Мүшел есебі
Кіріспе. 3.5 бб
Негізгі бөлім: «Мүшел есебі». 6.49 бб
I.тарау: Он екі мүшел жыл қайырудың шығуы.
I.1. Жалпы сипаттама. 6.16 бб
I.2. Мүшелдің шығу тарихы. 17.26 бб
II.тарау: Мүшел қайыру календарының құпия сырлары.
II.1 Мүшелдегі хайуандар. 27.34 бб
II.2. «Он екі мүшел» жыл қайыру календарының сыры, халық
күнтізбесінің құпиясы. 35.48 бб
Қорытынды. 49 б
Пайдаланылған әдебиеттер. 50 б
Негізгі бөлім: «Мүшел есебі». 6.49 бб
I.тарау: Он екі мүшел жыл қайырудың шығуы.
I.1. Жалпы сипаттама. 6.16 бб
I.2. Мүшелдің шығу тарихы. 17.26 бб
II.тарау: Мүшел қайыру календарының құпия сырлары.
II.1 Мүшелдегі хайуандар. 27.34 бб
II.2. «Он екі мүшел» жыл қайыру календарының сыры, халық
күнтізбесінің құпиясы. 35.48 бб
Қорытынды. 49 б
Пайдаланылған әдебиеттер. 50 б
Дүние жүзінің әр түрлі халықтары түрлі күнтізбелерді қолданады. Мұсылмандар - ай, христиандар - күн күнтізбелерін қолданса, будда дініне сенуші елдер 60 жылдық, яғни, алты 10 жылдық және бес 12 жылдық циклдың айналымдағы күнтізбелерді пайдаланады.
Орталық Азия халықтарының ертеден бері пайдаланып келе жатқан хайуандық айналым күнтізбесін Кеңес үкіметі тұсында барынша бұрмалап жастарға оны жапон-қытай немесе "шығыс календары" деп таныстырды. Хайуандық айналым күнтізбесін қазақтар – «мүшел есебі» деп атаған.
"Мүшел" сөзінің шығуы туралы ғалымдар арасында түрлі пікірлер бар. "Мүшел" сөзі " мүше"-деген сөзден, яғни дененің 12 мүшесіне байланысты шыққан дейді. Қазақтар арасында мал сойғанда мүше тарту немесе "12 мүшең аман болсын" деген тілектер айту бары рас. Сондай-ақ "мүш йыл" түркі сөзі "мүш"-"он" деген санды білдіреді, "мүш-йыл", "он-йыл", яғни, "он жыл" дегенді білдіреді деген пікір де бар. Ол түркілердің он саусақпен санау заманында шыққан, Орхон жазуларында он саны көп айтылады, мысалы: он оқ елі, он ұйғыр елі тағы басқалары. Ал мешін мен ұлу кейін қосылған деген дәлелдерді алға тартады.
Мүшел есебінің Шаванның пікірінше б.з. бірінші жүз жылдығына дейін-ақ, қытайлар мен түріктерде белгілі болған, Ал славян халықтарының арасында-болгарларды түріктер бағындырғаннан кейін, олардың Дуло руының жылнамаларындағы билеушілердің, өмір сүрген жылдары хайуандық күнтізбесінен есептелген екен. Бірақ, ол болгар халқының арасында кеңінең таралмаған, түрік билеушілері жергілікті халықпен ассимилияцияланып, сіңісіп кеткен кезде, ол есепте жойылған,
Мүшел есебінің шығуы туралы зерттеген В.Шахматов 1955 жылы-ақ өзінің ҚазССР Ғылым Академиясының Хабаршысына жариялаған "О происхождении двенадцатилетного животного цикла у кочевников" деген ғылыми мақаласында, мүшел есебінің алғаш рет Орталық Азия көшпенділерінде шыққан нанымды түрде дәлелдейді, Мұндай пікірді 1960 жылы И.В.Захарова,1988 жылдары В.В,Цыбульский қолдайды.
Мүшел күнтізбесін революцияға дейін қырғыз-қайсақ циклдық күнтізбесі (АА Диваев, БА Куфтин, Ю Казбеков тағы басқалары) десе, қазіргі ғылымда оны 12 жылдық хайуандық циклдық күнтізбе, орталық азиялық көшпенділер күнтізбесі, Оңтүстік-Шығыс Азияның ай-күн календары (қазіргі кезде сол жерлерде қолдануына байланысты) немесе Юпитер күнтізбесі деп те атайды.
Ал жапондықтар бұл күнтізбеге Күн мен Ай ғана емес, Юпитер мен Сатурн қозғалысы да ескерілген. Өздері "жабайы көшпенділер " деп ат қойған номадизм теориясын жақтаушылар, әрине мұндай керемет күнтізбені көшпенділер жасады дегенге сенбей, қарсыласыр-ақ бақты.
Мыңдаған жылдар бойы көк аспан мен қара жер ортасында өмір сүріп келе жатқан көшпенділер өсіп-өну үшін, өздерін және тіршілік көзі-малдарын сақтау үшін табиғат тілін, жер ерекшелігін, аспан сырын үнемі бақылап зерделеумен болды.
Орталық Азия халықтарының ертеден бері пайдаланып келе жатқан хайуандық айналым күнтізбесін Кеңес үкіметі тұсында барынша бұрмалап жастарға оны жапон-қытай немесе "шығыс календары" деп таныстырды. Хайуандық айналым күнтізбесін қазақтар – «мүшел есебі» деп атаған.
"Мүшел" сөзінің шығуы туралы ғалымдар арасында түрлі пікірлер бар. "Мүшел" сөзі " мүше"-деген сөзден, яғни дененің 12 мүшесіне байланысты шыққан дейді. Қазақтар арасында мал сойғанда мүше тарту немесе "12 мүшең аман болсын" деген тілектер айту бары рас. Сондай-ақ "мүш йыл" түркі сөзі "мүш"-"он" деген санды білдіреді, "мүш-йыл", "он-йыл", яғни, "он жыл" дегенді білдіреді деген пікір де бар. Ол түркілердің он саусақпен санау заманында шыққан, Орхон жазуларында он саны көп айтылады, мысалы: он оқ елі, он ұйғыр елі тағы басқалары. Ал мешін мен ұлу кейін қосылған деген дәлелдерді алға тартады.
Мүшел есебінің Шаванның пікірінше б.з. бірінші жүз жылдығына дейін-ақ, қытайлар мен түріктерде белгілі болған, Ал славян халықтарының арасында-болгарларды түріктер бағындырғаннан кейін, олардың Дуло руының жылнамаларындағы билеушілердің, өмір сүрген жылдары хайуандық күнтізбесінен есептелген екен. Бірақ, ол болгар халқының арасында кеңінең таралмаған, түрік билеушілері жергілікті халықпен ассимилияцияланып, сіңісіп кеткен кезде, ол есепте жойылған,
Мүшел есебінің шығуы туралы зерттеген В.Шахматов 1955 жылы-ақ өзінің ҚазССР Ғылым Академиясының Хабаршысына жариялаған "О происхождении двенадцатилетного животного цикла у кочевников" деген ғылыми мақаласында, мүшел есебінің алғаш рет Орталық Азия көшпенділерінде шыққан нанымды түрде дәлелдейді, Мұндай пікірді 1960 жылы И.В.Захарова,1988 жылдары В.В,Цыбульский қолдайды.
Мүшел күнтізбесін революцияға дейін қырғыз-қайсақ циклдық күнтізбесі (АА Диваев, БА Куфтин, Ю Казбеков тағы басқалары) десе, қазіргі ғылымда оны 12 жылдық хайуандық циклдық күнтізбе, орталық азиялық көшпенділер күнтізбесі, Оңтүстік-Шығыс Азияның ай-күн календары (қазіргі кезде сол жерлерде қолдануына байланысты) немесе Юпитер күнтізбесі деп те атайды.
Ал жапондықтар бұл күнтізбеге Күн мен Ай ғана емес, Юпитер мен Сатурн қозғалысы да ескерілген. Өздері "жабайы көшпенділер " деп ат қойған номадизм теориясын жақтаушылар, әрине мұндай керемет күнтізбені көшпенділер жасады дегенге сенбей, қарсыласыр-ақ бақты.
Мыңдаған жылдар бойы көк аспан мен қара жер ортасында өмір сүріп келе жатқан көшпенділер өсіп-өну үшін, өздерін және тіршілік көзі-малдарын сақтау үшін табиғат тілін, жер ерекшелігін, аспан сырын үнемі бақылап зерделеумен болды.
1) М.О.Исқақов «Халық календары», Алматы «Қазақстан» 1980 жыл
2) М.О.Исқақов «Қазақтың байырғы календары», Алматы-1960 жыл
3) С.Г.Нұрғалымова «Қазақ халқының күнтізбесі», Алматы «Глобус» 2000жыл.
4) Кисилев С.В. Древняя история Южной Сибири. М., 1951
5) Агеева Е.И. Хроника археологических раскопок и находок в Казахстане. Изд.АНКаз ССРң,серия археолог, 1951 №106-8, с.132
6) Толстов С.П. Древний Хорезм, Москва, 1948
7) Х.Әбішев «Аспан сыры», Алматы 1962 жыл.
8) Жұлдыз // 2005.4. 173-182 беттер.
9) Ақиқат // №3, 2007 жыл. 79-85 беттер
10)Егемен Қазақстан // 2008.01.01
11)Отбасы-тұрмыс «Сақ қызы – Тұмар қыз» // 2007.05.03
12)Тарих. Әдіскер методист // 2005. №1
13) Су Бихай «Қазақ мәдениетінің тарихы»,Алматы-2001 жыл
14) Астана ақшамы // 2003.01.01 №1
15) Дала мен қала // 2003.12.26
16) Қазақстан Заман // 2006.03.24 №13
17) Егемен Қазақстан // 2004.04.20 №65-68
18) Ақ желкен // 2005 №12
19) «Халық календары», «Қазақстан» баспасы, Алматы-1980
20) Қазақстан мұғалімі // 2002.01.01 №1
21) Заман-Қазақстан // 2003.02.28
22) «Үш ғасыр жырлайды», Жазушы- Алматы-1965
23) Қазақ совет энциклопедиясы, 8 том
24) Қазақ ұлттық энциклопедиясы, 6 том
2) М.О.Исқақов «Қазақтың байырғы календары», Алматы-1960 жыл
3) С.Г.Нұрғалымова «Қазақ халқының күнтізбесі», Алматы «Глобус» 2000жыл.
4) Кисилев С.В. Древняя история Южной Сибири. М., 1951
5) Агеева Е.И. Хроника археологических раскопок и находок в Казахстане. Изд.АНКаз ССРң,серия археолог, 1951 №106-8, с.132
6) Толстов С.П. Древний Хорезм, Москва, 1948
7) Х.Әбішев «Аспан сыры», Алматы 1962 жыл.
8) Жұлдыз // 2005.4. 173-182 беттер.
9) Ақиқат // №3, 2007 жыл. 79-85 беттер
10)Егемен Қазақстан // 2008.01.01
11)Отбасы-тұрмыс «Сақ қызы – Тұмар қыз» // 2007.05.03
12)Тарих. Әдіскер методист // 2005. №1
13) Су Бихай «Қазақ мәдениетінің тарихы»,Алматы-2001 жыл
14) Астана ақшамы // 2003.01.01 №1
15) Дала мен қала // 2003.12.26
16) Қазақстан Заман // 2006.03.24 №13
17) Егемен Қазақстан // 2004.04.20 №65-68
18) Ақ желкен // 2005 №12
19) «Халық календары», «Қазақстан» баспасы, Алматы-1980
20) Қазақстан мұғалімі // 2002.01.01 №1
21) Заман-Қазақстан // 2003.02.28
22) «Үш ғасыр жырлайды», Жазушы- Алматы-1965
23) Қазақ совет энциклопедиясы, 8 том
24) Қазақ ұлттық энциклопедиясы, 6 том
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министірлігі
Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогикалық Университеті
Өзіндік жұмыс
Тақырыбы: Мүшел есебі
Орындағандар: 050114-Тарих
мамандығының IIкурс студенттері:
Срапулова А.
Сыдых А.
Мүсрепбаева Э.
Тексерген:
т.ғк.доц., Аширбекова Ж.Б.
Алматы –2008 жыл
Жоспар:
Кіріспе. 3-5 бб
Негізгі бөлім: Мүшел есебі. 6-49 бб
I-тарау: Он екі мүшел жыл қайырудың шығуы.
I.1. Жалпы сипаттама. 6-16 бб
I.2. Мүшелдің шығу тарихы. 17-26 бб
II-тарау: Мүшел қайыру календарының құпия сырлары.
II.1 Мүшелдегі хайуандар. 27-34 бб
II.2. Он екі мүшел жыл қайыру календарының сыры, халық
күнтізбесінің құпиясы. 35-48 бб
Қорытынды. 49 б
Пайдаланылған әдебиеттер. 50 б
Мақсаты: Байырдан келе жатқан мүшел есебі жыл санау календарының
алғаш қалыптасқан және даму жолдарын айқындап, қазіргі қолданыстағы
календарлар арасындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салыстыру. Қазақ
және басқа да Орта Азия халықтарындағы мүшел есебіне тоқталып, жалпы
сипаттама беру. Мүшел айналымының әрбір он екі жылда адам организміндегі
гармондарының өзгеріске ұшырап отыратындығын,оның адам денсаулығында үлкен
әсері болатындығын, яғни ішкі тепе-теңдігі бұзылып, ауру сырқаудың
меңдейтіндігін, психологиялық және психикалық өзгерістердің болатындығын
медициналық және тарихи деректерден мәлімет беру. Осы айналымның адам
баласына ғана емес, сонымен бірге табиғатқа, бүкіл шаруашылыққа, жерге және
климатқа үлкен ықпалынан қарапайым халық зардап шеккендіктен, соған сәйкес
өз шауашылықтарын икемдеп, көшіп-қонып, жұтпен апаттың болатындығын алдын-
ала болжағандығын көрсету
Өзектілігі: Он екі мүшел жыл қайыру календарының даму тарихы мен Орта
Азия халықтарының өміріне, қолөнері мен ауыз әдебиетіне, бүкіл тұрмыс
салтына тереңдей енуі. Он екі мүшел жыл қайыру календары көшпенді
халықтардың тарихи кәсіптік ерекшеліктерін, географиялық орта жағдайына
қарай тапқырланған, тұрмысқа төтенше лайықтасқан тапқырлық өнері.
Кіріспе.
Дүние жүзінің әр түрлі халықтары түрлі күнтізбелерді қолданады.
Мұсылмандар - ай, христиандар - күн күнтізбелерін қолданса, будда дініне
сенуші елдер 60 жылдық, яғни, алты 10 жылдық және бес 12 жылдық циклдың
айналымдағы күнтізбелерді пайдаланады.
Орталық Азия халықтарының ертеден бері пайдаланып келе жатқан хайуандық
айналым күнтізбесін Кеңес үкіметі тұсында барынша бұрмалап жастарға оны
жапон-қытай немесе "шығыс календары" деп таныстырды. Хайуандық айналым
күнтізбесін қазақтар – мүшел есебі деп атаған.
"Мүшел" сөзінің шығуы туралы ғалымдар арасында түрлі пікірлер бар.
"Мүшел" сөзі " мүше"-деген сөзден, яғни дененің 12 мүшесіне байланысты
шыққан дейді. Қазақтар арасында мал сойғанда мүше тарту немесе "12 мүшең
аман болсын" деген тілектер айту бары рас. Сондай-ақ "мүш йыл" түркі сөзі
"мүш"-"он" деген санды білдіреді, "мүш-йыл", "он-йыл", яғни, "он жыл"
дегенді білдіреді деген пікір де бар. Ол түркілердің он саусақпен санау
заманында шыққан, Орхон жазуларында он саны көп айтылады, мысалы: он оқ
елі, он ұйғыр елі тағы басқалары. Ал мешін мен ұлу кейін қосылған деген
дәлелдерді алға тартады.
Мүшел есебінің Шаванның пікірінше б.з. бірінші жүз жылдығына дейін-
ақ, қытайлар мен түріктерде белгілі болған, Ал славян халықтарының арасында-
болгарларды түріктер бағындырғаннан кейін, олардың Дуло руының
жылнамаларындағы билеушілердің, өмір сүрген жылдары хайуандық күнтізбесінен
есептелген екен. Бірақ, ол болгар халқының арасында кеңінең таралмаған,
түрік билеушілері жергілікті халықпен ассимилияцияланып, сіңісіп кеткен
кезде, ол есепте жойылған,
Мүшел есебінің шығуы туралы зерттеген В.Шахматов 1955 жылы-ақ өзінің ҚазССР
Ғылым Академиясының Хабаршысына жариялаған "О происхождении
двенадцатилетного животного цикла у кочевников" деген ғылыми мақаласында,
мүшел есебінің алғаш рет Орталық Азия көшпенділерінде шыққан нанымды түрде
дәлелдейді, Мұндай пікірді 1960 жылы И.В.Захарова,1988 жылдары
В.В,Цыбульский қолдайды.
Мүшел күнтізбесін революцияға дейін қырғыз-қайсақ циклдық күнтізбесі (АА
Диваев, БА Куфтин, Ю Казбеков тағы басқалары) десе, қазіргі ғылымда оны 12
жылдық хайуандық циклдық күнтізбе, орталық азиялық көшпенділер күнтізбесі,
Оңтүстік-Шығыс Азияның ай-күн календары (қазіргі кезде сол жерлерде
қолдануына байланысты) немесе Юпитер күнтізбесі деп те атайды.
Ал жапондықтар бұл күнтізбеге Күн мен Ай ғана емес, Юпитер мен Сатурн
қозғалысы да ескерілген. Өздері "жабайы көшпенділер " деп ат қойған
номадизм теориясын жақтаушылар, әрине мұндай керемет күнтізбені көшпенділер
жасады дегенге сенбей, қарсыласыр-ақ бақты.
Мыңдаған жылдар бойы көк аспан мен қара жер ортасында өмір сүріп келе
жатқан көшпенділер өсіп-өну үшін, өздерін және тіршілік көзі-малдарын
сақтау үшін табиғат тілін, жер ерекшелігін, аспан сырын үнемі бақылап
зерделеумен болды.
Соған орай қам-қаракет жасап, жол жүріп, көшіп-қонған. Әрі отырықшылар
егіннің шығуы үшін алдын-ала бір-ақ жылдың сырын білуге ұмтылса,
көшпенділердің төрт түлігі өсіп-өнуі үшін оларға алдын-ала бірнеше жылдың
сырын білу шарт болды.
Көшпелілердің бақылауынша- сиыр, барыс, жылан, жылқы жылдары жайлы, ол
тышқан, ұлу, мешін, тауық , доңыз жылдары жайсыз деп есептелген.
Әсіресе, көшпелілер қоян жылынан қатты қорқатын болған. Оның әрбір
төртінші айналымы, яғни әрбір 36 жылдан кейінгі келген қоян жылы жұтқа
ұшыратып отырған.
"Ұлу" сөзі "қасқырдың ұлуы" деген мағынадан шыққан болуы керек деген
зерттеушілер пікіріне толық қосылуға болады.Себебі, түркілер өмірінде көк
бөрінің тотемдік сипаты болғаны, құрықтың басына қасқырдың басын кигізіп
алып, ту ғып ұстап, ұрандап жауға шапқаны деректерден белгілі. Ал мүшел
айналымында қасқырдың балама аты "ұлыма" енгізілген. Халық ауыз әдебиетінің
ескерткіштерінде "маңыраманы ұлыма жеп жатыр" дейтін, Қасқырбай атты
атасының атын атап қоюдан қорыққан келіннің тапқыр сөзі бар.
Ал, зерттеушілер арасында көп дау туғызып келе жатқан "мешін" атауы
(маймыл) шынында да көп күдік туғызады. Түркі халықтары арасында маймыл
елеусіз болса, "мәшін"-азғын адамдар типті жек көрінішті болған, оны
құрметтеп мүшел есебіне кіргізуді жөні жоқ сияқты.
"Мешін"-Үркер шоқ жұлдызының моңғолша атауы деген зерттеушілер пікірінің
қисыны бар*, түркі-монғол тілінің туыстығы мен олардың шығу тегінің
ортақтығы, әрі бұл атаудың кейіннен қосылуы, ол пікірді нақтылай түседі.
Үркер шоқ жұлдызының көшпенділер өміріндегі алатын орны мен уақыт маусымын
білдірудегі ролі туралы айтылады. Қазақ халқының әр адамы бір жұлдызға
балайтыны "жұлдызым жоғары,жұлдызым жоғары" деп көк аспанға, жымыңдаған
жұлдыздарға табынатыны, егер де бір жұлдыз ағып түсетін болса, бір адам
қайтыс болды деп есептейтіні белгілі. Сондықтан да мүшел есебіне өздеріне
етене таныс хайуандарды, жануарларды кіргізе отырып көк тәңірін ұмытуы
мүмкін емес қой.
Қытай календарында ұлудың орнына айдаһар (дракон) беріледі, себебі,
олар айдаһарды қасиеттеп, сиынған. Бірақ, Қытайға мүшел есебін түркілер
апарғанына ешкімнің дауы жоқ. Қытайдың тарихи жылнамалары да қытай тағын
түркілердің бірнеше дүркін иеленіп билік жүргізетінін жасырмаса, Ұлы Қытай
қорғанының ғұндар шабуылынан қорғану үшін салынғаны да шындық. Түркілердің
әскери өнері мен киіміне, музыкасына қызыққан қытайлардың
___________________________
*Заман-Қазақстан 1 мамыр 1997
мүшел айналымын да сіңіріп, оны жетілдіруі, өздері қасиеттейтін айдаһарды,
қасқырдың (көк бөрінің) орнына бейнеленуі де заңдылық.
Ендігі басты мәселе мүшел айналымындағы маймыл бейнесінің қай
уақыттардан бастап пайда болғанын анықтау.
Сібір* мен Орталық Азия* жерлерінде жүргізілген археологиялық
қазбалардан табылған қола дәуірінің ескерткіштері арасында12 жылдық жыл
санау жүйесіне кіретін хайуандар бейнеленген көптеген заттар, бұйымдар
табылған.
Біздің заманымыздың бірінші ғасырына жаттатын тотемдік табынуды
білдіретін заттардан деп басқа Хорезм мен Оңтүстік Қазақстан жерлерінде
мүсіндер мен оюларды әшекейлеуде мүшелдік айналымға кіретін жылқы, доңыз,
тауық және маймылды жиірек пайдаланғанын білдіретін ескерткіштер де
табылған*. Сондықтан, біздің заманымыз басталғанда маймылдың мүшел
айналымынан мықтап орын алғанын байқап, оның тарихын әріден, тереңнен іздеу
қажеттігі аңғарылады. Әрі туыстас түркі тілдерінің даму тарихы мен
байланыстарына зерттеліп, "мешін-үркер" мен "мәшін-азғын адам немесе
маймыл" сөздерінің алмасып, шатасуының қашан басталғанын анықтау үлкен
міндет. Мешін немесе мәшіннің түркілер өмірінде ешқандай қасиеті жоқ,
жиіркенішті екенін білдіретін сөздер күні бүгінге дейін бар. Қазақтарда
жаман мінез-құлық көрсеткен, қолынан ештеңе келмейтін, олақ, салақ
адамдарды-"мәжін" (мәшіннің өзгерген түрі) дейді.
1957 жылы Оңтүстік Қазақстанның Созақ ауданында орналасқан
ортағасырлық қазба жұмысы кезінде медальон табылған (диаметрі-3-8 см,
Қалыңдығы-3мм, ортасындағы тесігі-8мм).
Оның екі жағында да тізбектеле орналасқан жануарлар сұлбасы
бейнеленген,ол еріксіз жылсанаудың 12 жылдық хайуандық айналымын еске
түсіреді.Мұндай календарлар түрлері Қытайдан табылған,олар біздің
заманымызға дейінгі XII ғасырда шыққан.Ең ежелгі хайуандық циклде жылдың 4
мезгілін көрсететін 4 жануар бейнеленсе,кейін оған 6 үй жануары қосылып
толықтырылған.
I. 1. Мүшелдің жалпы сипаты
Көп халықтарда: қытай,жапон,корей,тибет,моңғол,қырғ ыз,өзбек,
қазақтарда -бұл цикл тышқан жылынан басталады.Ол Y ғасырдан бастап кеңінен
белгілі болып XYIIIғасыға дейін қолданылған.Оның Қазақстан жерінде де
болғанын XIY ғасырдың әдеби ескерткіштері хабарласа Темірдің тасқа жазған
қолтаңбасы-атақты Қарсақпай жазуы оны нақтылы дәлелдей
___________________________
*С.Г.Нұрғалымова Қазақ халқының күнтізбесі, Алматы
*Киселев С.В.Древняя история Южной Сибирири.М.,1951
*Агеева Е.И. Хроника археологических раскопок инаходок в Казахстане.Изд.АН
Каз ССРң,серия археолг,1951 №106-8,с.132
*Толстов С.П. Древний Хорезм. Москва,1948
түседі.Онда:"Жетіжүз қара Тоқмақ елінде қой жылында,орта көктем айында"деп
бастаған сөздер бар.Пекин нумизматикалық катологында Цянь-Лун
Богдыханның осыған ұқсас монетасында да 1950жылғы календарлық манета деп
аталған.
Баба-ата қонысынан табылған монета тәріздес күнтізбеде 6 үй жануары
және 6 жабайы хайуандар бейнеленген. Алдымен тышқан, содан кейін сиыр,
жолбарыс, қоян, ұлу, жылан, жылқы, қой, мешін, тауық, ит, доңыз,
бейнеленген. Ежелгі халықтарда тотемизмнің табынатын жануарлардың болғаны
белгілі алтайлықтар-бұғыны қасиет тұтса, кейбір қырғыз рулары барысты киелі
санаған.
Мұндай 12 жылдық хайуандар айналымы алтын заттар (б.з.д I ғасыр мен
б.з.II ғасырын да жасалған) Қорғалы өзені бойынан) Қызылорда жерінен де
табылған. Ал X-XI ғасырда жасалған Орта Азияда табылған қола айналардағы
хайуандық айналым көрсетілген, ондай айналар Жамбыл облысынан да табылған,
қазір Эрмитажда тұр.
Баба-атадан табылған күнтізбе X-XII ғасырларға қарахандқар дәуіріне жатады.
Мүшел тарихының өте ертеден басталуының тағы бір дәлелі оның түркі
халықтарының өміріне, қолөнері мен ауыз әдебиетіне бүкіл тұрмыс салтына
тереңдей енуі. Өнертанушылар мүшел айналымындағы 8 хайуанның қазақ ою-
өрнектерінен де орын алғанын, тышқан ізі,қасқыр табан, жылан,қошқар мүйіз,
барыс, жұлдыз, құс, ит құйрық сияқты ою түрлері бар екенін айтады.
Моңғолдардың 12 қанат киіз үйінің әр қанаты мүшел хайуандарының атымен
аталатын көрінеді, әрі шаңырақтан түскен күн сәулесі түссе, соның атымен
уақытты белгіленген, мысалы, тышқан немесе сиыр сағаты, олардың өзінің
уақыты көрсетуде белгілі бір мағынасы бар (таңертең, түске жақын, тал түс
тағы басқа) болып бөлінетін.
Батыс Азияда мүшелге ұқсас 12 хайуаннан құралған 1 айналым болған,
ондаған хайуандар мынадай:мысық, ит, жылан, скаребей, есек, арыстан, теке,
өгіз, қаршыға, маймыл, ибис және темсақ. Скарабей мен ибис Египет жерінде
ғана болады, басқа халықтар оларды білмейді.
Хайуанның бұл тізімі біздің заманымыздың 1 ғасырында жазылған. Тевкрос
деген автордың грек тіліндегі қолжазбасынан табылған. Теквростың айтуынша
тәулік он екі бөлікке бөлініп, бөліктерді осы хайуандардың аттарымен
аталған.
Рим папаларының сарайында сақталып сарайында сақталып келе жатқан,
"Ватикан папирусы" делінген документте мынадай тізім бар:
1)Персия-мысық 7)Ливия-теке
2)Вавилон-ит 8)Италия-өгіз
3)Каппадокия-жылан 9)Крит-қаршыға
4)Армения-скарабей 10)Сирия-маймыл
5)Азия-есек 11)Египет-ибис
6)Иония-арыстан 12)Үндістан-темсақ
Мұнда әрбір елге бір хайуанның аты тәуелдендірген. Тізімі хайуандардың
аттары мен реттері Тевкрос тізіміндегідей. Бұл қабысу ертеде осындай бір
тиянақты он екі жылдық айналымының болғанын көрсетеді.
Біздің заманымыздың 2 ғасырдағы ежелгі Египеттің бір документінің
үзіндісі Францияда Лувр музейінде сақтаулы. Неміс ғалымы Белл осы үзіндіден
жоғарыда айтылған тізімдердегі жеті хайуанның ит, скарабей, есек, арыстан,
теке, өгіздің египетше атауларын тапқан. Осыдан кейін әлгі тізім египет
зодиагын бейнеледі деп есептеген.
Мағыналары жағын болғандықтан есек орнына жылқы, қой орнына теке, барыс
орнына арыстан, тышқан орнына мысық (мысық тышқан алады) қоян орнына
қаршыға ( Қаршыға қоян іледі) алынған десек, ортақ элементтердің саны онға
жетеді. Одан әрі ибис пен скарабей басқа жерлерде болмайтындығын еске алып,
олардың орнына тауық пен доңыз алынған десек, екі айналым бірдей болып
шығады, Мәселені Гавели осылай баяндаған.
Көп кешікпей бұл пікірді қолдаушы ірі ғалымдарының бірі Болл Галлевидің
теориясынан бас тартты. Өйткені, Ежелгі Египетте мұндай күнтізбе
қолданылмаған. Тевкрос кітабы жазылған кезде қытайлықтар мен түркілердің
мүшел есебі болған. Египет зодиагындағы хайуандар айналымы жылдары емес,
тәуліктегі сағаттарды белгілейді деп есептеген. Ал Египетте тәуліктті бұлай
бөлу мүлде болмаған. Ақыры, кездескен қайшылықтарды мойындап, Бұл он екі
жылдық мүшел Вавилонда шыққан болуы керек деп тоқтады.
Мүшел Грецияда, Римде, Үндістанда болмаған. Ескі парсы күнтізбесінде де
мүшел есебі қолданбаған.
Қазақ ССР Ғылым академиясының тарих, археология, этнография
институтының ғылыми қызметтері И.В.Захарованың " Орталық Азияның
халықтарындағы он екі жылдық хайуандар айналымы" деген мақаласы басылды
басылды. Мақалада автор Шаванн, Галлеви, Самойлович, Сердюченко, Гинцель,
Потанин тағы басқа ғалымдарының мүшел жайында жазған еңбекрерінде
баяндайды. И.В. Захарованың жалпы қорытындылары бойынша мүшел есебі бұдан
2000 жылдай бұрын, демек бұрын б.з.б 1 ғасырда Орталық Азияда шыққан.
Он екі жыл уақыт мүшел деп аталады. Мүшелдегі жылдар рет санына қарай
анықталмайды, 12 түрлі хайуанның атымен аталып отырады. Жылдардың тарихи
қалыптасқан реттері мен атаулары төмендегідей:
1-жыл – тышқан жылы,
2-жыл – сиыр жылы,
3-жыл – барыс жылы,
4-жыл – қоян жылы,
5-жыл – ұлу жылы,
6-жыл – жылан жылы,
7-жыл – жылқы жылы,
8-жыл – қой жылы,
9-жыл – мешін жылы,
10-жыл – тауық жылы,
11-жыл – ит жылы,
12-жыл – доңыз жылы.
Мүшел аяқталып, енді одан ары 13 жылды санағанда тағы да тышқан жылы
деп, есепті қайтадан бастайды.
Мүшелдегі 12 хайуанның алтауы – үй хайуаны, ал алтауы – түз тағысы.
Мүшел есебі көптеген елдерге – Жапониядан Болгарияға, Бирмадан Сібірге
дейін жайылған. Демек адамзаттың жарты уақытты мүшел деп есептеген. Мүшел
есебін пайдаланатын елдердің қайсысын алсақ та, олардың календарларынан
жоғарыдағы 12 хайуанның аттарын кездестіреміз. Хайуандар үнемі тышқаннан
басталып, доңызбен аяқталып отырады.*(тек алтайлықтар мен телеуіттерде ғана
қой мен мешіннің орындары ауысқан, вьетнамдықтарда қоян орнына мысық, қой
орнына ешкі айтылады). Мүшелдегі хайуандарды әр халық өз тілінде атайды.
Іс жүзінде мүшел есебі екі жүйеге бөлінеді. Бірі – түркі халықтары
қолданған таза мүшел, ол әрбір он екі жылда аяқталып, содан кейін
қайталанып отырады. Екіншісі – он екі жылдан кейін жартылай ғана
қайталанып, 60 жылда аяқталатын Шығыс Азия халықтарының айналымы.
Мүшел есебі қолданылатын халықтар, атап айтқанда мыналар:
1. Түркі тілдес халықтар – қазақтар, қырғыздар, ұйғырлар, өзбектер,
түрікмендер, азербайжандар, татарлар, башқұрттар, чуваштар, чулымдықтар,
тувалықтар, шорлар, алтайлықтар, осман түріктері тағы басқалар.
2. Моңғол халықтары – моңғолдар, буряттар, қалмақтар, таңғұттар,
торғауыттар тағы басқалар
3. Сібірдің тұнғыс-маньчжур халықтары – нивхилар, долғандар, эвенкилер
тағы басқалар.
4. Жапондар.
5. Корейліктер (бұлар ерте кезде ғана қолданған).
6. Оңтүстік-Шығыс Азия халықтары – кампучиялықтар, вьетнамдықтар,
бирмалықтар, тайландықтар тағы басқалар
7. Пуштулар (ауғандықтар) мен ирандықтар (парсылар).
8. Кавказдың кейбір халықтары – абазиндер, ноғайлар, кабарда
черкестері тағы басқалар.
9. Болгарлар.
Мүшел есебі Үндістанда, Египетте, Вавилонда, Рим мен Грецияда,
арабтарда, словяндарда, Батыс Еуропа елдерінде болмаған.
Мүшелдегі хайуандардың жынысы, тұқымы, түс-түгі, жасы есепке
алынбайды. Сондықтан қой жылын қошқар жылы деп те, саулық жылы деп те,
__________________
*Қазақ халқының мұрасынан. Алматы,1993,10-11бб
*Заман Қазақстан,1мамыр,1997ж
сек жылы деп те ұйғара беруге болады, жылдың хайуандардың жаратылысына
ешқандай байланысы жоқ, солай тек шартты түрде аталып кеткен.
Мүшел есебімен санап дағдыланбаған адамға жылдардың ретін есте сақтау
қиын, олардың, орындары ауысып, шатаса береді. Сондықтан қажет ететін
адамдарға мүшелдегі жылдардың тетелестігін көрсететін мынадай, бір ауыз,
схемалық өлеңді ұсынуға болады:
Түйе сеніп бойына,
Қалған ұмыт жылдардан.
Жатпа қарап, мойыма,
Тайма именіп, ділмәрдан.*
Мұнда әр сөздің бірінші дыбысы сәйкес жыл атының біріншідыбысын көрсетеді:
т – тышқан, с – сиыр, б – барыс, қ – қоян, тағы сол сияқты. Қазіргі уақытта
мүшелдік жылдардың басы 22 наурызға келіп отырады. Мысалы, 1979 жылдың 22
наурызынан 1980 жылдың 21 наурызына дейін
қой жылы, 1980 жылдың 22 наурызынан 1981 жылдың 21 наурызына дейін мешін
жылы.
Мүшел хайуандарының кейбір халықтардағы атауларын келтірейік.
Моңғол тілінде:
Тышқан – хулугина, сиыр – хукар, барыс – барыс, қоян – толай, ұлу – лу,
жылан – моғай, жылқы – мөрін, қой – хони, мешін – мечін, тауық – тахия, ит
– нохай, доңыз – гахай.
Жапон тілінде:
Тышқан – не, сиыр – уши, барыс – тора, қоян – у, ұлу – татзу, жылан – ми,
жылқы – ума, қой – хитзуй, мешін – зару, тауық – тори, ит – ину, доңыз –
иви.
Басқа бірқатар елдердің тілінде:
маньчужурса: сингәри, ихань, тасха, гульмахунь, мудури, мәйхә, мөрін,
хонин, бонио, чоко, индахунь, үглән,
тибетше: буй, лаң, тағ, лос, бруг, брул,та, луг, прә, бия, күй, фаг,
кхмерше (кампучияша): күт, қылау, қал, таз, рең, мінән, мөмі, мөмә,
уәк, рока, қа, көр,
парсыша: мүс,бәкер, пелеңгі, қаркүш, наһең, мар, есбі, көсфенді,
хамдүне, мүргі, сег, хұғ,
азабинше: щыщқан, сиыр, барс, қуаян, ұлу, жылән, жылқы, кузай, мешін-
мәшін, тауық, йіт, донуыс,
Кабарда черкестерінше: шұшқән, сиыр, барс, куаян, ұлу-бәж, жылан,
жылқы, куей-мал, мәйхім, тауықу, ит, доңыз.
Кейбір авторлар мүшел есебінің саяси және экономикалық ролі болған жоқ,
ол тек адамның жасын есептеуде ғана қолданылды деген пікірді айтқан. Бұл
мүлде қате. Ертеде маңызды документтердің бәрінің де уақыттары мүшел
__________________
*Қазақстан мұғалімі.2002.01.01 №1
бойынша көрсетіліп отырған. Ежелгі түркілердің бір ханы Қытай императорына
584 жылы жазған хатын былай бастаған: Ұлу жылы, тоғызыншы айдың оны күні
жазылды.
Күлтегін зиратындағы жазуларда да (VIII ғасырдың бірінші жартысы)
жылдар мүшел бойынша келтірілген. Ұйғырлардың XI ғасырда жазылған мынадай
бір қолхаты осы күнге дейін сақталған: Бічін йыл шақшапұт ай икі яньқа
маңа Тәдмілік Қарабөке икагука каршлық кәргәк болуп Құтлұғ атлы ходун
кісіні садұп Құтлұғ теміртін юз еліг қалын бөз алдұмұз... тұкәл санап
алдұмұз.чвб
Аудармасы мынадай:
Мешін жылғы шақшапұт айының екі жаңасында бізге – Тәдмәлік пен
Қарабөке екеумізге – жұмсайтын пұл керек болып, Құтты деген әйелді сатып,
Құттытемірден жүз елу суыртпақ бөз алдық ... түгел санақ алдық
Міне мешін жылы 150 суыртпақ бөзге бір әйел сатылған. Қолхатқа,
Тәдмілік, Қарабөке, Құттытемір және 4 куә қол қойған. Бұл - аты өшкен қара
заманның масқара документі.
Шақпашұт айы – көне ұйғыр календарының 12-айы. С.Е Маловтың
түсіндіруінше, бұл айдың – санскрит тілінің зикзапада деген сөзінің
өзгерген түрі, мағынасы тежелу, ұстамды болу.
Мүшел жылдары монғолдар империясында да қолданылған бірақ монғол хандары
XIV ғасырдың басынан бастап, документтерде, мүшел жылдарын қоса, хиджра
жылдарын да қосып көрсетіп отырған. Ақыры 365-366 күндік мүшел жылдары
өзгеріске ұшырап, 354-355 күндік хиджра жылдарына және 384 күндік еврей
жылдарына айналып кеткен. Соның салдарынан жыл басы бұрынғы күн мен түннің
жазғұтыры теңелуі (22 март) кезінен тайып, январь, февраль, март айларына
шығып кеткен. Оны негізгі орнына келтіру үшін, анда-санда, хиджрадантыс, 20-
22 күн немесе 13-ай қосылып отырған.Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан (1282-
1342, мемлекетті басқаруы 1313-1342 жылдар) монғолдар империясының араб
елдерімен тығыз қарым-қатынас жасау саясатын жүргізген. Ол Алтын Ордада
ислам дінінің кең түрде таралуына жол ашқан қалаларда мешіттер мен
салдырып, араб елдерінен көптеген қожа-молдаларды шақырып алдырған. Бұл
қожа-молдалар мүшел календарын хиджраға бейімдеп, өзгерткен.
Алтын Орданың белгілі ханы Тоқтамыш (1380-1395) Бек Қажы деген бір
шонжарға берген мандатында былай деп жазған:
Бек Қажыға ... жамандық қылған адам менен жақсылық күтпесін. Мұны
растап мөр басылды. Ортөбеде, мешін жылы, хиджра бойынша 784 жылы зульхада
айының 24 күні жазылды. Сұлтан тоқтамыш Бұл 1383 жылы 1 февральда сәрсенбі
күні жазылған мандат болады.
Ақсақ Темірдің Қарсақпайда қалдырған ескерткіш тасында мынадай сөздер
жазылған: Жеті жүз қара торпақ елінде қой жылғы көктемнің екінші айында
Тұран сұлтаны Темірбек 200мың әскерімен, Тоқтамыштың қанын шашып, өз даңқын
шығару үшін жорық жасады. Осы жерге жетіп, белгі қалдыру үшін оба үйірді.
Бұл ескерткіш тасты академик Қ.И. Сатпаев тапқан. Есеппен қарағанда
Темірдің Тоқтамышты Ордадан қашуға мәжбур еткен. Тоқтамыш сонда 12 жыл
осылай биліктен айырылып, қашып, қарақшылықпен жүрген. Ақыры оны 1407 жылы
Едіге өлтірген.
Тоқтамыштың Польша королі Ягалайға жолдаған хатының уақыты тауық жылы,
хиджраша 795 жылдың 8 раджабы түрінде көрсетілген (1393 жылдың 20 майы).
Махмұд ханның сұлтаны Мехмед Фатихқа жолдаған хатында тауық жылы, хиджраша
870 жылдың 5 шабғанында жазылған (1466 жылдың 10 апрелі). Мұндай
документтер көп.
Жоғарыда айтылған Рашид-ад-диннің Жылнамалар жинағында Шыңғысхан
өмірінің соңғы 33 жылы егжей-тегжейлі түрде жазылған, онда автор қоян жылы
пәлендей соғыс болды, ұлу жылы түгелдей жұмыс істелінді тағы сол сияқты
деп отырады. Бұл жылдары былай көрсетеді:
Қоян жылы хиджраша 591 жылдың рәби-әууәл- айында басталады
(григориан календары бойынша 1195 жылдың 13 февралында басталған болады),
Ұлу жылы хиджраша 592 жылдың рәби-әууәл айында басталады (1196 жылдың 3
февралында).
Жылан жылы хиджраша 593 жылдың рәби-әууәл айында басталады.(1197 жылдың
22 январында).
Жылқы жылы хиджраша 594 жылдың рәби-ахир айында басталады (1198
жылдың10 февралында)
Доңыз жылы хиджраша 624жылдың сафар айында басталады.(1227 жылдың 12
январында).
Тиісті есептеулер жүргізіп қарасақ, хиджраның 591 жылына сәйкес қоян
жылы 355 күн, 592 жылына сәйкес ұлу жылы 354 күн, 593 жылына сәйкес жылан
жылы 384 күн тағы сол сияқты болғандығын көреміз. Сонда хиджраның 593
жылына сәйкес жылан жылы араб жылының әдеттегі 354 күніне тағы да 30 күн
(яғни тағы да бір ай) қосылған. Демек, Алтын Орда календары араб
календарына да ежелгі түркілердің календарына жақын болып шығады.
Алтын Орда мемлекеті ыдырап, Қазақ хандығы құрылғаннан кейінгі
ғасырларда мүшел жылдары, ежелгі түркілердегідей күн мен түннің теңелуі
кезінен басталып отырған. Наурыздың жыл басы екендігі халық санасына сіңіп
кеткен. Бұл жайтты өлең-жырлардан жа айқын көреміз. Совет заманында шыққан
тұңғыш қазақ календары – 1923 жылдың қазақ календарында: ит жылы бітіп,
доңыз жылының басталуы 22 март деп атап көрсетілген. Оны жазған кісілер жай
айта салмаған, өздерінен бұрыңғы деректерді пайдаланған.
Мүшел жылдары ақындардың айтыстарында да жиі ұшырап отырады. Мысалы
Ақсұлу Орысқызымен айтысында Кешімбай Қабанұлы (1865-1925) былай дейді.
Сиыр жылы Сырдан шығып, бардым Орға,
Хат жаздым темір қалам алып қолға,
Жағалбайлы елінде бар екен деп
Есіттім ақын қыздың даңқын сонда.
Елімнен кісі өлтіріп шыққаным жоқ,
Бұл жаққа келіп едім ақ іспенен.
Екі жыл елдерінде мейман болдым,
Кешегі өткен сиыр мен барыспенен.
Керей Намаз ақын (ол жөнінде нақты мәлімет жоқ) Құлтума Сармұратовпен
(1890-1915) жылғы айтысында:
Елінді зар еңіреткен ұлу, қоян,
Сенің құрып қалғанын тәңірге аян.
Ішер тамақ, киерге киім таппай,
Бала – шағаң жеп өскен бақа-шаян,-
дейді. Мұнда 1891-1892 жылдардағы жұт айтылады. Бұл жұттың Майлықожа
Сұлтанқожаның (1835-1898) өлеңдерінде де айтылған:
Қоян жылы жаумады көктен жаңбыр,
Қабағы шаруалардың болды салбыр.
Қысты күні болғанда қар тынбады,
Хайуанға өлім жетті аштан әрбір.
Доскеймен айтысында Үкілі Ыбырай былай дейді:
Әрбір айтқан өлеңім халқыма аян,
Сараңдарға біткен мал – шаққан шаян.
Байды сабап, жарлыны жаншып өткен,
Естен қалмас кешегі тақыр қоян.
Ақ қоян жөнінде Ілияс Жансүгіровтың бір ауыз өленің келтірейік:
Болмаса түлкі алдырған, қасқыр атқан,
Бір қазақ таба алмайсың қысты ұнатқан,
Өтіпті Ақ қояндай қырған қыстар,
Түкірік түспей қатқан жұрт жұтақтан,
Бейімбет Майлиннің 1917 жылғы мартта жазған ұлу атты өлеңіт бар.
Содан бір үзінді келтірейік:
Ұлу келіп көтереді елдің обалын,
Мал жұтатып, сынын алды қораның.
Нақ ұлудай ұлытқан жоқ қазақты,
Аты шулы былтырғы өткен қояның
Өтті ендің сол сыйыңмен барып тұр.
Улап-шулап, аттандырып ұлуды,
Жаңа жылға қазақ көзін салып тұр.
Қайырлы жыл болғай ед деп сұранды,
Жақсылықты күткішпіз ғой шыдамды,
Ізгі ниет, адал жүрек, ақ жүзбен,
Өарсылаймыз жаңа жылды – жыланды...
Қоян жылы 1915-1916, ұлу жылы 1916-1917, жылы жылан жылы 1917-1918
жылдарға келген. Жылан жылы, қазақ ғана емес, бүкіл езілген халықтардың
үмітін ақтап, Октябрь танын алып келді. Аврора зеңбіректері осы жылы
сөйледі.
Бұл өлеңдерде адамның жасы жөнінде ешқандай мәселе жоқ, тек жылдар
жүйесі, халықтың тұрмысы, шаруалардың жұтап күйзеліске
ұшырауы тағы сол сияқты айтылады. Демек мүшел есебінің адамның
жасын санауда ғана қолданылған деген пікір бекер, дәлелсізң білмей айта
салған. Мүшел халық календарынан берік орын алған.
Ұйғырлар, түрікмендер және қазақтардың бір бөлігі (Қызылорда мен Шымкент
облыстарының кейбір аудандарының қазақтары) ұлу жылын балық жылы дейді.
Қазақстан мен Өзбекстанның кейбір аудандарында доңыз жылынын орнына қара
киік жылы айтылады.
Кейбір азаматтар григориан календары бойынша өзінің туған уақытын
біледі де мүшелдің қай жылы туғандығын анықтағысы келеді. Ол қиын емес, жыл
қайыру жөнінде 1960 жылы біз ұстанған қарапайым ереже бар. Ереже бойынша
кісі туған жылын 12-ге бөлуі керек. Егер жыл қалдықсыз 12-ге бөлінсе, мешін
жылы туған болады, 12-ге бөлінбей, қалдық шығатын болса, жылдың сол қалдық
бойынша анықтайды: 1-болғанда - тауық жылы, 2 – болғанда - ит жылы, 3 –
болғанда - доңыз жылы, 4 - болғанда-тышқан жылы, 5 – болғанда – қоян
жылы,8 – болғанда – ұлу жылы, 9 – болғанда – жылан жылы,10 – болғанда жылқы
жылы, 11 – болғанда қой жылы. Мұнда шешім дәл болуы үшін адамның туған айы
мен күні де еске алынуы керек. 22 наурыз күні немесе одан кейінгі ту,андар
алдыңғы ережені сол қалпында қолданады. Ал 1 қаңтар мен 21 наурыз
аралығында дүниеге келгендер мүшелге ескі жылға ілігеді, сондықтан қалдыққа
сәйкес жылдың алдына келетін жылды алуы керек. Бір мысал келтірейік.
Азамат 1918 жылғы 16 мамырда туылған. 12-ге бөлгенде 1918=12X+10
Қалдықтағы 10 жылқы жылын көрсетеді. Демек, Азамат жылқы жылы туған. Егер
Азамат сол жылы 1918 жылы 23 ақпанда туса, оның жылы -жылан жылы болатын
еді, өйткені жылқы жылының алдындағы келетін жылды алынады.
Азаматтың туған айы мен күні белгісіз болғанда, жуық түрде, қыс аяғында,
көктемде, жазда, күзде, қыстың басында туғандардың жылы 22 марттан кейін
туғандарға сәйкес ереже бойынша, қыс ортасында туғандардың жылы 1қаңтар-21
наурыз аралығында туғандарға анықталады.
Тарихи оқиғалардың мүшел есебі бойынша көрсетілетін жылын да осылай
анықтайды.
Енді жоғарыда айылған ереженің ғылыми негізін түсіндірейік. Кез келген
бір белгілі, күмән тудырмайтын датаны алайық. Мәселен,1923 жылы 22 наурызда
доңыз жылы басталған. Ол сол кездегі документтерде жазылып қалған. Сонда,
мүшелде 12 жыл болатындықтан,1911,1899,1877 тағы сол сияқты жылдар да (22
__________________
*Дала мен қала,2003.12.26.
наурыздан кейін) доңыз жылдары болған. Осылай шегініп отырып, жыл санау
жүйесінің басынажетуге болады. Ақыры заманның бас жағындағы үшінші жыл
доңыз жылы болады. Бұл үшін 1923-тен 12-ні 120 рет шегеруге тура келеді,
Арифметика тілінде айтқанда:
1923-12Х160=3 (доңыз)
Сөйтіп григориан календарының 3-жылынан 1923 жылына дейін 160 мүшел
өткен 3-жыл да, 1923 жыл да доңыз жылы болған. Сонда 2-жыл – ит жылы, 1-жыл
– тауық жылы тағы сол сияқты 11 жыл қой жылы, 12-жыл – мешін жылы болады.
Жоғарыда айтылған қалдықтар мен мүшел жылдарының сәйкестігі (мысалы қалдық
5 болса сиыр жылы болады) осыдан шығады. Қай жылға қандай қалдық сәйкес
келетінін есте сақтау керек.
Он екінші жыл мешін жылы болғанда, мына жылдар да мешін жылдары болады:
24, 36, 48, 60, 72, 84, 96...
Бұлардың бәрінде де 12-ге бөлінеді.12-ге қалдықсыз бөлінетін жылдар
мешін жылы болады дейтін ереже осыдан шығады.
Жоғарыда жазылған теңдіктердің оң жақ бөліктеріне қарасақ, қалдық –доңыз
жылына, 2 ит жылына, 1 тауық жылына сәйкес болатындығын көреміз. Қалдық пен
мүшел жылының ережеде айтылған сәйкестігі осыдан шығады. Қалған жылдары да
сол тәртіппен жазуға болады. Арифметиканың төрт амалын білетін кісілер
бұған таласпайды.
Жыл қайыру ережесінің ертеден келе жатқан екінші түріде бар. Ол ереже
бойынша жылға әрдайым 9 қосылып, содан соң қосынды 12-ге бөлінеді.
Қалдықсыз бөлінсе, доңыз жылы, қалдық 1 болса, тышқан жылы, 2 болса, сиыр
жылы, 3 болса, барыс жылы тағы сол сияқты болады. Бұл ережені түсіну де
қиын емес. Григориан календарының 1-жылы тауық жылы болғандықтан, 2-жылы ит
жылы, 3-жылы доңыз жылы болады. Доңыз жылы – мүшелдің ең соңғы жылы. Сонда
григориан календарында мүшелдің соңғы 3 жылы ілігеді де, алдыңғы 9 жылы
сыртта қалады. 12 жылға жеткізіп, доңыз жылымен аяқтау үшін, 9 жыл қосу
керек. Оның нәтижесінде шыққан жыл 12-ге қалдықсыз бөлінеді де, доңыз жылы
болады. Содан кейін әрбір 12 жылда доңыз жылы қайталана береді. Бұл ережеде
де қате жоқ. Бірақ бірінші ереже пайдалануға тиімді, өйткені онда 9 қосудың
қажеті болмайды, тиісті жыл тікелей табылады.*
______________________
*Исқақов М.О. Хылық календары ,Алматы-1980ж.253-263бб
*Егемен Қазқстан. 2004.04.20. №65-68.
I.2. Мүшелдің шығуы
Мүшелдің шығуы туралы мәселе Шығысты зерттеушілердің көпшілігінің
назарын аударған.
Жоғарыда айтылған Жозеф Галеви мүшелдің ең алғашқы варианты Египетте
шыққан,бірақ түркі тілдес халықтар оны өңдеп,жаңартып,осы күнгі қалпына
келтірген деп түсіндірген.12 жылдық айналымды Галеви түрік мүшелі деп
атаған.Бірақ Галевидің мүшелдің Египетте шығуы жайындағы дәлелдері
қанағаттанарлық емес.
Неміс ғалымы Герман Хирт(1865-1939) пен Финляндия ғалымы
И.А.Миккола(1866-1946) мүшелді Грецияда шығып Бактрия мен Соғда арқылы
Қытайға ауысқан деп топшылаған.Неміс ғалымы Л.Иделердің пікірінше мүшел
Батыс Азияда шығып кейін басқа елдерге тараған.Венгрия шығыс зерттеушісі
Армений Вамбери(1832-1913) мүшелді татар мүшелі деп есептеген.Ол дәруіш
–диуана түрінде киініп, Персия мен Орта Азия елдерінде ұзақ уақыт саяхаттар
жасаған.Орыс лингвистері П.К,Кокоцев пен Н.П.Остроумов мүшелді монғолдар
шығарған деп қорытқан.
Академик А.Н.Самойлович жоғарыда аттары аталған зерттеушілердің
еңбектеріне талдау жасап,өзінің Таврияның ғылыми археологиялық
комиссиясының хабарларында (1913жыл, №13) жазған мақаласында айтылған
барлық пікірлердің де дәлелдері жеткіліксіздігін көрсеткен.Мүшел туралы ол
1927 жылы Түркі тілдес халықтардағы 12 жылдық хайуандар айналымы жайндағы
мәселеге деген тағы да бір мақала жазған. Бұл мақала Ленинградтағы Қазіргі
Шығыс тілдері институтының ғылыми жазбаларының бірінші томында жариялды.
Профессор Г.П Сердюченко кабардин-черкестердің,абазиндердің және
ноғайлардың жыл қайыру есебін талдап,өз пікірін мүшел түркі халықтарынан
шыққандеп түйген.
Енді осы келтірілген пікірлерді қарастырып өтейік.
Мүшелдердің ежелгі Египетте шығуы мүмкін емес,өйткені оның ескі
тарихында мүшел мүлде айтылмайды.Орта ғасырларда египеттік арабтарға
мүшелдегі 12 хайуанның атаулары белгілі болған,бірақ бұл атаулар түркі
тілдес халықтардан ауысқан. XIII-XIV ғасырларда Египет пен Алтын Орданың
арасындағы сауда ұатынастары мен мәдени байланыстар болған.
Мүшел алғаш рет Египетте шықты деушілердің территориясына да тоқталмай
кетуге болмайды.
Батыс Азияда мүшелге ұқсас,он екі хайуаннан құралған бір айналым
болған,ондағы хайуандар мынадай: мысық, ит, жылан, скарабей, есек, арыстан,
теке, өгіз, қаршыға, маймыл, ибис және темсақ. Скарабей мен ибис-Египет
жерінде ғана болады,басқа халықтар оларды білмейді.Хайуандардың бұл тізімі
біздің заманымыздың I ғасырында жазылған,түбі Вавилоннан шыққан Тевкрос
деген автордың грек тіліндегі бір қолжазбаларынан табылған.Тевкростың
айтуынша тәулік он екі бөлікке бөлініп, бөліктері осы хайуандардың
аттарымен аталған.Зерттеушілер бұл айналым мен грек зодиагының (мұның өзі
Вавилон зодиагы негізінде жасалған болатын) арасында сәйкестік барын
аңғарған. Бірақ Тевкростың кітабында айтылып отырған айналым Египетте
қолданылды деген мәлімет жоқ.
Рим папаларының сарайында сақталып келе жатқан Ватикан папирусы
делінетін документте мынадай бір тізім бар:
1) Персия – мысық
2) Вавилон – ит
3) Каппадокия – жылан
4) Армения – скарабей
5) Азия – есек
6) Иония – арыстан
7) Ливия – теке
8) Италия - өгіз
9) Крит – қаршыға
10) Сирия – маймыл
11) Египет – ибис
12) Үндістан – темсақ.
Мұнда әрбір елге бір хайуанның аты тәуелдендірілген. Тізімдегі
хайуандардың аттары мен реттері Тевкрос тізіміндегідей. Бұл қабысу ертеде
осындай бір тиянақты он екі жылдық айналымның болғанын көрсетеді.
Біздің заманымыздың II ғасырында жазылған ежелгі Египеттің бір
документінің үзіндісі (ол Бьянчини планисферасы деп аталад) Францияда
Лувр музейінде сақтаулы. Неміс ғалымы Болл осы үзіндіден жоғарыда айтылған
тізімдердегі жеті хайуанның – ит, жылан, скарабей, есек, арыстан, теке,
өгіздің – египетше атауларын тапқан. Осыдан кейін әлгі тізім египет
зодиагын бейнелейді деп есептелген.
Египет зодиагы мен мүшелдің екеуінде де бар хайуандар: ит, жылан,
сиыр (өгіз), маймыл мешін),темсақ (ұлу, айдаһар), барлығы – бесеу.
Мағыналары жақын болғандықтан, есек орнына жылқы, қой орнына теке, барыс
орнына арыстан, тышқан орнына мысық (мысық тышқан алады), қоян орнына
қаршыға (қаршыға қоян іледі) алынған десек, ортақ элементтердің саны онға
жетеді. Одан әріибис пен скарабей басқа жерлерде болмайтындығын еске алып,
олардың орнына тауық пен доңыз алынған десек, екі айналым бірдей болып
шығады. Мәселені Галеви осылай баяндаған.
Көп кешікпей, бұл қолдаушы ірі ғалымдардың бірі – Болл Гавелидің
теориясынан бас тартты. Өйткені ежелгі Египетте мұндай календарь
қолданылмаған. Тевкрос кітабы жазылған кезде қытайлықтар мен түркілерде
мүшел есебі есебі болған. Египет зодиагындағы хайуандар айналымындағы
жылдарды емес, тәуліктегі сағаттарды белгілейді деп есептелген. Ал Египетте
тәулікті бұлай бөлу дәстүрі мүлде болмаған. Египет зодиагындагы он екі
хайуанды әр түрлі дәлелдер тауып, жоғарыдағыдай жасанды түрде мүшел
хайуандарымен сәйкестендірген күнде аттас хайуандардың орындары дұрыс
келмейді,олар бірінен – бірі алшақ қалады. Ақыры,кездескен қайшылықтарды
мойындап, Болл он екі жылдық мүшел Вавилонда шыққан болуы керек деп
топшылады.
Галеви ежелгі египттіктердің хайуандарға табынғанын, хайуандардың
суреттері онда ғибадатханаларда тұратынын дәлел етті.Мұнымен қатар ибис пен
скарабейдің тек Египетте болғандығын айтты. Галевише мүшел Қытайда
шықпаған, өйткені мүшелдеқытайларды киелі деп санайтын хайуаны тасбақа
мен су хайуандары жоқ.Галевидің пікірінше мүшелді түркілер шығарған деуге
де болмайды, түркілер – көшпелі халық,ал календарды тек отырықшы елдер
жасай алады-мыс.
Гавели дәлелдерінің шағатайлығы көрініп тұр.Өзгені қойғанда көшпелі
халықтар календары жасай алмайдыдеу үлкен қателік болып табылады.Сондықтан
да Шығысты зерттеушілердің көпшілігі мүшелді шығарушылар египеттіктер
емес, жоғарыдағы сияқты бірен-саран мағлұматтар египеттіктер мен
вавилондықтардың ұзын құлақтан естіп жазғандары,оның өзін де шатастырып
жазған деген қорытындыға келген.
Мүшел Вавилоннан немесе Ассириядан шықты деу де дұрыс емес.Олардың
жазылып қалған тарихи документтерінде мүшел кездеспейді. Егер мүшел Вавилон
мен Ассириядан шықса, ол, сөз жоқ, Урарту елінде де сондықтан Армения мен
Грузияда да болар еді.Ал Армения мен Грузияның халықтары мүшелді білмейді.
Мүшел Греция мен Римде де болмаған, өйткені олардың барлық ғылыми
және мәдени мұраларын көшіріп және өз тіліне аударып алған арабтар 12
хайуанды Орта Азиядан ғана естіген.Оның бірі – арабтарды шошындыратын шошқа
– доңыз.
Мүшел есебі бұрын Үндістанда болмаған, қазірде жоқ.
Ескі парсы календарында да мүшел есебі қолданылмаған. Иран мен
Ауғанстанға хайуандар календары орта ғасырларда, моңғолдар шапқыншылығының
нәтижесінде ғана барған.
Мүшелді Орта Азияның ежелгі халықтары – соғдалықтар мен хорезімдіктер
шығарды деуге де болмайды.Орта Азияның ежелгі тарихы, сақталып қалған жазба
документтері бізге белгілі. Оларда мүшел жоқ. Соғдалықтар мен
хорезімдіктердің ескілікті календарьларын Бируни сарқа баяндаған. Оларда
мүшел есебінің болмағанын Бируни атап көрсеткен.
Татар мүшелі теориясына айрықша тоқталудың қажеті жоқ. Татар сөзін
екі мағынадла түсінуге болады: бірі – Шынғысхан тұсындағы шапқыншы
монғолдар, оларды Еуропа тарихшылары кейде татар немесе тартар дейді,екінші
– қазіргі татар халқы. Бірінші мағына бойынша татар мүшелі болуы мүмкін
емес, өйткені монғолдардың мішелді еүркілерден алғаны мәлім. Ал екінші
мағынада қарастырсақ, татар халқы – түркілердің бір ұрпағы. Түркі мүшелі
дегенде оған татар халқы да ортақ болады.
Француз ғалымы Абель Ремюза (1788-1832) мүшел есебін ежелгі қырғыздар
шығарған деп есептейді. Оның ойынша қырғыздар он екі іргелеселдерден алған,
жылдарға хайуандар аттарын өздері қойған.
Қазақ ССР Ғылым академиясының хабаршысы журналының 1955 жылғы 1
санында тарихшы В.Ф.Шахматовтың Көшпелілерде жыл санаудың он екі жылдық
мүшелі шығуы жайында деген мақаласы басылды. Мақалада автор көшпелі
халықтардың календарь жасай алатындығын дәлелдейді, календарьдың
шаруашылыққа тікелей байланысты болғандығын көрсетеді.
В.Ф.Шахматовша он екі жылдық мүшелді ерте Қазақстан мен Орта Азияны
мекендеген көшпелі тайпалар шығарған. Мүшелдегі тышқан, сиыр, барыс, қоян
т. с. с. көшпелі халықтарға таныс хайуандар.
Мүшелде он екі жылдың болу себебін бұрынңы ғалымдар Юпитердің
қозғалысымн немесе зодиакта он екі үйір жұлдыздың болуымен түсіндіріп
келген болатын. Шахматов одан бас тартып, Күн белсенділігіне сүйенген. Жуық
түрде алғанда Күннен шығарған энергияның шамасы өзгеріп тұрады да, 11 – 12
жылда алғашқы қалпына келеді. Осыған байланысты Күнде болып жататын
физикалық және химиялық процестер 11 – 12 жылда қайталанып отырады. Бұл
құбылыс күн белсенділігінің периодтылығы деп аталады. Шахматов Күннің жер
бетіндегі тіршілікке әсер етенін еке алып, көшпелілердің 11 – 12 жылда
жұтқа ұшырауын осы пеиодтылықпен түсіндірмекші болған. Егер орта есеппен он
екі жылда Күн белсенділігі айтарлықтай өзгеріп отырған болса, он екі жылда
көшпелі тайпалар жұтап отырған болады, бұл он екі жылдық айналым – мүшелді
тудырады.
Мәселе іс жүзінде олай емес. Күн белсенділігінің өгеруінде қатал ереже
жоқ, ол жалпылап айтқанда орташа есеппен 10 – 11 жылда қайталанады. Соның
өзінде өзгерістер елеусіз болады,оларды тек арнаулы құралдар арқылы білуге
болады. Күн белсенділігінің қзгеруін магнит құйындары үйытқиды, олар
радио аппараттарына әсер етеді, бірақ күн райына елерліктей әсер етпейді.
Сондықтан жұт Күнге байланысты емес. Демек, Шахматовтың мүшелді жұт арқылы,
жұтты Күн арқылы түсіндіруі негізсіз.
Шығысты зерттеушілердің көпшілігі, солардың ішінде мүркі мүшелі
теориясының негізін салушы Шаванн, мүшелді ежелгі түркі шығарды, қытайлар
түркілерден алды деп атайды.
Э.Шаванн өзінің француз тіліндегі жазған Түркілердің онекі жылдық
мүшелі атты (1906 жылы жазылған) көлемді еңбегінде жоғары айтылған
мәліметтердің бірталайын келтірген. Ол Галевидің көшпелілер календарь
жасай алмайды деген пікірін орынсыз деп тапқан. Сонымен бірге Египет пен
Вавилоннан Қалған мыңдаған жазуларда уақыт мүшел хайуандары бойынша
есептелмегенін айтып, Галеви тұжырымын жоққа шығарған. Шавнның
түсіндіруінше түкілерде шыққан мүшел Қытайға, Қытайдан Рим империясына,
одан әрі Египетке жеткен. Мүшел бұл жолда көптеген өзгерістерге ұшыраған,
ақыры Тевкрос тізіміндегі түрге келген. Бірақ соның өзінде ол Египетте
айтарлықтай қолданылмаған. Түркілердің жерінде маймыл болмайды, мүшелде
маймыл (мешін) бар дейтін пікірге де Шаванн жауап табады: біздің
заманымыздың I ғасырында Кашмирдің (Үндістан, Иран, Ауғанстан аралығындағы
ел) түркілер билеген (Кашмир жерінде маймыл болады).
Сонымен қатар мүшелдің Қытайда шықпағанын Шаванн қытай деректері
бойынша дәлелдейді. Тань дәуірінен қалған бір жылнамада: Қырғыздар жылды
он екі хайуан арқылы белгілейді. Жыл инь таңбасына келгенде олар барыс жылы
дейді делінген.
Қазақ ССР Ғылым академиясының тарих, археология және этнография
институты еңбектерінің сегізінші томында сол институттың ғылыми қызметкері
И.В.Захарованың Орта Азияның халықтарындағы он екі жылдық хайуандар
айналымы деген мақаласы басылды. Мақалада автор Шаванн, Гаквели,
Смайлович,Сердюченко, Гинцель, Потанин т.б. ғалымдардың мүшел жайындажазңан
еңбектерін баяндайды. И.В.Захарованың жалпы қорытындылары бойынша мүшел
есеі бұдан 2000 жылдай бұрын (демек, б.з.б. I ғасырда) Орталық Азияда
шыққан.
Он екі жылдық мүшел есебін монғолдар 1210 жылы қабылдаған, монғолдар
бұл календарьды түркілерден (ұйғыр абыздарынан) үйренген.
Мүшелдің шығуы жайында әр түрлі аңыздар бар.
Махмұд Қашқаридың (XI ғасыр) айтуынша ежелгі түркі хандарының бірі
ертеде болған бір соғыстың нақты бір уақытын білгісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогикалық Университеті
Өзіндік жұмыс
Тақырыбы: Мүшел есебі
Орындағандар: 050114-Тарих
мамандығының IIкурс студенттері:
Срапулова А.
Сыдых А.
Мүсрепбаева Э.
Тексерген:
т.ғк.доц., Аширбекова Ж.Б.
Алматы –2008 жыл
Жоспар:
Кіріспе. 3-5 бб
Негізгі бөлім: Мүшел есебі. 6-49 бб
I-тарау: Он екі мүшел жыл қайырудың шығуы.
I.1. Жалпы сипаттама. 6-16 бб
I.2. Мүшелдің шығу тарихы. 17-26 бб
II-тарау: Мүшел қайыру календарының құпия сырлары.
II.1 Мүшелдегі хайуандар. 27-34 бб
II.2. Он екі мүшел жыл қайыру календарының сыры, халық
күнтізбесінің құпиясы. 35-48 бб
Қорытынды. 49 б
Пайдаланылған әдебиеттер. 50 б
Мақсаты: Байырдан келе жатқан мүшел есебі жыл санау календарының
алғаш қалыптасқан және даму жолдарын айқындап, қазіргі қолданыстағы
календарлар арасындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салыстыру. Қазақ
және басқа да Орта Азия халықтарындағы мүшел есебіне тоқталып, жалпы
сипаттама беру. Мүшел айналымының әрбір он екі жылда адам организміндегі
гармондарының өзгеріске ұшырап отыратындығын,оның адам денсаулығында үлкен
әсері болатындығын, яғни ішкі тепе-теңдігі бұзылып, ауру сырқаудың
меңдейтіндігін, психологиялық және психикалық өзгерістердің болатындығын
медициналық және тарихи деректерден мәлімет беру. Осы айналымның адам
баласына ғана емес, сонымен бірге табиғатқа, бүкіл шаруашылыққа, жерге және
климатқа үлкен ықпалынан қарапайым халық зардап шеккендіктен, соған сәйкес
өз шауашылықтарын икемдеп, көшіп-қонып, жұтпен апаттың болатындығын алдын-
ала болжағандығын көрсету
Өзектілігі: Он екі мүшел жыл қайыру календарының даму тарихы мен Орта
Азия халықтарының өміріне, қолөнері мен ауыз әдебиетіне, бүкіл тұрмыс
салтына тереңдей енуі. Он екі мүшел жыл қайыру календары көшпенді
халықтардың тарихи кәсіптік ерекшеліктерін, географиялық орта жағдайына
қарай тапқырланған, тұрмысқа төтенше лайықтасқан тапқырлық өнері.
Кіріспе.
Дүние жүзінің әр түрлі халықтары түрлі күнтізбелерді қолданады.
Мұсылмандар - ай, христиандар - күн күнтізбелерін қолданса, будда дініне
сенуші елдер 60 жылдық, яғни, алты 10 жылдық және бес 12 жылдық циклдың
айналымдағы күнтізбелерді пайдаланады.
Орталық Азия халықтарының ертеден бері пайдаланып келе жатқан хайуандық
айналым күнтізбесін Кеңес үкіметі тұсында барынша бұрмалап жастарға оны
жапон-қытай немесе "шығыс календары" деп таныстырды. Хайуандық айналым
күнтізбесін қазақтар – мүшел есебі деп атаған.
"Мүшел" сөзінің шығуы туралы ғалымдар арасында түрлі пікірлер бар.
"Мүшел" сөзі " мүше"-деген сөзден, яғни дененің 12 мүшесіне байланысты
шыққан дейді. Қазақтар арасында мал сойғанда мүше тарту немесе "12 мүшең
аман болсын" деген тілектер айту бары рас. Сондай-ақ "мүш йыл" түркі сөзі
"мүш"-"он" деген санды білдіреді, "мүш-йыл", "он-йыл", яғни, "он жыл"
дегенді білдіреді деген пікір де бар. Ол түркілердің он саусақпен санау
заманында шыққан, Орхон жазуларында он саны көп айтылады, мысалы: он оқ
елі, он ұйғыр елі тағы басқалары. Ал мешін мен ұлу кейін қосылған деген
дәлелдерді алға тартады.
Мүшел есебінің Шаванның пікірінше б.з. бірінші жүз жылдығына дейін-
ақ, қытайлар мен түріктерде белгілі болған, Ал славян халықтарының арасында-
болгарларды түріктер бағындырғаннан кейін, олардың Дуло руының
жылнамаларындағы билеушілердің, өмір сүрген жылдары хайуандық күнтізбесінен
есептелген екен. Бірақ, ол болгар халқының арасында кеңінең таралмаған,
түрік билеушілері жергілікті халықпен ассимилияцияланып, сіңісіп кеткен
кезде, ол есепте жойылған,
Мүшел есебінің шығуы туралы зерттеген В.Шахматов 1955 жылы-ақ өзінің ҚазССР
Ғылым Академиясының Хабаршысына жариялаған "О происхождении
двенадцатилетного животного цикла у кочевников" деген ғылыми мақаласында,
мүшел есебінің алғаш рет Орталық Азия көшпенділерінде шыққан нанымды түрде
дәлелдейді, Мұндай пікірді 1960 жылы И.В.Захарова,1988 жылдары
В.В,Цыбульский қолдайды.
Мүшел күнтізбесін революцияға дейін қырғыз-қайсақ циклдық күнтізбесі (АА
Диваев, БА Куфтин, Ю Казбеков тағы басқалары) десе, қазіргі ғылымда оны 12
жылдық хайуандық циклдық күнтізбе, орталық азиялық көшпенділер күнтізбесі,
Оңтүстік-Шығыс Азияның ай-күн календары (қазіргі кезде сол жерлерде
қолдануына байланысты) немесе Юпитер күнтізбесі деп те атайды.
Ал жапондықтар бұл күнтізбеге Күн мен Ай ғана емес, Юпитер мен Сатурн
қозғалысы да ескерілген. Өздері "жабайы көшпенділер " деп ат қойған
номадизм теориясын жақтаушылар, әрине мұндай керемет күнтізбені көшпенділер
жасады дегенге сенбей, қарсыласыр-ақ бақты.
Мыңдаған жылдар бойы көк аспан мен қара жер ортасында өмір сүріп келе
жатқан көшпенділер өсіп-өну үшін, өздерін және тіршілік көзі-малдарын
сақтау үшін табиғат тілін, жер ерекшелігін, аспан сырын үнемі бақылап
зерделеумен болды.
Соған орай қам-қаракет жасап, жол жүріп, көшіп-қонған. Әрі отырықшылар
егіннің шығуы үшін алдын-ала бір-ақ жылдың сырын білуге ұмтылса,
көшпенділердің төрт түлігі өсіп-өнуі үшін оларға алдын-ала бірнеше жылдың
сырын білу шарт болды.
Көшпелілердің бақылауынша- сиыр, барыс, жылан, жылқы жылдары жайлы, ол
тышқан, ұлу, мешін, тауық , доңыз жылдары жайсыз деп есептелген.
Әсіресе, көшпелілер қоян жылынан қатты қорқатын болған. Оның әрбір
төртінші айналымы, яғни әрбір 36 жылдан кейінгі келген қоян жылы жұтқа
ұшыратып отырған.
"Ұлу" сөзі "қасқырдың ұлуы" деген мағынадан шыққан болуы керек деген
зерттеушілер пікіріне толық қосылуға болады.Себебі, түркілер өмірінде көк
бөрінің тотемдік сипаты болғаны, құрықтың басына қасқырдың басын кигізіп
алып, ту ғып ұстап, ұрандап жауға шапқаны деректерден белгілі. Ал мүшел
айналымында қасқырдың балама аты "ұлыма" енгізілген. Халық ауыз әдебиетінің
ескерткіштерінде "маңыраманы ұлыма жеп жатыр" дейтін, Қасқырбай атты
атасының атын атап қоюдан қорыққан келіннің тапқыр сөзі бар.
Ал, зерттеушілер арасында көп дау туғызып келе жатқан "мешін" атауы
(маймыл) шынында да көп күдік туғызады. Түркі халықтары арасында маймыл
елеусіз болса, "мәшін"-азғын адамдар типті жек көрінішті болған, оны
құрметтеп мүшел есебіне кіргізуді жөні жоқ сияқты.
"Мешін"-Үркер шоқ жұлдызының моңғолша атауы деген зерттеушілер пікірінің
қисыны бар*, түркі-монғол тілінің туыстығы мен олардың шығу тегінің
ортақтығы, әрі бұл атаудың кейіннен қосылуы, ол пікірді нақтылай түседі.
Үркер шоқ жұлдызының көшпенділер өміріндегі алатын орны мен уақыт маусымын
білдірудегі ролі туралы айтылады. Қазақ халқының әр адамы бір жұлдызға
балайтыны "жұлдызым жоғары,жұлдызым жоғары" деп көк аспанға, жымыңдаған
жұлдыздарға табынатыны, егер де бір жұлдыз ағып түсетін болса, бір адам
қайтыс болды деп есептейтіні белгілі. Сондықтан да мүшел есебіне өздеріне
етене таныс хайуандарды, жануарларды кіргізе отырып көк тәңірін ұмытуы
мүмкін емес қой.
Қытай календарында ұлудың орнына айдаһар (дракон) беріледі, себебі,
олар айдаһарды қасиеттеп, сиынған. Бірақ, Қытайға мүшел есебін түркілер
апарғанына ешкімнің дауы жоқ. Қытайдың тарихи жылнамалары да қытай тағын
түркілердің бірнеше дүркін иеленіп билік жүргізетінін жасырмаса, Ұлы Қытай
қорғанының ғұндар шабуылынан қорғану үшін салынғаны да шындық. Түркілердің
әскери өнері мен киіміне, музыкасына қызыққан қытайлардың
___________________________
*Заман-Қазақстан 1 мамыр 1997
мүшел айналымын да сіңіріп, оны жетілдіруі, өздері қасиеттейтін айдаһарды,
қасқырдың (көк бөрінің) орнына бейнеленуі де заңдылық.
Ендігі басты мәселе мүшел айналымындағы маймыл бейнесінің қай
уақыттардан бастап пайда болғанын анықтау.
Сібір* мен Орталық Азия* жерлерінде жүргізілген археологиялық
қазбалардан табылған қола дәуірінің ескерткіштері арасында12 жылдық жыл
санау жүйесіне кіретін хайуандар бейнеленген көптеген заттар, бұйымдар
табылған.
Біздің заманымыздың бірінші ғасырына жаттатын тотемдік табынуды
білдіретін заттардан деп басқа Хорезм мен Оңтүстік Қазақстан жерлерінде
мүсіндер мен оюларды әшекейлеуде мүшелдік айналымға кіретін жылқы, доңыз,
тауық және маймылды жиірек пайдаланғанын білдіретін ескерткіштер де
табылған*. Сондықтан, біздің заманымыз басталғанда маймылдың мүшел
айналымынан мықтап орын алғанын байқап, оның тарихын әріден, тереңнен іздеу
қажеттігі аңғарылады. Әрі туыстас түркі тілдерінің даму тарихы мен
байланыстарына зерттеліп, "мешін-үркер" мен "мәшін-азғын адам немесе
маймыл" сөздерінің алмасып, шатасуының қашан басталғанын анықтау үлкен
міндет. Мешін немесе мәшіннің түркілер өмірінде ешқандай қасиеті жоқ,
жиіркенішті екенін білдіретін сөздер күні бүгінге дейін бар. Қазақтарда
жаман мінез-құлық көрсеткен, қолынан ештеңе келмейтін, олақ, салақ
адамдарды-"мәжін" (мәшіннің өзгерген түрі) дейді.
1957 жылы Оңтүстік Қазақстанның Созақ ауданында орналасқан
ортағасырлық қазба жұмысы кезінде медальон табылған (диаметрі-3-8 см,
Қалыңдығы-3мм, ортасындағы тесігі-8мм).
Оның екі жағында да тізбектеле орналасқан жануарлар сұлбасы
бейнеленген,ол еріксіз жылсанаудың 12 жылдық хайуандық айналымын еске
түсіреді.Мұндай календарлар түрлері Қытайдан табылған,олар біздің
заманымызға дейінгі XII ғасырда шыққан.Ең ежелгі хайуандық циклде жылдың 4
мезгілін көрсететін 4 жануар бейнеленсе,кейін оған 6 үй жануары қосылып
толықтырылған.
I. 1. Мүшелдің жалпы сипаты
Көп халықтарда: қытай,жапон,корей,тибет,моңғол,қырғ ыз,өзбек,
қазақтарда -бұл цикл тышқан жылынан басталады.Ол Y ғасырдан бастап кеңінен
белгілі болып XYIIIғасыға дейін қолданылған.Оның Қазақстан жерінде де
болғанын XIY ғасырдың әдеби ескерткіштері хабарласа Темірдің тасқа жазған
қолтаңбасы-атақты Қарсақпай жазуы оны нақтылы дәлелдей
___________________________
*С.Г.Нұрғалымова Қазақ халқының күнтізбесі, Алматы
*Киселев С.В.Древняя история Южной Сибирири.М.,1951
*Агеева Е.И. Хроника археологических раскопок инаходок в Казахстане.Изд.АН
Каз ССРң,серия археолг,1951 №106-8,с.132
*Толстов С.П. Древний Хорезм. Москва,1948
түседі.Онда:"Жетіжүз қара Тоқмақ елінде қой жылында,орта көктем айында"деп
бастаған сөздер бар.Пекин нумизматикалық катологында Цянь-Лун
Богдыханның осыған ұқсас монетасында да 1950жылғы календарлық манета деп
аталған.
Баба-ата қонысынан табылған монета тәріздес күнтізбеде 6 үй жануары
және 6 жабайы хайуандар бейнеленген. Алдымен тышқан, содан кейін сиыр,
жолбарыс, қоян, ұлу, жылан, жылқы, қой, мешін, тауық, ит, доңыз,
бейнеленген. Ежелгі халықтарда тотемизмнің табынатын жануарлардың болғаны
белгілі алтайлықтар-бұғыны қасиет тұтса, кейбір қырғыз рулары барысты киелі
санаған.
Мұндай 12 жылдық хайуандар айналымы алтын заттар (б.з.д I ғасыр мен
б.з.II ғасырын да жасалған) Қорғалы өзені бойынан) Қызылорда жерінен де
табылған. Ал X-XI ғасырда жасалған Орта Азияда табылған қола айналардағы
хайуандық айналым көрсетілген, ондай айналар Жамбыл облысынан да табылған,
қазір Эрмитажда тұр.
Баба-атадан табылған күнтізбе X-XII ғасырларға қарахандқар дәуіріне жатады.
Мүшел тарихының өте ертеден басталуының тағы бір дәлелі оның түркі
халықтарының өміріне, қолөнері мен ауыз әдебиетіне бүкіл тұрмыс салтына
тереңдей енуі. Өнертанушылар мүшел айналымындағы 8 хайуанның қазақ ою-
өрнектерінен де орын алғанын, тышқан ізі,қасқыр табан, жылан,қошқар мүйіз,
барыс, жұлдыз, құс, ит құйрық сияқты ою түрлері бар екенін айтады.
Моңғолдардың 12 қанат киіз үйінің әр қанаты мүшел хайуандарының атымен
аталатын көрінеді, әрі шаңырақтан түскен күн сәулесі түссе, соның атымен
уақытты белгіленген, мысалы, тышқан немесе сиыр сағаты, олардың өзінің
уақыты көрсетуде белгілі бір мағынасы бар (таңертең, түске жақын, тал түс
тағы басқа) болып бөлінетін.
Батыс Азияда мүшелге ұқсас 12 хайуаннан құралған 1 айналым болған,
ондаған хайуандар мынадай:мысық, ит, жылан, скаребей, есек, арыстан, теке,
өгіз, қаршыға, маймыл, ибис және темсақ. Скарабей мен ибис Египет жерінде
ғана болады, басқа халықтар оларды білмейді.
Хайуанның бұл тізімі біздің заманымыздың 1 ғасырында жазылған. Тевкрос
деген автордың грек тіліндегі қолжазбасынан табылған. Теквростың айтуынша
тәулік он екі бөлікке бөлініп, бөліктерді осы хайуандардың аттарымен
аталған.
Рим папаларының сарайында сақталып сарайында сақталып келе жатқан,
"Ватикан папирусы" делінген документте мынадай тізім бар:
1)Персия-мысық 7)Ливия-теке
2)Вавилон-ит 8)Италия-өгіз
3)Каппадокия-жылан 9)Крит-қаршыға
4)Армения-скарабей 10)Сирия-маймыл
5)Азия-есек 11)Египет-ибис
6)Иония-арыстан 12)Үндістан-темсақ
Мұнда әрбір елге бір хайуанның аты тәуелдендірген. Тізімі хайуандардың
аттары мен реттері Тевкрос тізіміндегідей. Бұл қабысу ертеде осындай бір
тиянақты он екі жылдық айналымының болғанын көрсетеді.
Біздің заманымыздың 2 ғасырдағы ежелгі Египеттің бір документінің
үзіндісі Францияда Лувр музейінде сақтаулы. Неміс ғалымы Белл осы үзіндіден
жоғарыда айтылған тізімдердегі жеті хайуанның ит, скарабей, есек, арыстан,
теке, өгіздің египетше атауларын тапқан. Осыдан кейін әлгі тізім египет
зодиагын бейнеледі деп есептеген.
Мағыналары жағын болғандықтан есек орнына жылқы, қой орнына теке, барыс
орнына арыстан, тышқан орнына мысық (мысық тышқан алады) қоян орнына
қаршыға ( Қаршыға қоян іледі) алынған десек, ортақ элементтердің саны онға
жетеді. Одан әрі ибис пен скарабей басқа жерлерде болмайтындығын еске алып,
олардың орнына тауық пен доңыз алынған десек, екі айналым бірдей болып
шығады, Мәселені Гавели осылай баяндаған.
Көп кешікпей бұл пікірді қолдаушы ірі ғалымдарының бірі Болл Галлевидің
теориясынан бас тартты. Өйткені, Ежелгі Египетте мұндай күнтізбе
қолданылмаған. Тевкрос кітабы жазылған кезде қытайлықтар мен түркілердің
мүшел есебі болған. Египет зодиагындағы хайуандар айналымы жылдары емес,
тәуліктегі сағаттарды белгілейді деп есептеген. Ал Египетте тәуліктті бұлай
бөлу мүлде болмаған. Ақыры, кездескен қайшылықтарды мойындап, Бұл он екі
жылдық мүшел Вавилонда шыққан болуы керек деп тоқтады.
Мүшел Грецияда, Римде, Үндістанда болмаған. Ескі парсы күнтізбесінде де
мүшел есебі қолданбаған.
Қазақ ССР Ғылым академиясының тарих, археология, этнография
институтының ғылыми қызметтері И.В.Захарованың " Орталық Азияның
халықтарындағы он екі жылдық хайуандар айналымы" деген мақаласы басылды
басылды. Мақалада автор Шаванн, Галлеви, Самойлович, Сердюченко, Гинцель,
Потанин тағы басқа ғалымдарының мүшел жайында жазған еңбекрерінде
баяндайды. И.В. Захарованың жалпы қорытындылары бойынша мүшел есебі бұдан
2000 жылдай бұрын, демек бұрын б.з.б 1 ғасырда Орталық Азияда шыққан.
Он екі жыл уақыт мүшел деп аталады. Мүшелдегі жылдар рет санына қарай
анықталмайды, 12 түрлі хайуанның атымен аталып отырады. Жылдардың тарихи
қалыптасқан реттері мен атаулары төмендегідей:
1-жыл – тышқан жылы,
2-жыл – сиыр жылы,
3-жыл – барыс жылы,
4-жыл – қоян жылы,
5-жыл – ұлу жылы,
6-жыл – жылан жылы,
7-жыл – жылқы жылы,
8-жыл – қой жылы,
9-жыл – мешін жылы,
10-жыл – тауық жылы,
11-жыл – ит жылы,
12-жыл – доңыз жылы.
Мүшел аяқталып, енді одан ары 13 жылды санағанда тағы да тышқан жылы
деп, есепті қайтадан бастайды.
Мүшелдегі 12 хайуанның алтауы – үй хайуаны, ал алтауы – түз тағысы.
Мүшел есебі көптеген елдерге – Жапониядан Болгарияға, Бирмадан Сібірге
дейін жайылған. Демек адамзаттың жарты уақытты мүшел деп есептеген. Мүшел
есебін пайдаланатын елдердің қайсысын алсақ та, олардың календарларынан
жоғарыдағы 12 хайуанның аттарын кездестіреміз. Хайуандар үнемі тышқаннан
басталып, доңызбен аяқталып отырады.*(тек алтайлықтар мен телеуіттерде ғана
қой мен мешіннің орындары ауысқан, вьетнамдықтарда қоян орнына мысық, қой
орнына ешкі айтылады). Мүшелдегі хайуандарды әр халық өз тілінде атайды.
Іс жүзінде мүшел есебі екі жүйеге бөлінеді. Бірі – түркі халықтары
қолданған таза мүшел, ол әрбір он екі жылда аяқталып, содан кейін
қайталанып отырады. Екіншісі – он екі жылдан кейін жартылай ғана
қайталанып, 60 жылда аяқталатын Шығыс Азия халықтарының айналымы.
Мүшел есебі қолданылатын халықтар, атап айтқанда мыналар:
1. Түркі тілдес халықтар – қазақтар, қырғыздар, ұйғырлар, өзбектер,
түрікмендер, азербайжандар, татарлар, башқұрттар, чуваштар, чулымдықтар,
тувалықтар, шорлар, алтайлықтар, осман түріктері тағы басқалар.
2. Моңғол халықтары – моңғолдар, буряттар, қалмақтар, таңғұттар,
торғауыттар тағы басқалар
3. Сібірдің тұнғыс-маньчжур халықтары – нивхилар, долғандар, эвенкилер
тағы басқалар.
4. Жапондар.
5. Корейліктер (бұлар ерте кезде ғана қолданған).
6. Оңтүстік-Шығыс Азия халықтары – кампучиялықтар, вьетнамдықтар,
бирмалықтар, тайландықтар тағы басқалар
7. Пуштулар (ауғандықтар) мен ирандықтар (парсылар).
8. Кавказдың кейбір халықтары – абазиндер, ноғайлар, кабарда
черкестері тағы басқалар.
9. Болгарлар.
Мүшел есебі Үндістанда, Египетте, Вавилонда, Рим мен Грецияда,
арабтарда, словяндарда, Батыс Еуропа елдерінде болмаған.
Мүшелдегі хайуандардың жынысы, тұқымы, түс-түгі, жасы есепке
алынбайды. Сондықтан қой жылын қошқар жылы деп те, саулық жылы деп те,
__________________
*Қазақ халқының мұрасынан. Алматы,1993,10-11бб
*Заман Қазақстан,1мамыр,1997ж
сек жылы деп те ұйғара беруге болады, жылдың хайуандардың жаратылысына
ешқандай байланысы жоқ, солай тек шартты түрде аталып кеткен.
Мүшел есебімен санап дағдыланбаған адамға жылдардың ретін есте сақтау
қиын, олардың, орындары ауысып, шатаса береді. Сондықтан қажет ететін
адамдарға мүшелдегі жылдардың тетелестігін көрсететін мынадай, бір ауыз,
схемалық өлеңді ұсынуға болады:
Түйе сеніп бойына,
Қалған ұмыт жылдардан.
Жатпа қарап, мойыма,
Тайма именіп, ділмәрдан.*
Мұнда әр сөздің бірінші дыбысы сәйкес жыл атының біріншідыбысын көрсетеді:
т – тышқан, с – сиыр, б – барыс, қ – қоян, тағы сол сияқты. Қазіргі уақытта
мүшелдік жылдардың басы 22 наурызға келіп отырады. Мысалы, 1979 жылдың 22
наурызынан 1980 жылдың 21 наурызына дейін
қой жылы, 1980 жылдың 22 наурызынан 1981 жылдың 21 наурызына дейін мешін
жылы.
Мүшел хайуандарының кейбір халықтардағы атауларын келтірейік.
Моңғол тілінде:
Тышқан – хулугина, сиыр – хукар, барыс – барыс, қоян – толай, ұлу – лу,
жылан – моғай, жылқы – мөрін, қой – хони, мешін – мечін, тауық – тахия, ит
– нохай, доңыз – гахай.
Жапон тілінде:
Тышқан – не, сиыр – уши, барыс – тора, қоян – у, ұлу – татзу, жылан – ми,
жылқы – ума, қой – хитзуй, мешін – зару, тауық – тори, ит – ину, доңыз –
иви.
Басқа бірқатар елдердің тілінде:
маньчужурса: сингәри, ихань, тасха, гульмахунь, мудури, мәйхә, мөрін,
хонин, бонио, чоко, индахунь, үглән,
тибетше: буй, лаң, тағ, лос, бруг, брул,та, луг, прә, бия, күй, фаг,
кхмерше (кампучияша): күт, қылау, қал, таз, рең, мінән, мөмі, мөмә,
уәк, рока, қа, көр,
парсыша: мүс,бәкер, пелеңгі, қаркүш, наһең, мар, есбі, көсфенді,
хамдүне, мүргі, сег, хұғ,
азабинше: щыщқан, сиыр, барс, қуаян, ұлу, жылән, жылқы, кузай, мешін-
мәшін, тауық, йіт, донуыс,
Кабарда черкестерінше: шұшқән, сиыр, барс, куаян, ұлу-бәж, жылан,
жылқы, куей-мал, мәйхім, тауықу, ит, доңыз.
Кейбір авторлар мүшел есебінің саяси және экономикалық ролі болған жоқ,
ол тек адамның жасын есептеуде ғана қолданылды деген пікірді айтқан. Бұл
мүлде қате. Ертеде маңызды документтердің бәрінің де уақыттары мүшел
__________________
*Қазақстан мұғалімі.2002.01.01 №1
бойынша көрсетіліп отырған. Ежелгі түркілердің бір ханы Қытай императорына
584 жылы жазған хатын былай бастаған: Ұлу жылы, тоғызыншы айдың оны күні
жазылды.
Күлтегін зиратындағы жазуларда да (VIII ғасырдың бірінші жартысы)
жылдар мүшел бойынша келтірілген. Ұйғырлардың XI ғасырда жазылған мынадай
бір қолхаты осы күнге дейін сақталған: Бічін йыл шақшапұт ай икі яньқа
маңа Тәдмілік Қарабөке икагука каршлық кәргәк болуп Құтлұғ атлы ходун
кісіні садұп Құтлұғ теміртін юз еліг қалын бөз алдұмұз... тұкәл санап
алдұмұз.чвб
Аудармасы мынадай:
Мешін жылғы шақшапұт айының екі жаңасында бізге – Тәдмәлік пен
Қарабөке екеумізге – жұмсайтын пұл керек болып, Құтты деген әйелді сатып,
Құттытемірден жүз елу суыртпақ бөз алдық ... түгел санақ алдық
Міне мешін жылы 150 суыртпақ бөзге бір әйел сатылған. Қолхатқа,
Тәдмілік, Қарабөке, Құттытемір және 4 куә қол қойған. Бұл - аты өшкен қара
заманның масқара документі.
Шақпашұт айы – көне ұйғыр календарының 12-айы. С.Е Маловтың
түсіндіруінше, бұл айдың – санскрит тілінің зикзапада деген сөзінің
өзгерген түрі, мағынасы тежелу, ұстамды болу.
Мүшел жылдары монғолдар империясында да қолданылған бірақ монғол хандары
XIV ғасырдың басынан бастап, документтерде, мүшел жылдарын қоса, хиджра
жылдарын да қосып көрсетіп отырған. Ақыры 365-366 күндік мүшел жылдары
өзгеріске ұшырап, 354-355 күндік хиджра жылдарына және 384 күндік еврей
жылдарына айналып кеткен. Соның салдарынан жыл басы бұрынғы күн мен түннің
жазғұтыры теңелуі (22 март) кезінен тайып, январь, февраль, март айларына
шығып кеткен. Оны негізгі орнына келтіру үшін, анда-санда, хиджрадантыс, 20-
22 күн немесе 13-ай қосылып отырған.Алтын Орданың билеушісі Өзбек хан (1282-
1342, мемлекетті басқаруы 1313-1342 жылдар) монғолдар империясының араб
елдерімен тығыз қарым-қатынас жасау саясатын жүргізген. Ол Алтын Ордада
ислам дінінің кең түрде таралуына жол ашқан қалаларда мешіттер мен
салдырып, араб елдерінен көптеген қожа-молдаларды шақырып алдырған. Бұл
қожа-молдалар мүшел календарын хиджраға бейімдеп, өзгерткен.
Алтын Орданың белгілі ханы Тоқтамыш (1380-1395) Бек Қажы деген бір
шонжарға берген мандатында былай деп жазған:
Бек Қажыға ... жамандық қылған адам менен жақсылық күтпесін. Мұны
растап мөр басылды. Ортөбеде, мешін жылы, хиджра бойынша 784 жылы зульхада
айының 24 күні жазылды. Сұлтан тоқтамыш Бұл 1383 жылы 1 февральда сәрсенбі
күні жазылған мандат болады.
Ақсақ Темірдің Қарсақпайда қалдырған ескерткіш тасында мынадай сөздер
жазылған: Жеті жүз қара торпақ елінде қой жылғы көктемнің екінші айында
Тұран сұлтаны Темірбек 200мың әскерімен, Тоқтамыштың қанын шашып, өз даңқын
шығару үшін жорық жасады. Осы жерге жетіп, белгі қалдыру үшін оба үйірді.
Бұл ескерткіш тасты академик Қ.И. Сатпаев тапқан. Есеппен қарағанда
Темірдің Тоқтамышты Ордадан қашуға мәжбур еткен. Тоқтамыш сонда 12 жыл
осылай биліктен айырылып, қашып, қарақшылықпен жүрген. Ақыры оны 1407 жылы
Едіге өлтірген.
Тоқтамыштың Польша королі Ягалайға жолдаған хатының уақыты тауық жылы,
хиджраша 795 жылдың 8 раджабы түрінде көрсетілген (1393 жылдың 20 майы).
Махмұд ханның сұлтаны Мехмед Фатихқа жолдаған хатында тауық жылы, хиджраша
870 жылдың 5 шабғанында жазылған (1466 жылдың 10 апрелі). Мұндай
документтер көп.
Жоғарыда айтылған Рашид-ад-диннің Жылнамалар жинағында Шыңғысхан
өмірінің соңғы 33 жылы егжей-тегжейлі түрде жазылған, онда автор қоян жылы
пәлендей соғыс болды, ұлу жылы түгелдей жұмыс істелінді тағы сол сияқты
деп отырады. Бұл жылдары былай көрсетеді:
Қоян жылы хиджраша 591 жылдың рәби-әууәл- айында басталады
(григориан календары бойынша 1195 жылдың 13 февралында басталған болады),
Ұлу жылы хиджраша 592 жылдың рәби-әууәл айында басталады (1196 жылдың 3
февралында).
Жылан жылы хиджраша 593 жылдың рәби-әууәл айында басталады.(1197 жылдың
22 январында).
Жылқы жылы хиджраша 594 жылдың рәби-ахир айында басталады (1198
жылдың10 февралында)
Доңыз жылы хиджраша 624жылдың сафар айында басталады.(1227 жылдың 12
январында).
Тиісті есептеулер жүргізіп қарасақ, хиджраның 591 жылына сәйкес қоян
жылы 355 күн, 592 жылына сәйкес ұлу жылы 354 күн, 593 жылына сәйкес жылан
жылы 384 күн тағы сол сияқты болғандығын көреміз. Сонда хиджраның 593
жылына сәйкес жылан жылы араб жылының әдеттегі 354 күніне тағы да 30 күн
(яғни тағы да бір ай) қосылған. Демек, Алтын Орда календары араб
календарына да ежелгі түркілердің календарына жақын болып шығады.
Алтын Орда мемлекеті ыдырап, Қазақ хандығы құрылғаннан кейінгі
ғасырларда мүшел жылдары, ежелгі түркілердегідей күн мен түннің теңелуі
кезінен басталып отырған. Наурыздың жыл басы екендігі халық санасына сіңіп
кеткен. Бұл жайтты өлең-жырлардан жа айқын көреміз. Совет заманында шыққан
тұңғыш қазақ календары – 1923 жылдың қазақ календарында: ит жылы бітіп,
доңыз жылының басталуы 22 март деп атап көрсетілген. Оны жазған кісілер жай
айта салмаған, өздерінен бұрыңғы деректерді пайдаланған.
Мүшел жылдары ақындардың айтыстарында да жиі ұшырап отырады. Мысалы
Ақсұлу Орысқызымен айтысында Кешімбай Қабанұлы (1865-1925) былай дейді.
Сиыр жылы Сырдан шығып, бардым Орға,
Хат жаздым темір қалам алып қолға,
Жағалбайлы елінде бар екен деп
Есіттім ақын қыздың даңқын сонда.
Елімнен кісі өлтіріп шыққаным жоқ,
Бұл жаққа келіп едім ақ іспенен.
Екі жыл елдерінде мейман болдым,
Кешегі өткен сиыр мен барыспенен.
Керей Намаз ақын (ол жөнінде нақты мәлімет жоқ) Құлтума Сармұратовпен
(1890-1915) жылғы айтысында:
Елінді зар еңіреткен ұлу, қоян,
Сенің құрып қалғанын тәңірге аян.
Ішер тамақ, киерге киім таппай,
Бала – шағаң жеп өскен бақа-шаян,-
дейді. Мұнда 1891-1892 жылдардағы жұт айтылады. Бұл жұттың Майлықожа
Сұлтанқожаның (1835-1898) өлеңдерінде де айтылған:
Қоян жылы жаумады көктен жаңбыр,
Қабағы шаруалардың болды салбыр.
Қысты күні болғанда қар тынбады,
Хайуанға өлім жетті аштан әрбір.
Доскеймен айтысында Үкілі Ыбырай былай дейді:
Әрбір айтқан өлеңім халқыма аян,
Сараңдарға біткен мал – шаққан шаян.
Байды сабап, жарлыны жаншып өткен,
Естен қалмас кешегі тақыр қоян.
Ақ қоян жөнінде Ілияс Жансүгіровтың бір ауыз өленің келтірейік:
Болмаса түлкі алдырған, қасқыр атқан,
Бір қазақ таба алмайсың қысты ұнатқан,
Өтіпті Ақ қояндай қырған қыстар,
Түкірік түспей қатқан жұрт жұтақтан,
Бейімбет Майлиннің 1917 жылғы мартта жазған ұлу атты өлеңіт бар.
Содан бір үзінді келтірейік:
Ұлу келіп көтереді елдің обалын,
Мал жұтатып, сынын алды қораның.
Нақ ұлудай ұлытқан жоқ қазақты,
Аты шулы былтырғы өткен қояның
Өтті ендің сол сыйыңмен барып тұр.
Улап-шулап, аттандырып ұлуды,
Жаңа жылға қазақ көзін салып тұр.
Қайырлы жыл болғай ед деп сұранды,
Жақсылықты күткішпіз ғой шыдамды,
Ізгі ниет, адал жүрек, ақ жүзбен,
Өарсылаймыз жаңа жылды – жыланды...
Қоян жылы 1915-1916, ұлу жылы 1916-1917, жылы жылан жылы 1917-1918
жылдарға келген. Жылан жылы, қазақ ғана емес, бүкіл езілген халықтардың
үмітін ақтап, Октябрь танын алып келді. Аврора зеңбіректері осы жылы
сөйледі.
Бұл өлеңдерде адамның жасы жөнінде ешқандай мәселе жоқ, тек жылдар
жүйесі, халықтың тұрмысы, шаруалардың жұтап күйзеліске
ұшырауы тағы сол сияқты айтылады. Демек мүшел есебінің адамның
жасын санауда ғана қолданылған деген пікір бекер, дәлелсізң білмей айта
салған. Мүшел халық календарынан берік орын алған.
Ұйғырлар, түрікмендер және қазақтардың бір бөлігі (Қызылорда мен Шымкент
облыстарының кейбір аудандарының қазақтары) ұлу жылын балық жылы дейді.
Қазақстан мен Өзбекстанның кейбір аудандарында доңыз жылынын орнына қара
киік жылы айтылады.
Кейбір азаматтар григориан календары бойынша өзінің туған уақытын
біледі де мүшелдің қай жылы туғандығын анықтағысы келеді. Ол қиын емес, жыл
қайыру жөнінде 1960 жылы біз ұстанған қарапайым ереже бар. Ереже бойынша
кісі туған жылын 12-ге бөлуі керек. Егер жыл қалдықсыз 12-ге бөлінсе, мешін
жылы туған болады, 12-ге бөлінбей, қалдық шығатын болса, жылдың сол қалдық
бойынша анықтайды: 1-болғанда - тауық жылы, 2 – болғанда - ит жылы, 3 –
болғанда - доңыз жылы, 4 - болғанда-тышқан жылы, 5 – болғанда – қоян
жылы,8 – болғанда – ұлу жылы, 9 – болғанда – жылан жылы,10 – болғанда жылқы
жылы, 11 – болғанда қой жылы. Мұнда шешім дәл болуы үшін адамның туған айы
мен күні де еске алынуы керек. 22 наурыз күні немесе одан кейінгі ту,андар
алдыңғы ережені сол қалпында қолданады. Ал 1 қаңтар мен 21 наурыз
аралығында дүниеге келгендер мүшелге ескі жылға ілігеді, сондықтан қалдыққа
сәйкес жылдың алдына келетін жылды алуы керек. Бір мысал келтірейік.
Азамат 1918 жылғы 16 мамырда туылған. 12-ге бөлгенде 1918=12X+10
Қалдықтағы 10 жылқы жылын көрсетеді. Демек, Азамат жылқы жылы туған. Егер
Азамат сол жылы 1918 жылы 23 ақпанда туса, оның жылы -жылан жылы болатын
еді, өйткені жылқы жылының алдындағы келетін жылды алынады.
Азаматтың туған айы мен күні белгісіз болғанда, жуық түрде, қыс аяғында,
көктемде, жазда, күзде, қыстың басында туғандардың жылы 22 марттан кейін
туғандарға сәйкес ереже бойынша, қыс ортасында туғандардың жылы 1қаңтар-21
наурыз аралығында туғандарға анықталады.
Тарихи оқиғалардың мүшел есебі бойынша көрсетілетін жылын да осылай
анықтайды.
Енді жоғарыда айылған ереженің ғылыми негізін түсіндірейік. Кез келген
бір белгілі, күмән тудырмайтын датаны алайық. Мәселен,1923 жылы 22 наурызда
доңыз жылы басталған. Ол сол кездегі документтерде жазылып қалған. Сонда,
мүшелде 12 жыл болатындықтан,1911,1899,1877 тағы сол сияқты жылдар да (22
__________________
*Дала мен қала,2003.12.26.
наурыздан кейін) доңыз жылдары болған. Осылай шегініп отырып, жыл санау
жүйесінің басынажетуге болады. Ақыры заманның бас жағындағы үшінші жыл
доңыз жылы болады. Бұл үшін 1923-тен 12-ні 120 рет шегеруге тура келеді,
Арифметика тілінде айтқанда:
1923-12Х160=3 (доңыз)
Сөйтіп григориан календарының 3-жылынан 1923 жылына дейін 160 мүшел
өткен 3-жыл да, 1923 жыл да доңыз жылы болған. Сонда 2-жыл – ит жылы, 1-жыл
– тауық жылы тағы сол сияқты 11 жыл қой жылы, 12-жыл – мешін жылы болады.
Жоғарыда айтылған қалдықтар мен мүшел жылдарының сәйкестігі (мысалы қалдық
5 болса сиыр жылы болады) осыдан шығады. Қай жылға қандай қалдық сәйкес
келетінін есте сақтау керек.
Он екінші жыл мешін жылы болғанда, мына жылдар да мешін жылдары болады:
24, 36, 48, 60, 72, 84, 96...
Бұлардың бәрінде де 12-ге бөлінеді.12-ге қалдықсыз бөлінетін жылдар
мешін жылы болады дейтін ереже осыдан шығады.
Жоғарыда жазылған теңдіктердің оң жақ бөліктеріне қарасақ, қалдық –доңыз
жылына, 2 ит жылына, 1 тауық жылына сәйкес болатындығын көреміз. Қалдық пен
мүшел жылының ережеде айтылған сәйкестігі осыдан шығады. Қалған жылдары да
сол тәртіппен жазуға болады. Арифметиканың төрт амалын білетін кісілер
бұған таласпайды.
Жыл қайыру ережесінің ертеден келе жатқан екінші түріде бар. Ол ереже
бойынша жылға әрдайым 9 қосылып, содан соң қосынды 12-ге бөлінеді.
Қалдықсыз бөлінсе, доңыз жылы, қалдық 1 болса, тышқан жылы, 2 болса, сиыр
жылы, 3 болса, барыс жылы тағы сол сияқты болады. Бұл ережені түсіну де
қиын емес. Григориан календарының 1-жылы тауық жылы болғандықтан, 2-жылы ит
жылы, 3-жылы доңыз жылы болады. Доңыз жылы – мүшелдің ең соңғы жылы. Сонда
григориан календарында мүшелдің соңғы 3 жылы ілігеді де, алдыңғы 9 жылы
сыртта қалады. 12 жылға жеткізіп, доңыз жылымен аяқтау үшін, 9 жыл қосу
керек. Оның нәтижесінде шыққан жыл 12-ге қалдықсыз бөлінеді де, доңыз жылы
болады. Содан кейін әрбір 12 жылда доңыз жылы қайталана береді. Бұл ережеде
де қате жоқ. Бірақ бірінші ереже пайдалануға тиімді, өйткені онда 9 қосудың
қажеті болмайды, тиісті жыл тікелей табылады.*
______________________
*Исқақов М.О. Хылық календары ,Алматы-1980ж.253-263бб
*Егемен Қазқстан. 2004.04.20. №65-68.
I.2. Мүшелдің шығуы
Мүшелдің шығуы туралы мәселе Шығысты зерттеушілердің көпшілігінің
назарын аударған.
Жоғарыда айтылған Жозеф Галеви мүшелдің ең алғашқы варианты Египетте
шыққан,бірақ түркі тілдес халықтар оны өңдеп,жаңартып,осы күнгі қалпына
келтірген деп түсіндірген.12 жылдық айналымды Галеви түрік мүшелі деп
атаған.Бірақ Галевидің мүшелдің Египетте шығуы жайындағы дәлелдері
қанағаттанарлық емес.
Неміс ғалымы Герман Хирт(1865-1939) пен Финляндия ғалымы
И.А.Миккола(1866-1946) мүшелді Грецияда шығып Бактрия мен Соғда арқылы
Қытайға ауысқан деп топшылаған.Неміс ғалымы Л.Иделердің пікірінше мүшел
Батыс Азияда шығып кейін басқа елдерге тараған.Венгрия шығыс зерттеушісі
Армений Вамбери(1832-1913) мүшелді татар мүшелі деп есептеген.Ол дәруіш
–диуана түрінде киініп, Персия мен Орта Азия елдерінде ұзақ уақыт саяхаттар
жасаған.Орыс лингвистері П.К,Кокоцев пен Н.П.Остроумов мүшелді монғолдар
шығарған деп қорытқан.
Академик А.Н.Самойлович жоғарыда аттары аталған зерттеушілердің
еңбектеріне талдау жасап,өзінің Таврияның ғылыми археологиялық
комиссиясының хабарларында (1913жыл, №13) жазған мақаласында айтылған
барлық пікірлердің де дәлелдері жеткіліксіздігін көрсеткен.Мүшел туралы ол
1927 жылы Түркі тілдес халықтардағы 12 жылдық хайуандар айналымы жайндағы
мәселеге деген тағы да бір мақала жазған. Бұл мақала Ленинградтағы Қазіргі
Шығыс тілдері институтының ғылыми жазбаларының бірінші томында жариялды.
Профессор Г.П Сердюченко кабардин-черкестердің,абазиндердің және
ноғайлардың жыл қайыру есебін талдап,өз пікірін мүшел түркі халықтарынан
шыққандеп түйген.
Енді осы келтірілген пікірлерді қарастырып өтейік.
Мүшелдердің ежелгі Египетте шығуы мүмкін емес,өйткені оның ескі
тарихында мүшел мүлде айтылмайды.Орта ғасырларда египеттік арабтарға
мүшелдегі 12 хайуанның атаулары белгілі болған,бірақ бұл атаулар түркі
тілдес халықтардан ауысқан. XIII-XIV ғасырларда Египет пен Алтын Орданың
арасындағы сауда ұатынастары мен мәдени байланыстар болған.
Мүшел алғаш рет Египетте шықты деушілердің территориясына да тоқталмай
кетуге болмайды.
Батыс Азияда мүшелге ұқсас,он екі хайуаннан құралған бір айналым
болған,ондағы хайуандар мынадай: мысық, ит, жылан, скарабей, есек, арыстан,
теке, өгіз, қаршыға, маймыл, ибис және темсақ. Скарабей мен ибис-Египет
жерінде ғана болады,басқа халықтар оларды білмейді.Хайуандардың бұл тізімі
біздің заманымыздың I ғасырында жазылған,түбі Вавилоннан шыққан Тевкрос
деген автордың грек тіліндегі бір қолжазбаларынан табылған.Тевкростың
айтуынша тәулік он екі бөлікке бөлініп, бөліктері осы хайуандардың
аттарымен аталған.Зерттеушілер бұл айналым мен грек зодиагының (мұның өзі
Вавилон зодиагы негізінде жасалған болатын) арасында сәйкестік барын
аңғарған. Бірақ Тевкростың кітабында айтылып отырған айналым Египетте
қолданылды деген мәлімет жоқ.
Рим папаларының сарайында сақталып келе жатқан Ватикан папирусы
делінетін документте мынадай бір тізім бар:
1) Персия – мысық
2) Вавилон – ит
3) Каппадокия – жылан
4) Армения – скарабей
5) Азия – есек
6) Иония – арыстан
7) Ливия – теке
8) Италия - өгіз
9) Крит – қаршыға
10) Сирия – маймыл
11) Египет – ибис
12) Үндістан – темсақ.
Мұнда әрбір елге бір хайуанның аты тәуелдендірілген. Тізімдегі
хайуандардың аттары мен реттері Тевкрос тізіміндегідей. Бұл қабысу ертеде
осындай бір тиянақты он екі жылдық айналымның болғанын көрсетеді.
Біздің заманымыздың II ғасырында жазылған ежелгі Египеттің бір
документінің үзіндісі (ол Бьянчини планисферасы деп аталад) Францияда
Лувр музейінде сақтаулы. Неміс ғалымы Болл осы үзіндіден жоғарыда айтылған
тізімдердегі жеті хайуанның – ит, жылан, скарабей, есек, арыстан, теке,
өгіздің – египетше атауларын тапқан. Осыдан кейін әлгі тізім египет
зодиагын бейнелейді деп есептелген.
Египет зодиагы мен мүшелдің екеуінде де бар хайуандар: ит, жылан,
сиыр (өгіз), маймыл мешін),темсақ (ұлу, айдаһар), барлығы – бесеу.
Мағыналары жақын болғандықтан, есек орнына жылқы, қой орнына теке, барыс
орнына арыстан, тышқан орнына мысық (мысық тышқан алады), қоян орнына
қаршыға (қаршыға қоян іледі) алынған десек, ортақ элементтердің саны онға
жетеді. Одан әріибис пен скарабей басқа жерлерде болмайтындығын еске алып,
олардың орнына тауық пен доңыз алынған десек, екі айналым бірдей болып
шығады. Мәселені Галеви осылай баяндаған.
Көп кешікпей, бұл қолдаушы ірі ғалымдардың бірі – Болл Гавелидің
теориясынан бас тартты. Өйткені ежелгі Египетте мұндай календарь
қолданылмаған. Тевкрос кітабы жазылған кезде қытайлықтар мен түркілерде
мүшел есебі есебі болған. Египет зодиагындағы хайуандар айналымындағы
жылдарды емес, тәуліктегі сағаттарды белгілейді деп есептелген. Ал Египетте
тәулікті бұлай бөлу дәстүрі мүлде болмаған. Египет зодиагындагы он екі
хайуанды әр түрлі дәлелдер тауып, жоғарыдағыдай жасанды түрде мүшел
хайуандарымен сәйкестендірген күнде аттас хайуандардың орындары дұрыс
келмейді,олар бірінен – бірі алшақ қалады. Ақыры,кездескен қайшылықтарды
мойындап, Болл он екі жылдық мүшел Вавилонда шыққан болуы керек деп
топшылады.
Галеви ежелгі египттіктердің хайуандарға табынғанын, хайуандардың
суреттері онда ғибадатханаларда тұратынын дәлел етті.Мұнымен қатар ибис пен
скарабейдің тек Египетте болғандығын айтты. Галевише мүшел Қытайда
шықпаған, өйткені мүшелдеқытайларды киелі деп санайтын хайуаны тасбақа
мен су хайуандары жоқ.Галевидің пікірінше мүшелді түркілер шығарған деуге
де болмайды, түркілер – көшпелі халық,ал календарды тек отырықшы елдер
жасай алады-мыс.
Гавели дәлелдерінің шағатайлығы көрініп тұр.Өзгені қойғанда көшпелі
халықтар календары жасай алмайдыдеу үлкен қателік болып табылады.Сондықтан
да Шығысты зерттеушілердің көпшілігі мүшелді шығарушылар египеттіктер
емес, жоғарыдағы сияқты бірен-саран мағлұматтар египеттіктер мен
вавилондықтардың ұзын құлақтан естіп жазғандары,оның өзін де шатастырып
жазған деген қорытындыға келген.
Мүшел Вавилоннан немесе Ассириядан шықты деу де дұрыс емес.Олардың
жазылып қалған тарихи документтерінде мүшел кездеспейді. Егер мүшел Вавилон
мен Ассириядан шықса, ол, сөз жоқ, Урарту елінде де сондықтан Армения мен
Грузияда да болар еді.Ал Армения мен Грузияның халықтары мүшелді білмейді.
Мүшел Греция мен Римде де болмаған, өйткені олардың барлық ғылыми
және мәдени мұраларын көшіріп және өз тіліне аударып алған арабтар 12
хайуанды Орта Азиядан ғана естіген.Оның бірі – арабтарды шошындыратын шошқа
– доңыз.
Мүшел есебі бұрын Үндістанда болмаған, қазірде жоқ.
Ескі парсы календарында да мүшел есебі қолданылмаған. Иран мен
Ауғанстанға хайуандар календары орта ғасырларда, моңғолдар шапқыншылығының
нәтижесінде ғана барған.
Мүшелді Орта Азияның ежелгі халықтары – соғдалықтар мен хорезімдіктер
шығарды деуге де болмайды.Орта Азияның ежелгі тарихы, сақталып қалған жазба
документтері бізге белгілі. Оларда мүшел жоқ. Соғдалықтар мен
хорезімдіктердің ескілікті календарьларын Бируни сарқа баяндаған. Оларда
мүшел есебінің болмағанын Бируни атап көрсеткен.
Татар мүшелі теориясына айрықша тоқталудың қажеті жоқ. Татар сөзін
екі мағынадла түсінуге болады: бірі – Шынғысхан тұсындағы шапқыншы
монғолдар, оларды Еуропа тарихшылары кейде татар немесе тартар дейді,екінші
– қазіргі татар халқы. Бірінші мағына бойынша татар мүшелі болуы мүмкін
емес, өйткені монғолдардың мішелді еүркілерден алғаны мәлім. Ал екінші
мағынада қарастырсақ, татар халқы – түркілердің бір ұрпағы. Түркі мүшелі
дегенде оған татар халқы да ортақ болады.
Француз ғалымы Абель Ремюза (1788-1832) мүшел есебін ежелгі қырғыздар
шығарған деп есептейді. Оның ойынша қырғыздар он екі іргелеселдерден алған,
жылдарға хайуандар аттарын өздері қойған.
Қазақ ССР Ғылым академиясының хабаршысы журналының 1955 жылғы 1
санында тарихшы В.Ф.Шахматовтың Көшпелілерде жыл санаудың он екі жылдық
мүшелі шығуы жайында деген мақаласы басылды. Мақалада автор көшпелі
халықтардың календарь жасай алатындығын дәлелдейді, календарьдың
шаруашылыққа тікелей байланысты болғандығын көрсетеді.
В.Ф.Шахматовша он екі жылдық мүшелді ерте Қазақстан мен Орта Азияны
мекендеген көшпелі тайпалар шығарған. Мүшелдегі тышқан, сиыр, барыс, қоян
т. с. с. көшпелі халықтарға таныс хайуандар.
Мүшелде он екі жылдың болу себебін бұрынңы ғалымдар Юпитердің
қозғалысымн немесе зодиакта он екі үйір жұлдыздың болуымен түсіндіріп
келген болатын. Шахматов одан бас тартып, Күн белсенділігіне сүйенген. Жуық
түрде алғанда Күннен шығарған энергияның шамасы өзгеріп тұрады да, 11 – 12
жылда алғашқы қалпына келеді. Осыған байланысты Күнде болып жататын
физикалық және химиялық процестер 11 – 12 жылда қайталанып отырады. Бұл
құбылыс күн белсенділігінің периодтылығы деп аталады. Шахматов Күннің жер
бетіндегі тіршілікке әсер етенін еке алып, көшпелілердің 11 – 12 жылда
жұтқа ұшырауын осы пеиодтылықпен түсіндірмекші болған. Егер орта есеппен он
екі жылда Күн белсенділігі айтарлықтай өзгеріп отырған болса, он екі жылда
көшпелі тайпалар жұтап отырған болады, бұл он екі жылдық айналым – мүшелді
тудырады.
Мәселе іс жүзінде олай емес. Күн белсенділігінің өгеруінде қатал ереже
жоқ, ол жалпылап айтқанда орташа есеппен 10 – 11 жылда қайталанады. Соның
өзінде өзгерістер елеусіз болады,оларды тек арнаулы құралдар арқылы білуге
болады. Күн белсенділігінің қзгеруін магнит құйындары үйытқиды, олар
радио аппараттарына әсер етеді, бірақ күн райына елерліктей әсер етпейді.
Сондықтан жұт Күнге байланысты емес. Демек, Шахматовтың мүшелді жұт арқылы,
жұтты Күн арқылы түсіндіруі негізсіз.
Шығысты зерттеушілердің көпшілігі, солардың ішінде мүркі мүшелі
теориясының негізін салушы Шаванн, мүшелді ежелгі түркі шығарды, қытайлар
түркілерден алды деп атайды.
Э.Шаванн өзінің француз тіліндегі жазған Түркілердің онекі жылдық
мүшелі атты (1906 жылы жазылған) көлемді еңбегінде жоғары айтылған
мәліметтердің бірталайын келтірген. Ол Галевидің көшпелілер календарь
жасай алмайды деген пікірін орынсыз деп тапқан. Сонымен бірге Египет пен
Вавилоннан Қалған мыңдаған жазуларда уақыт мүшел хайуандары бойынша
есептелмегенін айтып, Галеви тұжырымын жоққа шығарған. Шавнның
түсіндіруінше түкілерде шыққан мүшел Қытайға, Қытайдан Рим империясына,
одан әрі Египетке жеткен. Мүшел бұл жолда көптеген өзгерістерге ұшыраған,
ақыры Тевкрос тізіміндегі түрге келген. Бірақ соның өзінде ол Египетте
айтарлықтай қолданылмаған. Түркілердің жерінде маймыл болмайды, мүшелде
маймыл (мешін) бар дейтін пікірге де Шаванн жауап табады: біздің
заманымыздың I ғасырында Кашмирдің (Үндістан, Иран, Ауғанстан аралығындағы
ел) түркілер билеген (Кашмир жерінде маймыл болады).
Сонымен қатар мүшелдің Қытайда шықпағанын Шаванн қытай деректері
бойынша дәлелдейді. Тань дәуірінен қалған бір жылнамада: Қырғыздар жылды
он екі хайуан арқылы белгілейді. Жыл инь таңбасына келгенде олар барыс жылы
дейді делінген.
Қазақ ССР Ғылым академиясының тарих, археология және этнография
институты еңбектерінің сегізінші томында сол институттың ғылыми қызметкері
И.В.Захарованың Орта Азияның халықтарындағы он екі жылдық хайуандар
айналымы деген мақаласы басылды. Мақалада автор Шаванн, Гаквели,
Смайлович,Сердюченко, Гинцель, Потанин т.б. ғалымдардың мүшел жайындажазңан
еңбектерін баяндайды. И.В.Захарованың жалпы қорытындылары бойынша мүшел
есеі бұдан 2000 жылдай бұрын (демек, б.з.б. I ғасырда) Орталық Азияда
шыққан.
Он екі жылдық мүшел есебін монғолдар 1210 жылы қабылдаған, монғолдар
бұл календарьды түркілерден (ұйғыр абыздарынан) үйренген.
Мүшелдің шығуы жайында әр түрлі аңыздар бар.
Махмұд Қашқаридың (XI ғасыр) айтуынша ежелгі түркі хандарының бірі
ертеде болған бір соғыстың нақты бір уақытын білгісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz