Оқушылардың орындаушылық шеберлігін қалыптастыру жолдары
КІРІСПЕ 4
I. МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ МУЗЫКАЛЫҚ ӨНЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ ТАРИХЫ 6
1.1 Қазақ халық музыкасы 7
1.2 Қазақ халық аспаптары 15
1.3 Қазақ халқының әншілік өнері 24
II. МУЗЫКАЛЫҚ ӨНЕРДІҢ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ САЛАСЫНДАҒЫ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ 33
2.1 Музыкалық іс.әрекеттердің негіздері 35
2.2 Музыка сабағының мектеп оқушыларын тәрбиелеудегі рөлі 37
2.3 Музыкалық тәрбиенің негізгі бағыттары 39
III. МУЗЫКАЛЫҚ ОРЫНДАУШЫЛЫҚ ШЕБЕРЛІККЕ БАУЛУ 42
3.1 Оқушылардың музыкаға баулу мен тәрбиелеудің негізгі әдістемелері 42
3.2 Оқушылардың музыкалық қабілеттерін дамыту мүмкіндіктері 43
3.2.1 Музыка сауатына арналған сабақтарды өткізу жолдары 46
3.2.3 Оқушылардың ән айту мәдениетін дамыту 47
3.2.4 Мектептегі хор ұйымдастыру жолдары 48
ҚОРЫТЫНДЫ 49
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДІБИЕТТЕР ТІЗІМІ 50
I. МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ МУЗЫКАЛЫҚ ӨНЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ ТАРИХЫ 6
1.1 Қазақ халық музыкасы 7
1.2 Қазақ халық аспаптары 15
1.3 Қазақ халқының әншілік өнері 24
II. МУЗЫКАЛЫҚ ӨНЕРДІҢ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ САЛАСЫНДАҒЫ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ 33
2.1 Музыкалық іс.әрекеттердің негіздері 35
2.2 Музыка сабағының мектеп оқушыларын тәрбиелеудегі рөлі 37
2.3 Музыкалық тәрбиенің негізгі бағыттары 39
III. МУЗЫКАЛЫҚ ОРЫНДАУШЫЛЫҚ ШЕБЕРЛІККЕ БАУЛУ 42
3.1 Оқушылардың музыкаға баулу мен тәрбиелеудің негізгі әдістемелері 42
3.2 Оқушылардың музыкалық қабілеттерін дамыту мүмкіндіктері 43
3.2.1 Музыка сауатына арналған сабақтарды өткізу жолдары 46
3.2.3 Оқушылардың ән айту мәдениетін дамыту 47
3.2.4 Мектептегі хор ұйымдастыру жолдары 48
ҚОРЫТЫНДЫ 49
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДІБИЕТТЕР ТІЗІМІ 50
Бүгінгі таңда мемлекетіміздің өркениетті елдер қатарына жету жолындағы талаптарына сай оқыту мен тәрбиелеу іс-шараларын жаңа сапалық өзгерістер деңгейіне көтеру маңызды мәселелердің бірі болып отыр. Мектеп құрылымында болып жатқан өзгерістер, білім беру мақсаттарының алмасуы, оның дамытушылық сипаттарының бекітілуі, көпнұсқалық оқытуға көшу сияқты мәселелер оқытушылардан шығармашылық бастамалық, жұмыстың жоғары сапасын және кәсібилікті талап етеді.
Жұмыстың өзектілігі: Өнер саласында музыканың алатын орны мен қоғамдағы музыкалық өнердің атқаратын қызметін мектеп оқушыларына жете меңгерте отырып музыкаға баулу, олардың орындаушылық шеберліктерін арттыру.
Шығармашылық – бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерді дамытып, оларды рухани жағынан нығайтып байыту, жетілдіру өмірден өз орнын табуға көмектеседі.
Бұл үлкен жауапкершілікті талап етеді. Оны шешудің бірден бір жолы оқыту мазмұнының жаңартылып, әдіс-тәсілдердің озығының өмірге әкелу. Олар әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылық талантын ұштайтындай болып ұйымдастырылуы абзал.
Жұмыстың мақсаты: Мектеп оқушыларын музыкалық орындаушылық шеберлікке баулу жолдарын қарастыру және дамыту.
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен «қабілет» ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді. Философияда «қабілеттерді» тұлғаның белгілі бір әрекеті орындауға жағдай жасайтын жеке еркешеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын атап көрсеткен.
Демек, мектеп оқушыларының тұлғалылығын тәрбиелеу үшін, ең алдымен олардың қабілеттерін дамытудың мәні зор. Қабілеттер мәселесін тұжырымдауда педагогикалық практика үшін мәні ерекше мына жағдайларға айрықша тоқталу жөн.
Жұмыстың өзектілігі: Өнер саласында музыканың алатын орны мен қоғамдағы музыкалық өнердің атқаратын қызметін мектеп оқушыларына жете меңгерте отырып музыкаға баулу, олардың орындаушылық шеберліктерін арттыру.
Шығармашылық – бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерді дамытып, оларды рухани жағынан нығайтып байыту, жетілдіру өмірден өз орнын табуға көмектеседі.
Бұл үлкен жауапкершілікті талап етеді. Оны шешудің бірден бір жолы оқыту мазмұнының жаңартылып, әдіс-тәсілдердің озығының өмірге әкелу. Олар әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылық талантын ұштайтындай болып ұйымдастырылуы абзал.
Жұмыстың мақсаты: Мектеп оқушыларын музыкалық орындаушылық шеберлікке баулу жолдарын қарастыру және дамыту.
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен «қабілет» ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді. Философияда «қабілеттерді» тұлғаның белгілі бір әрекеті орындауға жағдай жасайтын жеке еркешеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын атап көрсеткен.
Демек, мектеп оқушыларының тұлғалылығын тәрбиелеу үшін, ең алдымен олардың қабілеттерін дамытудың мәні зор. Қабілеттер мәселесін тұжырымдауда педагогикалық практика үшін мәні ерекше мына жағдайларға айрықша тоқталу жөн.
1. Қ.М. Меңдіаяқова, Г.Ж..Қарамолдаева «Мектепте музыка тәрбиесін беру әдістемесі» Алматы 1997 ж.
2. Дүйсебінова Р.К. Музыкалық білім беру технологиясы: Жоғары оқу орны студенттеріне арналған оқу құралы. – Талдырқорған, 2006.
3. Әбиев Ж. Педагогика тарихы: Оқу құралы. Алмты: Дарын, - 2007. - 480б.
4. Әбілова 3. Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру (әдістемелік құрал). -Алматы, 1972.
5. Дүйсембінова Р.Қ. Музыкалық білім беру педагогикасы (оқу құралы) -Талдықорған, 2006.
6. Ерзакович Б.Г. , Коспаков З.Е. Қазақ музыка фольклорының тарихнамасы. –Алматы, 1986. 148-163 б.
7. Мектептегі «Музыка» пәнінің оқушыларына арналған методикалық нұсқау. А.Байментаева.- Алматы, 1985 ж.
8. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде// Алматы ақшамы. – 1998. 19 маусым)
9. Пернебек Момынұлы «Музыкалы-эстетикалық тәрбие» Алматы 2000 ж.
10. А.Жұбанов, «Ғасырлар пернесі». (Қазақтың халық композиторларының өмірі мен творчествосы туралы очерктер). Алматы: «Жазушы» баспасы, 1985ж. 10-бет.
11. А.Қ.Жұбанов. «Ән-күй сапары» М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. Қазақ ССР-ң «Ғылым» баспасы. Алматы. 1976ж
12. Бес ғасыр жырлайды: 2 томдық. /Құрастыр. М.Мағауин, М.Байділдаев – Алматы: Жазушы, 1989. – Т. 1. 384 бет
13. Ғизатов Б. Мектептегі ән-музыка сабағы. Музыка сауаты, ән үйрету, музыка тыңдау. Методикалық көмекші құрал. – Алматы, 1982.
14. Ерзакович. Құспақов. «Қазақ музыка фольклорының тарихнамасы». Алматы. 1986ж
15. Зарин Д.Н. методика школьного хорового пения в связи с практическим курсом. – М., 1997.
16. Затаевич А.В. 500 казахских песен и кюев. А., 1931.
17. Кабалевский Д.Б. Музыка туралы әңгіме. – Алматы, 1987.
18. Кенжалиев И., Дәрібаев Х қос ішек. Алматы. 1990.
19. Қазақтың музыкалық фольклоры. Алматы. 1992 ж. 250-бет
20. Қалиев С., Молдабеков Ж., Иманбекова Б. Этнопедагогика: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007. – 400б.
21. Мерғалиев Т. Домбыра сазы. А.1982, 312 – 313 –беттер.
22. Момынов П.М. Становаление и развитие музыкального воспитания и образования младших школьников в Казахстане. Автореф. дис. канд. пед. наук. – Алма-Ата, 1978.
23. Т.Қоңыратбаев «Елім-ай»: Ән туралы әңгіме. – Алматы: «Өнер», 1994. 32 бет.
24. У.Бекенов. «Күй керуені». Алматы. 2002 ж
25. Ұзақбаева С.А. Өміршең өнер өрісі. Алматы, 1982.
26. Музыкалық психология, музыкалық білім беру психологиясы, музыкалық іс-әрекет психологиясы: мамандығы «Музыкалық білім беру» студенттеріне және оқытушыларына арналған оқу құралы / ПМУ доценті Н. Дүкенбай, ф.ғ.к., ПМУ доценті Г. Дүкенбай. – Павлодар : Кереку, 2008. – 104 б.
27. Апраксина О.А. Методика музыкального воспитания в школе / О.А. Апраксина .– М.: Просвещение, 1983 .– 224 с.
28. Балтабаев М. «Елім-ай» / М. Балтабаев, Б. Өтемуратова .- Алматы : Атамекен, 1993 .– 94 бет.
29. Балтабаев М.Х. «Елім-ай» : бағдарламасының ғылыми әдістемелік негіздері / М.Х. Балтабаев .- Алматы : РБК, 1993 .– 22 бет.
30. Бәттібаева С. Ән-күй : әдістемелік нұсқау / С. Бәттібаева, Ф. Қоңыратбай, Э. Баталова .- Алматы : Кітап, 2002 .- 104 бет.
31. Гизатов Б. Музыкальное образование в Казахстане / Б. Гизатов .– Алма-Ата : Мектеп, 1975. - 81 с.
32. Қазиева Б. Музыка сауатынан практикалық көмек / - Алматы : РБК, 1995 .- 110 бет.
33. Майғаранова Ш. Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері / Ш. Майғаранова .- Алматы : Ғылым, 2002 .- 124 бет.
34. Маданов Х. Қазақ мәдениетінің тарихы / Х. Маданов. – Алматы : Қаржы-Қаражат, 1998 .- 336 бет.
35. Меңдіаяқова Қ.М. Мектепте музыка тәрбиесін беру әдістемесі / Қ.М. Меңдіаяқова, Г.Ж. Қарамолдаева .- Алматы : Әл-Фараби, 1997 .- 132 бет.
36. Райымбергенов А. Жалпы білім беретін қазақ орта мектебінің музыка пәніне арналған «Мұрагер» бағдарламасы : 1-9 сыныптар / А. Райымбергенов, С. Райымбергенова, Ұ. Байбосынова .- Алматы : Ұмай баспасы, 2003 .- 248 бет.
37. Сарыбаев Б. Қазақтың музыкалық аспаптары : альбом / Б. Сарыбаев .- Алматы : Жалын, 1978 .- 136 бет.
38. Ғ. Уразалиева – Шілдебаева «ҒАСЫРЛАРМЕН ҮНДЕСКЕН ҚОБЫЗ» 6б. Астана- 2006ж.
39. Ә. Нысанбаев «ҚОРҚЫТ АТА» 42б. Алматы- 1997ж.
40. М.Өтеуов және Ш. Төлегенұлы «ҒАСЫРДАН-ҒАСЫРҒА»165б.Алматы-2000ж.
41. А.Сейдімбек «ҚАЗАҚТЫҢ КҮЙ ӨНЕРІ»8б. Астана-2002ж.
42. А. Есмаханов «ҚАЗАҚ МУЗЫКА АСПАПТАРЫ» 12б. Алматы-1998ж.
43. Шығармашылық қабілеттер және дамыта оқыту Б.А. Тұрғынбаева Алматы, 1999 ж.
44. Султанова Н.К. Музыкалық білім берудің тарихы мен теориясы. Оқу құралы. Семей, 2011. – 160 бет.
45. Нұрхатова М. Музыкалық білім берудің әдістемесі. Оқу құралы. Өскемен, 2005. – 112 бет.
2. Дүйсебінова Р.К. Музыкалық білім беру технологиясы: Жоғары оқу орны студенттеріне арналған оқу құралы. – Талдырқорған, 2006.
3. Әбиев Ж. Педагогика тарихы: Оқу құралы. Алмты: Дарын, - 2007. - 480б.
4. Әбілова 3. Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру (әдістемелік құрал). -Алматы, 1972.
5. Дүйсембінова Р.Қ. Музыкалық білім беру педагогикасы (оқу құралы) -Талдықорған, 2006.
6. Ерзакович Б.Г. , Коспаков З.Е. Қазақ музыка фольклорының тарихнамасы. –Алматы, 1986. 148-163 б.
7. Мектептегі «Музыка» пәнінің оқушыларына арналған методикалық нұсқау. А.Байментаева.- Алматы, 1985 ж.
8. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде// Алматы ақшамы. – 1998. 19 маусым)
9. Пернебек Момынұлы «Музыкалы-эстетикалық тәрбие» Алматы 2000 ж.
10. А.Жұбанов, «Ғасырлар пернесі». (Қазақтың халық композиторларының өмірі мен творчествосы туралы очерктер). Алматы: «Жазушы» баспасы, 1985ж. 10-бет.
11. А.Қ.Жұбанов. «Ән-күй сапары» М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. Қазақ ССР-ң «Ғылым» баспасы. Алматы. 1976ж
12. Бес ғасыр жырлайды: 2 томдық. /Құрастыр. М.Мағауин, М.Байділдаев – Алматы: Жазушы, 1989. – Т. 1. 384 бет
13. Ғизатов Б. Мектептегі ән-музыка сабағы. Музыка сауаты, ән үйрету, музыка тыңдау. Методикалық көмекші құрал. – Алматы, 1982.
14. Ерзакович. Құспақов. «Қазақ музыка фольклорының тарихнамасы». Алматы. 1986ж
15. Зарин Д.Н. методика школьного хорового пения в связи с практическим курсом. – М., 1997.
16. Затаевич А.В. 500 казахских песен и кюев. А., 1931.
17. Кабалевский Д.Б. Музыка туралы әңгіме. – Алматы, 1987.
18. Кенжалиев И., Дәрібаев Х қос ішек. Алматы. 1990.
19. Қазақтың музыкалық фольклоры. Алматы. 1992 ж. 250-бет
20. Қалиев С., Молдабеков Ж., Иманбекова Б. Этнопедагогика: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007. – 400б.
21. Мерғалиев Т. Домбыра сазы. А.1982, 312 – 313 –беттер.
22. Момынов П.М. Становаление и развитие музыкального воспитания и образования младших школьников в Казахстане. Автореф. дис. канд. пед. наук. – Алма-Ата, 1978.
23. Т.Қоңыратбаев «Елім-ай»: Ән туралы әңгіме. – Алматы: «Өнер», 1994. 32 бет.
24. У.Бекенов. «Күй керуені». Алматы. 2002 ж
25. Ұзақбаева С.А. Өміршең өнер өрісі. Алматы, 1982.
26. Музыкалық психология, музыкалық білім беру психологиясы, музыкалық іс-әрекет психологиясы: мамандығы «Музыкалық білім беру» студенттеріне және оқытушыларына арналған оқу құралы / ПМУ доценті Н. Дүкенбай, ф.ғ.к., ПМУ доценті Г. Дүкенбай. – Павлодар : Кереку, 2008. – 104 б.
27. Апраксина О.А. Методика музыкального воспитания в школе / О.А. Апраксина .– М.: Просвещение, 1983 .– 224 с.
28. Балтабаев М. «Елім-ай» / М. Балтабаев, Б. Өтемуратова .- Алматы : Атамекен, 1993 .– 94 бет.
29. Балтабаев М.Х. «Елім-ай» : бағдарламасының ғылыми әдістемелік негіздері / М.Х. Балтабаев .- Алматы : РБК, 1993 .– 22 бет.
30. Бәттібаева С. Ән-күй : әдістемелік нұсқау / С. Бәттібаева, Ф. Қоңыратбай, Э. Баталова .- Алматы : Кітап, 2002 .- 104 бет.
31. Гизатов Б. Музыкальное образование в Казахстане / Б. Гизатов .– Алма-Ата : Мектеп, 1975. - 81 с.
32. Қазиева Б. Музыка сауатынан практикалық көмек / - Алматы : РБК, 1995 .- 110 бет.
33. Майғаранова Ш. Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері / Ш. Майғаранова .- Алматы : Ғылым, 2002 .- 124 бет.
34. Маданов Х. Қазақ мәдениетінің тарихы / Х. Маданов. – Алматы : Қаржы-Қаражат, 1998 .- 336 бет.
35. Меңдіаяқова Қ.М. Мектепте музыка тәрбиесін беру әдістемесі / Қ.М. Меңдіаяқова, Г.Ж. Қарамолдаева .- Алматы : Әл-Фараби, 1997 .- 132 бет.
36. Райымбергенов А. Жалпы білім беретін қазақ орта мектебінің музыка пәніне арналған «Мұрагер» бағдарламасы : 1-9 сыныптар / А. Райымбергенов, С. Райымбергенова, Ұ. Байбосынова .- Алматы : Ұмай баспасы, 2003 .- 248 бет.
37. Сарыбаев Б. Қазақтың музыкалық аспаптары : альбом / Б. Сарыбаев .- Алматы : Жалын, 1978 .- 136 бет.
38. Ғ. Уразалиева – Шілдебаева «ҒАСЫРЛАРМЕН ҮНДЕСКЕН ҚОБЫЗ» 6б. Астана- 2006ж.
39. Ә. Нысанбаев «ҚОРҚЫТ АТА» 42б. Алматы- 1997ж.
40. М.Өтеуов және Ш. Төлегенұлы «ҒАСЫРДАН-ҒАСЫРҒА»165б.Алматы-2000ж.
41. А.Сейдімбек «ҚАЗАҚТЫҢ КҮЙ ӨНЕРІ»8б. Астана-2002ж.
42. А. Есмаханов «ҚАЗАҚ МУЗЫКА АСПАПТАРЫ» 12б. Алматы-1998ж.
43. Шығармашылық қабілеттер және дамыта оқыту Б.А. Тұрғынбаева Алматы, 1999 ж.
44. Султанова Н.К. Музыкалық білім берудің тарихы мен теориясы. Оқу құралы. Семей, 2011. – 160 бет.
45. Нұрхатова М. Музыкалық білім берудің әдістемесі. Оқу құралы. Өскемен, 2005. – 112 бет.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
МУЗЫКАНЫ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
__________________Т.Ә.Қоңыратбай
Мұхамедқалиева Қымбат
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОРЫНДАУШЫЛЫҚ ШЕБЕРЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
5В010600 – мамандығы бойынша
“Педагогика” және “Музыканы оқыту әдістемесі”
Алматы – 2012
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
МУЗЫКАНЫ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
Қызметте
қолдану үшін (қажет кезінде)
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
__________________Т.Ә.Қоңыратбай
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОРЫНДАУШЫЛЫҚ ШЕБЕРЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
5В010600 – мамандығы бойынша
“Педагогика” және “Музыканы оқыту әдістемесі”
Орындаған Мұхамедқалиева Қымбат,
3 курс, 3 жылдық
(сырттай)
Ғылыми жетекші:
доцент Әбдікәрімов Ә.Ә.
Алматы – 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
I. МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ МУЗЫКАЛЫҚ ӨНЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ ТАРИХЫ 6
1.1 Қазақ халық музыкасы 7
1.2 Қазақ халық аспаптары 15
1.3 Қазақ халқының әншілік өнері 24
II. МУЗЫКАЛЫҚ ӨНЕРДІҢ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ САЛАСЫНДАҒЫ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ33
2.1 Музыкалық іс-әрекеттердің негіздері 35
2.2 Музыка сабағының мектеп оқушыларын тәрбиелеудегі рөлі 37
2.3 Музыкалық тәрбиенің негізгі бағыттары 39
III. МУЗЫКАЛЫҚ ОРЫНДАУШЫЛЫҚ ШЕБЕРЛІККЕ БАУЛУ 42
3.1 Оқушылардың музыкаға баулу мен тәрбиелеудің негізгі әдістемелері42
3.2 Оқушылардың музыкалық қабілеттерін дамыту мүмкіндіктері 43
3.2.1Музыка сауатына арналған сабақтарды өткізу жолдары 46
3.2.3Оқушылардың ән айту мәдениетін дамыту 47
3.2.4Мектептегі хор ұйымдастыру жолдары 48
ҚОРЫТЫНДЫ 49
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДІБИЕТТЕР ТІЗІМІ 50
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда мемлекетіміздің өркениетті елдер қатарына жету жолындағы
талаптарына сай оқыту мен тәрбиелеу іс-шараларын жаңа сапалық өзгерістер
деңгейіне көтеру маңызды мәселелердің бірі болып отыр. Мектеп құрылымында
болып жатқан өзгерістер, білім беру мақсаттарының алмасуы, оның дамытушылық
сипаттарының бекітілуі, көпнұсқалық оқытуға көшу сияқты мәселелер
оқытушылардан шығармашылық бастамалық, жұмыстың жоғары сапасын және
кәсібилікті талап етеді.
Жұмыстың өзектілігі: Өнер саласында музыканың алатын орны мен қоғамдағы
музыкалық өнердің атқаратын қызметін мектеп оқушыларына жете меңгерте
отырып музыкаға баулу, олардың орындаушылық шеберліктерін арттыру.
Шығармашылық – бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы,
дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерді
дамытып, оларды рухани жағынан нығайтып байыту, жетілдіру өмірден өз орнын
табуға көмектеседі.
Бұл үлкен жауапкершілікті талап етеді. Оны шешудің бірден бір жолы
оқыту мазмұнының жаңартылып, әдіс-тәсілдердің озығының өмірге әкелу. Олар
әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін, қабілеттерін дамытып,
шығармашылық талантын ұштайтындай болып ұйымдастырылуы абзал.
Жұмыстың мақсаты: Мектеп оқушыларын музыкалық орындаушылық шеберлікке
баулу жолдарын қарастыру және дамыту.
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен
қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді. Философияда
қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекеті орындауға жағдай жасайтын жеке
еркешеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде
қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын атап көрсеткен.
Демек, мектеп оқушыларының тұлғалылығын тәрбиелеу үшін, ең алдымен
олардың қабілеттерін дамытудың мәні зор. Қабілеттер мәселесін тұжырымдауда
педагогикалық практика үшін мәні ерекше мына жағдайларға айрықша тоқталу
жөн.
Зерттеу міндеттері: Мектепте музыка пәнін оқыту барысында нақты да
жүйелі түрде музыка тарихы мен музыка теориясы туралы білім беру, әр
кезеңнің ғылыми және мәдени оқиғаларымен, өнердің басқа да түрлерінің
дамуымен музыкалық білімнің өзара байланысын меңгерте отырып, алған
білімдерін музыкалық оқу барысында кеңінен пайдалана білуге үйрету.
Біріншіден, оқушылар қабілет деңгейі жағынан тең дәрежеде болмайды.
Қабілеттердің бірдей емес екендігін сыныпта отырған оқушылардың
әрқайсысының әр пәнге және әр деңгейде қабілетті болатындығымен дәлелдеуге
болады. Бірі есепке жүйрік болса, екіншісі тілге бай, ал енді біреулері
сурет салғанды жақсы көреді. Олардың қабілеттерінің құрылымы да, оны
құрайтын компоненттері де әр түрлі болады. Мысалы, математикалық қабілеті
басым балаларда ойлау операциялары тез, дәл болады да, бейнелеу өнеріне
қабілетті балаларда нақты заттардың бөліктерінің арақатынасын жылдам
анықтай білу сияқты белгілер басым болады. Музыкаға қабілетті бала есту,
ритмді түсіну, сезімталдық сияқты сапаларымен ерекшеленеді.
Екіншіден, оқушылар бойында қабілеттің бір түрі ғана емес, бірнеше
әртүрлі қабілеттің белгілері де байқалатыны анық. Мысалы, ақындығымен қатар
музыкаға, суретке қабілетті адамдар да жиі кездеседі.
Сондықтан баланың шығармашылық қабілетін дамытудың жолдарын, құралдарын
анықтау психология мен педагогика ғылымдарында ертеден зерттеліп келе
жатқан салалардың бірі екендігі мәлім. Шығармашылық әлемдік мәдениеттің
барлық дәуіріндегі ойшылдардың назарынан тыс қалған емес.
Мектеп оқушыларының қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды. Біріншіден,
кез-келген оқушы оқу барысында адамзат баласының осы кезге дейінгі
жинақталған тәжірибесін меңгерсе, екіншіден, кез-келген оқушы шығармашылық
әрекеттер орындау арқылы өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. Оқу
әрекетінінің шығармашылық әрекеттен айырмашылығы баланың өзін-өзі
қалыптастыруына өз қабілеті мен талантын жүзеге асыруына бағытталған жаңа
әдіс-тәсілдерді іздестіруі болып табылады. Мақсатқа жету үшін жұмысқа дұрыс
басшылық, шебер ұйымдастырушылық қажет.
Музыка пәнін беру кезіндегі жалпы тәжірибеде кездесетін жағдайларды,
музыкаға оқушыларды баулудың жолдарын дипломдық жұмыстың негізгі нысаны
етіп ала отырып, тақырыптың негізі ретінде музыка саласындағы тұлғалық және
кәсібилік даму сипаты мен ерекшеліктері туралы толығырақ тоқталып өткеніміз
жөн.
Құрылымы: диплом жұмысы кіріспе, негізгі үш бөлім, он бір тарау,
қорытынды және әдебиет тізімінен тұрады.
Сарапталуы. Диплом жұмысы музыкалық білім берудің теориясы мен
әдістемесі кафедрасының мәжілісінде қаралып (25.05.2012, № хаттама),
қорғауға ұсынылды.
1 МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ МУЗЫКАЛЫҚ ӨНЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ
ТАРИХЫ
Рухани мәдениетіміздің зерттелу тарихын дәл мына уақыттан басталды деп
басып айту қиын. Халықтық мәдениет қаншалықты көне болса, оның зерттелу
тарихы да соншалықты тереңге тартады. Сол сияқты рухани мұрамыздың
жинаталуы, саралануы, насихатталуы да тереңге тамыр созады.
Мәдениет – қоғамның өмір сүруінің қозғаушы күші. Қазақстанның
Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев: ... бүгінгі таңда біздің төл
мәдениетіміздің міндеттерін өзіміз айқындай алатын мүмкіндігіміз бар. Оны
шешу мәдени санаткерлеріміздің еншісінде екенін атап көрсетті. Қазақ
мәдениетінің үш мың жылдық тарихы ұрпақтарға жалғастық пен сабақтастық
арқылы жетіп отыр. Мәдениеттің басты таратушылары болған көшпенді ата-
бабаларымыз рухани қазынаны ең биік құндылыққа қоя алғандықтан және өздері
сол рухани құндылықты бойына жинақтай да білді. Қазіргі бізге жеткен ұлттық
салт-дәстүріміз бен әдет-ғұрыптардың қайсысын алып қарасақ та осыны
аңғаруға болады. Кешеге дейін өткеніміз бен бүгінгіміз жалғастырған нәзік
жіп үзілмей, ұрпақ пен ұрпақты байланыстырып келеді. Сәби кезімізден
анамыздың әлдиі мен әжеміздің ертегісін сусындап келгендіктен, ұрпақтар
сабақтастығы үзілген жоқ. Мәдениетіміз тірі, оған серпін мен ырғақ керек.
Ғасырлар бойы екшеленген мұраларды бір сәт те естен шығармаған абзал, –
деген.
Мәдениет – жеке адамның өмір сүру мақсаты мен құндылық жүйесі, адамның
өмір сүрген ортамен қарым-қатынасы. Ол – өзара қарым-қатынас нәтижесінде
қалыптасатын ерекше құбылыс. Мәдениеттің дамуы қоғамды ілгері жылжытады.
Жеке адам мәдениеті мен қоғам талабы тікелей байланысты.
Мәдениеттің тұрақты жағы – мәдени дәстүр, соның арқасында тарихтағы
адамзаттық тәжірибесіне сүйеніп, оны кемелдендіреді, дамытады.
Өмірдің заңына сәйкес мәдениет үнемі жаңғыруды қажет етіп отырды. Кез
келген мәдениет жаңа толқынға, жаңа мағынаға ұмтылады, оған зәрулік
танытады. Әрине, бұл дегеніміз ғасырлар сынағынан өткен дәстүрлі
құндылықтарды түбегейлі жоққа шығару деген сөз емес. Өйткені, тарихи
сабақтастықтың логикасына сәйкес мәдениеттің ілгері үлгілері болады, онсыз
ұлттық мәдениеттің қабырғасы сөгіледі, іргесі шайқалады. Міне, сондықтан
жаңа үлгілерге жаппай бетбұрыс жасаудың өз қисыны, өз ырғағы, өзіндік
келбеті бар. Сондықтан, өтпелі кезеңнің мәдени өзгерістерінен дәстүрлік пен
жаңашылдықтың ерекше талдай отырып, әрбір жаңа нәрсені ұлттық
ерекшеліктерді ескере отырып қабылдаған абзал.
1.1 Қазақ халық музыкасы
Орта Азиядағы түркі тілдес халықтардың, соның ішінде қазақ халқының
орта ғасырдағы музыкалық мәдениетті ең алдымен сол заманнан бүгінгі күнге
дейін жеткен музыкалық мұралары, музыка өнерін, музыка аспаптарын зерттеуге
көптеген үлес қосқан орта ғасырлық ойшылдар, Әбу Насыр
әл-Фараби (870-950 жж.), Махмұд Қашқари (1029-1101 жж.), Мұхаммед Хайдар
Дулати (1499-1551 жж.), сияқты ұлы ғалымдар, А.Левшин (1799-1879 жж.),
Ш.Уалиханов (1835-1865 жж.), Н.Стремоухов, А.Эихгорн (1844-1909 жж.),
А.Затаевич (1869-1936 жж.) және басқа көптеген ғалым-зерттеушілер мен
этнографтар көп жазды. Әбу Насыр әл-Фарабидің бізге жеткен музыкалық-
теориялық еңбегінің бірі Музыка туралы үлкен трактат атты кітабы Орта
Азияда қолданылған ыспа аспаптардың зерттеулерінің дәлелі болып табылады.
Б.Сарыбаев қазақ аспаптарын зерттеуші, Әбу Насыр әл-Фарабидің зерттеу
трактатында екі ішекті қыл-қобыздың сыртқы түрі садаққа ұстайтындығын өз
еңбегінде атап өткен. Әбу Насыр әл-Фараби Музыка туралы үлкен трактат
еңбегінде сол кездегі аспаптардың шығу тегі, музыка мәдениеті, орындаушылық
өнері, эволюциялық дамуы жайында толық түсінік берген.
Кез келген ғылыми еңбек, мәдениет пен өнер туындысы жеке адамның ғана
көкірегінен қайнап шығып пайда болады. Қазіргі авторы белгісіз, халықтық
болып аталып жүрген жырлар мен күйлерді, әндер мен аңыздарды да кезінде
жеке адамдар шығарған. Тек кейін олардың есімдері хатқа түспей, уақыт атты
ұлы дүрмекте ұмытылып, ел жадында шығармасы сақталса да, өздері қалмаған.
Рас, ғасырлар қойнауынан бізге жеткен бұл шығармалар жүре бара өңделсе
өңделген болар, толықса толыққан шығар, брақ о баста бір ғана хас шебердің
қолынан шыққаны талассыз.
ХV ғасыр мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысында, хандық дәуірде өмір
сүрген Асанқайғы, Қазтуған, Мұхаммет Хайдар Дулати, Жүсіп Баласағұн,
Шалкиіз, Досмамбет, Ақтамберді, Шалақын, Дулат Бабатайұлы т.б. ақын
жыраулар мен ойшылдар шығармаларының ұрпағымызды Отан сүйгіштікке,
ұжымшылдыққа, еңбек сүйгіштікке, үлкенді сыйлауға, әдепті, кішіпейіл,
мейірімді болу сияқты қазақ халқының салт-дәстүрі мен тарихы мен
мәдениетін бойға сіңіріп ұялатуда маңызы ерекше.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы тарихтың даму барысында философия,
мәдениеттану, әлеуметтану, тарих, педагогика ғылымдарында қайта өрлеу
кезеңі деп суреттеледі. Қазіргі егемендік алып, Қазақстан Республикасының
қалыптасуы, дамуы да – қайта өрлеу кезеңі. Демек, ұлтымыздың, тіліміздің,
әдет-ғұрып, салт-дәстүрлеріміздің, ұлттық тарихымыздың қайта жаңғыру
кезеңі. Қазақ халқының мәдениеті, тарихын ХІХ ғасырдың екінші жартысында
Ыбырай, Абай, Шәкәрім мұраларында жалғасын тауып насихаттаған.
Алайда, ғалымдардың бір тобы ХІХ ғасырдың екінші жартысында музыка
өнерінде демократиялық тенденцияның өрістеуін орыс мәдениетінің әсерінен
қарастырса, екінші бір қатары төл топырағымызда ықылым замандардан келе
жатқан уақыт пен табиғаттың, ел мен мекеннің өзі тікелей тұлғалаған
дәстүрлі өнер түрінде таниды.
Қазақ музыкасының тарихы ғылым ретінде Ұлы Октябрь социалистік
революциясынан кейін ғана қалыптаса бастады. Революция қазақ халқының
мәдениетін дамыту үшін барлық жағдай жасады. Егер Совет үкіметінің алғашқы
жылдарында бұрынғы артта қалған елдің сауатсыздығын жою жұмысын қолға алған
болса, ал енді жиырмасыншы жылдардан бастап, халық ағарту ісімен бірге,
Қазақстан халық ағарту комиссиариаты күн тәртібіне көркем өнерді дамыту
мәселесін қойды. Музыкалық тәрбие берудің алғашқы мұғалім даярлайтын курсы,
мектеп хорларын басқарушылардың аса жедел курсы ашыла бастады, халық музыка
таланттарын іздестіру және халық аспаптарын жасай білетін шебер мамандар
табу мақсатымен анкета өтініш таратылды. Өткен дәуірде нотаға түскен ән-
күйдің саны аз болғанымен ғылым үшін маңызы үлкен.
Феодалдың ру тартысының талай тауқыметін тартқан, үстем тап өкілдері
қатыгездікпен қанап, езіп келген қазақ халқы қаншама қиын-қыспақты басынан
кешірсе де, өзінің елдік қасиетін сақтап қала білді, өніп-өскен ортаның
ұлылы- кішілі құбылыстарын ән мен күйге бөлеп, жадында сақтады. Феодалдық –
патриархиалдық өмір қалыбы, Шыңғыс ханның елді талан-таражға салған
жортуылдары, халықтың басын айналдырып, үстем таптың қолындағы қанау мен
езгінің құралы болған ислам дінінің кертартпа мәні халық шығармашылығына да
із тастап кеткені сөзсіз. Мысалы, домбыра тарту, әсіресе, әйелдің домбыра
ұстағаны күнә деп саналды. Жан иесінің кейіпін кескіндеуге болмайды деп,
ислам діні халықтың бейнелеу өнерін тежеді. Алайда, халық тосқауылдың
қандай түрін болса да жеңіп шығып, өзінің жарқын болашаққа, алдағы бақытты
өмірге деген сенімін ән мен күйге қосып шыңдай берді.
Ән – халықтың сүйіп айтатын, тыңдайтын, сан ғасырлық тарихы бар халық
музыкасының ең бір бай арнасы болып табылады. Көне заманнан келе жатқан ән-
күй туралы халықтың аузында қалыптасқан көптеген мақал-мәтелдер, аңыздар,
жырлар осының айғағы. Халықтың: Сөз күміс – ән алтын, Ел көркі – қыз,
той көркі – ән, немесе Ән өмір ұзартады деген асыл сөздері осы өнерге
арналған.
Қазақтың ұлы ақыны Абай да ән мен күйдің құдіретін жырлап:
Құлақтан кіріп, бойды алар,
Жақсы ән мен тәтті күй.
Көңілге түрлі ой салар,
Әнді сүйсең, менше сүй – деген.
Ән мен күй шыққан күн, туған айдай дала жұртының тал бесіктен жер
бесікке түскенге дейінгі жан серігі болды. Ауылдан ауылға ән айтып, күй
тартып жүрген диуаналар, жыршылар, сал-серілер өз өнерін көрсетіп, халықтың
көңілін көтерді, айт пен той-томалақ, түрлі ойын-сауық, отырыстардың көркі
болды. Ақын-әншілердің өнері халық арасында өте жоғары бағаланып, ақынның
келген ауылы оған зор сый-құрмет көрсеткен. Олардың аты аңыз-әңгімеге
айналып, ауыздан-ауызға, ұрпақтан-ұрпаққа жетті.
Қазақтар – еті тірі, өмірге құштар халық, – дейді Г.Н. Потонин, –
олар сауықшыл келеді, киімді ашық түстен киеді, өмірде той-думанды жақсы
көреді. Бұл халықтың өмірден кеткен адамдарына ас берудің өзі ұлан-асыр
салтанатпен өтеді, жиналған халық ойын ойнап, ат жарыстырып, ән салып,
ақындар айтысын тыңдайды. Бұдан қазақ халқының өнерге жақын, өнерсүйер
қауым екенін көруге болады.
Қазақ халқынын басынан кешкен толып жатқан тарихи оқиғалар музыка
тілінде де аңыз болып сақталады. Мысалы, Ақсақ құлан күйінде халқымыздың
өсіп-өркендеуіне ұзақ уақыттыр бойы қырсығын тигізетін татар-монғол
басқыншылығы тұсындағы бір көрініс бейнеленеді.
Қазақ елімнің басына өткен тарихи ауыр оқиғалардың біразы Шыңғыс хан,
Ақсақ Темір есімдерімен байланысты. Сондықтан ән күйлерде де сол қатыгез
әміршілердің аты жиі ұшырап отырды. Мысалы, Ақсақ Темір деп аталатын өлең
осындай ел басына түскен ауыртпашылықтарды, қиын-қыстау кезеңдерді
баяндайды.
Өз мазмұны бойынша, тұрмыстағы орнына сай қазақтың халық әндері бірнеше
түрге бөлінеді: халықтың ескілікті наным-сенімінен туған әндер; еңбек пен
шаруашылық кәсібіне байланысты туған әндер; тұрмыс-салт әндері; эпикалық
жырлар; тарихи әндер; лирикалық әндер мен айтыс.
Қазақ даласына жайылған әндердің біспырасы халықтың дербес ұлт болып
жаңа-жаңа қалыптаса бастаған кезінен бері қарай белгілі болса керек. Бұған
тұрмыс-салт жырларына жататын Тойбастар, Беташар, Жар-жар,
Алтыбақан әндері және т.б. дәлел бола алады.
Қазақтың әншілері бұрын әнді тек жеке дауыспен домбыраның, не қобыздың
сүмелдеуімен орындаған, көп дауыс қосылып, хормен айту дәстүрі болмаған.
Бірақ, соған қарамастан тақырыптық, айтылу өрнегі жағынан әндердің түрлері
сан алуан болған. Оларды лирикалық, драмалық, әзіл-сықақ, қайғылы-шерілі,
мақтау-арбау әндері деп бөлуге болады. Қазақ халқының әнді қастерлегені
белгілі, олар әннің қасиетті киесіне сеніп келген. Көпшілік қауым өткен
кеткенді жырға қосып, халықтың өмір жолын әнімен жадында сақтаған, әнші-
жыршыны мақтан тұтып қастерлеген.
Халық музыканттарының озық ойлы шығармалары байлардың байлығын емес,
керсінше, халық өмірін, халықтан шыққан ерлерді, батырларды жыр етеді.
Мысалы, XVIII ғасырлардың 80-ші жылдарында хандық қырылысқа қарсы Сырым
Датов бастаған халық қозғалысы еңбекші бұқараның таптық сезімін оятқан
елеулі оқиғалар болды. Халық ол жайында Сырым сазы атты күй шығарып,
өнерімен ескерткіш тұрғызды. Исатай, Махамбет бастаған ұлтазаттық
қозғалыста халық музыкасынан өзіне лайық көрініс тапты.
ХІХ ғасырдың 40- жылдарында Бөкей хандығында орыс мектептері ашыла
бастады. Олар қазақ арасына білім таратумен бірге, бұқара халықтың кертарпа
ислам діні ықпалдарына қарсы күресінде де едәуір игі міндеттер атқарады.
Орыс мәдениетінің игі ықпалымен қазақтық музыкалық халық шығармашылығы
ХІХ ғасырдың 2-ші жартысынан бастап жедел өркендей бастады. Қазақтың ХІХ
ғасырдағы аса көрнекті халық композиторларының бірі – Құрманғазы Сағырбаев.
Құрманғазы туындыларының өзегі еңбекші бұқараның феодалға, үстем топқа,
ауыл ұлықтарна қарсы күресі болды. Бұл қылығы үшін ол ақ патшаның
итаршыларынан өмір бойы қуғын көрді. Құрманғазы күйлері өмірдің ең
көкейкесті құбылыстарын паш етті. Күй музыкасы айқын да әуенді келеді, күй
нақты, қалың көпшілікке түсінікті болды, тыңдаушысын бай сазыммен, әсіресе,
кербез нақышысымен билеп алады. Шыққан тегі жөнінен үстем тап өкілі бола
тұра, шығармашылығын халқына арналған композиторларда жоқ емес, мысалы,
Бапас деп көпшілік атаған, атақты күйші Даулеткерей Шығиев ата-бабасынан
мұра болып қалған сұлтан- правиталь шенінен гөрі күйшілікті артық санаған.
Даулеткерейдің шығармашылығы негізінен лирикалық сипаттта өрбиді.
Ақпаратты феодалдың баласы Т.Қазалғапұлы да халық музыкасын таңдаған.
Ол өз өмірін өнерге бағытайды. Тәттімбеттің бұқарашыл бағыттағы музыкалық
және ақындық шығармаларында қыр елінің тіршілігі асқан шындылықпен
суреттеледі.
Қазақстандағы ХІХ ғасырдың 2-жартысындағы саяси-әлеуметтік жағдай,
қазақ қоғамында таптық қайшылықтардың өрши түсуі, озат орыс мәдениетінің
қыр өміріне сіңе бастауы. Міне, осының бәрі қазақ өнерінің барлық
салаларында бұқарашыл ағындардың күшейуіне жол ашты. Қазақ халық
композиторлары осы жаңа ағымдарды шығармашылық тұрғысын игеруге тырысты.
Бұл кезеңдегі әндер мен күйлерде халықтың бостандыққа қол созған талап-
тілектері, әлеуметтік наразылық нышандары айқындала түсті. Лирикалық
әндерде әйелдердің бас бостандығы тақырыбы ашық айтылды. Тұрмыс-салт
әндері мен халық ойындарында оқуға, білімге деген талпыныс, феодалдық
дәуірдің сарқыншақтары мен күрес тақырыбы сөз болды, діндарлар, қожа-
молдалар ажуа болды. Ақын-әншілердің айтысы, күйшілердің күй тартысуы,
көбіне-ақ дүйім жұртың басын қосқан үлкен мерекеге айналатын.
Әсіресе қазақтың сал, серілерінің орыны бөлек болатын. Олар
халықтың ауыр тұрмысын аз да болса жеңілдетіп, оған сән беретін, әрі
жергілікті басқарушылардан, әрі патша үкіметінің ұлықтарынан екі жақты
қысым көрген халықтың рухын көтеретін. Осындай көптің еркесіне айналған
салдардың бірі Біржан сал мен Ақан сері.
Белгілі халық композиторы Жаяу Мұса, орыс тілін жақсы білген,
Петербургте, Қазанда, Чехослования мен Польшада болған. Сондай-ақ қазақтың
халық музыкасында Балуан Шолақ, Мәди, Қазанғап, Ықылас, Самалай сияқты өнер
иелері де болған.
ХХ ғасыр үлкен қоғамдық өрлеу үстінде басталды. Қоғамдық-тарихи
жағдайдың шұғыла-сәулесі демократиялық және реакцияшыл кертартпа
бағыттардың өзара тартысы сипатында әдебиет пен өнер туындыларынан да орын
алды. Бұл кезеңде Орынбор, Уфа, Ташкент қалаларындағы медреселерде музыка,
драма, хор үйірмелері ұйымдастырылып, Тез, Садақ, Ай атты қолжазба
журналдар шығып тұрды. Талантты жастар халықты білімге шақырып, өлең,
қарасөз түріндегі мақалалар жарық көре бастады.
Үйірме жетекшілері қалалық семинарияларды біріктірген, нота әліппесінен
хабардар мұғалімдер болды. Патша өкілетінің озбырлығын, айырбас сауданың
әділетсіздігін, уез бастықтарының, ұлықтарының парақолығын тұспалдап
айтатын жұмбақ-өлеңдер тарады. Бұл тұста ел ішіндегі ескі салтты, қызды
қалың малға сатуды, көп әйел алушылықты, молдалардың дінді жамылып қараңғы
халыққа жасап жүрген қиянатын, жемқор, парақор би-болыстарды сынап-
мінейтін, қазақ әйелінің басындағы ауыр халді баяндайтын пьесалар да шыға
бастады.
Қазақстандағы 1916 жылғы солдатқа адам алуға байланысты оқиғалар халық
композиторларын да назарынан тыс қалмады. Қазақтың әншілері патша
үкіметінің зорлық-зомбылығын айтып ән шығарса, домбырашылар күй туындыларын
жарыққа шығарды. Бұл салалардағы туындылырдың ішінде Д.Нұрпейсованың
Набор, С.Оразаливтің Он алтыншы жыл атты шығармалары бар. Халық
композиторлары өздері шығарған күйлерінде майдан жұмыстарында алынып жатқан
қазақ кедейлерінің ауыр да аянышты хал-жағдайларын паш етеді.
1917 жылы Ұлы Октябрь Революциясына дейін қазақ музыкасы фольклорлық
қалыпта келді. Ауыз әдебиетіміз сияқты музыка да жазба мәдениетке жете
алмады. Бірақ сол бір ауызша дәстүрдің өзіне де қазақ музыкасын сан
жағынан да, сапа жағынан да бай болатын. Бірақ қазақ музыкасы ол дәуірде
кәсіби сатыға көтеріле алмады, көтерілуге жағдай болмады. Әндерді, күйлерді
шығарушы да, орындаушы да біркісі болды. Сөзін біреу, музыкасын екіншісі,
орындаушы үшінші кісі болатын біздің заманымыздағыдай жағдайлар ол кезде
кездеспейді. Орыс музыка мәдениетінің көрнекті өкілі А.Затаевич 1920 жылы
ол кездегі Қазақстанның астанасы Орынбор қаласына келіп, қазақтың ән- күйін
қағазға (нотаға) түсіре бастады. Сөйтіп, 1920-1931 жылдар арасында А.
Затаевич қазақтың 1500 ән-күйін екі жинақ етіп бастырып шығарды. Бұл жұмыс
қазақ музыкасының кәсіби жолға қадам басуының алды еді.
Жиырмасыншы жылдарда музыка өнерпаздары көріне бастады. Орынборда
рабфак студенттері ұйымдастырған сауық кештерін, Ташкент, Қарқаралы да
болған ән жарыстарын қазақ музыкасының алғашқы қызу халық қадамдары деуге
болады. 1921 жылы Ташкенттегі Халық ағарту институтының жанында Құманберік
Жалдарбековтың басқаруымен Біржан – Сара, 1925 жылы Ақтөбеде педогогтка
техникумы мен совет-партия мектебі оқушылардың күйімен М.Әуезовтың Еңлік
кебек пьесасалары музыкалық спектакль болып қойылды. Атақты әнші
Ә.Қашаубаев сол бір жылдарда Франция, Германия барып қазақ әндерін шырқап
Европаға қазақ халқын танытты.
1926 жылы ашылған қазақтың тұңғыш драма театры, 1933 жылы музыкалық
студия құрылды, кейінірек музыкалық театр ашылып, ол өз шымылдығын М.
Әуезовтың Айман-Шолпан пьесасымен ашты. Театрдың екінші бір шығармашылық
асуы Қыз Жібек спектаклі болды.
Отызыншы жылдардың басында Қазақстанда музыкалық білім алу жұмысы да
қолға алынды. 1932 жылы музыка техникумы ашылып, бір жылдан кейін оның
жанында театр білімі құрылды. Музыка техникумы кәсіби музыкалық орта
дәрежелі білімі бар қазақ жастарын тәрбиелеп шығаруда бірінші төл мектеп
еді. Қазақтың советтік музыка, театр өнерлерінің дамуында үлкен роль
атқарған оқиғаның бірі – 1934 жылы өткізілген Бүкіл қазақстандық бірінші
халық өнерпаздарының слеті. Ол слетке республикалық жер-жерінен көптеген
әншілер, күйшілер, бишілер, тақпақшылар, ойыншылар келді. Олардың ішіндегі
қабілеттері таңдалып алынып, Алматының театр және оқу орындарына
қалдырылды. Слет халықтың өнерпаздық туын бұрынғыдан да жоғары көтерді,
оның одан әрі дами беруіне жол салды.
1933 жылы жоғарыда аталған музыка техникумының жанынан Қазақстан
үкіметінің қаулысы бойынша қазақ музыкасын зертейтін кабинет және қазақтың
халық аспаптарын жаңаландырып, дамытатын тәжрибе ұстаханасы ашылды.
Ұлы Отан соғысының ауыр жылдарында (1941-1945 жж.) да Қазақстанның
музыка өнерінің дамуында талас болған жоқ. Соғыс жылдарында Алматы қаласына
көшіп келген Москва және Ленинградтың көркем фильм студиялары мен бірге
көрнекті өнер қайраткерлері де келді. Олар республикамыздағы өнердің,
музыка мен көркемөнердің дамуына айтарлықтай үлес қосты. 1939 жылы
ұйымдастырылған Қазақстан Композиторлар одағы Москва консерваторияларында
оқып жүрген бірнеше жас музыканттарды 1941 жылы мүшеліке қабылдады. Ұлы
Отан соғысы басталған кезде Р.Елебаев, М.Жаппасбаев, С.Көшекбак, Ә.Базанов,
Д.Мацуцин, В.Поливанов, Ғ.Матов сияқты композиторлардың қаламдарын қаруға
айырбастап, майданға атанды. Ұлы Отан соғысы жылдарында музыкатану ғылымы
өз жұмысын тоқтатақан жоқ. Қазақстанның музыка өнері атты мақалалар
жинағы мен 1942 жылдың аяғында А.Жұбановтың ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр
басындағы қазақтың халық композиторлары атты кітабы жарық көрді. Бұл кітап
қазақ әншілері мен музыканттарының өмірі мен шығармашылығы туралы тұңғыш
жүйелі мәлімет берген өте құнды еңбек болды. Соғыстың ауыр жылдарының
қиыншылықтарына қарамастан республиканың өзіне жоғары білімді маман кадрлар
дайындау мақсатында 1944 жылы Қазақстаның орталығы Алматы қаласында тұңғыш
жоғары көркем оқу орны консерватория ашылды.
ХХ ғасырда қазақтың музыка өнері жаңа музыкалану мен жанр формаларымен
ерекшеленді. Аз ғана тарихи уақыттың бөлігінде республика көп дауыспен және
еуропалық классикалық музыка-операның, симфонияның, балет инструменталды
концерті, кантатаның, ансамбльдің, оркестрлік және хор орындаушылық
түрлерінің жанрлық арсеналы жаңа кәсіби композиторлық мектептің негізін
қалады. Қазақстанның советтік музыка мәдениетінде үлкен орын алатын
жанрдың бірі – хор. Бұл жөнінде философиядағы Қазақтың мемлекеттік хор
капелласын атау орынды. Капелла – хор мәдениетінде жоғарғы саты. Біздің
музыка мәдениетімізде, музыкалық халықтық тәрбие беруде шешулі
коллективтің бірі – симфониялық оркестор. Симфониялық оркестор болуы,
әсіресе композиторлардың шығармашылық жағынан өсу жұмысында үлен көмекші.
1944 жылы Алматыда ашылған консерваториның музыкалық жоғары білім беруде
орыны ерекше. Консерватория қазақтың ұлы композиторы Құрманғазы атымен
аталды. Одан кейін Алматыда Қазақ совет композиторлар одағы құрылған.
Советтік Қазақстанның музыка майданына айтарлықтай үлес қосып кеткендер:
М.Төсебаев, консерваторияда композициядан сабақ беретін профессор
Е.Брусиловский, композитор Қ.Қожамияров, Л.Халиден, С.Мұхамеджанов,
Б.Байқадамов, Қ.Мусин, Е.Рахмадиев, М.Қойшыбаевтар және т.б.
60-70-жылдары республикада еуропалық инструменталды музыканың ең
күрделі жанрларының бірі – Г. Жұбанова, К.Қожамияровалардың классикалық
туындыларына жақын симфоникалық күй туды. Ұлттық аудиторияның ерекше
ықыласына бөленген қазақтың монодикалық музыкасының оркестрі мен хоры
болды. Ерекше кең таралған музыка ежелгі музыкалық аспаптармен орындалатын
оқымысты-фольклористің қолдауымен құрылған Отырар сазы фольклорлы-
этнографиялық оркестрін атап өту керек. Бұл ұжымның айрықша, қайталанбас
бейнесін дирижер, композитор, жетекшісі және домбырашы Н.Тлендиев жасаған
еді.
Орындаушылық және композиторлық шығармашылықпен қатар республикада
музыкаландырудың дәстүрлік формалары дамып, бұқаралық музыканың формалары
(рок эстрада, джаз) қалыптасуда, фольклор мен Қазақстан халқының ауызша
кәсіби дәстүрлері де дамып жатыр. Республикада түрлі көркем салаларды
орындаушылық ұжымдар жұмыс жасауда – мемлекеттік симфоникалық оркестр,
Құрманғазы атындағы қазақ халықтық аспаптар оркестрі, мемлекеттік үрлемелі
оркестр, хор, халық билерінің ансамблі, Г.Жұбанова атындағы мемлекеттік
квартет, эстрадалық ансамблдер, үрлемелі және джаз оркестрлері.
Оркестрдің негізін қаласқан Л.Мұхитов, Қ. Жантілеуов, Ж. Қаламбаев,
Ғ.Баязитова, Р. Омаров,А Дәулетбаевтар шығармашылық табыстарға жетуге зор
үлес қосты. Қазақ ұлт-аспаптары оркестрі Қазақстан әдебиеті мен өнерінің
Мәскеуде өткен 1949 жылы және 1958 жылдардағы он күндігінде қазақ халқының
атын шығарды, мерейін үстем қылды. Осы сапарда, – деп еске алады А.
Жұбанов 1949 жылы өткен онкүндік туралы, оркестр бірінші рет ұлы
М.Глинканың Фантазия-вальсін орындады. 50-жылдардың аяқ шенінде оркестр
аспаптарына бас дирижер Ш.Қажығалиевтің бастамасымен жаңа төрт ішекті
қобыз, сым ішекті домбыралар, біржақ тілді сырнайлар арқылы жаңартылды. Бұл
жаңартулар оркестрдің дыбыс бояуын байытып, жаңа орындаушылық мүмкіншілік
туғызды. Құрманғазы атындағы халық аспаптар оркестрі қазақ халық музыкасына
үлкен үлес қосты. Бұл оркестрді алғашында құрысып және алғашқы дирижері
болған А.Жұбанов (1906-1968ж.) Ақтөбе облысының Темір ауданында дүниеге
келген. Ол Ленинград консерваториясын бітірісімен Қазақстандағы музыкалық
мәдени өмірге атсалысады, 1945-1951 жылдары Алматы консерваториясының
ректоры болады. Ғасырлар пернесі, Замана бұлбұлдары және т.с.с.
еңбектері жарық көрген. А.Жұбанов өнер тану ғылымының докторы, профессор,
академик, қазақ кәсіби музыкасының негізін салушысы болып табылады.
Қазақстан Е.Серкебаев, Б.Төлегенова, Г.Есімова, Ә.Дінішев,
Г.Қыдырбекова, А.Мұсаходжаева, Ж.Әубәкірова және әлемдік музыка мәдениеті
жұлдыздарының бесігі саналатын М.Бисенғалиева, Э.Құрманғалиева, апалы-
сіңлілі Нақыпбековалар, И.Мұратбекова, Қ.Жолдыбаева, Т.Ержанова сияқты
халықаралық деңгейдегі орындаушылар отаны. Бүгінгі күні республикада
республикалық музыкалық ұжымдары белсенді жұмыс атқаруда: екі опера және
балет театры, мемлекеттік филормония, ұлт аспаптар академиялық оркестрі,
бидің академиялық театры, би және аспаптар ансамблдері және басқалар.
Зайырлы Қазақстанның рухани-мәдени өмірінің ең белді шағы республикалық
және халықаралық конкурстар мен фестивальдар, Қазақтың кәсіби балет өнері
ХХ ғасырдың 30-жылдарында Абай атындағы Қазақ академиялық театрында, опера
және балет театрында болған Айман-Шолпан, Шұға, Қыз Жібек, Ер
Тарғын, Қамбар-Назым және т.б. қойылымдардан бастап дами бастады.
Мемлекеттік академиялық би театрының репертуарында (1967 ж негізі
қаланған, көркемдік жетекшісі халық әртісі, Қазақстанның Мемлекеттік
премиясының лауреаты, профессор Б.Аюханов) классикалық балет миниатюралар,
Шопениана, Кармен-сюита, Болеро, Қозы-Көрпеш – Баян сұлу, Шыңғыс
хан, Қыз Жібек сияқты басқа да ұлттық, әлемдік хореографиялық бірактілі
балеттері болды. Қазақ әуендері акционерлік қоғамының Гүлдер
мемлекеттік би ансамблінің негізін қазіргі эстрадалық хореографиялық билері
құрайды.
1.2 Қазақ халық аспаптары мен оларды қолдану тәсілдері
Халықтың музыкалық мұрасын жинақтап зерттеу жолында артына ұмытылмас із
қалдырған А.В.Затаевич, академик А.Қ. Жұбанов, өнер зерттеушілері
Б.Г.Ерзакович, П.И. Аравин, Б.Ш. Сарыбаев сынды ғалымдардың ұлы еңбектері
халқымыздың игілігіне жарап, ұрпақтан-ұрпаққа тарап жатыр.*
Қазақтың музыкалық аспаптарының шығу тарихы, оның өзіне тән
ерекшеліктері туралы профессор Б.Ш.Сарыбаев еңбектерінде кеңінен атап
көрсеткен. Оның ғылыми еңбегінде қазақтың халық аспаптарының коллекциясы
жинақталды. Бүгінде оның саны қырыққа жуық. *
Қазақтардың музыкалық аспаптары типологиялық тұрғыдан Орта азия
суперэтнос халықтарының аспаптарымен көп ұқсас болып келгенімен, ұлттық
дәстүрлерге орай өзіндік қайталанбас қасиетке де ие. Көшпенді халық
керектінің барлығын табиғаттан және өз шаруашылығынан алған. Аспаптар
қыштан, қамыстан, мүйізден, түрлі ағаштан жасаған. Мембранаға, шалғы мен
шекке тері, аттың қылын пайдаланған.
Аспаптарды төмендегідей топтарға жіктеп бөлуге болады:
1. ) хордофондар (шекті аспаптар). Шертпелі – шертер, жетіген, домбыра
және шалғылы – қылқобыз;
2. ) мембранофондар (мембрандылар). Дабылды – дабыл, даңғыра, кепшік,
дауылпаз, шыңдауыл;
3. ) Идиофондар (өздігінен дыбыс шығаратындар). Тілшікті – шаңқобыз,
дабылды – асатаяқ, қоңырау, тоқылдақ, сылдырмақ және тағы басқа
аспаптар.
4. ) Аэрофондар (кернейлі). Үрмелі аспаптар – сыбызғы, қамыс сырнай,
саз сырнай, үскірік, тастауық, керней.
Ата-бабаларымыздан келе жатқан шертер аспабы көп уақыт бойы жоғалып
пайдаланылмаған ертеден келе жатқан қазақтың халық аспабы. Шертіп ойнау
тәсіліне байланысты ата-бабаларымыз шертер деп атап кеткен. Бұл аспап
домбырадан гөрі кішілеу болып келеді, дыбысы қаттырақ шығады. Шертердің
мойыны қысқалау, пернелері байланбайды. Көне шертер қылқобызға ұқсайды,
өйткені, оның кеудесі ағаштан ойылып жасалып, имек келеді, жоғары қақпағы
ешкінің немесе үлкен балықтың терісімен қапталады. Қариялардың әңгімелеріне
қарағанда бұл құралдың ерекшелігі шертердің құрылысы мен формасы негізінде
домбыраға ұқсас, мойыны қысқа, қыл ішек тағылған, үлкендігі қобыздай.
Шертерге аттың қылынан иіріп, үш ішек тағады. Дыбысының шығу күші мен
тембрі терінің не қалың не жұқалығына байланысты. Бұрынғы шертер аспабының
бет қақпағы болмаған, шертерге бет қақпақ салу, перне тағу кейінгі
жылдардың жемісі. Қапталған тері жұқа болса дыбысы қатты әрі ащы, ал қалың
болса жұмсақ шығады. Қазақ даласында шертер аспабының кең тарағанын
дәлелдейтін аңыз-әңгімелер, деректер, баршылық. Оларды жинақтап көне
аспаптың қайта тіріліп өнердегі өмірімізге еркін енуіне зор еңбек сіңірген
білгір, белгілі аспаптанушы Б.Сарыбаев еді.
Көне шертер аспабында шертпе күйлер тамаша орындалады. Аспаптың өзіндік
үні мен орындау мәнері қазақтың күйлеріне ерекше бояу беріп, құлпыртып
жібереді. Қазақтың ежелгі аспаптық музыкасы аса бай көркемдік тереңдігімен
ерекшеленіп, рухани мәдениеттің құнды қазынасы ретінде ұрпақтан-ұрпаққа
жалғасып келеді. Шертер аспабының түрлері – ең көне түрі, бір ішекті, екі
ішекті, бір құлақты, екіқұлақты, қақпақсыз, пернесіз, мойынтиексіз,
ортантиексіз болған. Шертер аспабының көне түрі Қырғыздың қомузы деген
аспабына да ұқсайды. Біздің мемлекетімізбен көршілес жатқан Қырғызстан мен
Өзбекстан елдерімен арасында ұқсастықтар көп. Сөйте тұра әр елдің өзіне
ғана тән ерекшелігі де мысалы, Қырғызстан елін алатын болсақ – тілдеріміз
ұқсас болуымен қатар, біздің әдет-ғұрпымыз, дәстүрлеріміз де жақын. Осы
Қырғыз аспабы қомуздың дыбысы, сырт пішіні, біздің шертер аспабымызға өте
ұқсайды. Қырғыздар бұл аспаппен жыр да орындай береді.
Шертер аспабының шектері ре, ля, ми, дыбыстарына келтіріліп бұралады.
Диапазоны немесе дыбыс көлемі екі жарым октава. Шертер аспабының көне түрі.
Б.Залесскийдің 1865жылы Париж қаласында басылып шыққан, Қырғыз
далаларындағы тіршілік атты альбомында көрсетілген суреттердің үлгісі
бойынша, ағаштың тұтас бір бөлігінен ойылып жасалған.
Белгілі зерттеуші Б.Сарыбаев зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында,
шертер аспабының көзін ашып, қайта жаңғыртып, қазақ музыкасының өнеріне
өзіндік аспап ретінде енгізді. Шертер өзіндік дыбыс қуатымен, бөлу –
реңкімен, ойналу әдісімен мелодиялық ауқымымен дербес аспап болып әлі
қалыптаспаған. Уақыт келе шертерге үш ішек тағу осыған орай үш құлақ салу,
пайда болды. Шанағы жұмырланып тереңдетілді.
1-сурет – Шертер
Алғашында шертерге арнайы күйлер болмаған, кейін келе үш ішекті
домбыраның күйлерін қарапайым екі ішекті домбырамыздың теріс бұраудағы
күйлері шертерге түсіріле басталды. Шертердің диапазоны өте үлкен
болғандықтан күмбірлі қоңыр дыбыстар үндестігі зор дыбыс беріп тыңдаушыны
тамсандырады. Шертерде төкпе, шертпе және ілме күйлер орындалады. Осы
күндерде орасан зор үлесін қосып, шертерді дамытып жатқан Жарқын Шәкәрім.
Шертердің жетілдірілген түрлері жұмыр және жалпақ шынақты. Жұмыр шанақты
шертер домбыра пішінінің негізінде жасалды. Қақпағы жабылды, үш ішекті, үш
құлақты, 11-14 ішектерінің санасы өзгертілді. Саусаққа тиетін оймақтың
орнына медиатор пайдаланған. Дыбыстық көлемі мен бұрауы тұрақталды. Жалпақ
шанақты шертердің шанағы жалпақ тік бұрышты етіп жасалады. Бет қақпағының
32 бөлігі қарағат қақпақпен жабылды. Мойынбет әдеттегіден биік отырғызылып
қақпақтың үстіне 10 см-ге дейін ұзартылады. Сол себептен де перне саны он
екіге жеткізіледі. Тері қақпақ әр түрлі температурада бірде созылып бірде
жиырылып отырады. Соған орай дыбыс бояуы да аяқ асты өзгереді. Ойнау әдісі
домба-примамен бірдей, бірақ дыбыстық ерекшелігі мүлдем басқа. Сондықтан да
оркестрлерде дербес аспап ретінде жетекші рольдердің бірін атқарады.
Оркестрдің үніне ерекше нәр беріп, ұлттық бояуын көріктендіре түседі.
Шертердің дыбыстық мүмкіндігін жетілдіру 1968-1970 жылдардары мықтап қолға
алынды. Болашақта шертер аспабы одан да кеңінен дамып, жаңа туындылар
әкелетініне күмән жоқ.
Жетіген – ерте заманнан келе жатқан қазақ халқының шертіп ойнайтын
көне музыкалық аспаптарының бірі. Бұрауы жоқ, тегіс бетіне жеті ішек
таққан, тиек орнына жеті асық қойылған, құлақ күйін асықтарды ілгерілі-
кейінді жылжыту арқылы келтіреді. Дыбыс ішектерді саусақтармен іліп-қағу
арқылы шығады. Шанағы тұтас ағаштан ойылып жасалынады. Шектері аттың
қылынан тағылады.
Сурет 2 – Жетіген
Сонымен қатар, ...қалың қазақ елі тартқан сыбызғыдағы салқын саз,
қобыздағы қоңыр күй, домбыраның да екі ішекті ғана емес, әдейі күйге
арналған үш ішекті тіліне оралған көп күйлердің ескі-жаңасы тегіс-тарих
үшін елеулі бұйым, – деп Мұхтар Әуезов айтып кеткен. Сондықтан өз елін,
өзінің кіндік кескен туған жерін ата-бабаларымыздан келе жатқан ұлттық
музыка мәдениетімізді қадір тұту қай халық болмасын өзінің атадан балаға
жеткен, қадірлеп көзінің қарашығындай сақтап, қымбат қазынасына айналдырған
ұлттық музыка өнері мен әр халықтың белгілі бір өз ішінде кең тараған, өріс
аспаптары болатыны белгілі.
Музыка – халықтың жаны. Сондықтан онда сезім күй анық көрінеді. Осы
кездегі халық күйшілері екі ішекті домбырада, қылқобыз, сыбызғы, шертер
арқылы өз дәуірінің ауыр тұрмыс жағдайын, мұңын, арманын, күресін, ерлік
істерін, қуаныштарын, қазақ даласының кең және сұлу табиғатын суреттейтін
философиялық, героикалық, ана сүтімен дарыған туған тілін, ата-
бабаларымыздан жалғасып лирикалық күйлерімен көрсеткен. Көне заманнан
ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан қазақтың ең ежелгі
музыкалық аспаптарының бірі – ысқымен ойналатын қылқобыз аспабы. Халық
арасындағы аңыздарға қарағанда қылқобыздың пайда болуы шамамен VIII-IX
ғасырларда өмір сүрген күй атасы Қорқыт есімімен тығыз байланысты. Қылқобыз
аспабының күйге келтіретін құлағына, шанағының ішкі тысына дыбыс әсерлігін
күшейту үшін темірден жасалған сылдырмақ тенгешелер, шығырықтар арқылы
бекітіледі.
3-сурет – Қылқобыз
Шанағының беті ашық келеді де, астыңғы жағы терімен қапталады. Мұндай
қылқобызда көбіне бақсылар ойнап, күй сарынының әсерін күшейте түсу үшін
әдейі темір тенгешелер тағатын болған. Бұл қылқобыз аспабының ескі түрі. Ал
жетілдірілген түрі ішектері ат қылынан тағылған шанағының беті ашық келеді
де, астыңғы жағы терімен қапталады. Ұзақ уақыттар бойы қылқобыз аспабы
шамандар мен бақсылардың аспабы болып саналады. Қазақ халқы бұл аспапты көп
уақыттар бойы перілерден үйді қорғаушы ретінде пайдаланып, киіз үйдің
есігіне іліп қоятын болған. А.Жұбанов айтқандай Ы.Дүкенұлы бұл аспапты
бейне бақсылардың қолынан жұлып алып оны халықтың өзіне табыс етті.
Революцияға дейін қылқобыз аспабында тек ер адамдар ойнаған, ал қазір
қылқобызда әйел адамдар да шебер тарта біледі. Қариялардың сөзіне
тоқталатын болсақ, Қорқыт тарихи дәуірлерде Сырдария өлкесін қоныс еткен
оғыз-қыпшақ тайпаларының ортасынан шыққан данышпан қария, ақылшы батагөй,
асқан ұлы ақын, болашақты болжап сөйлеген сәуегей кісі болған. Сонымен
қатар Қорқыт атамыз күй шығарған, өз дәуірінің композиторы, әнші-күйші,
қобызшы екені белгілі. Сол күйлерінің көбі біздің заманымызға дейін жетіп
отыр. Мысалы, Арыстан Баб, Аққу, Башпай, Тарғыл-тана, Елім-ай,
Қорқыт күйі, Қоңыр сияқты күйлер көп болған. Қорқыт – оғыз, қыпшақ
тайпаларының Қайы руынан деп айтылады. Қорқыт туралы қазақ халқының
қариялары айтқандай Европа әдебиетіне өткен ғасырдың ортасынан бастап
белгілі бола бастады. Олардың кейбір ұшқындарын ең алғаш жарыққа шығаруға
ой бөлген ғалымдар Ш.Уалиханов, В.Вельяминов, Г.Потанин тағы да басқа
ғалымдар қосылып Қорқыт туралы әдеби мұра қалдырған. Кейін Т.Аспантайұлы,
Ы.Дүкенұлы, Ы.Шәменұлы, Ж.Қаламбаев сияқты өнер қайраткерлері қылқобыз
өнерін жалғастырып дамытуда үлкен үлестерін қосқан. Осылай Қылқобыз аспабы
дамып біздің заманымызға дейін жетіп отыр.
Қылқобыз аспабы сияқты қазақтың сүйіп тартатын, тыңдайтын аспаптарының
бірі – домбыра аспабы. Қазақ халқының тарихымен бірге жалғасып, әлеуметтік
салт-тұрмысын, шежіресін, өмірін күйге қосып келе жатқан домбыра аспабының
шығу тегінің әлі күнге дейін сыры ашылмай келеді.
4-сурет – Домбыра
Домбыра да қазақ халқының саусақпен шертіп ойнайтын көне аспаптарының
бірі. Шанағы алмұрт тәріздес бірнеше перне тағылған ұзын мойны бар.
Шанағының беті жұқа тақтаймен жабылған. Домбыраның батыстық және шығыстық
екі түрі бар. Батыстық домбыралар арты дөңгеленіп, шанағы үлкендеу мойыны
ұзындау да, шығыстық домбыралар шанағы кішілеу жалпақ мойыны қысқа болып
келеді. Бұрын пернелері жеті немесе он үш мойыны қысқа болса қазір
классикалық шығармалардың орындалуына байланысты хроматизмдік жүйемен он
тоғыз перне тағылып диапазоны едәуір кеңіді.
Домбыраның мүмкіншілігі жөнінде Б.Сарыбаев былай дейді: Егер бұрынғы
заманда көне аспаптар ән, жыр, ертегі-аңыздарды сүйемелдеу үшін ғана
қолданса, енді домбыра жеке шығармалар орындауға арналып, күрделі аспаптар
қатарына қосылды. Өткен жүз жылдықта халық композиторлары Құрманғазымен
бірге Дәулеткерей, Тәттімбет, Сейтек, Байсерке, Қазанғап секілді саңлақ
күйшілер дүйім жұртты аузына қаратқан. Бұлар бармағынан бал тамған
майталман домбырашы болумен қатар, небір ғажап күйді шығарған шын мәніндегі
өнер иелері. Солардың арқасында домбырада тартылатын күйлердің музыкалық
формасы үздіксіз жетілдіріле түскен. Домбыраның техникалық мүмкіндіктері
артқан сайын домбыра тарту өнері де едәуір өрге басып, байи түсті. Қазіргі
кезде домбыра арнаулы музыка фабрикалары мен ғылыми-зерттеу
шеберханаларында жасалынып, көптеп шығарылуда. Балаларға арнап ықшамдап
шығарылған домбыралар да баршылық. Халық арасына кең таралған домбыраны –
тенор домбыра дейді. Домбыраны тартуда қағыстардың түр-түрі бар. Соның
ішінде сермеп ойнау, іліп қағу, шертіп ойнау, пиццикато сияқты
қағыстар бар.
Ырғақ – қозғалыс элементтерін пайдаланумен дыбыстың динамикасы,
ансамбльдің сипаты жөнінде алғашқы түсініктер береді. Бұл ұрып ойнайтын
аспаптарды үйренудің алдында біраз балалардың ырғақ сезімін дамытатын
қарапайым жаттығулар жасаған тиімді. Ұрып ойнайтын аспаптар қатарына
жататын аспаптың бірі – дабыл. Дабылдың шанағының екі жағы да терімен
қапталады. Ерге іліп қою үшін бүйіріне ағаш сап орнатылады немесе қайыс
ілгешек тағылады. 5-суретте ұрып ойнайтын аспаптар көрсетілген.
5-сурет – Даңғыра (сол жақта), кепшік, шыңдауыл (оң жақта)
Оқушылардың, студенттердің, жалпы өнер сүйер қауымның бірден-бір жиі
меңгеріп, ойнап жүрген аспаптарының бірі – шаңқобыз. Ол көне музыкалық
аспап. Қазақ жерінде XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап белгілі болған.
Шаңқобыздың түрі уысқа сиғандай. Ол темірден, ағаштан, кейде күмістен
істеледі.
6-сурет – Шаңқобыз
Шаңқобызда ойнағанда, оны тістің арасына апарып, тілшеге ерінді
тигізбей, тіл мен көмекейдің қатысуымен ғажап үн шығаруға болады. Аспаптың
тембрі әдемі, әрі нәзік. Бұл аспапты көбінесе әйелдер ойнаған. Кейде
орындаушылар саусақтарына қоңырау іліп алып та ойнаған екен.
Асатаяқ – ұрып және сілкіп ойнайтын музыкалық аспап. Асатаяқты бұрын
көбінесе диуана-бақсылар қолданған. Оның бірнеше түрі бар. Басына бұршақ
салып, металл сылдырмақтары басына ілінеді. Олар: қоңыраулы, сақиналы
асатаяқ болып бөлінеді. Олардың құрамына қарай, үндері де өзгеше. Мысалы,
алты қоңыраулы асатаяқтың үні сыбызғының дыбыс қатарына сәйкес келеді.
Асатаяқ бүгінде мектеп оқушыларының сүйіп ойнайтын аспабына айналды,
Қоңырау – ерте заманда қылқобызшылар мен қобызшылар және басқа да
бақсылардың қолданған музыкалық аспабы. Күйшілер қоңырауды қылқобыз бен
домбыраның жоғарғы мойын жағына байлап, кейбір әнкүйлерді тартқанда әрлі-
берлі шайқап, шылдыратып отырған. Ал, шаңқобыз тартатын әйелдер
саусақтарына қонырауды киіп алып, анда-санда қағып отырып шылдырлатқан .
Тұяқтас – ұру арқылы үн шығаратын аспаптар тобына жатады. Ол аттың
тұяғынан жасалады, оны өңдеп музыкалық аспап ретінде қолдану үшін, бір
немесе бір жарым жыл уақыт кептіру қажет. Сонда ғана соққанда анық, таза үн
шығады. Тұяқтасты бес саусақтың ұшымен алақанға жеткізбей ұстап, екі шеткі
жиегін кезекпен жартылай дөңгелетіп, алмастыра отырып соғу керек
Сыбызғы – қазақ халқының үрлеп ойнайтын музыкалық аспабы. Сыбызғыны,
әсіресе, қойшылар мен малшылар қамыстан не қурайдан жасап алып ойнай
берген.
7-сурет – Сыбызғы
Сыбызғының үні майда, тембрі жұмсақ келеді. Орындалатын күйлердің
мазмұны табиғатты, жан-жануарларды, құстарды, өзен-көлдерді суреттеуге
арналған.
Сырнай деп музыкалық аспаптардың бірнешеуін атаған. Сырнай деген сөз
сыр және най деген екі сөзден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
МУЗЫКАНЫ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
__________________Т.Ә.Қоңыратбай
Мұхамедқалиева Қымбат
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОРЫНДАУШЫЛЫҚ ШЕБЕРЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
5В010600 – мамандығы бойынша
“Педагогика” және “Музыканы оқыту әдістемесі”
Алматы – 2012
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
МУЗЫКАНЫ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
Қызметте
қолдану үшін (қажет кезінде)
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
__________________Т.Ә.Қоңыратбай
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОРЫНДАУШЫЛЫҚ ШЕБЕРЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
5В010600 – мамандығы бойынша
“Педагогика” және “Музыканы оқыту әдістемесі”
Орындаған Мұхамедқалиева Қымбат,
3 курс, 3 жылдық
(сырттай)
Ғылыми жетекші:
доцент Әбдікәрімов Ә.Ә.
Алматы – 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
I. МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ МУЗЫКАЛЫҚ ӨНЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ ТАРИХЫ 6
1.1 Қазақ халық музыкасы 7
1.2 Қазақ халық аспаптары 15
1.3 Қазақ халқының әншілік өнері 24
II. МУЗЫКАЛЫҚ ӨНЕРДІҢ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ САЛАСЫНДАҒЫ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ33
2.1 Музыкалық іс-әрекеттердің негіздері 35
2.2 Музыка сабағының мектеп оқушыларын тәрбиелеудегі рөлі 37
2.3 Музыкалық тәрбиенің негізгі бағыттары 39
III. МУЗЫКАЛЫҚ ОРЫНДАУШЫЛЫҚ ШЕБЕРЛІККЕ БАУЛУ 42
3.1 Оқушылардың музыкаға баулу мен тәрбиелеудің негізгі әдістемелері42
3.2 Оқушылардың музыкалық қабілеттерін дамыту мүмкіндіктері 43
3.2.1Музыка сауатына арналған сабақтарды өткізу жолдары 46
3.2.3Оқушылардың ән айту мәдениетін дамыту 47
3.2.4Мектептегі хор ұйымдастыру жолдары 48
ҚОРЫТЫНДЫ 49
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДІБИЕТТЕР ТІЗІМІ 50
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда мемлекетіміздің өркениетті елдер қатарына жету жолындағы
талаптарына сай оқыту мен тәрбиелеу іс-шараларын жаңа сапалық өзгерістер
деңгейіне көтеру маңызды мәселелердің бірі болып отыр. Мектеп құрылымында
болып жатқан өзгерістер, білім беру мақсаттарының алмасуы, оның дамытушылық
сипаттарының бекітілуі, көпнұсқалық оқытуға көшу сияқты мәселелер
оқытушылардан шығармашылық бастамалық, жұмыстың жоғары сапасын және
кәсібилікті талап етеді.
Жұмыстың өзектілігі: Өнер саласында музыканың алатын орны мен қоғамдағы
музыкалық өнердің атқаратын қызметін мектеп оқушыларына жете меңгерте
отырып музыкаға баулу, олардың орындаушылық шеберліктерін арттыру.
Шығармашылық – бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы,
дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерді
дамытып, оларды рухани жағынан нығайтып байыту, жетілдіру өмірден өз орнын
табуға көмектеседі.
Бұл үлкен жауапкершілікті талап етеді. Оны шешудің бірден бір жолы
оқыту мазмұнының жаңартылып, әдіс-тәсілдердің озығының өмірге әкелу. Олар
әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін, қабілеттерін дамытып,
шығармашылық талантын ұштайтындай болып ұйымдастырылуы абзал.
Жұмыстың мақсаты: Мектеп оқушыларын музыкалық орындаушылық шеберлікке
баулу жолдарын қарастыру және дамыту.
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен
қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді. Философияда
қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекеті орындауға жағдай жасайтын жеке
еркешеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде
қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын атап көрсеткен.
Демек, мектеп оқушыларының тұлғалылығын тәрбиелеу үшін, ең алдымен
олардың қабілеттерін дамытудың мәні зор. Қабілеттер мәселесін тұжырымдауда
педагогикалық практика үшін мәні ерекше мына жағдайларға айрықша тоқталу
жөн.
Зерттеу міндеттері: Мектепте музыка пәнін оқыту барысында нақты да
жүйелі түрде музыка тарихы мен музыка теориясы туралы білім беру, әр
кезеңнің ғылыми және мәдени оқиғаларымен, өнердің басқа да түрлерінің
дамуымен музыкалық білімнің өзара байланысын меңгерте отырып, алған
білімдерін музыкалық оқу барысында кеңінен пайдалана білуге үйрету.
Біріншіден, оқушылар қабілет деңгейі жағынан тең дәрежеде болмайды.
Қабілеттердің бірдей емес екендігін сыныпта отырған оқушылардың
әрқайсысының әр пәнге және әр деңгейде қабілетті болатындығымен дәлелдеуге
болады. Бірі есепке жүйрік болса, екіншісі тілге бай, ал енді біреулері
сурет салғанды жақсы көреді. Олардың қабілеттерінің құрылымы да, оны
құрайтын компоненттері де әр түрлі болады. Мысалы, математикалық қабілеті
басым балаларда ойлау операциялары тез, дәл болады да, бейнелеу өнеріне
қабілетті балаларда нақты заттардың бөліктерінің арақатынасын жылдам
анықтай білу сияқты белгілер басым болады. Музыкаға қабілетті бала есту,
ритмді түсіну, сезімталдық сияқты сапаларымен ерекшеленеді.
Екіншіден, оқушылар бойында қабілеттің бір түрі ғана емес, бірнеше
әртүрлі қабілеттің белгілері де байқалатыны анық. Мысалы, ақындығымен қатар
музыкаға, суретке қабілетті адамдар да жиі кездеседі.
Сондықтан баланың шығармашылық қабілетін дамытудың жолдарын, құралдарын
анықтау психология мен педагогика ғылымдарында ертеден зерттеліп келе
жатқан салалардың бірі екендігі мәлім. Шығармашылық әлемдік мәдениеттің
барлық дәуіріндегі ойшылдардың назарынан тыс қалған емес.
Мектеп оқушыларының қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды. Біріншіден,
кез-келген оқушы оқу барысында адамзат баласының осы кезге дейінгі
жинақталған тәжірибесін меңгерсе, екіншіден, кез-келген оқушы шығармашылық
әрекеттер орындау арқылы өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. Оқу
әрекетінінің шығармашылық әрекеттен айырмашылығы баланың өзін-өзі
қалыптастыруына өз қабілеті мен талантын жүзеге асыруына бағытталған жаңа
әдіс-тәсілдерді іздестіруі болып табылады. Мақсатқа жету үшін жұмысқа дұрыс
басшылық, шебер ұйымдастырушылық қажет.
Музыка пәнін беру кезіндегі жалпы тәжірибеде кездесетін жағдайларды,
музыкаға оқушыларды баулудың жолдарын дипломдық жұмыстың негізгі нысаны
етіп ала отырып, тақырыптың негізі ретінде музыка саласындағы тұлғалық және
кәсібилік даму сипаты мен ерекшеліктері туралы толығырақ тоқталып өткеніміз
жөн.
Құрылымы: диплом жұмысы кіріспе, негізгі үш бөлім, он бір тарау,
қорытынды және әдебиет тізімінен тұрады.
Сарапталуы. Диплом жұмысы музыкалық білім берудің теориясы мен
әдістемесі кафедрасының мәжілісінде қаралып (25.05.2012, № хаттама),
қорғауға ұсынылды.
1 МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ МУЗЫКАЛЫҚ ӨНЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ
ТАРИХЫ
Рухани мәдениетіміздің зерттелу тарихын дәл мына уақыттан басталды деп
басып айту қиын. Халықтық мәдениет қаншалықты көне болса, оның зерттелу
тарихы да соншалықты тереңге тартады. Сол сияқты рухани мұрамыздың
жинаталуы, саралануы, насихатталуы да тереңге тамыр созады.
Мәдениет – қоғамның өмір сүруінің қозғаушы күші. Қазақстанның
Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев: ... бүгінгі таңда біздің төл
мәдениетіміздің міндеттерін өзіміз айқындай алатын мүмкіндігіміз бар. Оны
шешу мәдени санаткерлеріміздің еншісінде екенін атап көрсетті. Қазақ
мәдениетінің үш мың жылдық тарихы ұрпақтарға жалғастық пен сабақтастық
арқылы жетіп отыр. Мәдениеттің басты таратушылары болған көшпенді ата-
бабаларымыз рухани қазынаны ең биік құндылыққа қоя алғандықтан және өздері
сол рухани құндылықты бойына жинақтай да білді. Қазіргі бізге жеткен ұлттық
салт-дәстүріміз бен әдет-ғұрыптардың қайсысын алып қарасақ та осыны
аңғаруға болады. Кешеге дейін өткеніміз бен бүгінгіміз жалғастырған нәзік
жіп үзілмей, ұрпақ пен ұрпақты байланыстырып келеді. Сәби кезімізден
анамыздың әлдиі мен әжеміздің ертегісін сусындап келгендіктен, ұрпақтар
сабақтастығы үзілген жоқ. Мәдениетіміз тірі, оған серпін мен ырғақ керек.
Ғасырлар бойы екшеленген мұраларды бір сәт те естен шығармаған абзал, –
деген.
Мәдениет – жеке адамның өмір сүру мақсаты мен құндылық жүйесі, адамның
өмір сүрген ортамен қарым-қатынасы. Ол – өзара қарым-қатынас нәтижесінде
қалыптасатын ерекше құбылыс. Мәдениеттің дамуы қоғамды ілгері жылжытады.
Жеке адам мәдениеті мен қоғам талабы тікелей байланысты.
Мәдениеттің тұрақты жағы – мәдени дәстүр, соның арқасында тарихтағы
адамзаттық тәжірибесіне сүйеніп, оны кемелдендіреді, дамытады.
Өмірдің заңына сәйкес мәдениет үнемі жаңғыруды қажет етіп отырды. Кез
келген мәдениет жаңа толқынға, жаңа мағынаға ұмтылады, оған зәрулік
танытады. Әрине, бұл дегеніміз ғасырлар сынағынан өткен дәстүрлі
құндылықтарды түбегейлі жоққа шығару деген сөз емес. Өйткені, тарихи
сабақтастықтың логикасына сәйкес мәдениеттің ілгері үлгілері болады, онсыз
ұлттық мәдениеттің қабырғасы сөгіледі, іргесі шайқалады. Міне, сондықтан
жаңа үлгілерге жаппай бетбұрыс жасаудың өз қисыны, өз ырғағы, өзіндік
келбеті бар. Сондықтан, өтпелі кезеңнің мәдени өзгерістерінен дәстүрлік пен
жаңашылдықтың ерекше талдай отырып, әрбір жаңа нәрсені ұлттық
ерекшеліктерді ескере отырып қабылдаған абзал.
1.1 Қазақ халық музыкасы
Орта Азиядағы түркі тілдес халықтардың, соның ішінде қазақ халқының
орта ғасырдағы музыкалық мәдениетті ең алдымен сол заманнан бүгінгі күнге
дейін жеткен музыкалық мұралары, музыка өнерін, музыка аспаптарын зерттеуге
көптеген үлес қосқан орта ғасырлық ойшылдар, Әбу Насыр
әл-Фараби (870-950 жж.), Махмұд Қашқари (1029-1101 жж.), Мұхаммед Хайдар
Дулати (1499-1551 жж.), сияқты ұлы ғалымдар, А.Левшин (1799-1879 жж.),
Ш.Уалиханов (1835-1865 жж.), Н.Стремоухов, А.Эихгорн (1844-1909 жж.),
А.Затаевич (1869-1936 жж.) және басқа көптеген ғалым-зерттеушілер мен
этнографтар көп жазды. Әбу Насыр әл-Фарабидің бізге жеткен музыкалық-
теориялық еңбегінің бірі Музыка туралы үлкен трактат атты кітабы Орта
Азияда қолданылған ыспа аспаптардың зерттеулерінің дәлелі болып табылады.
Б.Сарыбаев қазақ аспаптарын зерттеуші, Әбу Насыр әл-Фарабидің зерттеу
трактатында екі ішекті қыл-қобыздың сыртқы түрі садаққа ұстайтындығын өз
еңбегінде атап өткен. Әбу Насыр әл-Фараби Музыка туралы үлкен трактат
еңбегінде сол кездегі аспаптардың шығу тегі, музыка мәдениеті, орындаушылық
өнері, эволюциялық дамуы жайында толық түсінік берген.
Кез келген ғылыми еңбек, мәдениет пен өнер туындысы жеке адамның ғана
көкірегінен қайнап шығып пайда болады. Қазіргі авторы белгісіз, халықтық
болып аталып жүрген жырлар мен күйлерді, әндер мен аңыздарды да кезінде
жеке адамдар шығарған. Тек кейін олардың есімдері хатқа түспей, уақыт атты
ұлы дүрмекте ұмытылып, ел жадында шығармасы сақталса да, өздері қалмаған.
Рас, ғасырлар қойнауынан бізге жеткен бұл шығармалар жүре бара өңделсе
өңделген болар, толықса толыққан шығар, брақ о баста бір ғана хас шебердің
қолынан шыққаны талассыз.
ХV ғасыр мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысында, хандық дәуірде өмір
сүрген Асанқайғы, Қазтуған, Мұхаммет Хайдар Дулати, Жүсіп Баласағұн,
Шалкиіз, Досмамбет, Ақтамберді, Шалақын, Дулат Бабатайұлы т.б. ақын
жыраулар мен ойшылдар шығармаларының ұрпағымызды Отан сүйгіштікке,
ұжымшылдыққа, еңбек сүйгіштікке, үлкенді сыйлауға, әдепті, кішіпейіл,
мейірімді болу сияқты қазақ халқының салт-дәстүрі мен тарихы мен
мәдениетін бойға сіңіріп ұялатуда маңызы ерекше.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы тарихтың даму барысында философия,
мәдениеттану, әлеуметтану, тарих, педагогика ғылымдарында қайта өрлеу
кезеңі деп суреттеледі. Қазіргі егемендік алып, Қазақстан Республикасының
қалыптасуы, дамуы да – қайта өрлеу кезеңі. Демек, ұлтымыздың, тіліміздің,
әдет-ғұрып, салт-дәстүрлеріміздің, ұлттық тарихымыздың қайта жаңғыру
кезеңі. Қазақ халқының мәдениеті, тарихын ХІХ ғасырдың екінші жартысында
Ыбырай, Абай, Шәкәрім мұраларында жалғасын тауып насихаттаған.
Алайда, ғалымдардың бір тобы ХІХ ғасырдың екінші жартысында музыка
өнерінде демократиялық тенденцияның өрістеуін орыс мәдениетінің әсерінен
қарастырса, екінші бір қатары төл топырағымызда ықылым замандардан келе
жатқан уақыт пен табиғаттың, ел мен мекеннің өзі тікелей тұлғалаған
дәстүрлі өнер түрінде таниды.
Қазақ музыкасының тарихы ғылым ретінде Ұлы Октябрь социалистік
революциясынан кейін ғана қалыптаса бастады. Революция қазақ халқының
мәдениетін дамыту үшін барлық жағдай жасады. Егер Совет үкіметінің алғашқы
жылдарында бұрынғы артта қалған елдің сауатсыздығын жою жұмысын қолға алған
болса, ал енді жиырмасыншы жылдардан бастап, халық ағарту ісімен бірге,
Қазақстан халық ағарту комиссиариаты күн тәртібіне көркем өнерді дамыту
мәселесін қойды. Музыкалық тәрбие берудің алғашқы мұғалім даярлайтын курсы,
мектеп хорларын басқарушылардың аса жедел курсы ашыла бастады, халық музыка
таланттарын іздестіру және халық аспаптарын жасай білетін шебер мамандар
табу мақсатымен анкета өтініш таратылды. Өткен дәуірде нотаға түскен ән-
күйдің саны аз болғанымен ғылым үшін маңызы үлкен.
Феодалдың ру тартысының талай тауқыметін тартқан, үстем тап өкілдері
қатыгездікпен қанап, езіп келген қазақ халқы қаншама қиын-қыспақты басынан
кешірсе де, өзінің елдік қасиетін сақтап қала білді, өніп-өскен ортаның
ұлылы- кішілі құбылыстарын ән мен күйге бөлеп, жадында сақтады. Феодалдық –
патриархиалдық өмір қалыбы, Шыңғыс ханның елді талан-таражға салған
жортуылдары, халықтың басын айналдырып, үстем таптың қолындағы қанау мен
езгінің құралы болған ислам дінінің кертартпа мәні халық шығармашылығына да
із тастап кеткені сөзсіз. Мысалы, домбыра тарту, әсіресе, әйелдің домбыра
ұстағаны күнә деп саналды. Жан иесінің кейіпін кескіндеуге болмайды деп,
ислам діні халықтың бейнелеу өнерін тежеді. Алайда, халық тосқауылдың
қандай түрін болса да жеңіп шығып, өзінің жарқын болашаққа, алдағы бақытты
өмірге деген сенімін ән мен күйге қосып шыңдай берді.
Ән – халықтың сүйіп айтатын, тыңдайтын, сан ғасырлық тарихы бар халық
музыкасының ең бір бай арнасы болып табылады. Көне заманнан келе жатқан ән-
күй туралы халықтың аузында қалыптасқан көптеген мақал-мәтелдер, аңыздар,
жырлар осының айғағы. Халықтың: Сөз күміс – ән алтын, Ел көркі – қыз,
той көркі – ән, немесе Ән өмір ұзартады деген асыл сөздері осы өнерге
арналған.
Қазақтың ұлы ақыны Абай да ән мен күйдің құдіретін жырлап:
Құлақтан кіріп, бойды алар,
Жақсы ән мен тәтті күй.
Көңілге түрлі ой салар,
Әнді сүйсең, менше сүй – деген.
Ән мен күй шыққан күн, туған айдай дала жұртының тал бесіктен жер
бесікке түскенге дейінгі жан серігі болды. Ауылдан ауылға ән айтып, күй
тартып жүрген диуаналар, жыршылар, сал-серілер өз өнерін көрсетіп, халықтың
көңілін көтерді, айт пен той-томалақ, түрлі ойын-сауық, отырыстардың көркі
болды. Ақын-әншілердің өнері халық арасында өте жоғары бағаланып, ақынның
келген ауылы оған зор сый-құрмет көрсеткен. Олардың аты аңыз-әңгімеге
айналып, ауыздан-ауызға, ұрпақтан-ұрпаққа жетті.
Қазақтар – еті тірі, өмірге құштар халық, – дейді Г.Н. Потонин, –
олар сауықшыл келеді, киімді ашық түстен киеді, өмірде той-думанды жақсы
көреді. Бұл халықтың өмірден кеткен адамдарына ас берудің өзі ұлан-асыр
салтанатпен өтеді, жиналған халық ойын ойнап, ат жарыстырып, ән салып,
ақындар айтысын тыңдайды. Бұдан қазақ халқының өнерге жақын, өнерсүйер
қауым екенін көруге болады.
Қазақ халқынын басынан кешкен толып жатқан тарихи оқиғалар музыка
тілінде де аңыз болып сақталады. Мысалы, Ақсақ құлан күйінде халқымыздың
өсіп-өркендеуіне ұзақ уақыттыр бойы қырсығын тигізетін татар-монғол
басқыншылығы тұсындағы бір көрініс бейнеленеді.
Қазақ елімнің басына өткен тарихи ауыр оқиғалардың біразы Шыңғыс хан,
Ақсақ Темір есімдерімен байланысты. Сондықтан ән күйлерде де сол қатыгез
әміршілердің аты жиі ұшырап отырды. Мысалы, Ақсақ Темір деп аталатын өлең
осындай ел басына түскен ауыртпашылықтарды, қиын-қыстау кезеңдерді
баяндайды.
Өз мазмұны бойынша, тұрмыстағы орнына сай қазақтың халық әндері бірнеше
түрге бөлінеді: халықтың ескілікті наным-сенімінен туған әндер; еңбек пен
шаруашылық кәсібіне байланысты туған әндер; тұрмыс-салт әндері; эпикалық
жырлар; тарихи әндер; лирикалық әндер мен айтыс.
Қазақ даласына жайылған әндердің біспырасы халықтың дербес ұлт болып
жаңа-жаңа қалыптаса бастаған кезінен бері қарай белгілі болса керек. Бұған
тұрмыс-салт жырларына жататын Тойбастар, Беташар, Жар-жар,
Алтыбақан әндері және т.б. дәлел бола алады.
Қазақтың әншілері бұрын әнді тек жеке дауыспен домбыраның, не қобыздың
сүмелдеуімен орындаған, көп дауыс қосылып, хормен айту дәстүрі болмаған.
Бірақ, соған қарамастан тақырыптық, айтылу өрнегі жағынан әндердің түрлері
сан алуан болған. Оларды лирикалық, драмалық, әзіл-сықақ, қайғылы-шерілі,
мақтау-арбау әндері деп бөлуге болады. Қазақ халқының әнді қастерлегені
белгілі, олар әннің қасиетті киесіне сеніп келген. Көпшілік қауым өткен
кеткенді жырға қосып, халықтың өмір жолын әнімен жадында сақтаған, әнші-
жыршыны мақтан тұтып қастерлеген.
Халық музыканттарының озық ойлы шығармалары байлардың байлығын емес,
керсінше, халық өмірін, халықтан шыққан ерлерді, батырларды жыр етеді.
Мысалы, XVIII ғасырлардың 80-ші жылдарында хандық қырылысқа қарсы Сырым
Датов бастаған халық қозғалысы еңбекші бұқараның таптық сезімін оятқан
елеулі оқиғалар болды. Халық ол жайында Сырым сазы атты күй шығарып,
өнерімен ескерткіш тұрғызды. Исатай, Махамбет бастаған ұлтазаттық
қозғалыста халық музыкасынан өзіне лайық көрініс тапты.
ХІХ ғасырдың 40- жылдарында Бөкей хандығында орыс мектептері ашыла
бастады. Олар қазақ арасына білім таратумен бірге, бұқара халықтың кертарпа
ислам діні ықпалдарына қарсы күресінде де едәуір игі міндеттер атқарады.
Орыс мәдениетінің игі ықпалымен қазақтық музыкалық халық шығармашылығы
ХІХ ғасырдың 2-ші жартысынан бастап жедел өркендей бастады. Қазақтың ХІХ
ғасырдағы аса көрнекті халық композиторларының бірі – Құрманғазы Сағырбаев.
Құрманғазы туындыларының өзегі еңбекші бұқараның феодалға, үстем топқа,
ауыл ұлықтарна қарсы күресі болды. Бұл қылығы үшін ол ақ патшаның
итаршыларынан өмір бойы қуғын көрді. Құрманғазы күйлері өмірдің ең
көкейкесті құбылыстарын паш етті. Күй музыкасы айқын да әуенді келеді, күй
нақты, қалың көпшілікке түсінікті болды, тыңдаушысын бай сазыммен, әсіресе,
кербез нақышысымен билеп алады. Шыққан тегі жөнінен үстем тап өкілі бола
тұра, шығармашылығын халқына арналған композиторларда жоқ емес, мысалы,
Бапас деп көпшілік атаған, атақты күйші Даулеткерей Шығиев ата-бабасынан
мұра болып қалған сұлтан- правиталь шенінен гөрі күйшілікті артық санаған.
Даулеткерейдің шығармашылығы негізінен лирикалық сипаттта өрбиді.
Ақпаратты феодалдың баласы Т.Қазалғапұлы да халық музыкасын таңдаған.
Ол өз өмірін өнерге бағытайды. Тәттімбеттің бұқарашыл бағыттағы музыкалық
және ақындық шығармаларында қыр елінің тіршілігі асқан шындылықпен
суреттеледі.
Қазақстандағы ХІХ ғасырдың 2-жартысындағы саяси-әлеуметтік жағдай,
қазақ қоғамында таптық қайшылықтардың өрши түсуі, озат орыс мәдениетінің
қыр өміріне сіңе бастауы. Міне, осының бәрі қазақ өнерінің барлық
салаларында бұқарашыл ағындардың күшейуіне жол ашты. Қазақ халық
композиторлары осы жаңа ағымдарды шығармашылық тұрғысын игеруге тырысты.
Бұл кезеңдегі әндер мен күйлерде халықтың бостандыққа қол созған талап-
тілектері, әлеуметтік наразылық нышандары айқындала түсті. Лирикалық
әндерде әйелдердің бас бостандығы тақырыбы ашық айтылды. Тұрмыс-салт
әндері мен халық ойындарында оқуға, білімге деген талпыныс, феодалдық
дәуірдің сарқыншақтары мен күрес тақырыбы сөз болды, діндарлар, қожа-
молдалар ажуа болды. Ақын-әншілердің айтысы, күйшілердің күй тартысуы,
көбіне-ақ дүйім жұртың басын қосқан үлкен мерекеге айналатын.
Әсіресе қазақтың сал, серілерінің орыны бөлек болатын. Олар
халықтың ауыр тұрмысын аз да болса жеңілдетіп, оған сән беретін, әрі
жергілікті басқарушылардан, әрі патша үкіметінің ұлықтарынан екі жақты
қысым көрген халықтың рухын көтеретін. Осындай көптің еркесіне айналған
салдардың бірі Біржан сал мен Ақан сері.
Белгілі халық композиторы Жаяу Мұса, орыс тілін жақсы білген,
Петербургте, Қазанда, Чехослования мен Польшада болған. Сондай-ақ қазақтың
халық музыкасында Балуан Шолақ, Мәди, Қазанғап, Ықылас, Самалай сияқты өнер
иелері де болған.
ХХ ғасыр үлкен қоғамдық өрлеу үстінде басталды. Қоғамдық-тарихи
жағдайдың шұғыла-сәулесі демократиялық және реакцияшыл кертартпа
бағыттардың өзара тартысы сипатында әдебиет пен өнер туындыларынан да орын
алды. Бұл кезеңде Орынбор, Уфа, Ташкент қалаларындағы медреселерде музыка,
драма, хор үйірмелері ұйымдастырылып, Тез, Садақ, Ай атты қолжазба
журналдар шығып тұрды. Талантты жастар халықты білімге шақырып, өлең,
қарасөз түріндегі мақалалар жарық көре бастады.
Үйірме жетекшілері қалалық семинарияларды біріктірген, нота әліппесінен
хабардар мұғалімдер болды. Патша өкілетінің озбырлығын, айырбас сауданың
әділетсіздігін, уез бастықтарының, ұлықтарының парақолығын тұспалдап
айтатын жұмбақ-өлеңдер тарады. Бұл тұста ел ішіндегі ескі салтты, қызды
қалың малға сатуды, көп әйел алушылықты, молдалардың дінді жамылып қараңғы
халыққа жасап жүрген қиянатын, жемқор, парақор би-болыстарды сынап-
мінейтін, қазақ әйелінің басындағы ауыр халді баяндайтын пьесалар да шыға
бастады.
Қазақстандағы 1916 жылғы солдатқа адам алуға байланысты оқиғалар халық
композиторларын да назарынан тыс қалмады. Қазақтың әншілері патша
үкіметінің зорлық-зомбылығын айтып ән шығарса, домбырашылар күй туындыларын
жарыққа шығарды. Бұл салалардағы туындылырдың ішінде Д.Нұрпейсованың
Набор, С.Оразаливтің Он алтыншы жыл атты шығармалары бар. Халық
композиторлары өздері шығарған күйлерінде майдан жұмыстарында алынып жатқан
қазақ кедейлерінің ауыр да аянышты хал-жағдайларын паш етеді.
1917 жылы Ұлы Октябрь Революциясына дейін қазақ музыкасы фольклорлық
қалыпта келді. Ауыз әдебиетіміз сияқты музыка да жазба мәдениетке жете
алмады. Бірақ сол бір ауызша дәстүрдің өзіне де қазақ музыкасын сан
жағынан да, сапа жағынан да бай болатын. Бірақ қазақ музыкасы ол дәуірде
кәсіби сатыға көтеріле алмады, көтерілуге жағдай болмады. Әндерді, күйлерді
шығарушы да, орындаушы да біркісі болды. Сөзін біреу, музыкасын екіншісі,
орындаушы үшінші кісі болатын біздің заманымыздағыдай жағдайлар ол кезде
кездеспейді. Орыс музыка мәдениетінің көрнекті өкілі А.Затаевич 1920 жылы
ол кездегі Қазақстанның астанасы Орынбор қаласына келіп, қазақтың ән- күйін
қағазға (нотаға) түсіре бастады. Сөйтіп, 1920-1931 жылдар арасында А.
Затаевич қазақтың 1500 ән-күйін екі жинақ етіп бастырып шығарды. Бұл жұмыс
қазақ музыкасының кәсіби жолға қадам басуының алды еді.
Жиырмасыншы жылдарда музыка өнерпаздары көріне бастады. Орынборда
рабфак студенттері ұйымдастырған сауық кештерін, Ташкент, Қарқаралы да
болған ән жарыстарын қазақ музыкасының алғашқы қызу халық қадамдары деуге
болады. 1921 жылы Ташкенттегі Халық ағарту институтының жанында Құманберік
Жалдарбековтың басқаруымен Біржан – Сара, 1925 жылы Ақтөбеде педогогтка
техникумы мен совет-партия мектебі оқушылардың күйімен М.Әуезовтың Еңлік
кебек пьесасалары музыкалық спектакль болып қойылды. Атақты әнші
Ә.Қашаубаев сол бір жылдарда Франция, Германия барып қазақ әндерін шырқап
Европаға қазақ халқын танытты.
1926 жылы ашылған қазақтың тұңғыш драма театры, 1933 жылы музыкалық
студия құрылды, кейінірек музыкалық театр ашылып, ол өз шымылдығын М.
Әуезовтың Айман-Шолпан пьесасымен ашты. Театрдың екінші бір шығармашылық
асуы Қыз Жібек спектаклі болды.
Отызыншы жылдардың басында Қазақстанда музыкалық білім алу жұмысы да
қолға алынды. 1932 жылы музыка техникумы ашылып, бір жылдан кейін оның
жанында театр білімі құрылды. Музыка техникумы кәсіби музыкалық орта
дәрежелі білімі бар қазақ жастарын тәрбиелеп шығаруда бірінші төл мектеп
еді. Қазақтың советтік музыка, театр өнерлерінің дамуында үлкен роль
атқарған оқиғаның бірі – 1934 жылы өткізілген Бүкіл қазақстандық бірінші
халық өнерпаздарының слеті. Ол слетке республикалық жер-жерінен көптеген
әншілер, күйшілер, бишілер, тақпақшылар, ойыншылар келді. Олардың ішіндегі
қабілеттері таңдалып алынып, Алматының театр және оқу орындарына
қалдырылды. Слет халықтың өнерпаздық туын бұрынғыдан да жоғары көтерді,
оның одан әрі дами беруіне жол салды.
1933 жылы жоғарыда аталған музыка техникумының жанынан Қазақстан
үкіметінің қаулысы бойынша қазақ музыкасын зертейтін кабинет және қазақтың
халық аспаптарын жаңаландырып, дамытатын тәжрибе ұстаханасы ашылды.
Ұлы Отан соғысының ауыр жылдарында (1941-1945 жж.) да Қазақстанның
музыка өнерінің дамуында талас болған жоқ. Соғыс жылдарында Алматы қаласына
көшіп келген Москва және Ленинградтың көркем фильм студиялары мен бірге
көрнекті өнер қайраткерлері де келді. Олар республикамыздағы өнердің,
музыка мен көркемөнердің дамуына айтарлықтай үлес қосты. 1939 жылы
ұйымдастырылған Қазақстан Композиторлар одағы Москва консерваторияларында
оқып жүрген бірнеше жас музыканттарды 1941 жылы мүшеліке қабылдады. Ұлы
Отан соғысы басталған кезде Р.Елебаев, М.Жаппасбаев, С.Көшекбак, Ә.Базанов,
Д.Мацуцин, В.Поливанов, Ғ.Матов сияқты композиторлардың қаламдарын қаруға
айырбастап, майданға атанды. Ұлы Отан соғысы жылдарында музыкатану ғылымы
өз жұмысын тоқтатақан жоқ. Қазақстанның музыка өнері атты мақалалар
жинағы мен 1942 жылдың аяғында А.Жұбановтың ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр
басындағы қазақтың халық композиторлары атты кітабы жарық көрді. Бұл кітап
қазақ әншілері мен музыканттарының өмірі мен шығармашылығы туралы тұңғыш
жүйелі мәлімет берген өте құнды еңбек болды. Соғыстың ауыр жылдарының
қиыншылықтарына қарамастан республиканың өзіне жоғары білімді маман кадрлар
дайындау мақсатында 1944 жылы Қазақстаның орталығы Алматы қаласында тұңғыш
жоғары көркем оқу орны консерватория ашылды.
ХХ ғасырда қазақтың музыка өнері жаңа музыкалану мен жанр формаларымен
ерекшеленді. Аз ғана тарихи уақыттың бөлігінде республика көп дауыспен және
еуропалық классикалық музыка-операның, симфонияның, балет инструменталды
концерті, кантатаның, ансамбльдің, оркестрлік және хор орындаушылық
түрлерінің жанрлық арсеналы жаңа кәсіби композиторлық мектептің негізін
қалады. Қазақстанның советтік музыка мәдениетінде үлкен орын алатын
жанрдың бірі – хор. Бұл жөнінде философиядағы Қазақтың мемлекеттік хор
капелласын атау орынды. Капелла – хор мәдениетінде жоғарғы саты. Біздің
музыка мәдениетімізде, музыкалық халықтық тәрбие беруде шешулі
коллективтің бірі – симфониялық оркестор. Симфониялық оркестор болуы,
әсіресе композиторлардың шығармашылық жағынан өсу жұмысында үлен көмекші.
1944 жылы Алматыда ашылған консерваториның музыкалық жоғары білім беруде
орыны ерекше. Консерватория қазақтың ұлы композиторы Құрманғазы атымен
аталды. Одан кейін Алматыда Қазақ совет композиторлар одағы құрылған.
Советтік Қазақстанның музыка майданына айтарлықтай үлес қосып кеткендер:
М.Төсебаев, консерваторияда композициядан сабақ беретін профессор
Е.Брусиловский, композитор Қ.Қожамияров, Л.Халиден, С.Мұхамеджанов,
Б.Байқадамов, Қ.Мусин, Е.Рахмадиев, М.Қойшыбаевтар және т.б.
60-70-жылдары республикада еуропалық инструменталды музыканың ең
күрделі жанрларының бірі – Г. Жұбанова, К.Қожамияровалардың классикалық
туындыларына жақын симфоникалық күй туды. Ұлттық аудиторияның ерекше
ықыласына бөленген қазақтың монодикалық музыкасының оркестрі мен хоры
болды. Ерекше кең таралған музыка ежелгі музыкалық аспаптармен орындалатын
оқымысты-фольклористің қолдауымен құрылған Отырар сазы фольклорлы-
этнографиялық оркестрін атап өту керек. Бұл ұжымның айрықша, қайталанбас
бейнесін дирижер, композитор, жетекшісі және домбырашы Н.Тлендиев жасаған
еді.
Орындаушылық және композиторлық шығармашылықпен қатар республикада
музыкаландырудың дәстүрлік формалары дамып, бұқаралық музыканың формалары
(рок эстрада, джаз) қалыптасуда, фольклор мен Қазақстан халқының ауызша
кәсіби дәстүрлері де дамып жатыр. Республикада түрлі көркем салаларды
орындаушылық ұжымдар жұмыс жасауда – мемлекеттік симфоникалық оркестр,
Құрманғазы атындағы қазақ халықтық аспаптар оркестрі, мемлекеттік үрлемелі
оркестр, хор, халық билерінің ансамблі, Г.Жұбанова атындағы мемлекеттік
квартет, эстрадалық ансамблдер, үрлемелі және джаз оркестрлері.
Оркестрдің негізін қаласқан Л.Мұхитов, Қ. Жантілеуов, Ж. Қаламбаев,
Ғ.Баязитова, Р. Омаров,А Дәулетбаевтар шығармашылық табыстарға жетуге зор
үлес қосты. Қазақ ұлт-аспаптары оркестрі Қазақстан әдебиеті мен өнерінің
Мәскеуде өткен 1949 жылы және 1958 жылдардағы он күндігінде қазақ халқының
атын шығарды, мерейін үстем қылды. Осы сапарда, – деп еске алады А.
Жұбанов 1949 жылы өткен онкүндік туралы, оркестр бірінші рет ұлы
М.Глинканың Фантазия-вальсін орындады. 50-жылдардың аяқ шенінде оркестр
аспаптарына бас дирижер Ш.Қажығалиевтің бастамасымен жаңа төрт ішекті
қобыз, сым ішекті домбыралар, біржақ тілді сырнайлар арқылы жаңартылды. Бұл
жаңартулар оркестрдің дыбыс бояуын байытып, жаңа орындаушылық мүмкіншілік
туғызды. Құрманғазы атындағы халық аспаптар оркестрі қазақ халық музыкасына
үлкен үлес қосты. Бұл оркестрді алғашында құрысып және алғашқы дирижері
болған А.Жұбанов (1906-1968ж.) Ақтөбе облысының Темір ауданында дүниеге
келген. Ол Ленинград консерваториясын бітірісімен Қазақстандағы музыкалық
мәдени өмірге атсалысады, 1945-1951 жылдары Алматы консерваториясының
ректоры болады. Ғасырлар пернесі, Замана бұлбұлдары және т.с.с.
еңбектері жарық көрген. А.Жұбанов өнер тану ғылымының докторы, профессор,
академик, қазақ кәсіби музыкасының негізін салушысы болып табылады.
Қазақстан Е.Серкебаев, Б.Төлегенова, Г.Есімова, Ә.Дінішев,
Г.Қыдырбекова, А.Мұсаходжаева, Ж.Әубәкірова және әлемдік музыка мәдениеті
жұлдыздарының бесігі саналатын М.Бисенғалиева, Э.Құрманғалиева, апалы-
сіңлілі Нақыпбековалар, И.Мұратбекова, Қ.Жолдыбаева, Т.Ержанова сияқты
халықаралық деңгейдегі орындаушылар отаны. Бүгінгі күні республикада
республикалық музыкалық ұжымдары белсенді жұмыс атқаруда: екі опера және
балет театры, мемлекеттік филормония, ұлт аспаптар академиялық оркестрі,
бидің академиялық театры, би және аспаптар ансамблдері және басқалар.
Зайырлы Қазақстанның рухани-мәдени өмірінің ең белді шағы республикалық
және халықаралық конкурстар мен фестивальдар, Қазақтың кәсіби балет өнері
ХХ ғасырдың 30-жылдарында Абай атындағы Қазақ академиялық театрында, опера
және балет театрында болған Айман-Шолпан, Шұға, Қыз Жібек, Ер
Тарғын, Қамбар-Назым және т.б. қойылымдардан бастап дами бастады.
Мемлекеттік академиялық би театрының репертуарында (1967 ж негізі
қаланған, көркемдік жетекшісі халық әртісі, Қазақстанның Мемлекеттік
премиясының лауреаты, профессор Б.Аюханов) классикалық балет миниатюралар,
Шопениана, Кармен-сюита, Болеро, Қозы-Көрпеш – Баян сұлу, Шыңғыс
хан, Қыз Жібек сияқты басқа да ұлттық, әлемдік хореографиялық бірактілі
балеттері болды. Қазақ әуендері акционерлік қоғамының Гүлдер
мемлекеттік би ансамблінің негізін қазіргі эстрадалық хореографиялық билері
құрайды.
1.2 Қазақ халық аспаптары мен оларды қолдану тәсілдері
Халықтың музыкалық мұрасын жинақтап зерттеу жолында артына ұмытылмас із
қалдырған А.В.Затаевич, академик А.Қ. Жұбанов, өнер зерттеушілері
Б.Г.Ерзакович, П.И. Аравин, Б.Ш. Сарыбаев сынды ғалымдардың ұлы еңбектері
халқымыздың игілігіне жарап, ұрпақтан-ұрпаққа тарап жатыр.*
Қазақтың музыкалық аспаптарының шығу тарихы, оның өзіне тән
ерекшеліктері туралы профессор Б.Ш.Сарыбаев еңбектерінде кеңінен атап
көрсеткен. Оның ғылыми еңбегінде қазақтың халық аспаптарының коллекциясы
жинақталды. Бүгінде оның саны қырыққа жуық. *
Қазақтардың музыкалық аспаптары типологиялық тұрғыдан Орта азия
суперэтнос халықтарының аспаптарымен көп ұқсас болып келгенімен, ұлттық
дәстүрлерге орай өзіндік қайталанбас қасиетке де ие. Көшпенді халық
керектінің барлығын табиғаттан және өз шаруашылығынан алған. Аспаптар
қыштан, қамыстан, мүйізден, түрлі ағаштан жасаған. Мембранаға, шалғы мен
шекке тері, аттың қылын пайдаланған.
Аспаптарды төмендегідей топтарға жіктеп бөлуге болады:
1. ) хордофондар (шекті аспаптар). Шертпелі – шертер, жетіген, домбыра
және шалғылы – қылқобыз;
2. ) мембранофондар (мембрандылар). Дабылды – дабыл, даңғыра, кепшік,
дауылпаз, шыңдауыл;
3. ) Идиофондар (өздігінен дыбыс шығаратындар). Тілшікті – шаңқобыз,
дабылды – асатаяқ, қоңырау, тоқылдақ, сылдырмақ және тағы басқа
аспаптар.
4. ) Аэрофондар (кернейлі). Үрмелі аспаптар – сыбызғы, қамыс сырнай,
саз сырнай, үскірік, тастауық, керней.
Ата-бабаларымыздан келе жатқан шертер аспабы көп уақыт бойы жоғалып
пайдаланылмаған ертеден келе жатқан қазақтың халық аспабы. Шертіп ойнау
тәсіліне байланысты ата-бабаларымыз шертер деп атап кеткен. Бұл аспап
домбырадан гөрі кішілеу болып келеді, дыбысы қаттырақ шығады. Шертердің
мойыны қысқалау, пернелері байланбайды. Көне шертер қылқобызға ұқсайды,
өйткені, оның кеудесі ағаштан ойылып жасалып, имек келеді, жоғары қақпағы
ешкінің немесе үлкен балықтың терісімен қапталады. Қариялардың әңгімелеріне
қарағанда бұл құралдың ерекшелігі шертердің құрылысы мен формасы негізінде
домбыраға ұқсас, мойыны қысқа, қыл ішек тағылған, үлкендігі қобыздай.
Шертерге аттың қылынан иіріп, үш ішек тағады. Дыбысының шығу күші мен
тембрі терінің не қалың не жұқалығына байланысты. Бұрынғы шертер аспабының
бет қақпағы болмаған, шертерге бет қақпақ салу, перне тағу кейінгі
жылдардың жемісі. Қапталған тері жұқа болса дыбысы қатты әрі ащы, ал қалың
болса жұмсақ шығады. Қазақ даласында шертер аспабының кең тарағанын
дәлелдейтін аңыз-әңгімелер, деректер, баршылық. Оларды жинақтап көне
аспаптың қайта тіріліп өнердегі өмірімізге еркін енуіне зор еңбек сіңірген
білгір, белгілі аспаптанушы Б.Сарыбаев еді.
Көне шертер аспабында шертпе күйлер тамаша орындалады. Аспаптың өзіндік
үні мен орындау мәнері қазақтың күйлеріне ерекше бояу беріп, құлпыртып
жібереді. Қазақтың ежелгі аспаптық музыкасы аса бай көркемдік тереңдігімен
ерекшеленіп, рухани мәдениеттің құнды қазынасы ретінде ұрпақтан-ұрпаққа
жалғасып келеді. Шертер аспабының түрлері – ең көне түрі, бір ішекті, екі
ішекті, бір құлақты, екіқұлақты, қақпақсыз, пернесіз, мойынтиексіз,
ортантиексіз болған. Шертер аспабының көне түрі Қырғыздың қомузы деген
аспабына да ұқсайды. Біздің мемлекетімізбен көршілес жатқан Қырғызстан мен
Өзбекстан елдерімен арасында ұқсастықтар көп. Сөйте тұра әр елдің өзіне
ғана тән ерекшелігі де мысалы, Қырғызстан елін алатын болсақ – тілдеріміз
ұқсас болуымен қатар, біздің әдет-ғұрпымыз, дәстүрлеріміз де жақын. Осы
Қырғыз аспабы қомуздың дыбысы, сырт пішіні, біздің шертер аспабымызға өте
ұқсайды. Қырғыздар бұл аспаппен жыр да орындай береді.
Шертер аспабының шектері ре, ля, ми, дыбыстарына келтіріліп бұралады.
Диапазоны немесе дыбыс көлемі екі жарым октава. Шертер аспабының көне түрі.
Б.Залесскийдің 1865жылы Париж қаласында басылып шыққан, Қырғыз
далаларындағы тіршілік атты альбомында көрсетілген суреттердің үлгісі
бойынша, ағаштың тұтас бір бөлігінен ойылып жасалған.
Белгілі зерттеуші Б.Сарыбаев зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында,
шертер аспабының көзін ашып, қайта жаңғыртып, қазақ музыкасының өнеріне
өзіндік аспап ретінде енгізді. Шертер өзіндік дыбыс қуатымен, бөлу –
реңкімен, ойналу әдісімен мелодиялық ауқымымен дербес аспап болып әлі
қалыптаспаған. Уақыт келе шертерге үш ішек тағу осыған орай үш құлақ салу,
пайда болды. Шанағы жұмырланып тереңдетілді.
1-сурет – Шертер
Алғашында шертерге арнайы күйлер болмаған, кейін келе үш ішекті
домбыраның күйлерін қарапайым екі ішекті домбырамыздың теріс бұраудағы
күйлері шертерге түсіріле басталды. Шертердің диапазоны өте үлкен
болғандықтан күмбірлі қоңыр дыбыстар үндестігі зор дыбыс беріп тыңдаушыны
тамсандырады. Шертерде төкпе, шертпе және ілме күйлер орындалады. Осы
күндерде орасан зор үлесін қосып, шертерді дамытып жатқан Жарқын Шәкәрім.
Шертердің жетілдірілген түрлері жұмыр және жалпақ шынақты. Жұмыр шанақты
шертер домбыра пішінінің негізінде жасалды. Қақпағы жабылды, үш ішекті, үш
құлақты, 11-14 ішектерінің санасы өзгертілді. Саусаққа тиетін оймақтың
орнына медиатор пайдаланған. Дыбыстық көлемі мен бұрауы тұрақталды. Жалпақ
шанақты шертердің шанағы жалпақ тік бұрышты етіп жасалады. Бет қақпағының
32 бөлігі қарағат қақпақпен жабылды. Мойынбет әдеттегіден биік отырғызылып
қақпақтың үстіне 10 см-ге дейін ұзартылады. Сол себептен де перне саны он
екіге жеткізіледі. Тері қақпақ әр түрлі температурада бірде созылып бірде
жиырылып отырады. Соған орай дыбыс бояуы да аяқ асты өзгереді. Ойнау әдісі
домба-примамен бірдей, бірақ дыбыстық ерекшелігі мүлдем басқа. Сондықтан да
оркестрлерде дербес аспап ретінде жетекші рольдердің бірін атқарады.
Оркестрдің үніне ерекше нәр беріп, ұлттық бояуын көріктендіре түседі.
Шертердің дыбыстық мүмкіндігін жетілдіру 1968-1970 жылдардары мықтап қолға
алынды. Болашақта шертер аспабы одан да кеңінен дамып, жаңа туындылар
әкелетініне күмән жоқ.
Жетіген – ерте заманнан келе жатқан қазақ халқының шертіп ойнайтын
көне музыкалық аспаптарының бірі. Бұрауы жоқ, тегіс бетіне жеті ішек
таққан, тиек орнына жеті асық қойылған, құлақ күйін асықтарды ілгерілі-
кейінді жылжыту арқылы келтіреді. Дыбыс ішектерді саусақтармен іліп-қағу
арқылы шығады. Шанағы тұтас ағаштан ойылып жасалынады. Шектері аттың
қылынан тағылады.
Сурет 2 – Жетіген
Сонымен қатар, ...қалың қазақ елі тартқан сыбызғыдағы салқын саз,
қобыздағы қоңыр күй, домбыраның да екі ішекті ғана емес, әдейі күйге
арналған үш ішекті тіліне оралған көп күйлердің ескі-жаңасы тегіс-тарих
үшін елеулі бұйым, – деп Мұхтар Әуезов айтып кеткен. Сондықтан өз елін,
өзінің кіндік кескен туған жерін ата-бабаларымыздан келе жатқан ұлттық
музыка мәдениетімізді қадір тұту қай халық болмасын өзінің атадан балаға
жеткен, қадірлеп көзінің қарашығындай сақтап, қымбат қазынасына айналдырған
ұлттық музыка өнері мен әр халықтың белгілі бір өз ішінде кең тараған, өріс
аспаптары болатыны белгілі.
Музыка – халықтың жаны. Сондықтан онда сезім күй анық көрінеді. Осы
кездегі халық күйшілері екі ішекті домбырада, қылқобыз, сыбызғы, шертер
арқылы өз дәуірінің ауыр тұрмыс жағдайын, мұңын, арманын, күресін, ерлік
істерін, қуаныштарын, қазақ даласының кең және сұлу табиғатын суреттейтін
философиялық, героикалық, ана сүтімен дарыған туған тілін, ата-
бабаларымыздан жалғасып лирикалық күйлерімен көрсеткен. Көне заманнан
ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан қазақтың ең ежелгі
музыкалық аспаптарының бірі – ысқымен ойналатын қылқобыз аспабы. Халық
арасындағы аңыздарға қарағанда қылқобыздың пайда болуы шамамен VIII-IX
ғасырларда өмір сүрген күй атасы Қорқыт есімімен тығыз байланысты. Қылқобыз
аспабының күйге келтіретін құлағына, шанағының ішкі тысына дыбыс әсерлігін
күшейту үшін темірден жасалған сылдырмақ тенгешелер, шығырықтар арқылы
бекітіледі.
3-сурет – Қылқобыз
Шанағының беті ашық келеді де, астыңғы жағы терімен қапталады. Мұндай
қылқобызда көбіне бақсылар ойнап, күй сарынының әсерін күшейте түсу үшін
әдейі темір тенгешелер тағатын болған. Бұл қылқобыз аспабының ескі түрі. Ал
жетілдірілген түрі ішектері ат қылынан тағылған шанағының беті ашық келеді
де, астыңғы жағы терімен қапталады. Ұзақ уақыттар бойы қылқобыз аспабы
шамандар мен бақсылардың аспабы болып саналады. Қазақ халқы бұл аспапты көп
уақыттар бойы перілерден үйді қорғаушы ретінде пайдаланып, киіз үйдің
есігіне іліп қоятын болған. А.Жұбанов айтқандай Ы.Дүкенұлы бұл аспапты
бейне бақсылардың қолынан жұлып алып оны халықтың өзіне табыс етті.
Революцияға дейін қылқобыз аспабында тек ер адамдар ойнаған, ал қазір
қылқобызда әйел адамдар да шебер тарта біледі. Қариялардың сөзіне
тоқталатын болсақ, Қорқыт тарихи дәуірлерде Сырдария өлкесін қоныс еткен
оғыз-қыпшақ тайпаларының ортасынан шыққан данышпан қария, ақылшы батагөй,
асқан ұлы ақын, болашақты болжап сөйлеген сәуегей кісі болған. Сонымен
қатар Қорқыт атамыз күй шығарған, өз дәуірінің композиторы, әнші-күйші,
қобызшы екені белгілі. Сол күйлерінің көбі біздің заманымызға дейін жетіп
отыр. Мысалы, Арыстан Баб, Аққу, Башпай, Тарғыл-тана, Елім-ай,
Қорқыт күйі, Қоңыр сияқты күйлер көп болған. Қорқыт – оғыз, қыпшақ
тайпаларының Қайы руынан деп айтылады. Қорқыт туралы қазақ халқының
қариялары айтқандай Европа әдебиетіне өткен ғасырдың ортасынан бастап
белгілі бола бастады. Олардың кейбір ұшқындарын ең алғаш жарыққа шығаруға
ой бөлген ғалымдар Ш.Уалиханов, В.Вельяминов, Г.Потанин тағы да басқа
ғалымдар қосылып Қорқыт туралы әдеби мұра қалдырған. Кейін Т.Аспантайұлы,
Ы.Дүкенұлы, Ы.Шәменұлы, Ж.Қаламбаев сияқты өнер қайраткерлері қылқобыз
өнерін жалғастырып дамытуда үлкен үлестерін қосқан. Осылай Қылқобыз аспабы
дамып біздің заманымызға дейін жетіп отыр.
Қылқобыз аспабы сияқты қазақтың сүйіп тартатын, тыңдайтын аспаптарының
бірі – домбыра аспабы. Қазақ халқының тарихымен бірге жалғасып, әлеуметтік
салт-тұрмысын, шежіресін, өмірін күйге қосып келе жатқан домбыра аспабының
шығу тегінің әлі күнге дейін сыры ашылмай келеді.
4-сурет – Домбыра
Домбыра да қазақ халқының саусақпен шертіп ойнайтын көне аспаптарының
бірі. Шанағы алмұрт тәріздес бірнеше перне тағылған ұзын мойны бар.
Шанағының беті жұқа тақтаймен жабылған. Домбыраның батыстық және шығыстық
екі түрі бар. Батыстық домбыралар арты дөңгеленіп, шанағы үлкендеу мойыны
ұзындау да, шығыстық домбыралар шанағы кішілеу жалпақ мойыны қысқа болып
келеді. Бұрын пернелері жеті немесе он үш мойыны қысқа болса қазір
классикалық шығармалардың орындалуына байланысты хроматизмдік жүйемен он
тоғыз перне тағылып диапазоны едәуір кеңіді.
Домбыраның мүмкіншілігі жөнінде Б.Сарыбаев былай дейді: Егер бұрынғы
заманда көне аспаптар ән, жыр, ертегі-аңыздарды сүйемелдеу үшін ғана
қолданса, енді домбыра жеке шығармалар орындауға арналып, күрделі аспаптар
қатарына қосылды. Өткен жүз жылдықта халық композиторлары Құрманғазымен
бірге Дәулеткерей, Тәттімбет, Сейтек, Байсерке, Қазанғап секілді саңлақ
күйшілер дүйім жұртты аузына қаратқан. Бұлар бармағынан бал тамған
майталман домбырашы болумен қатар, небір ғажап күйді шығарған шын мәніндегі
өнер иелері. Солардың арқасында домбырада тартылатын күйлердің музыкалық
формасы үздіксіз жетілдіріле түскен. Домбыраның техникалық мүмкіндіктері
артқан сайын домбыра тарту өнері де едәуір өрге басып, байи түсті. Қазіргі
кезде домбыра арнаулы музыка фабрикалары мен ғылыми-зерттеу
шеберханаларында жасалынып, көптеп шығарылуда. Балаларға арнап ықшамдап
шығарылған домбыралар да баршылық. Халық арасына кең таралған домбыраны –
тенор домбыра дейді. Домбыраны тартуда қағыстардың түр-түрі бар. Соның
ішінде сермеп ойнау, іліп қағу, шертіп ойнау, пиццикато сияқты
қағыстар бар.
Ырғақ – қозғалыс элементтерін пайдаланумен дыбыстың динамикасы,
ансамбльдің сипаты жөнінде алғашқы түсініктер береді. Бұл ұрып ойнайтын
аспаптарды үйренудің алдында біраз балалардың ырғақ сезімін дамытатын
қарапайым жаттығулар жасаған тиімді. Ұрып ойнайтын аспаптар қатарына
жататын аспаптың бірі – дабыл. Дабылдың шанағының екі жағы да терімен
қапталады. Ерге іліп қою үшін бүйіріне ағаш сап орнатылады немесе қайыс
ілгешек тағылады. 5-суретте ұрып ойнайтын аспаптар көрсетілген.
5-сурет – Даңғыра (сол жақта), кепшік, шыңдауыл (оң жақта)
Оқушылардың, студенттердің, жалпы өнер сүйер қауымның бірден-бір жиі
меңгеріп, ойнап жүрген аспаптарының бірі – шаңқобыз. Ол көне музыкалық
аспап. Қазақ жерінде XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап белгілі болған.
Шаңқобыздың түрі уысқа сиғандай. Ол темірден, ағаштан, кейде күмістен
істеледі.
6-сурет – Шаңқобыз
Шаңқобызда ойнағанда, оны тістің арасына апарып, тілшеге ерінді
тигізбей, тіл мен көмекейдің қатысуымен ғажап үн шығаруға болады. Аспаптың
тембрі әдемі, әрі нәзік. Бұл аспапты көбінесе әйелдер ойнаған. Кейде
орындаушылар саусақтарына қоңырау іліп алып та ойнаған екен.
Асатаяқ – ұрып және сілкіп ойнайтын музыкалық аспап. Асатаяқты бұрын
көбінесе диуана-бақсылар қолданған. Оның бірнеше түрі бар. Басына бұршақ
салып, металл сылдырмақтары басына ілінеді. Олар: қоңыраулы, сақиналы
асатаяқ болып бөлінеді. Олардың құрамына қарай, үндері де өзгеше. Мысалы,
алты қоңыраулы асатаяқтың үні сыбызғының дыбыс қатарына сәйкес келеді.
Асатаяқ бүгінде мектеп оқушыларының сүйіп ойнайтын аспабына айналды,
Қоңырау – ерте заманда қылқобызшылар мен қобызшылар және басқа да
бақсылардың қолданған музыкалық аспабы. Күйшілер қоңырауды қылқобыз бен
домбыраның жоғарғы мойын жағына байлап, кейбір әнкүйлерді тартқанда әрлі-
берлі шайқап, шылдыратып отырған. Ал, шаңқобыз тартатын әйелдер
саусақтарына қонырауды киіп алып, анда-санда қағып отырып шылдырлатқан .
Тұяқтас – ұру арқылы үн шығаратын аспаптар тобына жатады. Ол аттың
тұяғынан жасалады, оны өңдеп музыкалық аспап ретінде қолдану үшін, бір
немесе бір жарым жыл уақыт кептіру қажет. Сонда ғана соққанда анық, таза үн
шығады. Тұяқтасты бес саусақтың ұшымен алақанға жеткізбей ұстап, екі шеткі
жиегін кезекпен жартылай дөңгелетіп, алмастыра отырып соғу керек
Сыбызғы – қазақ халқының үрлеп ойнайтын музыкалық аспабы. Сыбызғыны,
әсіресе, қойшылар мен малшылар қамыстан не қурайдан жасап алып ойнай
берген.
7-сурет – Сыбызғы
Сыбызғының үні майда, тембрі жұмсақ келеді. Орындалатын күйлердің
мазмұны табиғатты, жан-жануарларды, құстарды, өзен-көлдерді суреттеуге
арналған.
Сырнай деп музыкалық аспаптардың бірнешеуін атаған. Сырнай деген сөз
сыр және най деген екі сөзден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz