энергиясымен толық қамтамасыз ету. Кәсіпорынның басқа да
қызметтері берілген мемлекеттік лицензияға сәйкес жүргізіледі. Өндірістің
негізгі қызметі - су және бу түрі ретінде жылу энергиясын бөлу немесе беру,
қазандық жабдықтарды бу, су құбырларын, ыстық суды дәнекерлеу жұмыс
өндірісіне арналған отттегі баллондарын эксплуатациялау.
Болашақта кәсіпорынға қажетті темір-бетон бұйымдарын, темір қазандар,
арматуралар, көмекші қазандық және сантехникалық жабдықтар шығаратын цех
құрылыстарын эксплуатациялау жоспарлануда.
Бухгалтерлік есеп туралы заң күші бар Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығы және бухгалтерлік есеп бойынша ұлттық комиссиямен
бекітілген. Оның негізінде “Облжылукоммунқуат” директоры Т.К.Қабашев пен
есептік саясатты жобалау - жасау туралы бұйрық шыққан. Облжылукоммунқуаттың
жылу энергиясын сатудан түскен табыс есептеу әдісімен ай сайын анықталады.
“Облжылукоммунқуат” жылу энергиясын өндіруге шығарылған кәсіпорын,
сондықтан өндірістік есеп шоттарында жылу мен ыстық су өндіруге кеткен
шығындар жинақталады. Жылу қуатының өндіру шығындарына өндіріс процесінде
пайдаланған табиғи қорлар құны кіреді. Табиғи қорларға шикізат,
материалдар, отын, энергия, еңбек құралы, электр тогы және басқалар жатады.
Жоспарлы есептеу, талдау кезінде шығындар пайда болу орындарында
топтастырылады. Негізгі өндіріс және қосалқы шаруашылықтар деп өнімнің
өзіндік құнына кіру тәсіліне байланысты шығындар тура және жанама болып
бөлінеді. Статьялар бойынша шығындарды топтастыру кезінде тура шығындар
элементтер кесімінде, ал жанама шығындар кешендік статьялар түрінде
құрылады.
Бухгалтериядағы міндеттері есеп беруді жасауды және кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің айсайынғы нәтижесін дер кезінде шығарады. Сонымен
қатар әрбәр айдың 10-шы жұлдызында дебиторлық қарыздар, еңбек ақы анықталуы
тиіс. Сондықтан әрбір айдың 1-ші жұлдызында касса, банк айналымдары
жабылуы, материалдық есеп берудің жасалуы дер кезінде еңбекақыны журнал-
ордерлер арқылы есептеліп, жылу энергиясы үшін қарыздар анықталады.
Табельдермен 2 бухгалтер айналысады, бірі еңбек ақы есептеп, негізгі
құралдардың қозғалысы мен амортизациясын есептеумен айналысады, материалдық
столда екі бухгалтер отырады. Олардың біреуі тауарлы-материалдық
құндылықтардың түсуін және жабдықтаушылар қызметін есепке алса, екіншісі
тауарлы-материалдық құндылықтардың ішкі қозғалысын есепке алады.
Кассир касса есебін, касса айналымын және 1, 7 журнал-ордерлерді
жүргізеді.
Жылу қуатын пайдаланушылармен есептесу бухгалтері жіберілген жылу мен
ыстық су көлемін есептейді және негізгі қызметтен түсетін табыс туралы
проводкалар береді.
Әрбір айдың 15-жұлдызында табыс пен пайда туралы, кварталдың аяғында
әлеуметтік сақтандыру қорлары бойынша есеп беру жасалады.Осы мерзімде 2,
10, 11 журнал-ордер , Бас кітап, статистикалық және салықтық есеп берулері
жасалады және бас бухгалтермен тексеріледі.
1.2. ’’Облжылукоммунқуат’’ МКК қызметінің негізгі қаржы-экономикалық
көрсеткіштерін талдау.
Қаржы-шаруашылық қызметін талдау үшін кәсіпорынның экономикалық
көрсеткіштерінің және олардың нәтижелерінің сипаттамасы қажет, олар
жоспардың, есеп берудің және басқа ақпарат көздерінің көрсеткіштерінде өз
көрінісін табады.
Экономикалық көрсеткіштерді талдаудың мақсаты біршама ақпаратталған
көрсеткіштердің жеткілікті сонан алу болып табылады. Өнімді (жұмыс, қызмет)
шығарудың өсуі құндық формулада өндірістің экономикалық тиімділігің талдап
қорытылынған көрсеткіштерінің бірі.
Еңбек төлеміне кететін қаржы шығындарын талдаудың әрбір кәсіпорында
айтарлықтай мәні бар. Оны есептеу процесінде еңбек ақы қорын пайдалануға
жүйелі түрде бақылау жасауды жүзеге асыру, еңбек өнімділігінің өсуі
есебінен қаржыларды үнемдеу мүмкіндігін анықтау қажет.
Өнеркәсіптіік кәсіпорында өнім шығару көлемін көбейтудің маңызды
факторларының бірі қажетті санда және ассортиментте негізгі түрлермен
қамтамасыз етілгендік болып табылады және оларды едәуір толық және тиімді
пайдалану.
Өнімнің өзіндік құнының маңызды талдап қорытындылайтын көрсеткіші –
жалпы өнімнің шығындары болып табылады. Біріншіден, ол өте жан-жақты
(өндірістің кез келген саласында есептелінеді), екіншіден, өзіндік құн мен
табыс арасындағы тікелей байланысты көсетеді.
’’Облжылукоммунқуат’’ МКК 2001-2002 жылдағы есеп беру формаларын пайдалана
отырып келесі негізгі аналитикалық кестені құрамыз.
Кесте 1.2.
2001-2002 жылдардағы “Облжылукоммунқуат” кәсіпорнындағы негізгі қаржы-
экономикалық көрсеткіштерін талдау
ғ Өлшем Іс жүзінде Ауытқуы
Көрсеткіштер бірлігі (+,-)
2001 ж. 2002 ж.
1. Көрсетілген қызмет көлемі мың тг 243898 256115 +12218,0
2. Көрсетілген қызметтен түскен мың тг
кіріс 243897 256115 +12218,0
3. Көрсетілген қызметтің өзіндік мың тг
құны 178093 201803 +23710,0
4. Жалпы кіріс мың тг 65804 54312 -11492,0
5. Мерзімдік шығындар мың тг 30803 35506 +4703,0
6. Негізгі қызметтен түскен кіріс
(зиян) мың тг 35001 18806 -16495,0
7. Негізгі емес қызметтен түскен
кіріс (зиян) мың тг - - -
8. Кіріс (зиян), барлығы мың тг 35001 18806 -16495,0
9. Қызметкерлердің орташа тізімдік
саны адам 438 447 +9
10 Еңбек ақы қоры мың тг 43626,5 55858,3 +12231,8
11 Бір қызметкердің орташа жылдық
еңбек ақысы мың тг 99,6 124,9 +25,3
12 Негізгі құралдардың орташа жылдық
құны мың тг 272704 216014 -55690,0
13 Қор қайтарымы теңге 0,89 1,19 +0,30
Кестеден кәсіпорын есеп беру жылында көрсетілген қызмет көлемінің
12218,0 мың теңгеге өсуінің есебінен, қызмет көрсетуден түскен кірісте осы
сомаға өсіп есеп беру жылындағы, оның мәліметі 256115,0 мың теңгені құрады.
Көрсетілген қызмет өзіндік құнына да сәйкесінше өткен жылмен салыстырғанда
жоғарылап 23710,0 мың теңгеге, 201803,0 мың теңгені құрады. Өткен жылмен
салыстырғанда жалпы кіріс 11492,0 мың теңге келіп, мерзімдік шығындардың
4703,0 мың теңгеге жоғарылап кетуі есебінен негізгі қызметтен түскен кіріс
16495,0 мың теңгеге кеміп, 18806,0 мың теңгені құрады. Осы көрсеткіш
кәсіпорынның жайшылықтағы кірістерін құрап отыр. Қызметкерлердің еңбек ақы
қоры 12231,8 мың теңгеге өсуі қызметкерлер санының 9 адамға өсуінің
әсерінсіз 1 қызметкердің орташа жылдық еңбек ақысы 25,3 теңгеге өсіп 124,9
мың теңгені құрады. Қор қайтарымдылығының 0,30 теңгеге өсуі есеп жылында
негізгі құралдарды тиімді пайдаланудың артқанын көрсетеді, яғни есеп
жылында негізгі құралдардың орташа жылдық құнының әрбір 1 теңгесіне 19 тиын
қызмет көрсетуден кіріс келіп отырған.
Кесте 1.2.
’’Облжылукоммунқуат’’ МКК-ның өнімді өндіру мен өткізуді бағалау (2001-2002
жж.)
Рс Көрсеткіштер өлш.бірл. Іс шаралар Ауытқуы
+,-
2001 2002
1. Өнімді өткізуден түскен
кіріс мың.тг. 243897 256115 +12218
2. Қызметкерлер саны адам 438 447 +9
3. Бір қызметкердің орташа
жылдық өндіруі мың тг 556,8 572,9 +16,1
4. Негізгі қорлардың орташа
жылдық құны мың.тг 272704 216014 -55690
5. Қор қайтарымы тг 0,85 1,19 +0,30
1.2. кестенің мәліметтері бойынша, бір жұмысшыға орташа жылдық өндіру
өткен жылғымен салыстырғанда, есеп беру жылында 16,1 мың тг. көбейді.
Негізгі қорлардың орташа жылдық құнының -55690 мың тг. азаюы есеп беру
жылында қор қайтарымының өсуіне әсер етті, ол 0,30 тг. көбейді және 1,19
тг. құрады.
Кесте 1.3.
Өткізілген өнімнің бір теңгеге кеткен шығының бағалау
Рс Көрсеткіштер өлш.бірліІс шаралар Ауытқуы
гі +,-
2001 2002
1 Өткізілген өнімнің
өзіндік құны мың.тг. 178093 201803 +23710
2 Өткізілген өнімнен
түскен кіріс мың.тг. 243897 256115 +12218
3 Өткізілген өнімнің 1тг
кеткен шығыны тг 0,73 0,79 +0,06
1.3. кестенің мәліметтері бойынша, өткізілген өнімнің 1
тг. кеткен шығыны өткен жылғымен салыстырғанда 0,06 тг. (0,79-0,73)
көбейді. 2001 ж. өткізілген өнімнің әрбір теңгесі 0,27 тг. кірісті әкелді
(1-0,73), ал 2002 ж. өткізілген өнімнің әрбір теңгесінен 0,21 тг. (1-0,79)
кіріс алынды. Бұл материалды ресурстардың үнемді пайдалануын, материалдар
шығыны көлемінің азаюын, сондай-ақ өткізілген өнімнің өзіндік құнының
тәмендеуін білдіреді.
1.3. Облжылукоммунқуат МКК бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың формалары мен
әдістері және оны дамыту перспективасы.
Бухгалтерлік есеп туралы ҚР Президентінің Жарлығымен, Бухгалтерлік
есеп стандартымен (БЕС), Бас жоспар шоттарымен және оларды
қолдану
жөніндегі нұсқаулармен, БЕС методологиялық нұсқауымен сәйкес
Облжылукоммунқуат МКК -да кәсіпорынның қаржы қызметін және бухгалтерлік
есеп жүйесін реттейтін құжат болып табылаттын есеп саясаты жасалған.
Облжылукоммунқуат МКК бухгалтерлік есеп БЕС сәйкес жургізіледі. Шаруашылық
операциялар есепте екі жақты жазу негізінде көрсетіледі, есепті жургізу мен
есеп беруді құру келесі үлгіде жасалады:
кіріс пен зиянды анықтау кезінде есептеу әдісі қолданылады, яғни кіістер,
табыс алынған кезде, ал зияндар мен шығындар-оларға ұшыраған кезде
көрсетіледі;
негізгі құралдар бастапқы құн бойынша кірңстеу кезінде бухгалтерлік есепте
көрсетіледі. Негізгі құралдардың бастапқы құнын келтіру мақсатымен қазірргі
бағамен сәйкес белгілі бір мерзімге объектіні қайта бағалау жүргізіледі.
Қайта бағалау салық заңдарының тәртібімен жургізіледі. Объектінің жойылуы
кезінде қайта бағалау сомасы бөлінбеген кіріске жатқызылады.
Амортизацияны есептеу үшін бірқалыпты (түзу сызықты) есептеу әдісі
қолданылады. Сончмен біге амортизациялық аударымдар сомасы салық заңымен
белгіленген амортизация нормасымен анықталады.
Техникалық жағдайын сақтау мақсатымен ,негізгі құралдарды жөндеу мен
пайдалануға кететін шығындар деп айтылады.
-Тауарлы-материалдық бөлшектердің өзіндік құнын бағалау орташа есептелген
құн әдісі бойынша жүргізіледі.
Өткізілетін тауарлы-материалдық бөлшектердің өзіндік құны есеп беру
кезеңіндегі шығын ретінде танылады.
Қаржылық есеп беруде тауарлы-материалдық бөлшектер нақты құн бойынша
көрсетіледі.
-Табыс салығы бойынша қаржылық есеп беуде көрсетілген салық көлемі
салық мақсатымен мәлімделген табыс салығына сәйкес келеді.
Есептің бастапқы құжаттарында бар ақпараттарды талдап қорытындылау, жіктеу
және жинақтау үшін бухгалтерлік есептің келесі регистрлерін қолданады: 14
журнал-ордер, оладың ведомостлары, сондай-ақ бас кітап және жасалған
кестелер.
Есеп регистрларының қолданалынаын пакеті ҚР Қаржы министрлігінің
Бухгалтерлік есеп және аудит методологиясы департаментінің 24.11.97. N72
бұйрығымен бекітілген. Бухгалтерлік есеп регистрлері ҚР бухгалтерлік е,сеп
жөніндегі Ұлттық комиссиясының, бухгалтерлік есеп стандартының, Бас жоспар
шотының қаулысымен бекіткен, қаржылық есеп беруді дайындау мен ұсыну үшін
Концептуалдық негізбен сәйкес жаскалған.
Кәсіпорын Бухгалтерлік баланстан , қаржылық шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есеп беруден және кақшалы қаржылардың қозғалысы туралы есеп
беруден тұратын қаржылық есеп беруді жасайды.
Бухгалерлік баланс кәсіпорынның активтерін, меншіті капиталын,
міндеттемелерін көрсетеді.
Шаруашылық етудің қазіргі кездегі жағдайында ҚР- да әлемдік
тәжірибеге бағытталған бухгалтерлік есепті құру процесі жүруде. Бұл жаңа
экономикалық жүйенің құрылуымен байланысты , оның негізін нарықтық
қатынастар мен әлемдік экономикалық кеңістік құрайды. Осы жағдайларда болып
жатқан радикалды өзгерістер бухгалтерлік есептің сапалы өзгеуін талап
етеді.
Шаруашылық етуші субъектілерде бухгалтерлік есеп Бухгалтерлік есеп
туралы , Салық және басқа да міндетті төлемдер туралы ҚР-ның заңдарына
сәйкес Бухгалтерлік есепке алу стандарттарында, субьектілердің қаржы-
шаруашылық қызметі бухгалтерін есебіні бас шоттар тізбегінде бекітілген
ортақ принциптер мен ережелер, сондай-ақ ҚР бухгалтерінің есепке алу
жөніндегі шығарған нұсқаулары, ерешеліктері негізінен құралады.
Есеп регистрларындағы шаруашылық операцияларда көрсететін дәстүрлі
бухгалтерін қызмет көпшілік қолданушылардың сұрақтарына жауап бере алмайды.
Мәліметтерді талдау қажет, кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдау дәл
осыған арналған.
Шаруашылық қызметті талдауға жабдықтауды өнімді шығару мен өткізуді
талдау кіреді. Өндірістік қаржылық қызметтің әдеттегі бағыты, алға қойған
мақсатқа жету үшін жағдай жасайды. Бухгалтерлік есеп стандарты ұсынатын
шаруашылық операциялардың әдістері мен бағалауларын таңдауды анықтайтын
негізгі құжат болып кәсіпорынның, есептік саясаты табылады. Оны
бухгалтеріне есеп стандарты шеңберінде құра отырып, “Есеп саясаты және оның
ашылып көрсетілуі” бірінші номерді алады.
Субьектілердің қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есебін
нормативті реттеу жүйесінде маңызды орынды бухгалтеін есепшоттары алады.Шот-
бұл бухгалтерін есепте ақпаратта сақтаудың негізгі бірлігі.
Субьектілердің қаржы есеп жөніндегі Ұлттық комиссиясының қаулысы
бекіткен субьектілердің қаржы-шаруашылық қызметібухгалтерін есебінің бас
шоттар тізбегінің негізіне қаржылық есеп берудің элементтері бойынша
субьектілердің қызметі туралы ақпараттарды құру идеологиясы (1-
8бөлімшелер) жатыр. Бас шоттар тізбегі бухгалтерлік есеп стандартының
талаптарымен сәйкес екінші, үшінші тәртіптердің шотында ақпараттарды
жүйелеуге мүмкіндік береді.
Бухгалтерлік есеп стандарттары бухгалтерлік есепті жүргізу жөніндегі
нормативті құжаттар бола тұрып, активтерді меншікті капиталды,
міндеттемелерді бағалаудың әдістерін анықтайды және оларды таңдауды
ұйғарады.
ҚР-да бухгалтерлік есеп жүйесін нормативті реттеудің үш деңгейі
негізінде кәсіпорын өз бейнесінің мақсатын алға қоя отырып, өз есеп
саясатын салалық құрамын, иөлшерін, т.б. құрайды.
Кәсіпорынның есеп саясаты, оны қаржылық және басқару құжаты болып
табылады.Басқару есебінің міндетіне кәсіпорында қабылданған шешімдер
сәйкестілігін қамтамасыз етуге көмектесетін, оларды тәжірибеде жүзеге
асырумен, ішкі бақылау жүйесін жасау міндеттері кіреді. Қаржы есебі есеп
ақпаратын дайындау процесі болып саналады, оның пайдаланушылары болып кез-
келген заңды және жеке тұлғалар, соның ішінде кәсіпорынның сырқы
әріптестері (инвесторлар, кредиторлар) болуы мүмкін.
Әлемдік тәжірибе соның ішінде,нарықтық экономикасы дамыған елдерде,
бухгалтерлік есептің бес моделі басым болады:
1)Британ-Американдық моделі;
2) Континенталдық;
3) Оңтүстік-Американдық;
4) Испандық ;
5)Интернациональдық;
Бірінші моделдің мәні мынада: қаржылық есеп берудің барлық экономикалық
ақпараты инвесторлар үін дайындалады, өйткені негізгі инвестициялар заңды
немесе жеке тұлғалармен дайындалады.Ол Ұлыбритания, Голландия және АҚШ-та
жасалады.
Континенталды моделде Еуропаның көптеген елдері және Жапония ұстанады,
мұнда бизнес банктермен тығыз байланысты болады, компанияның қаржылық
мәселелерін қанағаттандыратын негізінен солар болып табылады.Бухгалтерлік
есеп заң жүзінде белгіленеді және консервтивтігімен ерекшеленеді.
Оңтүстік-Американың моделді Оңтүстік –Америка елдері қолданады:
Аргентина, Боливия, Бразилия және т. б. Бұл моделдің негізгі ерекшелігі
есеп мәліметтерін үздіксіз түзету болып табылады.Интернационалдық модель-
бұл есеп стандарттар мен есеп берудің халықаралық жүйесіне бейімделген.
1997жыл 1 қаңтарынан бастап “Бухгалтерлік есеп туралы” заңының негізінде
ҚР-да барлық шаруашылық өтуші субьектілер Британ-Американдық моделге
ауыстырылды. Халықаралық бухгалтерлерінен есеп стандарттарын ескеріп бұл
моделге өту бухгалтерінен есепті ұйымдастыру жүйесін жетілдіруге мүмкіндік
береді атап айтар болсақ, Қазақстанның бухгалтерлік есеп сиандартының
енгізу, бас шоттар тізбегін енгізу.
Қаржылық есеп беру өткен жылдың қаржы нәтижелерін көрсетеді, шешім
қабылдау үшін алынған ақпараттарды жинақтайды. Қаржылық есеп беру нарықтық
экономика жағдайында шаруашылық етуші субьектісінің қызметі туралы қаржылық
ақпаратын жалғыз көзіне айналды. Қаржылық есеп беру бухгалтерлік,
статискалық және оперативтік мәліметтердің негізінде кәсіпорында
байланыстыратын ақпараттық жүйе болып табылады.
Жете зерттеу жеткен табыстардың есептерін, сондай-ақ кәсіпорынның
жұмысындағы кемшіліктерді көрсетеді. Соңғы жылдары елімізде бухгалтерлік
есепті және қаржылық есеп беруді ұйымдастыру жөнінде көптеген жұмыс
жүргізілді. Оны жүргізу 29.12.92 ж.1098 “ҚР мемлекетінің бағдарламасы
туралы” ҚР Министрлер Кабинетінің статистиканың бастапқы және бухгалтерлік
есепті қайта құру жөніндегі қаулысы, сондай-ақ 26.12.95 ж. .2732
“Бухгалтерлік есеп туралы” заңдық күші бар ҚР Президентінің жарлығы
негіз болды.
Бұл құжаттарға сәйкес бухгалтерлік есеп жөніндегі ҚР -ң ұлттық
комиссиямен 1997 жыл 1-ші қаңтарынан бастап Қазақстанның есеп стандарты
күшіне енді,шаруашылық қызметінің, шоттар тізбегінің өзгерістері жөніндегі
нұсқаулар жасалды. 1998 жыл 28-қаңтардағы .3838 “ҚР Бухгалтерлік есепті
және аудитті дамытумен жетілдірудің мемлеттік бағдарламасы туралы” ҚР
Президентінің жарлығының негізгі мақсаты, радикалды экономикалық қайта
құрулар талабына жауап беретін бухгалтерлік есептің жаңа жүйесін жасау мен
енгізуді қамтамасыз ету, әлемдік қауымдастыққа ҚР-ның халықаралық
байланыстары мен интеграциясын ұлғайту, сондай-ақ бухгалтерлік ес-еп және
аудит саласында мамандардың кәсібилігін жоғарылату болып табылады.
2. Негізгі өндірістік шығындардың есебі
2.1. Кәсіпорындағы өндірістік есеп пен өндірісті ұйымдастыру
Кәсіпорын — түрлі өндірістерден және шаруашылықтардан (негізгі,
көмекші, косымша, қосалқы және эксперименттік) тұратын күрделі механизм.
Кәсіпорынның жекелеген өндірістік буындары бойынша жоспарлау және
шығындарды есепке алу максатында өндірілетін өнімнің атқаратын қызметіне
қарай барлық өндірістер негізгі және қосымша өндірістер болып екіге
бөлінеді.
Негізгі өндіріске кәсіпорын шығаратын өнімдер, сондай-ақ өнімді сатуға
және зауыт ішінде тұтынуға (желілік, ұсталық, престеу — машина жасау
зауыттарында) арналған шалафабрикаттарды дайындайтын өндірістер жатады.
Көмекші өндіріс негізгі өндірістің өнімін әзірлеуге қатыспайды, бірақ
өнім өндіруге, қызмет көрсетуге, жұмыс жасауға тікелей ықпал етеді (жөндеу-
механикалық жөне аспаптық цехтар, электр-көліктік, сумен жабдықтау және
т.б.)-
Қосымша цехтар (мақта қалдықтарынан тазартьшған мақта өндіру жөніндегі
цехтар) негізгі өндіріс қалдықтарын кәдеге жаратуға септігін тигізеді.
Косалқы цехтар (ыдыстар мен буып-түю материалдарын дайындаумен
айналысатын цехтар) негізгі материалдардан емес, бірақ негізгі және көмекші
өндірістерде пайдаланатын материалдардан өнім өндіреді.
Эксперименттік (тэжірибелік) цехтар тәжірибелік үлгілерді дайындайды және
түрлі эксперименттік жүмыстарды атқарады.
Бұдан басқа кәсіпорында қызмет көрсететін өндірістер мен кәсіпорын
ұжымының тұрмыстық қажетгілігін кднағатгандыратын шаруашылықгар (тұрғын-үй
коммуналдық шаруашылық, моншалар, кір жуатын орындар) болады. Бұл
кәсіпорындар өнімді дайындауға, сондай-ақ баска да тарапта жұмыстарды
атқаруға немесе қызмет көрсетуге өз септігін тигізеді.
Өндірістік есепті дұрыс үйымдастырдың кез-келген кәсіпорын үшін маңызы
зор.
Өндірістің бухгалтерлік есебін үйымдастыру көбіне өндірістің тұрпатына
(типіне) байланысты болады. Өндіріс жеке-дара, сериялық және жаппай өндіріс
болып үш топқа (тұрпатқа) бөлінеді.
Жеке-дара (жекелеген) өндіріс — өнім жекелеген даналарымен немесе
қайталанып отыратын шағын тапсырыстарымен дайындалатын өндіріс. Бұл ауыр
машина жасауға, кеме жасауға, бірегей станоктар мен турбиналарды өндіруге
тән. Оның мынадай ерекшеліктері бар: ондағы цехтар нақты бір салаға
мамандандырылмайды; субъект пен цехтардың өндіріс бағдарламасында бұйымдар
мен олардың бөлімдерінің көп мөлшерде болуымен ерекшелінеді; дайындық-
қорытындылау жұмыстарына кететін шығындардың деңгейі салыстырмалы жағдайда
алғанда біршама үлкен болады; өндірістің басқа да тұрпаттарына қарағанда
өндірістік цикл ұзақ болып келеді. Жеке-дара өндірісте, әдетте, шығындарды
есепке алу үшін және өнімнің өзіндік қүнын калькуляциялау үшін тапсырыстық
әдіс қолданылады, бүл орайда шығындар әрбір бұйым (тапсырыс) бойынша есепке
алынады.
Сериялық өдіріс біркелкі бұйымдарды дайындап шығарудың оқтын-оқтын
кайталанып отыруымен сипатталады және оған мынадай ерекшеліктер тән:
шығарылатын өнім номенклатурасының шектеулілігі; жұмыс орындарының
салыстырмалы тұрде алғанда кең мамандануы; мамандандырылған машиналардың,
аспаптар мен қондырғыларының қолданылуының шектеулілігі. Сериялык өндіріс
машина жасау өнеркәсібінде және металл өндеуде неғұрлым кең тараған. Бұл
кәсіпорындарда өнімнің шығарылуын есепке алу сериялы бұйымдарға тән етіп
қолданылады, бірақ ол бүйымдарды құрастыратын партияларға қолданылмайды.
Сериялардың көлеміне қарай өндірістер мынадай үш түрге бөлінеді: ірі
сериялық өндіріс (өнім жыл бойы үздіксіз дайындалады), сериялық (мамандану
анағұрлым тар, ал өндірістік
мамандандырылмайды; субъект пен цехтардың өндіріс бағдарламасында бұйымдар
мен олардың бөлімдерінің көп мөлшерде болуымен ерекшелінеді; дайындық-
қорытындылау жұмыстарына кететін шығындардың деңгейі салыстырмалы жағдайда
алғанда біршама үлкен болады; өндірістің басқа да тұрпаттарына қарағанда
өндірістік цикл ұзақ болып келеді. Жеке-дара өндірісте, әдетте, шығындарды
есепке алу үшін және өнімнің өзіндік қүнын калькуляциялау үшін тапсырыстық
әдіс қолданылады, бүл орайда шығындар әрбір бұйым (тапсырыс) бойынша есепке
алынады.
Сериялық өдіріс біркелкі бұйымдарды дайындап шығарудың оқтын-оқтын
кайталанып отыруымен сипатталады және оған мынадай ерекшеліктер тән:
шығарылатын өнім номенклатурасының шектеулілігі; жұмыс орындарының
салыстырмалы тұрде алғанда кең мамандануы; мамандандырылған машиналардың,
аспаптар мен қондырғыларының қолданылуының шектеулілігі. Сериялык өндіріс
машина жасау өнеркәсібінде және металл өндеуде неғұрлым кең тараған. Бұл
кәсіпорындарда өнімнің шығарылуын есепке алу сериялы бұйымдарға тән етіп
қолданылады, бірақ ол бүйымдарды құрастыратын партияларға қолданылмайды.
Сериялардың көлеміне қарай өндірістер мынадай үш түрге бөлінеді: ірі
сериялық өндіріс (өнім жыл бойы үздіксіз
желілер мен цехтар бойынша және технологиялық жағынан мамандырылған),
үсақ сериялық өндіріс (жекелеген өндірістен ұсақ сериямен өнім шығаруға
арналған).
Сериялық өндірісте шығынды есепке алудын және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың нормативтік немесе қайта жасау әдістерін қолданады.
Жаппай өндіріс - үзақ уақыт бойы бірдей өнімді үздіксіз шығаратын өндіріс
тұрпаты (типі). Шығарылатын өнімдердің ассортименті (түрлері) көп
болмағанымен олардың шығарылатын мөлшері айтарлықтай көп болуы мүмкін,
белгілі бір салаға ыңғайланған жабдықтардың жоғары деңгейі және өндірістің
жұмыс ырғағының жоғары болуы өндірістің осы тұрпатынатән белгілер болып
табылады. Бүл арада әдеттегідей өнімнің және оның негізгі элементтерінің
өзіндік құнын есепке алудың және калькуляциялаудың нормативтік әдісі
қолданылады.
Өндірісті ұйымдастыру типі (тұрпаты) тек шығындарды есепке алуға және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға гана әсер етіп қоймайды, сонымен
бірге бастапқы есепті ұйымдастыруға, талдамалық есепке де әсер етеді.
Мәселен, ірі сериялық және жаппай өндірістерде шығарылатын өнім мен жалақы
ауысым (смена) ішінде өндірілген өнім рапортгарына, ал жеке-дара және үсақ
сериялық өндірістерде — жасалған жұмыстар нарядтарымен
Кез келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызметгі көрсету белгілі
бір шығындармен байланысты, ондай есеп мынаны қамтамасыз етуі керек: жалпы
өнім көлемін, әрбір өнім түрлерінің нақты өзіндік кұнын есептеу
(калькуляциялау), қызметті көрсету, жұмысты орындау, өндірілген өнімнің
нақты шығысын толық, дер кезінде және шынайы көрсету, сондай-ақ жалпы
бизнесті ұйымдастыру және басқарушылық шешімді кабылдау мен жоспарлау үшін
ақпаратгарды жинау және бақылауды көздейді.
Шешімді кабылдау үшін ақпараттарды жинаған кезде белгілі бір шешім
типтерін қабылдау үшін белгілі бір шығын түрлері маңызды болуы, ал
кейбіреулері үшін сол шығындар ескерілмеуі мүмкін. Шын мәнінде,
өндірістік шығындар көптеген белгілері бойынша жіктелуі мүмкін:
— шығындардың туындайтын (пайда болатын) орындары (өндірістер, цехтар,
учаскелер) бойынша; өндіріс тізбесі (соның ішінде өндеуі) бойынша, ал олар
шығындарды есепке алу мен жоспарлау кезінде субъектінің есеп саясатында
анықталғандай етіп бөлінеді;
— кызметтер, жұмыстар және өнім түрлері бойынша; өндіріс шығындары
жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына немесе біртектес өнім топтарына
енеді;
— шығындар өнімнің өзіндік құнына ену тәсілі бойынша; тікелей — өнімнің
өзіндік қүнына тікелей жатқызылатын, яғни жекелеген өнім түрлерін өндірумен
байланысты болып; жанама — өнімнің өзіндік қүнына таратылып бөлінетін, яғни
бірнеше өнім түрлерін өндірумен байланысты болып бөлінеді;
— өндіріс шығындары өнімнің көлеміне қатысты екіге бөлінеді: айнымалы —
шығарылған өнімнің көлемі өзгеруімен шығынның да өсуі немесе азаюы мүмкін
(негізгі материалдар мен шикі затгың шығысы, технологиялық энергия мен
отын, өндіріс жұмысшыларының жалақысы және т.б.); тұракты — өнімнің шығару
көлемі өзгерген кезде, деңгейі өзгермейтін шығындар (өндіріс ғимараттарын
жарыктандыру мен жылытуға кеткен шығыстар, негізгі құралдардың
амортизациясы);
— шығыстар түрі бойынша (баптары және элементтері бойынша); экономикалық
элементтер бойынша шығындарға: материалдық шығындар; еңбек ақы шығындары;
еңбек ақыдан айдарьшатын аударымдар; негізгі кұралдардың амортизациясы
(тозуы); басқа да шығыстар кіреді.
Шығындар басқару қызметі (функциясы) бойынша:
— өндірістік (өндіріс процесінің барысында пайда болады);
— коммерциялық (сатумен байланысты);
— әкімшілік (басқару процесімен байланысты).
Коммерциялык жөне әкімшілік шығыстар кезең шығыстарына жатады, ал олар
өндірістік калькуляциялауды есептеудің негізі болып табылады, олардың
сызбасын (схемасын) мынадай етіп салуға
Келтірілген сызбадан байқағанымыз өзіне активтердің азаюын енгізетін
шығындар (материалдар, ақша қаражаты және т.б.) немесе міндеттемелердің
өсуіне (көбінесе кредиторлық қарыздар) әкелетін шығындар жаңа активтерді
жүзеге асырады, ал ол ресурс ретінде анықталып, өткен оқиғалардың нәтижесі
ретінде одан болашақта табыс алынатын болып күтіледі.
Өндіріс шығындарын есепке алу үшін шоттардың кешенді жүйесі пайдаланады,
оған 90 - "Негізгі өндіріс", 92 - "Көмекші өндіріс", 93 - "Үстеме
шығындар", 95 -"Өндірістегі ақау" бөлімшелерінің шотгары кіреді.
Шығындарды және өнімнің шығарылуын есепке алу мен бақылау жасауды
қамтамасыз ету үшін мынадай есеп регистрлері пайдаланылады:
"ІДехтар бойынша шығындар" ведомосы, онда 90, 92, 93 және 95 бөлімшелер
шоттары бойынша шығындар есепке алынады. 90, 92, 93 және 95 шоттарының
есебі компьютерлендірілген кезде олар бойьшша тиісті машинограмм
колданьшады. Ай соңында бухгалтерия өңдіріс шығындарын жинақтауды жүзеге
асырады.
"Цехтар бойынша шығындар" ведомосына жазу үшін мыналар негіз болып
табылады:
— "Материалдар (жалақы) шығындарын бөлу (тарату)" кестесін әзірлеу, онда
шикізат, материалдар, сатып алынған шалафабрикаттар және өндірістің баска
да материалдық запастары көрсетіледі (20 - "Материалдар" бөлімшесі
шоттарының кредиті); өндіріс персоналдарына төленген еңбек ақы шығыстары
(681 -"Персоналдармен еңбек ақы бойынша есеп айырысу" шотының кредиті);
еңбек ақыдан аударылатын аударымдар (634 - "Басқа да" шоттың "Әлеуметтік
салык," субшотының кредиті);
- "Негізгі қүрал-жабдықтар амортизациясының (тозуының) есебі" кестесін
әзірлеу, онда өндіріс шығындарына енгізілуге тиісті негізгі кұрал-
жабдықтар амортизациясының сомасы көрсетіледі (13 - "Негізгі кұрал-
жабдықтардыңтозуы" бөлімшесі шоттарының
— "Материалдық емес активтер амортизациясының есебің" кестесін әзірлеу,
онда өндіріс шығындарына енгізілуге жататын амортизацияның сомасы
көрсетіледі (11 - "Материалдық емес активтердің амортизациясы" бөлімшесі
шоттарының кредиті);
— "Көмекші (қызмет көрсетуші) өндірістер мен шаруашылықтардың көрсеткен
қызметтерін бөлу" кестесін әзірлеу, онда өндірістер мен шаруашылықтардың
өнім өндіруге, жұмыстарға және көрсетілген қызметтерге жүмсалған шығындары
көрсетіледі (920 - "Көмекші өндірістер" және 940 -"Әлеуметтік сала"
шоттарынын кредиті).
Өндіріс шығындарының талдамалық (аналитикалык) есебі калькуляция (есеп)
объектілерінің және цехтар мен өндірістер бойынша шығын баптарының
белгіленген номенклатурасы бойынша калькуляциялық (көпжазбалық)
карточкаларда немесе ведомостарда жүргізіледі.
Өндіріске жұмсалған шығындарды олардың құжаттары бойынша кандай
калькуляциялау объектісіне жататындығын белгілеу ұшін, есеп объектілерін,
шығын баптарын кодтайды және үстеме шығыстарын ажыратады. Ал бұл үстеме
шығыстарды баптары бойынша және шығындарды калькуляциялау объектілері
бойынша дұрыс топтастыруға мүмкіндік береді.
Орташа және ірі кәсіпорындарда өндіріс шығындарын есепке алу және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялау үшін кәсіпорынның бухгалтериясы қүрамында,
біртұтас болып келетін екі бухгалтерия, яғни қаржылық және баскару
бухгалтериясы болуы мүмкін.
Қаржылық бухгалтерия шоттардың бас жоспарының 10-80-бөлімшелеріне енетін
шоттарын жүргізіп, есептің Бас кітабын, кәсіпорынның балансын және қаржылық
есеп беруін жасайды.
Басқару бухгалтериясы шоттардың Бас жоспарының 90-бөлімшелеріне енетін
шоттарды пайдаланады. Ол өндіріс шығындары туралы ақпаратты корытып,
өзіндік қүнды калькуляциялайды, өндіріс шығындарының нормалары мен
нормативтерін талдап және олардың орындалуын бақылайды, өндірістегі
шалафабрикаттардың қозғалысын есепке алады, есептің бүкіл көлемінің
нормативтік, жоспарлық және талдамалык жүмыстарын атқарады. Басқару
бухгалтериясы жабык (құпия) болып келеді. Бұл өз билігінде қандай да
болмасын бір "ноу-хауды" және өндірісті басқарудың озық деңгейін
ұйымдастыруды, "жаңалыктарды" өз бәсекелестері өздерінен бүрын пайдаланып
кетпеуін қамтамасыз етеді. Сондықтан баскару бухгалтериясы ақпаратының
сыртқы түтынушылар үшін ғана емес, сонымен бірге осы кәсіпорынның
кызметкерлері үшін де "жабық" болуы мүмкін.
Қаржылық және басқару бухгалтериясының арасындағы өзара кдрым-қатынастар
мына төмендегі 6-сызбада көрсетілген.
Кәсіпорынның қаржылық бухгалтериясында аяқталмаған өндірісті есептеу үшін
211 - "Негізгі өндіріс", 212 "Өз өндірісінің шалафабрикаттары",
213 - "Көмекші өндіріс", 214 - "Басқа да" шоттары пайдаланылады. Бұл
шоттардағы топтастыру транзиттік болып табылады, онда бір-екі күнде
аяқталмаған өндіріс қалдығы есептеліп, яғни есептік кезеңнің соңында
өндірістік бухгалтериядан қаржылық бухгалтерияға беріледі (демек, 211-214
шоттары дебеттеліп, 900, 910, 920, 950 шоттары кредиттеледі), содан соң
келесі жылдың басында қайтадан қаржылық бухгалтериядан өндіріс
бухгалтериясына беріледі (демек, 900, 910, 920, 950 шоттары дебеттеліп, 211-
214 шоттары кредиттеледі).
Сонымен, 211-214 шотгар "бір күндік шотгар" болып табылады және оның
калдықтары осы шотгар бойынша кәсіпорыннық
өзіндік құнына енеді, ол үшін өнім бірлігіне есептелген сметалык.
мөлшерлемесі пайдаланылады. Шығыс нормасы мен бағасы өзгеретін болса,
аталған мөлшерлеме қайта қаралуы мүмкін.
2.2. Негізгі өндіріс шығындарының есебі
Көмекші материалдардың нақты шығысы әрбір өнімнің өзіндік күнына, тауарлы
өнімге және аяқталмаған өндіріске сметалық мөлшерлеме бойынша
пропорциональды түрде таратылады.
Қайтаршган қалдықтар - бұл негізгі, көмекші және қосалқы]
Өнімнің өзіндік кұнына кіретін материалдық ресурстарының шығыстарына
қайтарылған өндіріс қалдықтарының (отходтарының) құны қосылмайды.
Қайтарылған кдлдықтар болып: материалдар, шикізаттар, шалафабрикаттар,
жылуды сақтайтын материалдар т.б. материалдық ресурстары-саналады, бірақ
олар өзінің сапасын, тұтыну қасиетін жоғалтуына байланысты тікелей өз
арналымдары бойынша пайдаланбауы мүмкін.
Белгіленген технологияға сәйкес өнімнің басқа түрін өндіру үшін толык
қанды материал ретінде берілген материалдық ресурстар қалдықка жатпайды.
Сондай-ақ қалдыкка ілеспе өнімдері де жатпайды, олардың тізімі шығындарды
есепке алу және өнімнің өзіндік кұнын есептен шыгару әдістерінде
белгіленген.
Қайтарьшған қалдықтар (отходтар) келесі тәртіпте бағаланады:
- егер де қалдықтарды негізгі өндіріс мұқтаждығы үшін, бірақ өнім
азайтылып шығарылса немесе косалқы өндіріс мүқтаждығы үшін, сондай-ақ
кеңінен тұтынатын тауарларды дайындау үшін пайдаланса, онда шикізат пен
материалдардың бастапкы құныньщ төмендетілген бағасы бойынша;
- қалдықтар кайта өңдеуге немесе сыртқа сатуға кетсе, олардың жинау мен
өңдеуге жұмсалған шығындарын шегере отырып, қалдықтарға белгіленген бағасы
бойынша;
- егер де қалдыктар шартқа сәйкес шикізат немесе толықканды материалдар
ретінде пайдалану үшін сатылса, онда шикізаттар немесе материалдар бастапқы
толық бағасы бойынша бағаланады.
Қайтымсыз (пайдаланылмайтын) қалдыктар бағалауға жатпайды. Қалдықтарды
пайдалануды нормалау қажет, ал оларды кіріске алуға тиісінше бақылау
жасауды жолға қою керек. Қайтымды қалдықтарды қоймаларға тауар
құжаттамалары (накладнойы) бойынша кіріске алады, олардың кұнына "Шикізат
пен материалдар" бабы бойынша шикізат пен материалдардың шығыстарын
азайтады. Қалдықтардың кіріске алынуын 206-шоттың дебеті және 900-шоттың
кредиті бойынша көрсетеді. 900-шоттың кредитіндегі талдамалық есеп
регистрлеріне (карточкаларға, ведомостарға) жазылады.
Сатып алынатын буйымдар, шалафабрикаттар және тараптық кәсіпорындар мен
уйымдардың өндірістік сипаттагы көрсетететін қызметтерінеөтмрііріклеп
жинақтауға (комплектация жасауға) пайдаланатын шалафабрикаттар мен сатып
алынған бұйымдарға немесе дайын өнім алу үшін кәсіпорыннын өзінде қосымша
өндеуге түсетіндерге кеткен шығындар; басқа жақтың кәсіпорындарының
көрсеткен өндірістік сипаттағы қызметтеріне ақы төлеуге жүмсалатын шығындар
сол өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік қүнына тікелей жатқызьшуы мүмкін,
сондай-ақ материалдар мен шикізатты өңдеуге, өнімді дайындау бойынша
жекелеген операцияларды орьшдауға және белгіленген технологиялық
процестерді сақтау үшін бақьшау жасауға, орталық коймаға дейін запастарды
жеткізіп беру бойынша сырт жақтың транспорттық
Субъектінің өз транспортымен және өз қызметкерлерінің күшімен жеткізілген
запастардың (шикізаттар, материалдар, сатып алынған бұйымдар және
шалафабрикаттар) шығындары да өндіріс шығындарының тиесілі элементтеріне
қосылады (еңбек ақы төлеу шығындарына, жалакыдан аударылатын аударымдарға
және т.б.).
Дайындау-көліктік шығыстарына (ДКШ) шығынның келесі тұрлері жатады:
жабдықтау-сату ұйымдарына төленетін ұстемелері (наценкасы); жұкті тасығаны
үшін қосымша кіре акысы; субъектің коймасына материалдарды жеткізіп беру
мен түсіру шығыстары; дайындау орындарында ұйымдастырылған агенттікті және
қоймаларды, кеңселерді ұстау шығыстары; материалдарды тікелей дайындаумен
байланысты іс-сапар шығыстары т.б.
Технологиялық мақсатқа арналган энергия мен отындар. Өндіріс процесінде
тікелей жүмсалатын энергиялар (барлық түрі) мен отындардың шығындары.
Олардың шығысы есепте шикізаттар мен материалдардың шығысы сияқты көрініс
табады.
Технологиялык мақсатқа отын шығындарына кәсіпорынның өзі өндірген
отындардың құны да және басқа жактан сатып алынған отындардың құны да
енгізіледі: мартен, домен пештерінде агрегаттарды балкыту үшін, металл-
прокаттык, ұсталық-штампылау, престеу және баска цехтарда қыздыру үшін,
бұйымдарға технологиялык процесспен белгіленген байкау (сынау) жүмыстарын
жүргізу үшін т.б.
Сондай-ақ кәсіпорынның технологиялық, двигательдік және басқа да
өндірістік және шаруашылық мүқтаждарына жүмсалатын сатып алынған энергияның
барлықтүрлері. Кәсіпорынның өзі шығарған энергияның электрлік жөне басқа да
түрлерін өндіруге, сондай-ак сатып алынған энергияны оны тұтынатын жерге
дейін трансформациялау мен беруге жұмсалатын шығындар тиісті шығын
элементтеріне енгізіледі; табиғи кему нормалары шегінде материалдық
игіліктердің кем шығуы мен бүлінуінен болған шығындар. Кәсіпорын көлігімен
материалдық ресурстарды жеткізіп берумен байланысты шығьшдар (тиеу-түсіру
жұмыстарын коса алғанда) өндіріс шығындарының тиісті элементтеріне (еңбек
ақы төлеуге, негізгі қорлар амортизациясына жұмсалатын шығындар,
материалдық шығындар және т.б.), сондай-ақ материал ресурстарының кұнына
жеткізіп берушіден (жабдықтаушылардан) материалдық ресурстармен бірге
алынған ыдыстың кұны оның бағасына енгізілген жағдайда жеткізіп
берушілерден алынған материалдық ресурстардың ыдыстары мен бумаларын сатып
алуға жұмсаған кәсіпорындардың шығындары да енгізіледі.
Өнімнің өзіндік қүнына енгізілген материалдық шығындардан кайтымды
қалдықтардың құны алынып тасталынады. Өндірістің қайтымды калдықтары деп
өнім өндіру процесінде пайда болған, бастапқы ресурстың тұтыну сапасын
(химиялық немесе физикалық
соның салдарынан көтеріңкі шығындармен (аз өнім шығара отырып)
пайдаланылатын немесе негізгі мақсатқа мүлдем пайдаланбайтын шикізатгар,
материалдар, шалафабрикаттар, жылутаратқыштар және басқа да материалдық
ресурстар түрлерінің қалдықтарын айтамыз. Өнімнің басқа түрлерін өндіру
үшін толықканды материал ретінде белгіленген технологияға сәйкес баска
цехтарға, бөлімшелерге берілетін материалдық ресурстар калдықтары
кайтарымды қалдықтарға жатпайды. Сондай-ақ, жолай алынатын (ілеспе) өнім де
қалдықтарға жатпайды, олардың тізбесі өнімнің өзіндік құнын жоспарлау,
есепке алу және калькуляциялау мәселелері жөніндегі салалық әдістемелік
ұсыныстарында белгіленеді.
Еңбек ақы. "Еңбек акы" бабына өндіріс нәтижелері үшін жұмысшылар мен
қызметшілердің сыйлықақыларын қоса алғанда, кәсіпорынның негізгі өндірістік
қызметкерлердің жалақысын төлеуге жұмсалған шығындар, ынталандырушы және
өтемділік (компенсациялық) төлемдері, сондай-ақ кәсіпорынның штатында
түратын, негізгі қызметке жататын қызметкерлердің жалақысына жұмсалатын
шығындардың құрамына мыналар енгізіледі:
- кәсіпорында кабылданған еңбек ақы төлеу жүйесімен және нысанымен,
сондай-ақ жеке еңбек келісім шартына сәйкес лауазымды айлық ақысы және
тарифтік мөлшерлемесі, еңбекке кесімді ақы төлеу бағасы (расценкасы) арқылы
нақты орындалған жұмысқа есептелінген жалақысы;
- ынталандыру сипатындағы төлемдер: өндірістік нәтижелер үшін берілетін
сыйлықақылар (заттай сыйлықақьілардың қүнын қоса алғанда), кәсіптік
шеберлігі, еңбектегі жоғары табыстары және т.б. көрсеткіштері үшін
төленетін тарифтік ставкалары мен айлықақыларға қосылатын үстемақылары;
- жүмыс режимімен және еңбек жағдайларымен байланысты өтемдік сипатгағы
төлемдер, оның ішінде: түнгі уақыттағы жүмыс, мерзімнен тыс жұмыс, көп
ауысымды режимдегі жүмыс, демалыс және мереке күндеріндегі жұмыс үшін,
мамандықты (кәсіпті) қосып аткарғаны, қызмет көрсету аймақтарын кеңейткені
үшін, ауыр зиянды, ерекше зиянды еңбек жағдайларындағы және т.б. жұмыстары
үшін заңдарда белгіленген жағдайлары үшін тарифтік ставкалар мен
айлықақыларға қосылатын үстемақылар мен қосымша ақылар;
- қолданылып жүрген зандарға сәйкес жекелеген салалардағы қызметкерлеріне
тегін көрсетілетін коммуналдық кызметтердің, тамақтың, азық-түліктің күны,
колданылып жүрген заңдарға сәйкес қызметкерлерге берілетін тегін тұрғын
үйге ақы төлеу жөніндегі шығындар (түрғын үй, коммуналдык қызметгер жөне
т.б. тегін берілмегені үшін төленетін ақшалай өтемнің сомалары);
- колданылып жүрген заңдарға сәйкес тегін берілетін, түрақты әрі жеке
пайдалануында қалатын заттардың (арнайы киім-кешекті қоса алғанда) құны
немесе олардың арзан бағаға сатылуына
ақы төлеу (пайдаланылмаған демалыска өтем акы төлеу), сондай-ақ мемлекеттік
міндеттерді орындаумен, медициналық тексерулерден өтумен байланысты
уакыттар;
- зандарда белгіленген жағдайларда кәсіпорындар мен ұйымдардьщ қайта
құрылуына, кызметкерлер мен штаттағылардың қысқаруына байланысты жұмыстан
босаған кызметкерлерге төлемдер төлеу;
- қолданылып жүрген зандарға сәйкес еңбек сіңірген жылдары үшін бір
мезгілдік сыйақылар (осы кәсіпорындағы мамандығы бойынша жүмыс стажы
бойынша үстемақылар) төлеу;
- қолданылып жүрген заңдарға сәйкес аудандық, экологиялық коэффициенттер
бойынша шөлейтгі, сусыз және биік таулы жерлердегі жүмысы үшін белгіленген
коэффициенттер бойынша төлем төлеу; экологиялық қолайсыз жағдайлары бар
аудандардағы үздіксіз жұмыс стажы үшін жалақыға зандарда көзделген
үстемақыларды төлеу;
- кәсіптік-техникалық училищені бітірген түлектерге және жоғары немесе
арнаулы орта оқу орындарын бітіріп шыққан жас мамандарға жұмыс басталар
алдында демалысқа ақы төлеу;
- кешкі және сырттай жоғары және арнаулы орта оқу орындарында, сырттай
аспирантура, кешкі (ауысымды) оку орындарында, кешкі (ауысымды) кәсіптік-
техникалықжәне сырттай жалпы білім беретін мектептерде ойдағыдай білім алып
жүрген, сондай-ақ аспирантураға түскен жұмысшылар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ ӨНДІРІС
ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІ
Жоспары
КІРІСПЕ
1 БӨЛІМ ӨНДІРІСТІ БАСҚАРУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІНІҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1. Облжылукоммунқуат МКК-ның басқару құрылымы.
2. Облжылукоммунқуат МКК қызметінің негізгі қаржы-экономикалық
көрсеткіштерін талдау.
1.3. Облжылукоммунқуат МКК бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың формалары
мен әдістері және оны дамыту перспективасы.
2 БӨЛІМ. НЕГІЗГІ ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ЕСЕБІ.
2.1. Кәсіпорындағы өндірістік есеп пен өндірісті ұйымдастыру
2.2. Негізгі өндіріс шығындарының есебі
2.3. Үстеме шығындардың есебі
3 БӨЛІМ. НЕГІЗГІ ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ АУДИТІ
3.1.Өндіріс шығындары аудитін жоспарлау және аналитикалық процедуралар.
3.2.Өндіріс шығындарының ішкі бақылау жағдайын бағалау .
3.3. Облжылукоммунқуат МКК өндіріс шығындарын аудиторлық тексеру және оның
талдауы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ТІРКЕМЕЛЕР
КІРІСПЕ
Соңғы жылдары Қазақстанда әлеуметтік- экономикалық жағдайөндірістік
құлдырау тенденциялаы мен ақша айналым жұйесінің бұзылуымен инфомпацияның
жоғврылауымен түрғындардың тұрмыс денгейінің төмендеуімен сиптталды.1993
жылы ұлттық валютаны енгізу ақша нисие және бюджеттік салаларында жаңа
экономикалық саясат жасауға және жұргізуге бағаны және тарифтерді сыртқы
экономикалық қызметі либеризациялауға өтуге әкеп соқты.Өткелі кезеннің
бастапқы сатысында да байланысты
Саясат технологиялық потенциялдық дамуын шеелдік жаңа технологиялаымен
тиымды үйлестіру қажет болды. Бұд жаңа технологияың тепе-теңділікті
тұрақты опеативтік кешендер жасауға прпорцианалдық бұжылуын жоюға қажет.
Қазақстанда акционерлік кәсіпорындар және компаниялар пайда болды.
Кәсіпкерлік дамып келді. Бүгінгі күнде ол қажетті жетістіктерге жетпегенмен
болашақта біздің экономикамыздың негізгі саласы болады.
Қазақстан эканомикасы біртіндеп жоғарылау фазасына келеді.Бірақ ары
қарай оның даму қарқыны жоғарылай береді.Стратегиялық тұрғыдан республика
әлемдік технологияларды енгізуді мақсат етеді.
Нарықтық жағдайларда кәсіпорынның дамуының маңызды мәселелері әрбір
материалдық ақшалық және қаржылық шығындар данасына өнімді өндіру көлемін
біршама жоғарылатуға қол жеткізуден тұратын оның экономикалық тиімділігін
жоғарылату, табыс табу болып табылады.
Кәсіпорын экономикасын ары қарай көтеру мәселелерін табысты шешу үшін
ресурстарды тиімді паидалану қажет ;резертер ашып өндірістің
пайдаланылмаған резервтерді өндірістік қызметте пайдалану интенсивті
техналогиялар енгізу, өндіріс басқаруының эканомикалық әдістерін жетілдіру,
техникалық прогрессінің дамуымен өндіістің негізгі құралда жағдайы және
прайдаланылу денгейіне және кәсіпоынның қажетті енбек ресурстарымен
қамтамасыз етілуіне тәуелділігі кұшейді. Кәсіпорының жеткілікті енбек
рерурстарымен қамтамасыз етілуі олардың тиімді пайдаланылуын енбек
өнімділігінің жоғары денгейі өнім көлемін жоғарылату және өндіріс
тиімділігін көтеру үшін маңызды болып табылады. Кәсіпорын экономикасын
көтерудің басты звеноларының бірі есеп болып табылады.Бухгалтерлік есеп
әртүрлі басқару функцияларын орындау үшін ақпараттар дайындау.
Онда нақты өндіріс айналым болу және тұтыну процесстері
көрсетіледі.Бухгалтерлік есеп кәсіпорын шаруашылық қызметін бақылаудың
әрекеттегі ормаларының бірі болып табылыды.
Ол жоспарлардың орындалуы туралы нақты ақпарат береді.
Талдау өндірісті көбейту өнімнің сапасын жоғарылату резервінің кілті
болып табылады. Оның мақсаты өндірістің ұйымдастыылуын материялдың және
енбек шығындарын өндірістің соңғы нәтежесін жан - жақты тереңдете зерттеу
кезінде кәсіпорынның экономикалық тұақтандыру бойынша шаралардың жұйесін
жасау. Экономикалық талдау кәсіпорында болатын процесстерді көрсететін
бухгалтерлік есеппен ажырамас байланысты.
Аудит бұл кәсіпорынның қаржысының, есеп беру мен бухгалтерлік есептің
растығын стандарттар мен қолданыстағы заңдылықтарға сәйкестігін анықтау
мақсатында тәуелсіз тексеру болып табылады.
Бітіру жұмысының мақсаты Облжылукоммунқуат МКК неізгі өндіріс
шығындарының есебін зерттеу болып табылады.
1 БӨЛІМ. ӨНДІРІСТІ БАСҚАРУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІНІҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ МІНЕЗДЕМЕСІ
1. Шаруашылық субъектінің басқару құрылымы
Облжылукоммунқуатң кәсіпорнының тарихы үй басқармасының ішкі жүйелерін
жөндеу аумағының базасында 1971 жылы шығып жылу тараптарының кішкентай
қалалық кәсіпорнынан басталады. Қазіргі кезде “Облжылукоммунқуат”
кәсіпорнының құрамына жылу электр орталығынан жылу трассаларынан
эксплуатациядан және жөндеуден өтетін 4 қалалық эксплуатацияланатын
аудандар кіреді. Олардан қазандық және жылу трассалардан эксплуатациялайтын
3 аудан, аудандық орталықтардағы 7 эксплуатациялық аудандар, кәсіпорынның
балансында 56 қазандық және 1751 км жылу тарапы бар. Қызмет жүргізу
барысында 16 тиімсіз қазандықтар жабылды, бірақ та кәсіпорында қайта
қарастыруда қазандықтардың қуатын 1971 жылдан 1985 жылдар арасында 185 гкм,
осы уақыт ішінде жылу энергиясын өткізу 5 есеге өсті. Ол жылына 1044,2 мың
гкм құрайды. Кәсіпорынның күшімен 2 өндірістік база салынды. Біріншісі
өндірісті жылу-техникалық жабдықтармен қамтамасыз ететін жөндеу-механикалық
шеберханасы.Екіншісі базада машинаға арналған профилактория, гараж, жылу
трассаларын және қазандықтарды, ғимараттарды жөндеуге арналған арнайы
аумақтар құрылған. Кәсіпорынның құрамында электротехникалық аумақтар,
газатехникалық қызметтер, жөнделгендерді іске қосу цехтары бар. Тараз
қаласын және 1 аудандық орталықтарды үздіксіз жылумен қамтамасыз ету
шикізаттарын кешенді шешуге көмектеседі. “Облжылукоммунқуат” кәсіпорнында
750-ге жуық адамдар жұмыс істейді. Олар әрдайым өздерінің білім дәрежелерін
жоғарылата алады. Өйткені кәсіпорында әрдайым оқу сыныптары қызмет жасайды.
Мұнда жыл сайын 300-ден астам адамдар даярлаудан және өздерінің жұмыстары
үшін көп қабатты тұрғын үйлер, сол сияқты денсаулықтарын тегін жақсарта
алады. Кәсіпорынның жұмысшылары әлеуметтік даму қоры есебінен медициналық
препараттарын алуына мүмкіншілік жасалған. Жағдайды жақсартуға кеткен
шығындар 1 жыл ішінде 600-700 мың теңгені құрайды.
Кәсіпорынның негізгі қызметінің түрі болып, жылу энергиясын жіберу
болып табылады.
Мақсаты - Жамбыл облысының аудан орталықтарындағы және қаладағы
тұрғындарды жылу энергиясымен толық қамтамасыз ету. Кәсіпорынның басқа да
қызметтері берілген мемлекеттік лицензияға сәйкес жүргізіледі. Өндірістің
негізгі қызметі - су және бу түрі ретінде жылу энергиясын бөлу немесе беру,
қазандық жабдықтарды бу, су құбырларын, ыстық суды дәнекерлеу жұмыс
өндірісіне арналған отттегі баллондарын эксплуатациялау.
Болашақта кәсіпорынға қажетті темір-бетон бұйымдарын, темір қазандар,
арматуралар, көмекші қазандық және сантехникалық жабдықтар шығаратын цех
құрылыстарын эксплуатациялау жоспарлануда.
Бухгалтерлік есеп туралы заң күші бар Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығы және бухгалтерлік есеп бойынша ұлттық комиссиямен
бекітілген. Оның негізінде “Облжылукоммунқуат” директоры Т.К.Қабашев пен
есептік саясатты жобалау - жасау туралы бұйрық шыққан. Облжылукоммунқуаттың
жылу энергиясын сатудан түскен табыс есептеу әдісімен ай сайын анықталады.
“Облжылукоммунқуат” жылу энергиясын өндіруге шығарылған кәсіпорын,
сондықтан өндірістік есеп шоттарында жылу мен ыстық су өндіруге кеткен
шығындар жинақталады. Жылу қуатының өндіру шығындарына өндіріс процесінде
пайдаланған табиғи қорлар құны кіреді. Табиғи қорларға шикізат,
материалдар, отын, энергия, еңбек құралы, электр тогы және басқалар жатады.
Жоспарлы есептеу, талдау кезінде шығындар пайда болу орындарында
топтастырылады. Негізгі өндіріс және қосалқы шаруашылықтар деп өнімнің
өзіндік құнына кіру тәсіліне байланысты шығындар тура және жанама болып
бөлінеді. Статьялар бойынша шығындарды топтастыру кезінде тура шығындар
элементтер кесімінде, ал жанама шығындар кешендік статьялар түрінде
құрылады.
Бухгалтериядағы міндеттері есеп беруді жасауды және кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің айсайынғы нәтижесін дер кезінде шығарады. Сонымен
қатар әрбәр айдың 10-шы жұлдызында дебиторлық қарыздар, еңбек ақы анықталуы
тиіс. Сондықтан әрбір айдың 1-ші жұлдызында касса, банк айналымдары
жабылуы, материалдық есеп берудің жасалуы дер кезінде еңбекақыны журнал-
ордерлер арқылы есептеліп, жылу энергиясы үшін қарыздар анықталады.
Табельдермен 2 бухгалтер айналысады, бірі еңбек ақы есептеп, негізгі
құралдардың қозғалысы мен амортизациясын есептеумен айналысады, материалдық
столда екі бухгалтер отырады. Олардың біреуі тауарлы-материалдық
құндылықтардың түсуін және жабдықтаушылар қызметін есепке алса, екіншісі
тауарлы-материалдық құндылықтардың ішкі қозғалысын есепке алады.
Кассир касса есебін, касса айналымын және 1, 7 журнал-ордерлерді
жүргізеді.
Жылу қуатын пайдаланушылармен есептесу бухгалтері жіберілген жылу мен
ыстық су көлемін есептейді және негізгі қызметтен түсетін табыс туралы
проводкалар береді.
Әрбір айдың 15-жұлдызында табыс пен пайда туралы, кварталдың аяғында
әлеуметтік сақтандыру қорлары бойынша есеп беру жасалады.Осы мерзімде 2,
10, 11 журнал-ордер , Бас кітап, статистикалық және салықтық есеп берулері
жасалады және бас бухгалтермен тексеріледі.
1.2. ’’Облжылукоммунқуат’’ МКК қызметінің негізгі қаржы-экономикалық
көрсеткіштерін талдау.
Қаржы-шаруашылық қызметін талдау үшін кәсіпорынның экономикалық
көрсеткіштерінің және олардың нәтижелерінің сипаттамасы қажет, олар
жоспардың, есеп берудің және басқа ақпарат көздерінің көрсеткіштерінде өз
көрінісін табады.
Экономикалық көрсеткіштерді талдаудың мақсаты біршама ақпаратталған
көрсеткіштердің жеткілікті сонан алу болып табылады. Өнімді (жұмыс, қызмет)
шығарудың өсуі құндық формулада өндірістің экономикалық тиімділігің талдап
қорытылынған көрсеткіштерінің бірі.
Еңбек төлеміне кететін қаржы шығындарын талдаудың әрбір кәсіпорында
айтарлықтай мәні бар. Оны есептеу процесінде еңбек ақы қорын пайдалануға
жүйелі түрде бақылау жасауды жүзеге асыру, еңбек өнімділігінің өсуі
есебінен қаржыларды үнемдеу мүмкіндігін анықтау қажет.
Өнеркәсіптіік кәсіпорында өнім шығару көлемін көбейтудің маңызды
факторларының бірі қажетті санда және ассортиментте негізгі түрлермен
қамтамасыз етілгендік болып табылады және оларды едәуір толық және тиімді
пайдалану.
Өнімнің өзіндік құнының маңызды талдап қорытындылайтын көрсеткіші –
жалпы өнімнің шығындары болып табылады. Біріншіден, ол өте жан-жақты
(өндірістің кез келген саласында есептелінеді), екіншіден, өзіндік құн мен
табыс арасындағы тікелей байланысты көсетеді.
’’Облжылукоммунқуат’’ МКК 2001-2002 жылдағы есеп беру формаларын пайдалана
отырып келесі негізгі аналитикалық кестені құрамыз.
Кесте 1.2.
2001-2002 жылдардағы “Облжылукоммунқуат” кәсіпорнындағы негізгі қаржы-
экономикалық көрсеткіштерін талдау
ғ Өлшем Іс жүзінде Ауытқуы
Көрсеткіштер бірлігі (+,-)
2001 ж. 2002 ж.
1. Көрсетілген қызмет көлемі мың тг 243898 256115 +12218,0
2. Көрсетілген қызметтен түскен мың тг
кіріс 243897 256115 +12218,0
3. Көрсетілген қызметтің өзіндік мың тг
құны 178093 201803 +23710,0
4. Жалпы кіріс мың тг 65804 54312 -11492,0
5. Мерзімдік шығындар мың тг 30803 35506 +4703,0
6. Негізгі қызметтен түскен кіріс
(зиян) мың тг 35001 18806 -16495,0
7. Негізгі емес қызметтен түскен
кіріс (зиян) мың тг - - -
8. Кіріс (зиян), барлығы мың тг 35001 18806 -16495,0
9. Қызметкерлердің орташа тізімдік
саны адам 438 447 +9
10 Еңбек ақы қоры мың тг 43626,5 55858,3 +12231,8
11 Бір қызметкердің орташа жылдық
еңбек ақысы мың тг 99,6 124,9 +25,3
12 Негізгі құралдардың орташа жылдық
құны мың тг 272704 216014 -55690,0
13 Қор қайтарымы теңге 0,89 1,19 +0,30
Кестеден кәсіпорын есеп беру жылында көрсетілген қызмет көлемінің
12218,0 мың теңгеге өсуінің есебінен, қызмет көрсетуден түскен кірісте осы
сомаға өсіп есеп беру жылындағы, оның мәліметі 256115,0 мың теңгені құрады.
Көрсетілген қызмет өзіндік құнына да сәйкесінше өткен жылмен салыстырғанда
жоғарылап 23710,0 мың теңгеге, 201803,0 мың теңгені құрады. Өткен жылмен
салыстырғанда жалпы кіріс 11492,0 мың теңге келіп, мерзімдік шығындардың
4703,0 мың теңгеге жоғарылап кетуі есебінен негізгі қызметтен түскен кіріс
16495,0 мың теңгеге кеміп, 18806,0 мың теңгені құрады. Осы көрсеткіш
кәсіпорынның жайшылықтағы кірістерін құрап отыр. Қызметкерлердің еңбек ақы
қоры 12231,8 мың теңгеге өсуі қызметкерлер санының 9 адамға өсуінің
әсерінсіз 1 қызметкердің орташа жылдық еңбек ақысы 25,3 теңгеге өсіп 124,9
мың теңгені құрады. Қор қайтарымдылығының 0,30 теңгеге өсуі есеп жылында
негізгі құралдарды тиімді пайдаланудың артқанын көрсетеді, яғни есеп
жылында негізгі құралдардың орташа жылдық құнының әрбір 1 теңгесіне 19 тиын
қызмет көрсетуден кіріс келіп отырған.
Кесте 1.2.
’’Облжылукоммунқуат’’ МКК-ның өнімді өндіру мен өткізуді бағалау (2001-2002
жж.)
Рс Көрсеткіштер өлш.бірл. Іс шаралар Ауытқуы
+,-
2001 2002
1. Өнімді өткізуден түскен
кіріс мың.тг. 243897 256115 +12218
2. Қызметкерлер саны адам 438 447 +9
3. Бір қызметкердің орташа
жылдық өндіруі мың тг 556,8 572,9 +16,1
4. Негізгі қорлардың орташа
жылдық құны мың.тг 272704 216014 -55690
5. Қор қайтарымы тг 0,85 1,19 +0,30
1.2. кестенің мәліметтері бойынша, бір жұмысшыға орташа жылдық өндіру
өткен жылғымен салыстырғанда, есеп беру жылында 16,1 мың тг. көбейді.
Негізгі қорлардың орташа жылдық құнының -55690 мың тг. азаюы есеп беру
жылында қор қайтарымының өсуіне әсер етті, ол 0,30 тг. көбейді және 1,19
тг. құрады.
Кесте 1.3.
Өткізілген өнімнің бір теңгеге кеткен шығының бағалау
Рс Көрсеткіштер өлш.бірліІс шаралар Ауытқуы
гі +,-
2001 2002
1 Өткізілген өнімнің
өзіндік құны мың.тг. 178093 201803 +23710
2 Өткізілген өнімнен
түскен кіріс мың.тг. 243897 256115 +12218
3 Өткізілген өнімнің 1тг
кеткен шығыны тг 0,73 0,79 +0,06
1.3. кестенің мәліметтері бойынша, өткізілген өнімнің 1
тг. кеткен шығыны өткен жылғымен салыстырғанда 0,06 тг. (0,79-0,73)
көбейді. 2001 ж. өткізілген өнімнің әрбір теңгесі 0,27 тг. кірісті әкелді
(1-0,73), ал 2002 ж. өткізілген өнімнің әрбір теңгесінен 0,21 тг. (1-0,79)
кіріс алынды. Бұл материалды ресурстардың үнемді пайдалануын, материалдар
шығыны көлемінің азаюын, сондай-ақ өткізілген өнімнің өзіндік құнының
тәмендеуін білдіреді.
1.3. Облжылукоммунқуат МКК бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың формалары мен
әдістері және оны дамыту перспективасы.
Бухгалтерлік есеп туралы ҚР Президентінің Жарлығымен, Бухгалтерлік
есеп стандартымен (БЕС), Бас жоспар шоттарымен және оларды
қолдану
жөніндегі нұсқаулармен, БЕС методологиялық нұсқауымен сәйкес
Облжылукоммунқуат МКК -да кәсіпорынның қаржы қызметін және бухгалтерлік
есеп жүйесін реттейтін құжат болып табылаттын есеп саясаты жасалған.
Облжылукоммунқуат МКК бухгалтерлік есеп БЕС сәйкес жургізіледі. Шаруашылық
операциялар есепте екі жақты жазу негізінде көрсетіледі, есепті жургізу мен
есеп беруді құру келесі үлгіде жасалады:
кіріс пен зиянды анықтау кезінде есептеу әдісі қолданылады, яғни кіістер,
табыс алынған кезде, ал зияндар мен шығындар-оларға ұшыраған кезде
көрсетіледі;
негізгі құралдар бастапқы құн бойынша кірңстеу кезінде бухгалтерлік есепте
көрсетіледі. Негізгі құралдардың бастапқы құнын келтіру мақсатымен қазірргі
бағамен сәйкес белгілі бір мерзімге объектіні қайта бағалау жүргізіледі.
Қайта бағалау салық заңдарының тәртібімен жургізіледі. Объектінің жойылуы
кезінде қайта бағалау сомасы бөлінбеген кіріске жатқызылады.
Амортизацияны есептеу үшін бірқалыпты (түзу сызықты) есептеу әдісі
қолданылады. Сончмен біге амортизациялық аударымдар сомасы салық заңымен
белгіленген амортизация нормасымен анықталады.
Техникалық жағдайын сақтау мақсатымен ,негізгі құралдарды жөндеу мен
пайдалануға кететін шығындар деп айтылады.
-Тауарлы-материалдық бөлшектердің өзіндік құнын бағалау орташа есептелген
құн әдісі бойынша жүргізіледі.
Өткізілетін тауарлы-материалдық бөлшектердің өзіндік құны есеп беру
кезеңіндегі шығын ретінде танылады.
Қаржылық есеп беруде тауарлы-материалдық бөлшектер нақты құн бойынша
көрсетіледі.
-Табыс салығы бойынша қаржылық есеп беуде көрсетілген салық көлемі
салық мақсатымен мәлімделген табыс салығына сәйкес келеді.
Есептің бастапқы құжаттарында бар ақпараттарды талдап қорытындылау, жіктеу
және жинақтау үшін бухгалтерлік есептің келесі регистрлерін қолданады: 14
журнал-ордер, оладың ведомостлары, сондай-ақ бас кітап және жасалған
кестелер.
Есеп регистрларының қолданалынаын пакеті ҚР Қаржы министрлігінің
Бухгалтерлік есеп және аудит методологиясы департаментінің 24.11.97. N72
бұйрығымен бекітілген. Бухгалтерлік есеп регистрлері ҚР бухгалтерлік е,сеп
жөніндегі Ұлттық комиссиясының, бухгалтерлік есеп стандартының, Бас жоспар
шотының қаулысымен бекіткен, қаржылық есеп беруді дайындау мен ұсыну үшін
Концептуалдық негізбен сәйкес жаскалған.
Кәсіпорын Бухгалтерлік баланстан , қаржылық шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есеп беруден және кақшалы қаржылардың қозғалысы туралы есеп
беруден тұратын қаржылық есеп беруді жасайды.
Бухгалерлік баланс кәсіпорынның активтерін, меншіті капиталын,
міндеттемелерін көрсетеді.
Шаруашылық етудің қазіргі кездегі жағдайында ҚР- да әлемдік
тәжірибеге бағытталған бухгалтерлік есепті құру процесі жүруде. Бұл жаңа
экономикалық жүйенің құрылуымен байланысты , оның негізін нарықтық
қатынастар мен әлемдік экономикалық кеңістік құрайды. Осы жағдайларда болып
жатқан радикалды өзгерістер бухгалтерлік есептің сапалы өзгеуін талап
етеді.
Шаруашылық етуші субъектілерде бухгалтерлік есеп Бухгалтерлік есеп
туралы , Салық және басқа да міндетті төлемдер туралы ҚР-ның заңдарына
сәйкес Бухгалтерлік есепке алу стандарттарында, субьектілердің қаржы-
шаруашылық қызметі бухгалтерін есебіні бас шоттар тізбегінде бекітілген
ортақ принциптер мен ережелер, сондай-ақ ҚР бухгалтерінің есепке алу
жөніндегі шығарған нұсқаулары, ерешеліктері негізінен құралады.
Есеп регистрларындағы шаруашылық операцияларда көрсететін дәстүрлі
бухгалтерін қызмет көпшілік қолданушылардың сұрақтарына жауап бере алмайды.
Мәліметтерді талдау қажет, кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдау дәл
осыған арналған.
Шаруашылық қызметті талдауға жабдықтауды өнімді шығару мен өткізуді
талдау кіреді. Өндірістік қаржылық қызметтің әдеттегі бағыты, алға қойған
мақсатқа жету үшін жағдай жасайды. Бухгалтерлік есеп стандарты ұсынатын
шаруашылық операциялардың әдістері мен бағалауларын таңдауды анықтайтын
негізгі құжат болып кәсіпорынның, есептік саясаты табылады. Оны
бухгалтеріне есеп стандарты шеңберінде құра отырып, “Есеп саясаты және оның
ашылып көрсетілуі” бірінші номерді алады.
Субьектілердің қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есебін
нормативті реттеу жүйесінде маңызды орынды бухгалтеін есепшоттары алады.Шот-
бұл бухгалтерін есепте ақпаратта сақтаудың негізгі бірлігі.
Субьектілердің қаржы есеп жөніндегі Ұлттық комиссиясының қаулысы
бекіткен субьектілердің қаржы-шаруашылық қызметібухгалтерін есебінің бас
шоттар тізбегінің негізіне қаржылық есеп берудің элементтері бойынша
субьектілердің қызметі туралы ақпараттарды құру идеологиясы (1-
8бөлімшелер) жатыр. Бас шоттар тізбегі бухгалтерлік есеп стандартының
талаптарымен сәйкес екінші, үшінші тәртіптердің шотында ақпараттарды
жүйелеуге мүмкіндік береді.
Бухгалтерлік есеп стандарттары бухгалтерлік есепті жүргізу жөніндегі
нормативті құжаттар бола тұрып, активтерді меншікті капиталды,
міндеттемелерді бағалаудың әдістерін анықтайды және оларды таңдауды
ұйғарады.
ҚР-да бухгалтерлік есеп жүйесін нормативті реттеудің үш деңгейі
негізінде кәсіпорын өз бейнесінің мақсатын алға қоя отырып, өз есеп
саясатын салалық құрамын, иөлшерін, т.б. құрайды.
Кәсіпорынның есеп саясаты, оны қаржылық және басқару құжаты болып
табылады.Басқару есебінің міндетіне кәсіпорында қабылданған шешімдер
сәйкестілігін қамтамасыз етуге көмектесетін, оларды тәжірибеде жүзеге
асырумен, ішкі бақылау жүйесін жасау міндеттері кіреді. Қаржы есебі есеп
ақпаратын дайындау процесі болып саналады, оның пайдаланушылары болып кез-
келген заңды және жеке тұлғалар, соның ішінде кәсіпорынның сырқы
әріптестері (инвесторлар, кредиторлар) болуы мүмкін.
Әлемдік тәжірибе соның ішінде,нарықтық экономикасы дамыған елдерде,
бухгалтерлік есептің бес моделі басым болады:
1)Британ-Американдық моделі;
2) Континенталдық;
3) Оңтүстік-Американдық;
4) Испандық ;
5)Интернациональдық;
Бірінші моделдің мәні мынада: қаржылық есеп берудің барлық экономикалық
ақпараты инвесторлар үін дайындалады, өйткені негізгі инвестициялар заңды
немесе жеке тұлғалармен дайындалады.Ол Ұлыбритания, Голландия және АҚШ-та
жасалады.
Континенталды моделде Еуропаның көптеген елдері және Жапония ұстанады,
мұнда бизнес банктермен тығыз байланысты болады, компанияның қаржылық
мәселелерін қанағаттандыратын негізінен солар болып табылады.Бухгалтерлік
есеп заң жүзінде белгіленеді және консервтивтігімен ерекшеленеді.
Оңтүстік-Американың моделді Оңтүстік –Америка елдері қолданады:
Аргентина, Боливия, Бразилия және т. б. Бұл моделдің негізгі ерекшелігі
есеп мәліметтерін үздіксіз түзету болып табылады.Интернационалдық модель-
бұл есеп стандарттар мен есеп берудің халықаралық жүйесіне бейімделген.
1997жыл 1 қаңтарынан бастап “Бухгалтерлік есеп туралы” заңының негізінде
ҚР-да барлық шаруашылық өтуші субьектілер Британ-Американдық моделге
ауыстырылды. Халықаралық бухгалтерлерінен есеп стандарттарын ескеріп бұл
моделге өту бухгалтерінен есепті ұйымдастыру жүйесін жетілдіруге мүмкіндік
береді атап айтар болсақ, Қазақстанның бухгалтерлік есеп сиандартының
енгізу, бас шоттар тізбегін енгізу.
Қаржылық есеп беру өткен жылдың қаржы нәтижелерін көрсетеді, шешім
қабылдау үшін алынған ақпараттарды жинақтайды. Қаржылық есеп беру нарықтық
экономика жағдайында шаруашылық етуші субьектісінің қызметі туралы қаржылық
ақпаратын жалғыз көзіне айналды. Қаржылық есеп беру бухгалтерлік,
статискалық және оперативтік мәліметтердің негізінде кәсіпорында
байланыстыратын ақпараттық жүйе болып табылады.
Жете зерттеу жеткен табыстардың есептерін, сондай-ақ кәсіпорынның
жұмысындағы кемшіліктерді көрсетеді. Соңғы жылдары елімізде бухгалтерлік
есепті және қаржылық есеп беруді ұйымдастыру жөнінде көптеген жұмыс
жүргізілді. Оны жүргізу 29.12.92 ж.1098 “ҚР мемлекетінің бағдарламасы
туралы” ҚР Министрлер Кабинетінің статистиканың бастапқы және бухгалтерлік
есепті қайта құру жөніндегі қаулысы, сондай-ақ 26.12.95 ж. .2732
“Бухгалтерлік есеп туралы” заңдық күші бар ҚР Президентінің жарлығы
негіз болды.
Бұл құжаттарға сәйкес бухгалтерлік есеп жөніндегі ҚР -ң ұлттық
комиссиямен 1997 жыл 1-ші қаңтарынан бастап Қазақстанның есеп стандарты
күшіне енді,шаруашылық қызметінің, шоттар тізбегінің өзгерістері жөніндегі
нұсқаулар жасалды. 1998 жыл 28-қаңтардағы .3838 “ҚР Бухгалтерлік есепті
және аудитті дамытумен жетілдірудің мемлеттік бағдарламасы туралы” ҚР
Президентінің жарлығының негізгі мақсаты, радикалды экономикалық қайта
құрулар талабына жауап беретін бухгалтерлік есептің жаңа жүйесін жасау мен
енгізуді қамтамасыз ету, әлемдік қауымдастыққа ҚР-ның халықаралық
байланыстары мен интеграциясын ұлғайту, сондай-ақ бухгалтерлік ес-еп және
аудит саласында мамандардың кәсібилігін жоғарылату болып табылады.
2. Негізгі өндірістік шығындардың есебі
2.1. Кәсіпорындағы өндірістік есеп пен өндірісті ұйымдастыру
Кәсіпорын — түрлі өндірістерден және шаруашылықтардан (негізгі,
көмекші, косымша, қосалқы және эксперименттік) тұратын күрделі механизм.
Кәсіпорынның жекелеген өндірістік буындары бойынша жоспарлау және
шығындарды есепке алу максатында өндірілетін өнімнің атқаратын қызметіне
қарай барлық өндірістер негізгі және қосымша өндірістер болып екіге
бөлінеді.
Негізгі өндіріске кәсіпорын шығаратын өнімдер, сондай-ақ өнімді сатуға
және зауыт ішінде тұтынуға (желілік, ұсталық, престеу — машина жасау
зауыттарында) арналған шалафабрикаттарды дайындайтын өндірістер жатады.
Көмекші өндіріс негізгі өндірістің өнімін әзірлеуге қатыспайды, бірақ
өнім өндіруге, қызмет көрсетуге, жұмыс жасауға тікелей ықпал етеді (жөндеу-
механикалық жөне аспаптық цехтар, электр-көліктік, сумен жабдықтау және
т.б.)-
Қосымша цехтар (мақта қалдықтарынан тазартьшған мақта өндіру жөніндегі
цехтар) негізгі өндіріс қалдықтарын кәдеге жаратуға септігін тигізеді.
Косалқы цехтар (ыдыстар мен буып-түю материалдарын дайындаумен
айналысатын цехтар) негізгі материалдардан емес, бірақ негізгі және көмекші
өндірістерде пайдаланатын материалдардан өнім өндіреді.
Эксперименттік (тэжірибелік) цехтар тәжірибелік үлгілерді дайындайды және
түрлі эксперименттік жүмыстарды атқарады.
Бұдан басқа кәсіпорында қызмет көрсететін өндірістер мен кәсіпорын
ұжымының тұрмыстық қажетгілігін кднағатгандыратын шаруашылықгар (тұрғын-үй
коммуналдық шаруашылық, моншалар, кір жуатын орындар) болады. Бұл
кәсіпорындар өнімді дайындауға, сондай-ақ баска да тарапта жұмыстарды
атқаруға немесе қызмет көрсетуге өз септігін тигізеді.
Өндірістік есепті дұрыс үйымдастырдың кез-келген кәсіпорын үшін маңызы
зор.
Өндірістің бухгалтерлік есебін үйымдастыру көбіне өндірістің тұрпатына
(типіне) байланысты болады. Өндіріс жеке-дара, сериялық және жаппай өндіріс
болып үш топқа (тұрпатқа) бөлінеді.
Жеке-дара (жекелеген) өндіріс — өнім жекелеген даналарымен немесе
қайталанып отыратын шағын тапсырыстарымен дайындалатын өндіріс. Бұл ауыр
машина жасауға, кеме жасауға, бірегей станоктар мен турбиналарды өндіруге
тән. Оның мынадай ерекшеліктері бар: ондағы цехтар нақты бір салаға
мамандандырылмайды; субъект пен цехтардың өндіріс бағдарламасында бұйымдар
мен олардың бөлімдерінің көп мөлшерде болуымен ерекшелінеді; дайындық-
қорытындылау жұмыстарына кететін шығындардың деңгейі салыстырмалы жағдайда
алғанда біршама үлкен болады; өндірістің басқа да тұрпаттарына қарағанда
өндірістік цикл ұзақ болып келеді. Жеке-дара өндірісте, әдетте, шығындарды
есепке алу үшін және өнімнің өзіндік қүнын калькуляциялау үшін тапсырыстық
әдіс қолданылады, бүл орайда шығындар әрбір бұйым (тапсырыс) бойынша есепке
алынады.
Сериялық өдіріс біркелкі бұйымдарды дайындап шығарудың оқтын-оқтын
кайталанып отыруымен сипатталады және оған мынадай ерекшеліктер тән:
шығарылатын өнім номенклатурасының шектеулілігі; жұмыс орындарының
салыстырмалы тұрде алғанда кең мамандануы; мамандандырылған машиналардың,
аспаптар мен қондырғыларының қолданылуының шектеулілігі. Сериялык өндіріс
машина жасау өнеркәсібінде және металл өндеуде неғұрлым кең тараған. Бұл
кәсіпорындарда өнімнің шығарылуын есепке алу сериялы бұйымдарға тән етіп
қолданылады, бірақ ол бүйымдарды құрастыратын партияларға қолданылмайды.
Сериялардың көлеміне қарай өндірістер мынадай үш түрге бөлінеді: ірі
сериялық өндіріс (өнім жыл бойы үздіксіз дайындалады), сериялық (мамандану
анағұрлым тар, ал өндірістік
мамандандырылмайды; субъект пен цехтардың өндіріс бағдарламасында бұйымдар
мен олардың бөлімдерінің көп мөлшерде болуымен ерекшелінеді; дайындық-
қорытындылау жұмыстарына кететін шығындардың деңгейі салыстырмалы жағдайда
алғанда біршама үлкен болады; өндірістің басқа да тұрпаттарына қарағанда
өндірістік цикл ұзақ болып келеді. Жеке-дара өндірісте, әдетте, шығындарды
есепке алу үшін және өнімнің өзіндік қүнын калькуляциялау үшін тапсырыстық
әдіс қолданылады, бүл орайда шығындар әрбір бұйым (тапсырыс) бойынша есепке
алынады.
Сериялық өдіріс біркелкі бұйымдарды дайындап шығарудың оқтын-оқтын
кайталанып отыруымен сипатталады және оған мынадай ерекшеліктер тән:
шығарылатын өнім номенклатурасының шектеулілігі; жұмыс орындарының
салыстырмалы тұрде алғанда кең мамандануы; мамандандырылған машиналардың,
аспаптар мен қондырғыларының қолданылуының шектеулілігі. Сериялык өндіріс
машина жасау өнеркәсібінде және металл өндеуде неғұрлым кең тараған. Бұл
кәсіпорындарда өнімнің шығарылуын есепке алу сериялы бұйымдарға тән етіп
қолданылады, бірақ ол бүйымдарды құрастыратын партияларға қолданылмайды.
Сериялардың көлеміне қарай өндірістер мынадай үш түрге бөлінеді: ірі
сериялық өндіріс (өнім жыл бойы үздіксіз
желілер мен цехтар бойынша және технологиялық жағынан мамандырылған),
үсақ сериялық өндіріс (жекелеген өндірістен ұсақ сериямен өнім шығаруға
арналған).
Сериялық өндірісте шығынды есепке алудын және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың нормативтік немесе қайта жасау әдістерін қолданады.
Жаппай өндіріс - үзақ уақыт бойы бірдей өнімді үздіксіз шығаратын өндіріс
тұрпаты (типі). Шығарылатын өнімдердің ассортименті (түрлері) көп
болмағанымен олардың шығарылатын мөлшері айтарлықтай көп болуы мүмкін,
белгілі бір салаға ыңғайланған жабдықтардың жоғары деңгейі және өндірістің
жұмыс ырғағының жоғары болуы өндірістің осы тұрпатынатән белгілер болып
табылады. Бүл арада әдеттегідей өнімнің және оның негізгі элементтерінің
өзіндік құнын есепке алудың және калькуляциялаудың нормативтік әдісі
қолданылады.
Өндірісті ұйымдастыру типі (тұрпаты) тек шығындарды есепке алуға және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға гана әсер етіп қоймайды, сонымен
бірге бастапқы есепті ұйымдастыруға, талдамалық есепке де әсер етеді.
Мәселен, ірі сериялық және жаппай өндірістерде шығарылатын өнім мен жалақы
ауысым (смена) ішінде өндірілген өнім рапортгарына, ал жеке-дара және үсақ
сериялық өндірістерде — жасалған жұмыстар нарядтарымен
Кез келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызметгі көрсету белгілі
бір шығындармен байланысты, ондай есеп мынаны қамтамасыз етуі керек: жалпы
өнім көлемін, әрбір өнім түрлерінің нақты өзіндік кұнын есептеу
(калькуляциялау), қызметті көрсету, жұмысты орындау, өндірілген өнімнің
нақты шығысын толық, дер кезінде және шынайы көрсету, сондай-ақ жалпы
бизнесті ұйымдастыру және басқарушылық шешімді кабылдау мен жоспарлау үшін
ақпаратгарды жинау және бақылауды көздейді.
Шешімді кабылдау үшін ақпараттарды жинаған кезде белгілі бір шешім
типтерін қабылдау үшін белгілі бір шығын түрлері маңызды болуы, ал
кейбіреулері үшін сол шығындар ескерілмеуі мүмкін. Шын мәнінде,
өндірістік шығындар көптеген белгілері бойынша жіктелуі мүмкін:
— шығындардың туындайтын (пайда болатын) орындары (өндірістер, цехтар,
учаскелер) бойынша; өндіріс тізбесі (соның ішінде өндеуі) бойынша, ал олар
шығындарды есепке алу мен жоспарлау кезінде субъектінің есеп саясатында
анықталғандай етіп бөлінеді;
— кызметтер, жұмыстар және өнім түрлері бойынша; өндіріс шығындары
жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына немесе біртектес өнім топтарына
енеді;
— шығындар өнімнің өзіндік құнына ену тәсілі бойынша; тікелей — өнімнің
өзіндік қүнына тікелей жатқызылатын, яғни жекелеген өнім түрлерін өндірумен
байланысты болып; жанама — өнімнің өзіндік қүнына таратылып бөлінетін, яғни
бірнеше өнім түрлерін өндірумен байланысты болып бөлінеді;
— өндіріс шығындары өнімнің көлеміне қатысты екіге бөлінеді: айнымалы —
шығарылған өнімнің көлемі өзгеруімен шығынның да өсуі немесе азаюы мүмкін
(негізгі материалдар мен шикі затгың шығысы, технологиялық энергия мен
отын, өндіріс жұмысшыларының жалақысы және т.б.); тұракты — өнімнің шығару
көлемі өзгерген кезде, деңгейі өзгермейтін шығындар (өндіріс ғимараттарын
жарыктандыру мен жылытуға кеткен шығыстар, негізгі құралдардың
амортизациясы);
— шығыстар түрі бойынша (баптары және элементтері бойынша); экономикалық
элементтер бойынша шығындарға: материалдық шығындар; еңбек ақы шығындары;
еңбек ақыдан айдарьшатын аударымдар; негізгі кұралдардың амортизациясы
(тозуы); басқа да шығыстар кіреді.
Шығындар басқару қызметі (функциясы) бойынша:
— өндірістік (өндіріс процесінің барысында пайда болады);
— коммерциялық (сатумен байланысты);
— әкімшілік (басқару процесімен байланысты).
Коммерциялык жөне әкімшілік шығыстар кезең шығыстарына жатады, ал олар
өндірістік калькуляциялауды есептеудің негізі болып табылады, олардың
сызбасын (схемасын) мынадай етіп салуға
Келтірілген сызбадан байқағанымыз өзіне активтердің азаюын енгізетін
шығындар (материалдар, ақша қаражаты және т.б.) немесе міндеттемелердің
өсуіне (көбінесе кредиторлық қарыздар) әкелетін шығындар жаңа активтерді
жүзеге асырады, ал ол ресурс ретінде анықталып, өткен оқиғалардың нәтижесі
ретінде одан болашақта табыс алынатын болып күтіледі.
Өндіріс шығындарын есепке алу үшін шоттардың кешенді жүйесі пайдаланады,
оған 90 - "Негізгі өндіріс", 92 - "Көмекші өндіріс", 93 - "Үстеме
шығындар", 95 -"Өндірістегі ақау" бөлімшелерінің шотгары кіреді.
Шығындарды және өнімнің шығарылуын есепке алу мен бақылау жасауды
қамтамасыз ету үшін мынадай есеп регистрлері пайдаланылады:
"ІДехтар бойынша шығындар" ведомосы, онда 90, 92, 93 және 95 бөлімшелер
шоттары бойынша шығындар есепке алынады. 90, 92, 93 және 95 шоттарының
есебі компьютерлендірілген кезде олар бойьшша тиісті машинограмм
колданьшады. Ай соңында бухгалтерия өңдіріс шығындарын жинақтауды жүзеге
асырады.
"Цехтар бойынша шығындар" ведомосына жазу үшін мыналар негіз болып
табылады:
— "Материалдар (жалақы) шығындарын бөлу (тарату)" кестесін әзірлеу, онда
шикізат, материалдар, сатып алынған шалафабрикаттар және өндірістің баска
да материалдық запастары көрсетіледі (20 - "Материалдар" бөлімшесі
шоттарының кредиті); өндіріс персоналдарына төленген еңбек ақы шығыстары
(681 -"Персоналдармен еңбек ақы бойынша есеп айырысу" шотының кредиті);
еңбек ақыдан аударылатын аударымдар (634 - "Басқа да" шоттың "Әлеуметтік
салык," субшотының кредиті);
- "Негізгі қүрал-жабдықтар амортизациясының (тозуының) есебі" кестесін
әзірлеу, онда өндіріс шығындарына енгізілуге тиісті негізгі кұрал-
жабдықтар амортизациясының сомасы көрсетіледі (13 - "Негізгі кұрал-
жабдықтардыңтозуы" бөлімшесі шоттарының
— "Материалдық емес активтер амортизациясының есебің" кестесін әзірлеу,
онда өндіріс шығындарына енгізілуге жататын амортизацияның сомасы
көрсетіледі (11 - "Материалдық емес активтердің амортизациясы" бөлімшесі
шоттарының кредиті);
— "Көмекші (қызмет көрсетуші) өндірістер мен шаруашылықтардың көрсеткен
қызметтерін бөлу" кестесін әзірлеу, онда өндірістер мен шаруашылықтардың
өнім өндіруге, жұмыстарға және көрсетілген қызметтерге жүмсалған шығындары
көрсетіледі (920 - "Көмекші өндірістер" және 940 -"Әлеуметтік сала"
шоттарынын кредиті).
Өндіріс шығындарының талдамалық (аналитикалык) есебі калькуляция (есеп)
объектілерінің және цехтар мен өндірістер бойынша шығын баптарының
белгіленген номенклатурасы бойынша калькуляциялық (көпжазбалық)
карточкаларда немесе ведомостарда жүргізіледі.
Өндіріске жұмсалған шығындарды олардың құжаттары бойынша кандай
калькуляциялау объектісіне жататындығын белгілеу ұшін, есеп объектілерін,
шығын баптарын кодтайды және үстеме шығыстарын ажыратады. Ал бұл үстеме
шығыстарды баптары бойынша және шығындарды калькуляциялау объектілері
бойынша дұрыс топтастыруға мүмкіндік береді.
Орташа және ірі кәсіпорындарда өндіріс шығындарын есепке алу және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялау үшін кәсіпорынның бухгалтериясы қүрамында,
біртұтас болып келетін екі бухгалтерия, яғни қаржылық және баскару
бухгалтериясы болуы мүмкін.
Қаржылық бухгалтерия шоттардың бас жоспарының 10-80-бөлімшелеріне енетін
шоттарын жүргізіп, есептің Бас кітабын, кәсіпорынның балансын және қаржылық
есеп беруін жасайды.
Басқару бухгалтериясы шоттардың Бас жоспарының 90-бөлімшелеріне енетін
шоттарды пайдаланады. Ол өндіріс шығындары туралы ақпаратты корытып,
өзіндік қүнды калькуляциялайды, өндіріс шығындарының нормалары мен
нормативтерін талдап және олардың орындалуын бақылайды, өндірістегі
шалафабрикаттардың қозғалысын есепке алады, есептің бүкіл көлемінің
нормативтік, жоспарлық және талдамалык жүмыстарын атқарады. Басқару
бухгалтериясы жабык (құпия) болып келеді. Бұл өз билігінде қандай да
болмасын бір "ноу-хауды" және өндірісті басқарудың озық деңгейін
ұйымдастыруды, "жаңалыктарды" өз бәсекелестері өздерінен бүрын пайдаланып
кетпеуін қамтамасыз етеді. Сондықтан баскару бухгалтериясы ақпаратының
сыртқы түтынушылар үшін ғана емес, сонымен бірге осы кәсіпорынның
кызметкерлері үшін де "жабық" болуы мүмкін.
Қаржылық және басқару бухгалтериясының арасындағы өзара кдрым-қатынастар
мына төмендегі 6-сызбада көрсетілген.
Кәсіпорынның қаржылық бухгалтериясында аяқталмаған өндірісті есептеу үшін
211 - "Негізгі өндіріс", 212 "Өз өндірісінің шалафабрикаттары",
213 - "Көмекші өндіріс", 214 - "Басқа да" шоттары пайдаланылады. Бұл
шоттардағы топтастыру транзиттік болып табылады, онда бір-екі күнде
аяқталмаған өндіріс қалдығы есептеліп, яғни есептік кезеңнің соңында
өндірістік бухгалтериядан қаржылық бухгалтерияға беріледі (демек, 211-214
шоттары дебеттеліп, 900, 910, 920, 950 шоттары кредиттеледі), содан соң
келесі жылдың басында қайтадан қаржылық бухгалтериядан өндіріс
бухгалтериясына беріледі (демек, 900, 910, 920, 950 шоттары дебеттеліп, 211-
214 шоттары кредиттеледі).
Сонымен, 211-214 шотгар "бір күндік шотгар" болып табылады және оның
калдықтары осы шотгар бойынша кәсіпорыннық
өзіндік құнына енеді, ол үшін өнім бірлігіне есептелген сметалык.
мөлшерлемесі пайдаланылады. Шығыс нормасы мен бағасы өзгеретін болса,
аталған мөлшерлеме қайта қаралуы мүмкін.
2.2. Негізгі өндіріс шығындарының есебі
Көмекші материалдардың нақты шығысы әрбір өнімнің өзіндік күнына, тауарлы
өнімге және аяқталмаған өндіріске сметалық мөлшерлеме бойынша
пропорциональды түрде таратылады.
Қайтаршган қалдықтар - бұл негізгі, көмекші және қосалқы]
Өнімнің өзіндік кұнына кіретін материалдық ресурстарының шығыстарына
қайтарылған өндіріс қалдықтарының (отходтарының) құны қосылмайды.
Қайтарылған кдлдықтар болып: материалдар, шикізаттар, шалафабрикаттар,
жылуды сақтайтын материалдар т.б. материалдық ресурстары-саналады, бірақ
олар өзінің сапасын, тұтыну қасиетін жоғалтуына байланысты тікелей өз
арналымдары бойынша пайдаланбауы мүмкін.
Белгіленген технологияға сәйкес өнімнің басқа түрін өндіру үшін толык
қанды материал ретінде берілген материалдық ресурстар қалдықка жатпайды.
Сондай-ақ қалдыкка ілеспе өнімдері де жатпайды, олардың тізімі шығындарды
есепке алу және өнімнің өзіндік кұнын есептен шыгару әдістерінде
белгіленген.
Қайтарьшған қалдықтар (отходтар) келесі тәртіпте бағаланады:
- егер де қалдықтарды негізгі өндіріс мұқтаждығы үшін, бірақ өнім
азайтылып шығарылса немесе косалқы өндіріс мүқтаждығы үшін, сондай-ақ
кеңінен тұтынатын тауарларды дайындау үшін пайдаланса, онда шикізат пен
материалдардың бастапкы құныньщ төмендетілген бағасы бойынша;
- қалдықтар кайта өңдеуге немесе сыртқа сатуға кетсе, олардың жинау мен
өңдеуге жұмсалған шығындарын шегере отырып, қалдықтарға белгіленген бағасы
бойынша;
- егер де қалдыктар шартқа сәйкес шикізат немесе толықканды материалдар
ретінде пайдалану үшін сатылса, онда шикізаттар немесе материалдар бастапқы
толық бағасы бойынша бағаланады.
Қайтымсыз (пайдаланылмайтын) қалдыктар бағалауға жатпайды. Қалдықтарды
пайдалануды нормалау қажет, ал оларды кіріске алуға тиісінше бақылау
жасауды жолға қою керек. Қайтымды қалдықтарды қоймаларға тауар
құжаттамалары (накладнойы) бойынша кіріске алады, олардың кұнына "Шикізат
пен материалдар" бабы бойынша шикізат пен материалдардың шығыстарын
азайтады. Қалдықтардың кіріске алынуын 206-шоттың дебеті және 900-шоттың
кредиті бойынша көрсетеді. 900-шоттың кредитіндегі талдамалық есеп
регистрлеріне (карточкаларға, ведомостарға) жазылады.
Сатып алынатын буйымдар, шалафабрикаттар және тараптық кәсіпорындар мен
уйымдардың өндірістік сипаттагы көрсетететін қызметтерінеөтмрііріклеп
жинақтауға (комплектация жасауға) пайдаланатын шалафабрикаттар мен сатып
алынған бұйымдарға немесе дайын өнім алу үшін кәсіпорыннын өзінде қосымша
өндеуге түсетіндерге кеткен шығындар; басқа жақтың кәсіпорындарының
көрсеткен өндірістік сипаттағы қызметтеріне ақы төлеуге жүмсалатын шығындар
сол өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік қүнына тікелей жатқызьшуы мүмкін,
сондай-ақ материалдар мен шикізатты өңдеуге, өнімді дайындау бойынша
жекелеген операцияларды орьшдауға және белгіленген технологиялық
процестерді сақтау үшін бақьшау жасауға, орталық коймаға дейін запастарды
жеткізіп беру бойынша сырт жақтың транспорттық
Субъектінің өз транспортымен және өз қызметкерлерінің күшімен жеткізілген
запастардың (шикізаттар, материалдар, сатып алынған бұйымдар және
шалафабрикаттар) шығындары да өндіріс шығындарының тиесілі элементтеріне
қосылады (еңбек ақы төлеу шығындарына, жалакыдан аударылатын аударымдарға
және т.б.).
Дайындау-көліктік шығыстарына (ДКШ) шығынның келесі тұрлері жатады:
жабдықтау-сату ұйымдарына төленетін ұстемелері (наценкасы); жұкті тасығаны
үшін қосымша кіре акысы; субъектің коймасына материалдарды жеткізіп беру
мен түсіру шығыстары; дайындау орындарында ұйымдастырылған агенттікті және
қоймаларды, кеңселерді ұстау шығыстары; материалдарды тікелей дайындаумен
байланысты іс-сапар шығыстары т.б.
Технологиялық мақсатқа арналган энергия мен отындар. Өндіріс процесінде
тікелей жүмсалатын энергиялар (барлық түрі) мен отындардың шығындары.
Олардың шығысы есепте шикізаттар мен материалдардың шығысы сияқты көрініс
табады.
Технологиялык мақсатқа отын шығындарына кәсіпорынның өзі өндірген
отындардың құны да және басқа жактан сатып алынған отындардың құны да
енгізіледі: мартен, домен пештерінде агрегаттарды балкыту үшін, металл-
прокаттык, ұсталық-штампылау, престеу және баска цехтарда қыздыру үшін,
бұйымдарға технологиялык процесспен белгіленген байкау (сынау) жүмыстарын
жүргізу үшін т.б.
Сондай-ақ кәсіпорынның технологиялық, двигательдік және басқа да
өндірістік және шаруашылық мүқтаждарына жүмсалатын сатып алынған энергияның
барлықтүрлері. Кәсіпорынның өзі шығарған энергияның электрлік жөне басқа да
түрлерін өндіруге, сондай-ак сатып алынған энергияны оны тұтынатын жерге
дейін трансформациялау мен беруге жұмсалатын шығындар тиісті шығын
элементтеріне енгізіледі; табиғи кему нормалары шегінде материалдық
игіліктердің кем шығуы мен бүлінуінен болған шығындар. Кәсіпорын көлігімен
материалдық ресурстарды жеткізіп берумен байланысты шығьшдар (тиеу-түсіру
жұмыстарын коса алғанда) өндіріс шығындарының тиісті элементтеріне (еңбек
ақы төлеуге, негізгі қорлар амортизациясына жұмсалатын шығындар,
материалдық шығындар және т.б.), сондай-ақ материал ресурстарының кұнына
жеткізіп берушіден (жабдықтаушылардан) материалдық ресурстармен бірге
алынған ыдыстың кұны оның бағасына енгізілген жағдайда жеткізіп
берушілерден алынған материалдық ресурстардың ыдыстары мен бумаларын сатып
алуға жұмсаған кәсіпорындардың шығындары да енгізіледі.
Өнімнің өзіндік қүнына енгізілген материалдық шығындардан кайтымды
қалдықтардың құны алынып тасталынады. Өндірістің қайтымды калдықтары деп
өнім өндіру процесінде пайда болған, бастапқы ресурстың тұтыну сапасын
(химиялық немесе физикалық
соның салдарынан көтеріңкі шығындармен (аз өнім шығара отырып)
пайдаланылатын немесе негізгі мақсатқа мүлдем пайдаланбайтын шикізатгар,
материалдар, шалафабрикаттар, жылутаратқыштар және басқа да материалдық
ресурстар түрлерінің қалдықтарын айтамыз. Өнімнің басқа түрлерін өндіру
үшін толықканды материал ретінде белгіленген технологияға сәйкес баска
цехтарға, бөлімшелерге берілетін материалдық ресурстар калдықтары
кайтарымды қалдықтарға жатпайды. Сондай-ақ, жолай алынатын (ілеспе) өнім де
қалдықтарға жатпайды, олардың тізбесі өнімнің өзіндік құнын жоспарлау,
есепке алу және калькуляциялау мәселелері жөніндегі салалық әдістемелік
ұсыныстарында белгіленеді.
Еңбек ақы. "Еңбек акы" бабына өндіріс нәтижелері үшін жұмысшылар мен
қызметшілердің сыйлықақыларын қоса алғанда, кәсіпорынның негізгі өндірістік
қызметкерлердің жалақысын төлеуге жұмсалған шығындар, ынталандырушы және
өтемділік (компенсациялық) төлемдері, сондай-ақ кәсіпорынның штатында
түратын, негізгі қызметке жататын қызметкерлердің жалақысына жұмсалатын
шығындардың құрамына мыналар енгізіледі:
- кәсіпорында кабылданған еңбек ақы төлеу жүйесімен және нысанымен,
сондай-ақ жеке еңбек келісім шартына сәйкес лауазымды айлық ақысы және
тарифтік мөлшерлемесі, еңбекке кесімді ақы төлеу бағасы (расценкасы) арқылы
нақты орындалған жұмысқа есептелінген жалақысы;
- ынталандыру сипатындағы төлемдер: өндірістік нәтижелер үшін берілетін
сыйлықақылар (заттай сыйлықақьілардың қүнын қоса алғанда), кәсіптік
шеберлігі, еңбектегі жоғары табыстары және т.б. көрсеткіштері үшін
төленетін тарифтік ставкалары мен айлықақыларға қосылатын үстемақылары;
- жүмыс режимімен және еңбек жағдайларымен байланысты өтемдік сипатгағы
төлемдер, оның ішінде: түнгі уақыттағы жүмыс, мерзімнен тыс жұмыс, көп
ауысымды режимдегі жүмыс, демалыс және мереке күндеріндегі жұмыс үшін,
мамандықты (кәсіпті) қосып аткарғаны, қызмет көрсету аймақтарын кеңейткені
үшін, ауыр зиянды, ерекше зиянды еңбек жағдайларындағы және т.б. жұмыстары
үшін заңдарда белгіленген жағдайлары үшін тарифтік ставкалар мен
айлықақыларға қосылатын үстемақылар мен қосымша ақылар;
- қолданылып жүрген зандарға сәйкес жекелеген салалардағы қызметкерлеріне
тегін көрсетілетін коммуналдық кызметтердің, тамақтың, азық-түліктің күны,
колданылып жүрген заңдарға сәйкес қызметкерлерге берілетін тегін тұрғын
үйге ақы төлеу жөніндегі шығындар (түрғын үй, коммуналдык қызметгер жөне
т.б. тегін берілмегені үшін төленетін ақшалай өтемнің сомалары);
- колданылып жүрген заңдарға сәйкес тегін берілетін, түрақты әрі жеке
пайдалануында қалатын заттардың (арнайы киім-кешекті қоса алғанда) құны
немесе олардың арзан бағаға сатылуына
ақы төлеу (пайдаланылмаған демалыска өтем акы төлеу), сондай-ақ мемлекеттік
міндеттерді орындаумен, медициналық тексерулерден өтумен байланысты
уакыттар;
- зандарда белгіленген жағдайларда кәсіпорындар мен ұйымдардьщ қайта
құрылуына, кызметкерлер мен штаттағылардың қысқаруына байланысты жұмыстан
босаған кызметкерлерге төлемдер төлеу;
- қолданылып жүрген зандарға сәйкес еңбек сіңірген жылдары үшін бір
мезгілдік сыйақылар (осы кәсіпорындағы мамандығы бойынша жүмыс стажы
бойынша үстемақылар) төлеу;
- қолданылып жүрген заңдарға сәйкес аудандық, экологиялық коэффициенттер
бойынша шөлейтгі, сусыз және биік таулы жерлердегі жүмысы үшін белгіленген
коэффициенттер бойынша төлем төлеу; экологиялық қолайсыз жағдайлары бар
аудандардағы үздіксіз жұмыс стажы үшін жалақыға зандарда көзделген
үстемақыларды төлеу;
- кәсіптік-техникалық училищені бітірген түлектерге және жоғары немесе
арнаулы орта оқу орындарын бітіріп шыққан жас мамандарға жұмыс басталар
алдында демалысқа ақы төлеу;
- кешкі және сырттай жоғары және арнаулы орта оқу орындарында, сырттай
аспирантура, кешкі (ауысымды) оку орындарында, кешкі (ауысымды) кәсіптік-
техникалықжәне сырттай жалпы білім беретін мектептерде ойдағыдай білім алып
жүрген, сондай-ақ аспирантураға түскен жұмысшылар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz