Оңтүстік Қазақстан облысының мақта кластері
Кіріспе
1 Кластер экономикасына түсініктеме
1.1 Кластер экономикасы туралы түсініктеме, даму тарихы
1.2 Экономикалық дамудың кластерлік теориясы
1.3 Шет елдердегі инновациялық даму стратегиясындағы кластерлік жүйе
2 Қазақстанның кластерлік экономикасы
2.1 Қазақстан Республикасының кластер жайлы заңдары мен шешімдері
2.2 Қазақстандағы кластер түрлері
2.3 Оңтүстік Қазақстан облысындағы мақта кластері
3 Мақта кластерлік жүйесін оқыту барысында қолдану
3.1 Ауыл шаруашылығы саласында кластерлік жүйені қолдану әдісі
3.2 Жеңіл өнеркәсіп тақырыбында кластердің маңызын оқыту
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
1 Кластер экономикасына түсініктеме
1.1 Кластер экономикасы туралы түсініктеме, даму тарихы
1.2 Экономикалық дамудың кластерлік теориясы
1.3 Шет елдердегі инновациялық даму стратегиясындағы кластерлік жүйе
2 Қазақстанның кластерлік экономикасы
2.1 Қазақстан Республикасының кластер жайлы заңдары мен шешімдері
2.2 Қазақстандағы кластер түрлері
2.3 Оңтүстік Қазақстан облысындағы мақта кластері
3 Мақта кластерлік жүйесін оқыту барысында қолдану
3.1 Ауыл шаруашылығы саласында кластерлік жүйені қолдану әдісі
3.2 Жеңіл өнеркәсіп тақырыбында кластердің маңызын оқыту
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
Дипломдық жұмысымның мақсаты – кластер жүйесін зерттеп, олардың мемлекетке тиімділігін ашып көрсету. Экономиканы дамытатын және елге қолайлы жағдайларды туғызатын осы жүйе болып табылады. Оның ішінде мақта кластерінің аймақтық әлеуметтік-экономикалық маңыздылығына тоқталу. Сондай-ақ халықты мақта-мата өнімімен қамтамасыз етудің қазіргі жағдайы мен ішкі нарықта импорттық өнімнің басым болуын қарастыратын осы саланың перспективалық дамуында кластерлік жүйенің ролі туралы мәлімет беру. Бұл шетелдік тәжірибеде дәлелденген. Сондай-ақ жүйе әлеуметтік және демографиялық салаларды да қамтиды .ХХ ғасырдың соңы ХХІ басында интернационализация, глобализация мен интеграция үрдістерінің белсенділігімен сипатталады. Халықаралық саудамен байланысты интернационализация жүйелік құрылымның коммерциялануы мен дамуының есебінен күшейе түсті. Жаһанданудың негізі болып қазіргі уақыт кеңістігіндегі сапа стандарты мен жүйелік логистиканы қамтитын жалпы әлемдік коммуникативтік жүйелердің жасалуы саналады. Интергация – шарушылық блоктарының мега- және макродеңгейдегі институционалды дайындалған жүйелік үрдістің бірігуі. Мегадеңгейде мұндай бірігу қазірше тек ЕО (еуро зона ) түрінде ұйымдастырылған. Макродеңгейдегі интеграция ел экономикасында шаруашылық блоктардың – өнімнің соңғы шығарылуы мен географиялық орнымен байланысты фирмалар мен ұйымдарды қамтитын кластерлердің құрылу жолымен жүзеге асады. Сонымен қатар географиялық жақындықты әлеуметтік пен адам капиталы, ғылыми, инновациялық және өндіріс потенциалының жиналған «критикалық массасы» ретінде қарастыру керек. Тек осындай үйлесімде кластерлер тұрақты, эмерджентті және бәсекеге қабілетті болады. Кластеризация әлемнің экономикалық дамыған жетекші елдерінің 50%-дан астамын қамтып, әлемдік капитализм жүйесінің жаңа даму векторы ретінде қалыптасуда. Э.Тоффлер Италияны мысалға келтіре отырып кластеризацияны капитализм дамуының «жаңа толқыны» деп атады.
Кластер концепциясы ұлттық экономиканың, аймақ немесе қала экономикасының дамуына жаңаша көзқарас қалыптасыратынымен, сондай-ақ халықтың өмір сүру деңгейін жоғарылатын негіз ретінде аймақтың не ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ұмтылатын компаниялар мен үкіметтің (немесе жергілікті атқарушы орган), басқа да ұйымдарды жаңа қырынан ашады. Ірі корпорациялар кластердің базалану орнында құрылған әлеуметтік-экономикалық жағдайға аса маңыз бермейді. Сонымен қатар ірі кластерлердің дамуында әлемдік тәжірибе жоғары және маңызды. Бұлар – Солтүстік теңіздегі мұнай өндіруші компаниялар, Солтүстік және Оңтүстік Каролинадағы тоқыма компаниялары, Германияның оңтүстік бөлігіндегі автомобиль компаниялары мен Италиядағы сәнді аяқ-киім шығару. Қазақстан ресурстарғы бай, бірақ өзінің аймақтық артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Егер салалардың еңбек пен ғылым сыйымдылығы жоғары болып көрші елдерде бизнес жасау оңай болса капитал сол жаққа жылжиды.
Кластер концепциясы ұлттық экономиканың, аймақ немесе қала экономикасының дамуына жаңаша көзқарас қалыптасыратынымен, сондай-ақ халықтың өмір сүру деңгейін жоғарылатын негіз ретінде аймақтың не ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ұмтылатын компаниялар мен үкіметтің (немесе жергілікті атқарушы орган), басқа да ұйымдарды жаңа қырынан ашады. Ірі корпорациялар кластердің базалану орнында құрылған әлеуметтік-экономикалық жағдайға аса маңыз бермейді. Сонымен қатар ірі кластерлердің дамуында әлемдік тәжірибе жоғары және маңызды. Бұлар – Солтүстік теңіздегі мұнай өндіруші компаниялар, Солтүстік және Оңтүстік Каролинадағы тоқыма компаниялары, Германияның оңтүстік бөлігіндегі автомобиль компаниялары мен Италиядағы сәнді аяқ-киім шығару. Қазақстан ресурстарғы бай, бірақ өзінің аймақтық артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Егер салалардың еңбек пен ғылым сыйымдылығы жоғары болып көрші елдерде бизнес жасау оңай болса капитал сол жаққа жылжиды.
1. Кабдуллина Г. Кластреный подход к региональному развитию агропромышленного комплекса//Евразийское сообщество № 4(60),2007
2. Текенов У.А. Теоретические и практические аспекты формирования и развития кластерной системы в Казахстане //Казахстан спектр научный журнал. 2006/1 (35) [93-97 с]
3. Экономика и статистика, научно – информационный журнал, 3/2004, Алматы
4. М.Портер. Конкуренция.// Издательство «Вильямс», 2005жыл.
5. Афанасьев М., Мясникова Л. Мировая конкуренция и кластеризация экономики.//Вопросы экономики. 2005жыл, №4
6. М.Ж.Тұрсымбаева. Кластерлік жүйе және ел эконмикасы.//ҚазҰУ-нің хабаршысы. Экономика сериясы. 2006 жыл, №2.
7. Намазбеков М. Кластерное развитие в условиях глобализации: опыт зарубежных стран //Аналитик. 2005 жыл, № 3.
8. «Қазақстан - 2030» Стратегиясы іс үстінде: табыстың он жылы //Егемен Қазақстан. 2007 ж. 9 қазан.
9. Әбенов Е. Ел экономикасында кластерлер рөлі.// Астана хабары.2008жыл, 31қаңтар.
10. Ахметова Г. Развитие транспортных услуг – важное направление социально – экономического прогресса. //Транзитная экономика. 2006жыл, №2
11. Бекенов Е. Тоқыма кластерінің болашағы үлкен.// Егемен Қазақстан. 2007жыл, 9 маусым.
12. Т.Есполов. Бізде ауыл шаруашылығы өнімдеріне салық салу мәселесі толық ойластырылмаған.// Айқын. 2006 жыл, 6 желтоқсан.
13. Ә.Қайсар. Туризм терезесі.// Егемен Қазақстан. 2006жыл, 7 желтоқсан.
14. Мұнай-химия кластері. Серпінділік стратегиясы: кластер көкжиегі.// Егемен Қазақстан. 2006 жыл, 18 наурыз.
15. Қазақстан Республикасының Индустриалдық-инновациялық дамуының 2005-2015жылдарға арналған стратегиясы.
16. Кенжалы Тінібай. Кластерлік стратегияның Қазақстан үшін маңызы // Астана – 2006 - № 1
17. Н.А.Назарбаев: Послание народу Казахстана: «Стартегия вхождения в число 50 найболее конкуретноспособных стран», «Казахстанская Правда» февраль 2006г.
18. Н.А.Назарбаев: Послание народу Казахстана: «Новый Казахстан в новом мире», «Казахстанская Правда», 1 марта 2007г.
19. Агенство статистики Казахстана. Краткий статистический летопись Казахстана, Алматы, 2005-2006г.г\
20. Агенство статистики ЮКО, социально-экономическое развитие ЮКО, Шымкент, 2005-2006 г.г.
21. Информация о продаже селькохозяйтвенных земель английским методом, “Мактаарал” №32-33, 11 август 2006 г.
22. Идрисов А., «Стратегия развития региона».- Интернет-ресурс: сайт Агенства финансовой информации «Консультант», http://www.dinform.ru/newanalit
23. Аузан В., Гурова Т. “От Госплана до наших дней”.- Интернет-ресурс: жунрал “Эксперт”, http://www.opec.ru/library/article.asp?c_no=19&d_no=511
24. Пути совершенствования функционирования хлопководческих хозяйств // Международная научно-практическая конференция «Совершенствование финансового механизма развития экономики РК как фактор конкурентоспособности». – Шымкент:ШФ МКТУ, 2007- 0,3 п.л.
25. Экономическое рациональное использование и охрана водных объектов ЮКО (на примере Махтааральского района) // Международная научно-практическая конференция «Совершенствование финансового механизма развития экономики РК как фактор конкурентоспособности». – Шымкент:ШФ МКТУ, 2007 - 0,3 п.л
26. Выбор стратегии экономического развития: предпосылки и модели государственного регулирования // Международная научно-практическая конференция «Современные исследования молодых ученых».- Шымкент:СМУ, 2010 - 0,3 п.л
27. Льготы и преимущества СЭЗ «ОНТУСТИК». – URL:www.textilezone.kz.
28. Пятинкин С.Ф., Быкова Т.П. Развитие кластеров:сущность, актуальные подходы и зарубежный опыт. Минск: Тесей, 2008. – 72 с.
29. Об утверждении Правил выплаты субсидий сельхоз товаропроизводителям на удешевление стоимости ГСМ и других ТМЦ, необходимых для проведения весенне-полевых и уборочных работ на 2009 год: постановление Правительства № 87 от 30.01.2009 г.
30. Программа развития СЭЗ «Онтустик» на 2007–2015 гг.:постановление правительства №895 от 21.09.2006 г. с изменениями от 16.09.2009 г.
31. www.kazakhzerno.kz
32. «Қазақстан Республикасының ауыл және орман шаруашылығындағы бағалары» .Статистикалық жинақ / 2011 – 122 б.
33. www.stat.kz
34. Идрисов А., «Стратегия развития региона».- Интернет-ресурс: сайт Агенства финансовой информации «Консультант», http://www.dinform.ru/newanalit
35. Пути совершенствования функционирования хлопководческих хозяйств // Международная научно-практическая конференция «Совершенствование финансового механизма развития экономики РК как фактор конкурентоспособности». – Шымкент:ШФ МКТУ, 2007- 0,3 п.л.
36. Экономическое рациональное использование и охрана водных объектов ЮКО (на примере Махтааральского района) // Международная научно-практическая конференция «Совершенствование финансового механизма развития экономики РК как фактор конкурентоспособности». – Шымкент:ШФ МКТУ, 2007 - 0,3 п.л
37. Выбор стратегии экономического развития: предпосылки и модели государственного регулирования // Международная научно-практическая конференция «Современные исследования молодых ученых».- Шымкент:СМУ, 2010 - 0,3 п.л
38. Алимбаев А.А, Таубаев А.А. Усиление роли кластеров в инновационно-технологическом развитии региона //Проблемы обеспечения конкурентоспособности экономики Казахстана: материалы международной научно-практической конференции. – Кокшетау, 2005. –С. 11–13
39. Льготы и преимущества СЭЗ «ОНТУСТИК». – URL:www.textilezone.kz.
40. Пятинкин С.Ф., Быкова Т.П. Развитие кластеров:сущность, актуальные подходы и зарубежный опыт. Минск: Тесей, 2008. – 72 с.
41. Об утверждении Правил выплаты субсидий сельхоз товаропроизводителям на удешевление стоимости ГСМ и других ТМЦ, необходимых для проведения весенне-полевых и уборочных работ на 2009 год: постановление Правительства № 87 от 30.01.2009 г.
42. Программа развития СЭЗ «Онтустик» на 2007–2015 гг.:постановление правительства №895 от 21.09.2006 г. с изменениями от 16.09.2009 г.
43. Jonathan Sallet and Ed Paisley Innovation Clusters Create Competitive Communities. Huff Post Social News September 21, 2009.
44. Powerful dusters: Main Drivers of Europe's Competitiveness (пер. автора). Brussels, 17і1 October 2008 http://ec.europa.eu/enterprise/innovation/index_en.htm
2. Текенов У.А. Теоретические и практические аспекты формирования и развития кластерной системы в Казахстане //Казахстан спектр научный журнал. 2006/1 (35) [93-97 с]
3. Экономика и статистика, научно – информационный журнал, 3/2004, Алматы
4. М.Портер. Конкуренция.// Издательство «Вильямс», 2005жыл.
5. Афанасьев М., Мясникова Л. Мировая конкуренция и кластеризация экономики.//Вопросы экономики. 2005жыл, №4
6. М.Ж.Тұрсымбаева. Кластерлік жүйе және ел эконмикасы.//ҚазҰУ-нің хабаршысы. Экономика сериясы. 2006 жыл, №2.
7. Намазбеков М. Кластерное развитие в условиях глобализации: опыт зарубежных стран //Аналитик. 2005 жыл, № 3.
8. «Қазақстан - 2030» Стратегиясы іс үстінде: табыстың он жылы //Егемен Қазақстан. 2007 ж. 9 қазан.
9. Әбенов Е. Ел экономикасында кластерлер рөлі.// Астана хабары.2008жыл, 31қаңтар.
10. Ахметова Г. Развитие транспортных услуг – важное направление социально – экономического прогресса. //Транзитная экономика. 2006жыл, №2
11. Бекенов Е. Тоқыма кластерінің болашағы үлкен.// Егемен Қазақстан. 2007жыл, 9 маусым.
12. Т.Есполов. Бізде ауыл шаруашылығы өнімдеріне салық салу мәселесі толық ойластырылмаған.// Айқын. 2006 жыл, 6 желтоқсан.
13. Ә.Қайсар. Туризм терезесі.// Егемен Қазақстан. 2006жыл, 7 желтоқсан.
14. Мұнай-химия кластері. Серпінділік стратегиясы: кластер көкжиегі.// Егемен Қазақстан. 2006 жыл, 18 наурыз.
15. Қазақстан Республикасының Индустриалдық-инновациялық дамуының 2005-2015жылдарға арналған стратегиясы.
16. Кенжалы Тінібай. Кластерлік стратегияның Қазақстан үшін маңызы // Астана – 2006 - № 1
17. Н.А.Назарбаев: Послание народу Казахстана: «Стартегия вхождения в число 50 найболее конкуретноспособных стран», «Казахстанская Правда» февраль 2006г.
18. Н.А.Назарбаев: Послание народу Казахстана: «Новый Казахстан в новом мире», «Казахстанская Правда», 1 марта 2007г.
19. Агенство статистики Казахстана. Краткий статистический летопись Казахстана, Алматы, 2005-2006г.г\
20. Агенство статистики ЮКО, социально-экономическое развитие ЮКО, Шымкент, 2005-2006 г.г.
21. Информация о продаже селькохозяйтвенных земель английским методом, “Мактаарал” №32-33, 11 август 2006 г.
22. Идрисов А., «Стратегия развития региона».- Интернет-ресурс: сайт Агенства финансовой информации «Консультант», http://www.dinform.ru/newanalit
23. Аузан В., Гурова Т. “От Госплана до наших дней”.- Интернет-ресурс: жунрал “Эксперт”, http://www.opec.ru/library/article.asp?c_no=19&d_no=511
24. Пути совершенствования функционирования хлопководческих хозяйств // Международная научно-практическая конференция «Совершенствование финансового механизма развития экономики РК как фактор конкурентоспособности». – Шымкент:ШФ МКТУ, 2007- 0,3 п.л.
25. Экономическое рациональное использование и охрана водных объектов ЮКО (на примере Махтааральского района) // Международная научно-практическая конференция «Совершенствование финансового механизма развития экономики РК как фактор конкурентоспособности». – Шымкент:ШФ МКТУ, 2007 - 0,3 п.л
26. Выбор стратегии экономического развития: предпосылки и модели государственного регулирования // Международная научно-практическая конференция «Современные исследования молодых ученых».- Шымкент:СМУ, 2010 - 0,3 п.л
27. Льготы и преимущества СЭЗ «ОНТУСТИК». – URL:www.textilezone.kz.
28. Пятинкин С.Ф., Быкова Т.П. Развитие кластеров:сущность, актуальные подходы и зарубежный опыт. Минск: Тесей, 2008. – 72 с.
29. Об утверждении Правил выплаты субсидий сельхоз товаропроизводителям на удешевление стоимости ГСМ и других ТМЦ, необходимых для проведения весенне-полевых и уборочных работ на 2009 год: постановление Правительства № 87 от 30.01.2009 г.
30. Программа развития СЭЗ «Онтустик» на 2007–2015 гг.:постановление правительства №895 от 21.09.2006 г. с изменениями от 16.09.2009 г.
31. www.kazakhzerno.kz
32. «Қазақстан Республикасының ауыл және орман шаруашылығындағы бағалары» .Статистикалық жинақ / 2011 – 122 б.
33. www.stat.kz
34. Идрисов А., «Стратегия развития региона».- Интернет-ресурс: сайт Агенства финансовой информации «Консультант», http://www.dinform.ru/newanalit
35. Пути совершенствования функционирования хлопководческих хозяйств // Международная научно-практическая конференция «Совершенствование финансового механизма развития экономики РК как фактор конкурентоспособности». – Шымкент:ШФ МКТУ, 2007- 0,3 п.л.
36. Экономическое рациональное использование и охрана водных объектов ЮКО (на примере Махтааральского района) // Международная научно-практическая конференция «Совершенствование финансового механизма развития экономики РК как фактор конкурентоспособности». – Шымкент:ШФ МКТУ, 2007 - 0,3 п.л
37. Выбор стратегии экономического развития: предпосылки и модели государственного регулирования // Международная научно-практическая конференция «Современные исследования молодых ученых».- Шымкент:СМУ, 2010 - 0,3 п.л
38. Алимбаев А.А, Таубаев А.А. Усиление роли кластеров в инновационно-технологическом развитии региона //Проблемы обеспечения конкурентоспособности экономики Казахстана: материалы международной научно-практической конференции. – Кокшетау, 2005. –С. 11–13
39. Льготы и преимущества СЭЗ «ОНТУСТИК». – URL:www.textilezone.kz.
40. Пятинкин С.Ф., Быкова Т.П. Развитие кластеров:сущность, актуальные подходы и зарубежный опыт. Минск: Тесей, 2008. – 72 с.
41. Об утверждении Правил выплаты субсидий сельхоз товаропроизводителям на удешевление стоимости ГСМ и других ТМЦ, необходимых для проведения весенне-полевых и уборочных работ на 2009 год: постановление Правительства № 87 от 30.01.2009 г.
42. Программа развития СЭЗ «Онтустик» на 2007–2015 гг.:постановление правительства №895 от 21.09.2006 г. с изменениями от 16.09.2009 г.
43. Jonathan Sallet and Ed Paisley Innovation Clusters Create Competitive Communities. Huff Post Social News September 21, 2009.
44. Powerful dusters: Main Drivers of Europe's Competitiveness (пер. автора). Brussels, 17і1 October 2008 http://ec.europa.eu/enterprise/innovation/index_en.htm
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚУНИВЕРСИТЕТІ
ГЕОГРАФИЯ-ЭКОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚСТАН ГЕОГРАФИЯСЫ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МАҚТА КЛАСТЕРІ
Қорғауға жіберілді Жетекші:
г.ғ.к, доцент ______________________2012 г.
Абдиманапов Б.Ш.
Қазақстан географиясы
және
экология кафедрасының
меңгерушісі п.ғ.к., доцент
Сабденалиева Г.М _________________
Орындаған: 5В050116-мамандығының
4 курс студенті Досқараева М
АЛМАТЫ, 2012
Мазмұны
Кіріспе
1 Кластер экономикасына түсініктеме
1. Кластер экономикасы туралы түсініктеме, даму тарихы
2. Экономикалық дамудың кластерлік теориясы
3. Шет елдердегі инновациялық даму стратегиясындағы кластерлік жүйе
1. Қазақстанның кластерлік экономикасы
1. Қазақстан Республикасының кластер жайлы заңдары мен шешімдері
2. Қазақстандағы кластер түрлері
3. Оңтүстік Қазақстан облысындағы мақта кластері
2. Мақта кластерлік жүйесін оқыту барысында қолдану
1. Ауыл шаруашылығы саласында кластерлік жүйені қолдану әдісі
2. Жеңіл өнеркәсіп тақырыбында кластердің маңызын оқыту
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Дипломдық жұмысымның мақсаты – кластер жүйесін зерттеп, олардың
мемлекетке тиімділігін ашып көрсету. Экономиканы дамытатын және
елге қолайлы жағдайларды туғызатын осы жүйе болып табылады. Оның
ішінде мақта кластерінің аймақтық әлеуметтік-экономикалық маңыздылығына
тоқталу. Сондай-ақ халықты мақта-мата өнімімен қамтамасыз етудің қазіргі
жағдайы мен ішкі нарықта импорттық өнімнің басым болуын қарастыратын осы
саланың перспективалық дамуында кластерлік жүйенің ролі туралы мәлімет
беру. Бұл шетелдік тәжірибеде дәлелденген. Сондай-
ақ жүйе әлеуметтік және демографиялық салаларды да қамтиды .ХХ
ғасырдың соңы ХХІ басында интернационализация, глобализация мен интеграция
үрдістерінің белсенділігімен сипатталады. Халықаралық саудамен байланысты
интернационализация жүйелік құрылымның коммерциялануы мен дамуының есебінен
күшейе түсті. Жаһанданудың негізі болып қазіргі уақыт кеңістігіндегі сапа
стандарты мен жүйелік логистиканы қамтитын жалпы әлемдік коммуникативтік
жүйелердің жасалуы саналады. Интергация – шарушылық блоктарының мега- және
макродеңгейдегі институционалды дайындалған жүйелік үрдістің бірігуі.
Мегадеңгейде мұндай бірігу қазірше тек ЕО (еуро зона ) түрінде
ұйымдастырылған. Макродеңгейдегі интеграция ел экономикасында шаруашылық
блоктардың – өнімнің соңғы шығарылуы мен географиялық орнымен байланысты
фирмалар мен ұйымдарды қамтитын кластерлердің құрылу жолымен жүзеге асады.
Сонымен қатар географиялық жақындықты әлеуметтік пен адам капиталы,
ғылыми, инновациялық және өндіріс потенциалының жиналған критикалық
массасы ретінде қарастыру керек. Тек осындай үйлесімде кластерлер
тұрақты, эмерджентті және бәсекеге қабілетті болады. Кластеризация әлемнің
экономикалық дамыған жетекші елдерінің 50%-дан астамын қамтып, әлемдік
капитализм жүйесінің жаңа даму векторы ретінде қалыптасуда. Э.Тоффлер
Италияны мысалға келтіре отырып кластеризацияны капитализм дамуының жаңа
толқыны деп атады.
Кластер концепциясы ұлттық экономиканың, аймақ немесе қала
экономикасының дамуына жаңаша көзқарас қалыптасыратынымен, сондай-ақ
халықтың өмір сүру деңгейін жоғарылатын негіз ретінде аймақтың не ел
экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ұмтылатын компаниялар мен
үкіметтің (немесе жергілікті атқарушы орган), басқа да ұйымдарды жаңа
қырынан ашады. Ірі корпорациялар кластердің базалану орнында құрылған
әлеуметтік-экономикалық жағдайға аса маңыз бермейді. Сонымен қатар ірі
кластерлердің дамуында әлемдік тәжірибе жоғары және маңызды. Бұлар –
Солтүстік теңіздегі мұнай өндіруші компаниялар, Солтүстік және Оңтүстік
Каролинадағы тоқыма компаниялары, Германияның оңтүстік бөлігіндегі
автомобиль компаниялары мен Италиядағы сәнді аяқ-киім шығару. Қазақстан
ресурстарғы бай, бірақ өзінің аймақтық артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
Егер салалардың еңбек пен ғылым сыйымдылығы жоғары болып көрші елдерде
бизнес жасау оңай болса капитал сол жаққа жылжиды.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан
халқына Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару
жолында Жолдауы бойынша нарықтың туризм, мұнай - газ машиналарын жасау,
тоқыма және тамақ өнеркәсібі, көлік-логистикалық қызмет көрсету,
металлургия және құрылыс материалдары салаларында биылғы жылдың ортасына
дейін кем дегенде 5-7 кластерін жасау мен дамытудың жоспары болуы керек, -
деп атап көрсетті. Теориялық тұрғыда елімізде барлығын дамытуға болады,
бірақ нюанстарды ескере отырып белгілі тапсырмаларға тоқталу керек. Мысалы,
егер Қазақстанда жұмыс күші қымбаттаса немесе басқа да сегменттерде
жағымсыз сипаттар байқалса бұл бизнес үшін жақсы белгі болар еді.
Кластерлерді таңдауда белгілі критерийлер болу керек. Сингапурда шикізат
ресурстары жоқ, бірақ мұнда қызмет көрсету-технологиялық кластерінің
дамуына көңіл бөлген. Және мұндай тәсілді ойластырылып ұйымдастырылған
инициативасы бар кез келген ел қолдануы мүмкін. Ал кеңестік жүйеде
өнеркәсіпті орналастыру басқа принципте жүзеге асты: бір қала түзуші
кәсіпорын, оның айналасында қызмет көрсететін сектор. Кластерлік үлгіде
жалғыз лидер болмайды, бұл бәсекеге қалыптасқан, бірақ сонымен бірге
бірлескен түрде қазақстандық өнімнің брэнд, имиджі мен атағын жоғарылатады.
Қазақстанның кластердің жасалуын Оңтүстік Қазақстан облысындағы тоқыма
кластерінің құрылу мысалында қарастырдым. Бұл кластердің құрылыуының маңызы
қазіргі уақытта тоқыма нарығында қайталанбас жағдай туып отыр себебі тоқыма
өнеркәсібі еуропа елдерінен жұмыс күші айтарлықтай арзан және потенциалды
нарық жүйесі орналасқан азиялық елдерге көшуде. Осы артықшылықтарды
пайдалана отырып Қазақстан тоқыма саласын жақсарта алады соңғы он жылдықта
бұл сала жаңа технлолгиялар мен сапа стандарттарын арнайы енгізіп жаңа
сапалы деңгейге көтерілді. Егер өз уақытында тоқыма және тігін өндірісінің
халықаралық нарығына ене алсақ, онда Қазақстан үшін Орталық Азия елдері
мен Ресейде дайын өнімдердің тұрақты нарығын құруға мүмкіншілік бар.
Орталық Азия елдерінде 60 млн-нан астам халық тұрады, және республиканың
қазіргі технологияларды пайдаланып сапалы өнім шығара отырып бұл нарықты
жаулап алуға толық мүмкіндіктер қарастырылған. 2002-2004 ж.ж Ресей,
Украина, Белоруссия елдері Қазақстаннан 400 мың т жуық мақта-талшығын
импорттаған.
Мақсаты: Кластерлік экономикалық жүйені саралай отырып, Оңтүстік
Қазақстан облысының мақта кластерінің даму мүмкіндіктерін сипаттау.
Міндеттері:
- Кластер экономикасының жалпы түсініктемесі мен даму тарихы туралы
мәлімет беру;
- Қазақстанның кластерлік жүйесі және экономикадағы маңызын айқындау;
- Оңтүстік Қазақстан облысының мақта кластерінің қазіргі жағдайын
сараптай отырып, даму перспективаларын қарастыру;
Зерттеу объектісі: Дүниежүзілік кластер жүйесі мен даму тенденциясы,
Қазақстандағы кластерлер бағыты оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысындағы
мақта кластері. ҚР заңдары мен шешімдері.
Зерттеу тәсілдері: талдау және сараптау, ақпараттық-статистикалық
мәліметтерге сүйену, еліміздегі кластерлердің жағдайымен танысу, жалпы шолу
жасау.
Практикалық маңыздылығы: Кластерлік жүйенің еліміздің халық
шаруашылығындағы қызметін арттыру. Қазақстандағы кластерлерді ары қарай
жетілдіріп халықтың әл-ауқатын көтерудегі маңызын жоғарылату, сонымен бірге
Оңтүстік Қазақстан облысындағы мақта кластерін тек аймақтың экономикасын
ғана емес, елдегі тоқыма индустриясын халықаралық дәрежеге көтеру.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады: бірінші тарау- Кластер экономикасына
түсініктеме, екінші тарау- Қазақстанның кластерлік экономикасы, үшінші
тарау - Мақта кластерлік жүйесін оқыту барысында қолдану.
Жұмыстың құрылымы жұмыс кіріспе, үш тарау, сегіз тарауша, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1. Кластер экономикасы
1. Кластер экономикасы туралы түсініктеме, даму тарихы
Қалыптасқан терминология бойынша кластер сөзі өнеркәсіп топтарды
білдіреді, оның ошағы бір немесе бірнеше жетекші өндіріс болады. Мұның
мысалы, мұнай мен газ өндіру, елдің көмір алаптарын игеру, түсті металдар
өндіру және агро - өндіріс секторының өнеркәсіптері. Кластер немесе
өндіріс топтары – М.Потердің жазуынша – бұл географиялық көрші өзара
байланысқан компаниялардың тобы. Олар белгілі ортада әрекет етеді және
өзара толықтырушы сипатта болады. Кейін, М.Потердің нұсқауынша, кластердің
географиялық масштабы бір қаладан немесе басқа территориялар әкімшіліктік
бірліктен нұсқалануы мүмкін, мысалы, әкімшіліктік облыстаң елдің барлық
территориясына кейде көрші елдерге дейін созылуы мүмкін. Бұл кезде
кластерге бөлуді, оның өнеркәсіп - өндірісті ошақты анықтаудан бастаған
жөн. Сосын таңдап алынған ошаққа тиесілі тауар мен қызмет көрсетудің
инфраструктуралық сегменттері анықталады. Кластерді қалыптакстырудың
критерийі ретінде өндіріс пен оның құраушыларының тиімділігінің өсуін
айтады. Өндіріс тиімділгінің индикаторы ретінде кластер ошағының негізгі
қызығушылықтарына сәйкес келетін әртүрлі көрсеткіштерді айтамыз. Баса
айтатын нәрсе, өндірістің қосалқы құрамына әр профильді бірлестіктер мен
оқу орындары кіреді, олар кәсіби кадрлар дайындаумен, жаңа технологияларды
жасаумен айналысады. Бірақ, М.Портердің айтуынша, олардың негізінде
кластердің қатысушыларына айтарлықтай әсер ететін үкіметтік немесе басқа да
заң құрылымдары болуы керек. Бұл кластердің қалыптасуының аяқталуын
бағалайтын негізгі сұрақ. Үкіметтің қолдауынсыз ешқандай кластер сәтті
жұмыс жасауы мүмкін емес, сәйкесінше өз мақсатына жете алмайды. Мысалы,
Калифорниялық шарап кластері арнайы Калифорния Сенаты мен Ассамблеясының
демеуімен жұмыс жасайды. Яғни, мемлекеттік шенеуніктердің кластерді
қалыптастырудағы ролін асқақтату және шығармалық еңбектерін бағалау –
олардың ішінде коррупцияның дамуына қарсы қуатты құрал болып табылады. Кез
– келген кластердің шекарасы салалық құрал мен пунктердің территориялық
әркелкілігімен салыстырғанда түйіндескен өндірістердің таралуы агломерация
тиімділігімен анықталады. Агломарация тиімділігі кластердің салалық
құрамының қосымша бір өндіріс бірлігіне өсуі, яғни кластер құрамына қосымша
бір өндірістің қосылуы: егер жаңа кластердің суммасы жоғары болса, онда
агломерация тиімділігіне жоғары болады. Кері жағдайда, кластердің салалық
құрамының қалыптасуы аяқталады және кластер құрамына қосымша, онда бұл
ұқсас жағдай: агломерация тиімділігі транспорттық тосуларды төмендету
есебінен болады. Ірі кластердің әлемдік даму
тәжірибесі айтарлықтай. Олар – слотүстік және оңтүстік Каролинадағы тоқыма
компаниялары, Германияның оңтүстік бөлігіндегі автокөлік компаниялары,
Италиядағы модельді аяқ киім өнеркәсіптері, Калифорнияның шарап жасаушы
топтар, Португалия мен Швециядағы орман және ағаш өңдейтін өнеркәсіптер.
Қазақстан үшін жергілікті бәсекелестікті қамтамасыз ететін әлемдік тәжірибе
үлкен қызығушылық тудыруда. Мұндай жергілікті кластерлерге мысал болатын
Голливудтағы ойын – сауық индустриясы, Нью – Йоркеті қаржы кластері, Хай –
Поинттегі тұрмыстық техника шығаратын кластер. Мысалы, Манхэттендегі
мультимедиялық кластер фирманы қамтамасыз ететін провайдерден, олар өзара
байланысты салалардан тұрады, баспалардан, радио мен видеодан құралған.
Қазақстан үшін қызығушылық тудырғаны аймақтық кластер, мысал ретінде
М.Потер Португалиядағы аймақтық кластердегі қарастырады. Дамушы
экономикадағы кластердің қалыптасуына білім деңгейінің төмендегі, жұмыс
күшінің төменгі классификациясы, технологияның әлсіздігі, керекті
капиталдың жетіспеуі, қоғамдық инстуттардың әлсіз дамуы кедергі болады.
Үкімет пен әкімшіліктің саясаты кейде кластердің қалыптасуына кері әсерін
тигізуі мүмкін. Оқу орындарының бағдарламалары Қазақстанда кластер
талаптарына сәйкес келмей жатады. Аймақтардағы кластерден тыс жеке жұмыс
істейтін компаниялар кластердің дамуын тежейді. Кластердің дамуына шабыт
беретін М.Потердің айтуынша ішкі сауда, ішкі бәсекелестіктің дамуы мен
инвестиция. Ішкі бәсекелестік жергілікті органдар мен институттардың
өздігінен дамуына жол ашса, ішкі сауда Халықаралық деңгейге шығуға жол
ашады.
Белгілі американдық ғалым Майкл Потер өзінің Халықаралық бәсекелестік
атты кітабында компьютер ғасырының белгісін білдіретін кластер (яғни
пакет, шоғыр, бөлшек) деген түсінік енгізді. Электрондық есептеу
машиналарында (ЭЕМ) ақпарат жүйесі құрылатын сияқты экономикада да
ойдағыдай бәсекелеуші фирмалар тобы салалық, ұлттық, әлемдік рыноктарда
бәсекелестік жағдайын дамыта отырып, ұқсас нұсқадағы құрамалар пайда
болады. Бәсекелестік артықшылығы серпілісінің көрінісі ретінде кластер
дүниеге келеді, қалыптасады, кеңейеді, тереңдейді, бірақ, олардың сондай –
ақ, тарылуы да, жіңішкеруі де, байланыстырылуы да, ыдырауы да мүмкін.
М.Потер ұлттық деңгейде бәсекелестік түрлерін қоғамның экономикалық дамып
жетілуіне қарап анықтайды. Егер бәсекелестік жағдайын табиғи ресурстар, тек
құндық факторлар және сол сияқтылар айқындаса, онда іс басқа, ал
инвестициялық мүдделер шешуші жағдайға айналса – ол бір басқа, ал енді
қозғаушы күш ретінде жаңалыққа, жаңалық енгізуге деген ынталылық болса,
онда іс тіпті бір басқа. Кластерлер бәсекелік қабілеттілікті арттырудың
құралы екенін ескере отырып, біздер өз еліміздегі бәсеке жағдайларын
анықтаудың әдістемелік амалы ретінде пайдалану керек екенін ұмытпауға, осы
тұрғыдан келіп, қайда және қандай кластерлер құруымыз, қалыптастыруымыз
керек екенін анықтауға тиіспіз. Тағы да бір біз басшылыққа алуға тиіс.
М.Потердің әдістемелік ұстамы – ол экономикалық өркендеу көзін не фирма
деңгейінде, не елді тұтас алғандағы деңгейден іздеу дұрыс емес деп санайды.
Жіңішкерек амал, ұстаныс іздеу қажет. Нақтырақ айтқанда: неліктен дәл осы
елде тиісті сала халықаралық бәсекелестікте табысқа қолы жетті? Басқаша
айтқанда, неге осы елге негізделген фирмаларға қарағанда бәсекелестік
артықшылықтарды жасай алады және оны қолдан шығармайды.
Соңғы жылдары географиялық орынның бәсекелестікке әсері туралы айтылғанда,
компаниялардың осы бәсекелестікті қалай жүргізетініне көп көңіл бөлінбейді.
Бәсекелестік негізінен статикалық түрде, өзара байланысты салалардың шегіне
сүйене отырып жүргізілді. Бұл жағдайда өндіріс факторлары бойынша
салыстыру басымдылыққа ие болып табылады, яғни айтқанда, көптеген соңғы
зерттеулер өндіріс масштабтарының өсуімен байланысты.
Алайда, мұндай жағдай нақты стратегиялық айырмашылықтардың жаңаруына
негізделген динамикалық бәсекелестікті суреттей алмайды. Өндіріс
байланыстары үш шартқа байланысты маңыздылығы жөнінен төмендейді: әлемдік
экономика үшін көптеген елдердің ашық экономикаға ауысуы факторлардың
кеңейтіле жеткізулеріне себепші болады; халықаралық және ұлттық нарықтық
өндіріс факторларының тиімділігінің артуы; бәсекелестік факторының
интенсивтілігінің азаюы. Бұлардың орнына сатып алушылармен, жеткізушілермен
және басқа да әсер етуші институттармен тығыз қарым-қатынастар тек
тиімділікке емес, жоғары сатыға көтерілудің жылдамдығына да үлкен әсерін
тигізе бастайды.
Кең және динамикалық бәсекелестік тұрғысында тұрғылықты жер
өнімділікке, әсіресе өнімділіктің өсуіне әсерін тигізеді. Өнімділік пен
аймақтың дамуы фирманың қай салада бәсекеге түсетініне емес, қалай бәсекеге
түсетініне байланысты. Фирмалар кез келген салада жоғарғы өнімділікке ие
бола алады. Егер ол жаңа әдістерді, технологияларды қолданып, жоғары сапалы
тауарлар мен қызметтер көрсетсе.
Бірақ та егер фирма өнімсіз жұмыс істейтін болса, тек жаңа
технологияны қолдану жеткіліксіз болады. Кластердегі негізгі мақсат тікелей
немесе жанама түрде өнімділікті жоғарлату болып табылады, себебі бір
саланың дамуы міндетті түрде келесілерін дамытуға мүмкіндік береді.
Осылайша, аймақтың жағдайы сол жерде орналасқан фирмалардың әрекетіне
байланысты болады. Бұл сол жердегі жалақы мөлшерін, табыс деңгейін
анықтауға септігін тигізеді. Аймақтардың дамуына ұлттық және шетелдік
фирмалар да сол жердегі өнімділікке байланыстылығына қарай үлесін қосады.
Ірі бизнес түрлерімен айналысатын шетелдік фирмалардың болуы ұлттық
фирмалардың тиімді жұмыс жасауына септігін тигізеді.
Аймақтардағы фирмалардың өнімділік және іс-әрекеттері бойынша өзара
бәсекелестікке түсуіне сол ортаның экономикалық жағдайы да әсер етеді.
Мысалға фирмалар инфрақұрылым дамымаған жерде, логистиканы қолдана алмайды,
жоғарғы білімді мамандары жоқ болса жоғары сапалы қызметтер көрсете
алмайды. Осы сияқты кең масштабты қамтитын экономикалық жағдайлар
бәсекелестіктің дамуына кері әсерін тигізеді. Алайда дамыған экономикалық
жүйелерге тән және басқаларына да тән экономикалық жағдайлардың шешуші
аспектілері берілген кластер үшін өзгеше ықпалын тигізіп жатады. Бұдан
шығатыны кластер компанияның стратегиясына да, экономикалық саясатқа да
әсер етеді. Кластерлердің бәсекедегі орнын түсіну үшін біз Портердің
Даймонд (1-қосымшада берілген) моделін қолданамыз. Бұл модель ромб
түрінде көрсетілген. Осы модель бойынша кластерге әсер ететін барлық
факторларды суреттеуге болады. Мысалы 1-сурет. Суреттен көріп
отырғанымыздай, фирмалардың бәсекелестік кезінде сүйенетін өндіріс
факторлары материалды активтерді, ақпараттарды, заң жүйесін, сонымен қатар
зерттеу қуаттылығын өзіне кіріктіреді. Өнімділіктің артуы үшін осы өндіріс
факторларының тиімділігі артуы керек. Фирмалардың стратегия контексті
жергілікті бәсекелестік интенсивтілігіне әсер ететін стимулдер мен нормалар
ережесіне тәуелді болады. Төмен өнімділікке ие экономика жергілікті
бәсекенің де төмен дәрежеде екенін көрсетеді. Егер бәсекелестік болатын
болса, ол нарыққа импортпен бірге келеді. Бәсекедегі өзгеретін жалғыз
өлшегіш баға болып қала береді. Осыған қарап фирмалар шығындарды азайту
үшін жалақы мөлшерін анықтайды. Мұндай бәсекелестік жағдайында инвестиция
аз мөлшерде болады.
Дамыған экономикалы ел болу үшін жергілікті бәсекелестік те күшті
дамуы керек. Бәсекелестік төменнен бастап жоғарыға қарай жүруі керек.
Бәсекелестік имитациядан инновацияға қарай қозғалуы керек және аз
инвестиция тек материалды жоспарда ғана емес, жұмысшылардың квалификациясы
мен қолданылатын технологиялар бағытында да артуы тиіс. Келесі
қарастыратынымыздан кластерлердің осы жерде өзіндік рөлі бар екенін белгілі
болады.
Бәсекелестік пен стратегия контекстін екі негізгі бөлікке бөлуге
болады. Олардың біреуі – оның барлық формаларында бар инвестиция климаты.
Бәсекелестік инвестициясының интенсивті өсіп отыруы өнімділіктің жоғарылай
беруі мен бәсекенің күрделене түсуіне көмегін тигізеді. Макроэкономикалық
және саяси тұрақтылық инвестицияның өсуіне де негіз бола алады.
Микроэкономикалық саясат та маңызды болып табылады. Соның ішінде: салық
салу жүйесі, корпоративті басқару жүйесі, жұмыс күшін ынталандыруға ықпалын
тигізетін еңбек нарығындағы саясат, т.б.
Бәсекенің келесі контексті болып жергілікті экономикалық саясат болып
табылады. Сауда мен шетел инвестицияларының ашықтығы, мемлекеттік меншік,
лицензиялау ережесі, антимонополиялық заң, сонымен қатар коррупцияның
ықпалы және т.б. аспектілер жергілікті бәсекені қалыптастыруда шешуші рөл
атқарады. Сонымен қатар бәсекеге өндіріс факторлары мен жергілікті сұраныс
өте көп мөлшерде әсер етеді. Жергілікті сұраныс фирмалардың сапсы төмен
өнім өндіруден бәсеке нәтижесінде сапаның арту не артпауына орай болып
отырады. Ал сапасы төмен өнім өндіруші фирмалар сұранысты сыртқы
нарықтардағы жағдайға байланысты анықтайды. Алға жылжу ішкі нарықтардың да
өспелі сұраныспен бірге өсуін қажет етеді. Талап қойғыш тұтынушылардың
пайда болуы фирмаға қысым түсіре бастайды. Бұл фирмаға алдағы уақытта керек
болатын әрекеттер қабылдау қажет екенін ұғындырады. Себебі тек сыртқы
нарықтан ғана пайда табу өте қиын. Жергілікті сұраныс нарықтың
дифференциация жүргізетін сегменттерін анықтауға мүмкіндік береді. Әлемдік
экономикада жергілікті сұраныстың сапасы оның көлеміне қарағанда маңыздырақ
болып табылады. Ал салалардың өзара байланыс кластерлері сұранысты
қалыптастыруда орталық ойыншының рөлін ойнайды.
Кластерлер ромбының бір қабырғасы ғана болып табылады. (туыстас және
қолдап тұратын салалар) бірақ барлық төрт қабырғасының байланысын
қарастырған дұрыс. Кластерлер бәсеке күресіне үш түрлі әдіспен әсер етеді.
• Біріншіден, құрамына кіретін барлық фирмалар мен салалардағы
өнімділікті арттыру арқылы;
• Екіншіден, инновацияға деген икемділікті арттыру арқылы өнімділікті
жоғарылату;
• Үшіншіден, ынталандыру арқылы инновацияны қолдап, кластер аясын
арттыратын жаңа бизнестің құрылуына себепші болу.
Кластердің көптеген артықшылықтары сыртқы экономикаға негізделеді. Осылайша
кластерді өзара байланысқан фирмалардың бір жүйесі ретінде қарастырамыз.
Кластердің бәсекелестік басымдылығы кластердің барынша кең аймақты
қамтамасыз ететіндігіне қарамастан, барлық салаларында бірдей емес. Әдетте
кластер басымдықтары күштірек болған сайын, оның өнімдері мен қызметтері де
өтімдірек болып, кластер орналасатын жерлердің саны да азырақ болады.
Кластер мағынасы бәсекенің күрделенуіне байланысты өседі және ол
экономиканың өсуіне орай кластер санының да өсу тенденциясын көрсетеді.
Кластердің бәсекеге үш түрлі әсер етуі де кейде жеке адамдар қатынасына,
жеке кәсіпкерлер желісіне тәуелді болады. Кластердің болуы мұндай
процестерді жеңілдетіп, тиімділігін арттырғанмен ол автоматты түрде жүзеге
аспайды [1, 270-284б].
Барлық кластерлер өнімділікті арттыру мүмкіндіктерін және жалақы
мөлшерінің өсуін жалғастыруды ұсынады. Тіпті мұндай ұсыныстарды басқа
аймақтардағы компаниялармен бәсекеге түспейтіндер де жасайды. Әрбір кластер
өз елінің өнімділік дәрежесінің өсуіне ісер етіп қана қоймай, басқа да
кластерлер өнімділігіне әсер ете алады. Бұл ауылшаруашылығы сияқты
кластерлердің ұмытылып қалмай, керісінше жаңару керектігін білдіреді.
Кластерлерді жаңартуға кеткен күш тек практикалық ойлардың ғана нәтижесі
болуы мүмкін. Бірақ мақсат олардың біріктірілген координациясының әрбір
мезетінде болуы қажет. Әрине, барлық кластерлер бірдей табысқа жете
бермейді, кейбіреулерінде өндіріс әрекеттеріне өту мақсатында жұмысбастылық
та қысқаруы мүмкін. Бірақ мұның барлығы мемлекет шешімімен емес, нарық
күшімен анықталуы керек.
Үкімет мүлдем жаңа кластерлер құрмай, бар кластерлердің үлкеюі мен
аясының кеңеюіне жәрдемдесу керек. Жаңа кластерлер мен салалар бар
кластерлерден жақсы құрылады. Өсімділігі жоғары технологиялар қолданылатын
іс-әрекеттер түрі вакуумда табысқа жете алмайды. Олар база қалыптасқан, сол
саладағы күрделенген іс-әрекетке негізделген жерде ғана табысты бола алады.
Көптеген кластерлер үкіметтің әрекеттерінен тыс құрылады, ал кейде осы
әрекеттерге қарсы да құрылады. Кластерлер өздерінің құрылуы үшін барлық
жергілікті басымдылықтар бар жерде ғана құрылады. Кластер дамуын анықтау
үшін оның кейбір туындылары нарық тексеруінен өткен болуы керек.
Кластерді дамытуға тырысқан кезде бәсекедегі басымдылық пен
мамандануда жеткен табыстарға бағытталуы керек. Басқа аймақтарда бар
нәрсені қайталағаннан еш пайда жоқ. Бұл кластерлерді тұрғылықты жердің
ерекшелігіне қарай және сол ерекшелікті шындыққа айналдыру мүмкіндігіне
қарауды талап етеді. Арнай мамандануға болатын салаларды іздеп табу, бәріне
белгілі мықты бәсекелестермен күресуге қарағанда қызығырақ әрі пайдалырақ
болады. Сонымен қатар мамандандыру жаңа қажеттіліктерді қанағаттандыруға
және нарықты кеңейтуге мүмкіндік береді.
Кластерлерді жаңарту кезінде келесі шығуы мүмкін кедергілер мен шек
қоюдың болмауын, жаңару кезінде өнімділіктің төмендеп кетпеуін қадағалап
алуды қажет етеді. Шек қою адам ресурстарына, инфрақұрылымға және де заңға
қатысты болуы мүмкін. Олардың кейбіреулері жеке кәсіпкерлердің әрекетінен
шықса, келесілері үкімет пен ұйымдар саясатынан шығады. Мұны үкімет реттеп
отыруы керек. Мысалға, үкіметтің реттеуі жасанды тиімсіздікке әкелуі
инфрақұрылымның маңызды элементтері жоқ болуы; білім беру мен қайта даярлау
жүйелері қажеттілікке сәйкес келмеуі; саясаткерлер кластер қажеттіліктерін
байқамай қалуы мүмкін. Үкіметтің қандайма болмасын компенсацияны атамай,
фирмаларға бағаны белгілеп беруі ұзақ уақытта бәсекелестіктің азаюына,
тіпті жойылуына әкеледі. Үкімет көбінесе даму саясатына технологияларды
жаңарту мақсатында субсидиялар мен гранттар беру арқылы араласады. Бұл жеке
фирмалардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында жасалуы мүмкін.
Бүкіл кластерлік жүйеге емес, оның бір саласына ғана көңіл аудару барынша
тар әдіспен араласу болып табылады. Ал машина жасау сияқты үлкен
секторларға араласу басқа саяси көзқарас туғызады. Бұл әдістердің біреуі де
қазіргі заманғы бәсекемен байланыспайды. Жеке фирмалардың басымдықтарын
қамтамасыз етуге жұмсалған саясат нарықты бұзып, мемлекет ресурстарының
тиімсіз пайдаланылуына әкеп соғады. Оларды жекелеп алу, бір саланың
екіншісіне қарағанда жақсы деген ой тудырып, олардың арасындағы бәсекенің
жоғалып кету қаупін туғызады. Көптеген фирмалар өз бәсекелестерімен бір
жобаға қатысуға сақ қарайды.
2-суретте көрсетілгендей кластерді дамыту жолында мемлекеттің
атқаратын функциялары көрсетілген. Мемлекеттің кластерге ықпалын ромб
түрінде қарастыруға болады. Көріп отырғанымыздай, үкімет фирмалар мен
ұйымдардың мемлекеттік агенттермен қарым-қатынасын үндестіріп отыруы қажет.
Ал екінші бір жағынан, үкімет тікелей әрі нақтырақ функцияларды атқаруы
керек:
• берілген кластер үшін арнайы қажетті ақпараттың жиналып, өңделуіне
жағдай жасау;
• білім беру аясында саяси шешімдер қабылдау, бұл шешімдер мемлекеттік
университеттер мен мектептерде жергілікті жердегі кластерге қажет
мамандар оқытылуына септігін тигізетіндей болуы тиіс;
• кластерге үлкен әсерін тигізетін заң жобаларын анықтау және оңайлату;
• кластер ұсынып отырған тауарлар мен қызметтерге деген жергілікті
сұраныс деңгейін арттыру.
Қазіргі таңда кластер дамуы мемлекет пен жеке инвестициялардың бір
территорияға бағытталуына байланысты белгілі көлемде оңайлатылуы мүмкін.
Мысалы, Жаңа Зеландиядағы орман кластерінің орталығы Норт-Айлендта
орналасқан, ал осы кластерді қолдап отыратын университет Саут-Айлендтағы
Кентербериде орналасқан.
Кластерлердің дамуы мен өсуіне байланысты олардың бәсекелестік
басымдылықтары да араласып кетеді. Осыған орай, үкіметтің приоритеттері де
ауысып отырады. Алғашқы сатыдағы приоритеті – ромб теориясынан шығатын
қолайсыз жағдайларды реттеу мен инфрақұрылымды жақсарту. Одан кейінгі
үкіметтің рөлі жаңалықтар енгізуге шектеу мен кедергілерді жою болып
табылады. Дамушы елдердегі кластерлер рөлін арттырудың басты құралы – шетел
инвестицияларын тарту. Бір немесе екі трансұлттық компанияның саласына
инвестиция тарту, басқа компаниялардың да қызығушылығын оятып аймақтағы
дамуды ынталандыра түсуі мүмкін. Мысалы, 1996 жылдың қарашасында құрылып,
өздері туралы 1997 жылдың қыркүйекте белгілі болған Коста-Рикадағы Intel
өндірісі мен Microsoft –тың инвестициясы басқа да ақпараттық технологиялар
саласында жұмыс жасайтын шетелдік фирмалардың осы елге деген қызығушылығын
оятты. Алайда кластер құру үшін шетелдік инвестициялар аздық етеді. Сонымен
қатар, ромбта көрсетілгендей жергілікті жағдайдың жақсаруына жүйелі түрде
күш салу керек. Коста-Рикадағы ақпараттық технология кластерінің дамуына
кәсіби дайындықтың жақсартылуы, ақпаратты жеткізуші инфрақұрылымдардың
күшейтілуімен қатар, компьютерлердің мектептерде белсенді қолданылуы да
жақсы әсерін тигізді.
Тек шетелдік инвестициялармен кластер құру мүмкін емес дедік. Тағы да
мысалға Коста-Риканы алатын болсақ, білім саласының шығындарына өзінің ҰЖӨ-
нің 6%-ын бөліп отыр. Ал бұл дегеніміз аймақтағы ең үлкен көрсеткіштердің
бірі. Ол жерде зерттеу орталықтарының желісі бар. Халықтың жан басына
шаққандағы компьютерлердің саны Латын Америкасындағы ең үлкені болып
табылады. Осы шарттар ұзақ мерзімді саяси тұрақтылықпен қатар Intel және
Microsoft –ты қызықтырды. Дамушы экономикада шетелдік инвестициялармен
келісімділікке барып, еркін сауда аймағын, өндірістік парктер құру да
кластерлердің өсуіне әсер ететін саси тетіктер болып табылады. Еркін сауда
аймақтары мен өндірістік парктер кластерлер болатын болса, тек осы аймақтар
мен парктердің бас компаниялары ғана болып қоймай, жалпы экономикалық
жаңару мен дамуға алп келеді. Бұған қоса, кластер үшін арнайы жасалынған
заң және инфрақұрылым болуы қажет. Еркін сауда аймақтары мен өндірістік
парктер нашар экономикалық жағдайға кері әсерін тигізе алады. Олар қалған
экономикамен мүлдем байланыспайды, немесе аз мөлшерде ғана байланысады.
Олар тек қана өндіріс өнімінің импорттық және экспорттық факторларымен ғана
келісімде жұмыс жасайды. Алайда уақыт өте келе мұндай зоналар қалған
қоршаған орта экономикасымен қарым-қатынаста болуы қажет. Мысалы заңдық
және басқа да үкімет бағдарламалары жергілікті жеткізушілерді пайдалануды
және дамытуды ынталандырып отыруы керек. Сонымен қатар кәсіби дайындықты
қамтамасыз ететін жергілікті білім институттары мен ұйымдар арасында
байланыс құруды жақсарту керек. Одан басқа, мемлекет жалпы экономика
тиімсіздігін азайту, ал инфрақұрылымдарды дамыту барысында үнемі тоқтаусыз
әрекет етуі тиіс[1, 315-325б].
Кластерлер концепциясы экономиканың жалпы қажеттіліктерінен асып кететін
саяси, мемлекеттік ойлаудың ерекше түрінің дамуына себепкер болады. Бұл 3-
суретте көрсетілген. Сонымен қатар, жалпы экономикалық саясатқа
кластерлердің ықпалы да болады.(2-қосымшада көрсетілген)
Үкіметтік құрылымдардағы кластерге бағытталу үкімет қызметкерлеріне
белгілі бір саяси қадамдарға қатысты артықшылықтар мен шығындар туралы анық
ақпарат беретіндей, сонымен қатар үкіметтік ұйымдардың тиімдірек
экономикалық саясатты жүргізуге деген ниетін арттыратындай механизмді
қамтамасыз етеді. Кластерлерді үздіксіз бағалау кең масштабты экономикалық
саясатты анықтауға және тексеруге, кемшіліктерді анықтауға және тиімді
практикалық шешімдерді табуға мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Сөзсіз, бірнеше
кластерлерде анықталған ортақ мәселе билік үшін негізгі мәселеге айналуы
тиіс[3, 54-57б].
3-сурет. Кластер және экономикалық саясат.
Кластер үшін ең алдымен, жеке меншіктің, монополиясыз бәсекенің,
еркін баға тағайындау принципінің болуы қажет, сонымен қатар, ақша
айналымының тұрақтылығы, кәсіпкерлердің экономикалық дербестілігі, бірлігі
мен жауапкершілігі, олардың бір – біріне деген сенімділігі сияқты
шарттардың болуы қажет. Ол дербес біріккен механизм ретінде өндіріс
шығындарын төмендетуге, іс-әрекеттердің қайталануын жоюға мүмкіндік береді.
Фирмалар жеке – жеке бәсекелескеннен гөрі, олардың өзара бірігіп бәсекелік
қабілеттілікті арттырғанда ғана кластерлердің құрылуына алғышарттар
жасалады. Фирмалардың салыстырмалы артықшылықтарына байланысты кластерлер
қалыптасып, кеңейіп және тереңдей түседі, бірақ уақыт өткен сайын олар
жойылып немесе қатары сиреп қалуы мүмкін. Сондықтанда, кластерлердің
қарқындылығы мен икемділігі экономикалық жүйені ұйымдастырудың басқа
түрлерімен және әдістерімен салыстырғанда аса тиімді және артықшылыққа ие
екендігін көрсете алады. Және мұндағы мемлекеттің рөлінің де айтарлықтай
үлкен екені көрінеді. Кластерлік дамудың әлемдік тәжірибесіне келетін
болсақ, қазіргі уақытта әлемдік экономикада негізгі үш орталық (аймақ)
қалыптасқан: Солтүстікамерикандық аймақ. Батысеуропалық аймақ. Азиялық
аймақ.
Кластерлік жүйелердің әлемдегі осындай аймақтық орналасуына
бірқатар факторлар әсер етеді:
- ұзақ мерзімді тұрақты даму ерекшеліктері;
- кластерлік жүйе негізінде экономикалық дамудың дәстүрлерінде мықтап
орныққан ерекшеліктер;
- стратегиялық маңызы бар табиғи ресурстармен қамтамасыз етудегі
ерекшеліктер;
- өнеркәсіптік өндірістердегі салалық құрылымдардың ерекшеліктері;
- ұлттық (аймақтық) нарықтар сиымдылығының әртүрлілігі;
- мемлекеттердің әрекет етуіндегі саяси фактордың рөлі мен маңызы
бойынша ерекшеліктер және басқалар. Келесі бөлімде кластердің
дүниежүзі елдерінің экономикасындағы алатын рөлі мен еліміздегі
оның даму барысы туралы тоқталмақпын. Сонымен қатар, еліміздегі
кластердің негізгі бағыттары мен оны дамыту шараларына ерекше көңіл
бөлдім.
1. Солтүстікамерикандық аймақ. Бұл аймақты АҚШ-тың мысалында қарастырамыз.
Бірақ, бұған Канада мен Мексика елдерінде де жатқызуға болады. Басты
ерекшелігіне кластерлік даму үрдісіне үкіметтің аз араласуы сияқты саясатқа
бағытталған тарихи сипат тән болып табылады. Бұл жерде мемлекеттің
шешетін мәселелері болмайды, яғни Еуропалық және Азиялық нарықтарға
қарағанда ұлттық нарықтар, өнеркәсіптік өндірістегі өте күшті
әртараптандырылған салалар жақсы дамыған.
АҚШ ғалымдары экономиканың кластерлік жолмен дамуын алғашқы болып
зерттей бастаған. АҚШ – тағы кластерлік дамудың жарқын мысалы ретінде
Силикон алқабын айтуға болады. Ол аймақ Стэнфорд өнеркәсіптік паркінің
территориясында орналасқан. Оған 30 қала мен 4 аудан, 7000 – нан астам
технологиялық жағынан жоғары дамыған компаниялардың штаб – пәтерлері
кіреді, 2 млн. жуық жұмыс орны бар және 2,5 млн. адам тұрады.
АҚШ – та кластерлік дамуды қалыптастыру бастамасын талдау бойынша
жұмыстармен негізінен ғылыми орталықтар мен университеттер айналысады. Бұл
жерде сол ғылыми орталықтар мен университеттер орналасқан штаттың
басшылығымен қолма – қол бастапқы капитал бөлінеді де жергілікті
компаниялардың қаражаттары тартылады. Американдық кластерге тән нәрсе, олар
глобальды бәсекелестікке қатысады және көп жағдайда сол бәсекелестікте
жеңіп шығады да. Негізгі басымдықтары инновациялық бағыттар мен
әріптестікке негізделген іс - әрекеттер болып табылады.
2. Батысеуропалық аймақ. Бұл аймақта кластерлік бастамаларды дамыту және
жүзеге асыру саласындағы саясаттың міндеттері мен принциптерін қалыптастыру
үшін объективтік алғышарттар болып табылатын себептері мынадай болып
табылады:
- ұлттық нарықтар көлемінің жеткілікті түрде шағын болуы;
- ұлттық табиғи ресурстардың шектеулілігі;
- өнеркәсіптік өндірістегі салалық құрылымдардың біржақтылығы.
Осы себептерге байланысты Еуропа мемлекеттерінде құрылымдық және басқа
да мәселелерді (стратегиялық маңызы бар ресурстарды импорттауға деген
тәуелділік) шешу үшін бірқатар кластерлік бастамаларды әзірлеу және жүзеге
асыру үшін экономикалық дамуға мемлекеттің белсенді түрде араласу
әдістерінің қажеттілігін байқаған жөн. Әлемдік тәжірибеде кластерлерді
қалыптастырудың және дамытудың еуропалық үлгісі аса табысты және тиімді
болып табылады. Кластерлік жүйенің дамуында бұл аймақтың 40 жылдық тарихы
бар. 1968 жылы Еуропалық Одақ аймақтық дамудың Бас директоратын құрған,
1975 жылы – аймақтық дамудың Еуропалық қоры, 1988 жылы Еуропарламентпен
регионализм Хартиясы қабылданған, аймақтық және жергілікті
қауымдастықтардың Кеңесі жұмыс істей бастады. Батысеуропалық аймақтың
Солтүстікамерикандық аймақтан ерекшелігін сипаттайтын басты белгісі болып
азаматтардың билік органдарына деген тарихи қалыптасқан көзқарастары мен оң
қатынастары табылады. Бұл жерде билік АҚШ – қа қарағанда экономикалық
дамуға аса үлкен дәрежеде ықпал етуімен сипатталады. Батысеуропалық аймақ
елдерінде мемлекет - бизнес деген өзара қарым – қатынастық сипатты басты
ерекшелік деп қарастыруға болады. Мемлекет кәсіпкерлермен тұрақты түрде
және тығыз өзара қарым – қатынаста жұмыс істейді. Еуропалық мемлекет
бизнеске өз саясатын жүргізбейді, бірақ ол өзінің күшті өнеркәсіптік немесе
инфрақұрылымдық секторларын құра алады. Еуропалық үлгіге ірі өнеркәсіптік
фирмалардың іс - әрекетіне тікелей араласудан гөрі шағын бизнеспен белсенді
қарым – қатынаста болу тән. Еуропалық бизнесмендер мемлекеттің беделі мен
рөлін жоғары бағалайды, мемлекетті өзінің қамқоршысы деп санайды.
Батысеуропалық аймақты мемлекеттің кластерлік дамуға негізделген
экономикалық саясатын жүзеге асырудағы жаңа идеяларды сынаудың және
тексерудің аймағы деп санауға болады. Дәл осы Батысеуропалық аймақта
бәсекеге қабілетті өнеркәсіптік өндірістік саясат идеясы пайда болған.
Батысеуропалық аймақта мемлекеттің экономикалық саясатын жүргізудің
әдістерін ескере отырып, бірқатар кластерлік даму жобаларының бастамаларын
жүзеге асырған Норвегия, Финляндия, Швеция, Дания сияқты Солтүстік
Еуропалық елдердің белсенді рөлін атап өткен жөн. Қазіргі уақытта осындай
мемлекеттер бәсекеге қабілеттілігі жөнінен алдына жан салмауда және АҚШ,
Жапония секілді алпауыттарды артқа тастап алдыңғы қатарлы орындарды
иеленуде.
Айқын мысал ретінде Финляндия экономикасының жетістіктерін айтуға
болады. 1995 жылы Финляндия артықшылықтары деген жобаның негізінде ұлттық
өнеркәсіптік өндірістің болашақ мүмкіндіктері мен басқару шешімдерін
ақпараттандыру мүмкіндіктері зерттелді, сондай – ақ, кластерлік даму
бойынша бәсекелік қабілеттілік саясатын өнеркәсіптік және технологиялық
тұрғыдан макроэкономикалық реттеудің Ұлттық стратегиясы әзірленді. Аса
басым салалар талданды, басты критерийі ретінде экспортты тұрақтандыру және
шетел инвестицияларын тартуды қамтамасыз ету негізінде кластерлік қаңқа
жасалды. Орман шаруашылығы, түрлі – түсті металл, энергетика,
телекоммуникация, экология, денсаулық сақтау (фармацевтика), көлік, химия,
құрылыс, азық – түлік, кеме жасау кластерлері пайда болды. 90 – жылдары
жүргізілген сәтті жұмыстардың нәтижесінде Финляндия экономикасы салаларды
кластерлік жолмен дамыту негізінде бәсекелік қабілеттілік жөнінен әлем
бойынша қазіргі уақытта бірінші орынға шықты.
Қазіргі күні Финляндияда 100 мың халқы бар Оулу деген қалада ұялы
телефондар шығаратын әйгілі Nokia компаниясын телекоммуникация саласында
тиімді дамыған кластер деп атауға болады. Бұл компанияда 6 мыңнан астам
адам жұмыс істейді және бүгінгі күнге дейін 1 млрд. – тан астам ұялы
телефон данасын сатқан. Бас компания ретінде жанына 120 кәсіпорынды
біріктірген, олар микроэлектроникамен және бағдарламалық қамтамасыз етумен
айналысады. Микроэлектрониканың дамуына байланысты медициналық
технологиялар секторы – екінші бағыт ретінде жұмыс істейді.
Сонымен қатар, Австрия, Германия, Италия, Швейцария, Венгрия, Франция,
Ұлыбритания, Голландия, Бельгия және басқа да мемлекеттердің
экономикаларындағы даму үдерістері трансшекаралық кластерлердің әрекет
етуінен жоғарғы қарқынға ие болып отыр.
Жалпы алғанда, Батысеуропалық аймақта кластерлік бастамаларды әзірлеу
саясаты Еуропарламентте дұрыс шешімін тауып, заңдық жағынан рәсімделіп,
бағдарламалық құжаттарда нақты түрде жүзеге асырылады. Еуропалық одақтың
өнеркәсіптік өндірісіндегі кластерлік саясаты өнеркәсіпті кластерлік
дамытуға негізделген глобальды бәсекеге қабілеттілікті, инновациялық және
тиімді индустриалдық кешенге айналдыру қағидасын ұстанады.
3. Азиялық аймақ. Бұл аймақта экономикада кластерлерді дамытудың
өзіндік бір тұрпаты қалыптасқан. Мұнда Еуропалық аймаққа ұқсас белгілер де,
таза азиялық өзіне тән ерекшеліктер де бар. Сондай-ақ, мемлекеттік
саясатта ұзақ жылдар бойы шығыстың аса күшті салт-дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптары қалыптасқан.
Азиялық аймақтың Батысеуропалық аймақпен ұқсастық белгісіне кластерлік
бастамаларды дамытудағы бастапқы мемлекеттік араласу белсенділігін
жатқызуға болады. Бұл аймақта мемлекеттік органдар өз елдеріндегі
экономикада болып жатқан өзгерістерге белсенді және мақсатты түрде араласу
қажеттілігін өздерінің борышы және міндеті деп санайды, отандық экономиканы
шетелдік тауар өндірушілер тарапынан болатын қауіпті бәсекелестіктен
қорғауға тырысады. Дәл осындай белгілер Азиялық аймақтағы мемлекеттік
экономикалық саясатқа тән басты ерекшеліктер болып табылады.
Әсіресе, кластерлік шешімдердің тиімді жүзеге асырылуының айқын мысалы
болып бұл жерде Жапонияның Хоккайдо аралындағы тәжірибе табылады.
Кластерлік дамыту барысында іскерлік белсенділікті арттырудағы нақты
аудандар анықталған, 20 ғасырдың 90 – жылдары тұрақты дамуды қамтамасыз ету
және кластерлерді дамытуды ынталандыру бойынша Орталық ұйым құрылған.
Қазіргі уақытта өте жоғары қарқынмен дамып келе жатқан, Азиядағы ірі
мемлекеттер - Қытай мен Индияда да кластерлік даму мәселесі мықтап қолға
алынған. Өздерінің инновациялық саясатының арқасында әлемдік бәсекелестікке
белсенді түрде қатысып отыр.
Индияда ғылыми-техникалық прогресс орталығы Бангалор аймағы болып
табылады. Шағын және орта кәсіпорындар жергілікті ғылыми орталықтармен және
институттармен тығыз жұмыс істейді, бұл аймақта инжиниринг, электроника,
телекоммуникация, машина жасау сияқты жоғарғы технологиялық салалар
арасында тығыз байланыстар қамтамасыз етілген. Аса жоғары мамандандырылған
жұмыс күші мен инновациялық идеялар жинақталған. 30 жылдан бері үкімет
кластерлік дамуға ат салысып келе жатқан кәсіпорындар мен институттарға
орасан зор мемлекеттік инвестициялар салып келеді. Қазіргі заманғы
бәсекелестік өндірістер тек интеграциялық үдерістермен ғана жүзеге
асырылатынын дәлелдеп отыр. Экономикалық дамудағы алға жылжу және прогресс
кәсіпорындарды кластерлендіру есебінен орын алады. Осындай тәжірибе
әсіресе, Қазақстан экономикасының дамуы үшін аса көкейкесті мәселе болып
табылады, яғни отандық экономиканы технологиялық және бәсекеге
қабілеттілігі жағынан дамыған елге айналдыру және әлемдік экономикада ойып
орын алу – бұл бүгінгі күн тәртібінде тұрған шынайы мақсат және объективтік
қажеттілік болып отыр[4, 8-14б].
1.2 Экономикалық дамудың кластерлік теориясы
М.Портер [1] елдің бәсекеге қабілеттілігін халықаралық бәсекеге
қабілеттілік призмасы арқылы жеке фирмаларды емес әртүрлі салалардағы
фирмаларды біріктіретін кластерлер тұрғысында қарастыру қажет деп
есептейді. Сонымен бірге бұл кластерлердің негізгі маңызы ішкі
ресурстарды нәтижелі пайдалануына да байланысты. Осыларға қарай елдердің
бәсекелі жақтарының детерминантты жүйесі жасалған, осындай жақтардың
негізгі топтарының санына бәсекелі ромб (немесе алмаз) деп аталған.
Оларға :
• факторлық жағдайлар: адам және табиғи ресурстар, ғылыми-ақпараттық
потенциал, капитал, инфрақұрылым, сондай-ақ өмір сүру сапасы жатады;
• ішкі сұраныс жағдайы: сұраныс сапасы, әлемдік нарықта сұраныс даму
тенденцияларына сәйкестік, сұраныс көлемінің дамуы.
• қызмет көрсетуші салалар (салалардың кластерлері): шикізат пен
жартылайфабрикаттардың түсу сферасы, құрал-жабдықтардың түсу сферасы,
шикізатты, құралдарды, технологияны пайдалану сферасы.
• фирмалардың құрылымы мен стратегиясы, ішкісалалық бәсеклестік: мақсаты,
стратегиясы, ұйымдастыру тәсілдері, фирмалар менеджменті, ішкісалалық
бәсекелестік.
Сонымен қатар елдегі жағдайға негізгі дәрежеде әсер ететін екі қосымша
ауыспалы бар. Бұл кездейсоқ іс-шара (яғни, фирма басшылығы бақылай алмайды)
және мемлекеттік саясат.
Портердің басты тезисі перспективті бәсекелі жақтар сыртқы емес ішкі
нарықта жасалады. Майкл Портер өз зерттеулерінде он шақты елдің 100-ден
астам салаларында бәсекелестік мүмкіндіктерін сараптаған. Зерттеулер
бойынша ең бәсекеге қабілетті трансұлттық компаниялар әдетте әр түрлі
елдерге жүйесіз таратылмаған, олар бір елде тіпті бір аумақта топтастырылу
тенденциясы қалыптасқан. Бұл бір не бірнеше фирмалар әлемдік нарықта
бәсекеге қабілеттілікке жете отырып, өзі қоршаған ортаға: жеткізушілер,
тұтынушылар мен бәсекелестеріне жағымды әсер таратады. Ал өзі қоршаған
ортаның табыстары сол компанияның бәсекеге қабілеттілігі ары қарай өсуіне
әсерін тигізеді. [2].
Қорытындыда кластер - бір-бірімен тығыз байланысқан салалардың өзара
бәсекеге қабілеттілікке икемдейтін фирмалардың қауымдастығы. Елдің
барлық экономикасында кластерлер ішкі нарықта өсу орындары ролін орындайды.
Біріншіден кейін біртіндеп жаңа құрылады және елдің халықаралық бәсекеге
қабілеттілігі толығымен кеңейеді. Бұлар жеке кластерлердің күшті
позицияларында тұрақталады сонда сыртқы жағында ең дамыған экономиканың өзі
тек тікелей нәтижелерді бере алады. Кластерде пайда байланыстың барлық
бағыттарында таратылады
- Басқа салалардан енген жаңа өндірушілер ғылымы-зерттеу әдістерін
пайдаланып, жаңа стратегияларды енгізу үшін керекті құралдармен
жабдықтап өзінің дамуын жылдамдатады.
- Ақпаратпен еркін алмасу және жаңалықтардың көп бәсекелестермен
байланыстағы жеткізушілер мен тұтынушылар ағымына тез таралуы
жүреді.
- Кластердің күтілмеген ішкі өзара байланыстары бәсекеге жаңа жолдар
алып барады және мүлдем жаңа мүмкіндіктер туғызады.
- Адам ресурстары мен идеялар жаңа комбинацияларды құрайды.
Толығымен кластердің 3 кең мағынадағы әрқайсысы оның функциясының
негізгі сипатын көрсетеін анықтамаға ажыратылады :
— бұл ішкі ұқсас секторлардағы экономикалық белсенділіктің әдетте
бірдей не басқа ғылыми орындардың (ҒЗИ, университет және т,б) аумақтық
шектелген формалары.
— бұл вертикальды өндірістік тізбектер; өндірістік процестің аралас
этаптары кластердің ядросы (мысалы, тізбек жеткізуші – өндіруші –
саудагер – тұтынушы) болып табылатын жеткілікті түрде аз анықталған
секторлар. Осы категорияға ірі басты фирмалардың айналасында қалыптасатын
тораптары кіреді.
— бұл өнеркәсіптің салалары агрегацияның жоғарғы деңгейінде
анықталған (мысалы, химиялық кластер) немесе агрегацияның одан да
жоғарғы деңгейіндегі секторлардың сәйкестігі (мысалы, агроөнеркәсіптік
кластер).
Кластер туралы айтқанда бір-бірін толық тырушы 2 стратегияны бөлуге
болады:
- қалыптасқан кластерлерде біілмді қолдануғы бағытталған
стратегиялар;
- кластер ішінде серіктестіктің жаңа тораптарын жасауға бағытталған
стратегиялар.
Уақыт өте келе нәтижелі әрекет еткен кластерлер ірі капитал салымдарының
көзіне және үкіметтің тұрақты назарына айналады, яғни кластер оның жеке
бөліктерінің қарапайым құнынан жоғары деңге көтеріледі. Кластердің
ортасы болып бәрінен бұрын жиі бірнеше күшті компаниялар есептеледі,
сонымен бірге өз арасында бәсеклестік қатынастар сақталады. Осымен кластер
картельден немесе қаржылық топтан ерекшеленеді. Қарсыластардың, олардың
сатып алушылары мен жеткізушілерінің топтастырылуы өндірістің эффективті
мамандануының өсуіне икемдейді. Сондай-ақ кластер жұмыс, коптеген фирмалар
мен кіші кәсіпкерліктерліктерді береді. Тағы да ұйымдастырудың кластерлік
формасы инновациияның ерекше формасының -сәйкес инновациялық өнімнің
қалыптасуына алып келеді. Вертикальды интеграция негізіндегі кластердің
бірігуі әртүрлі ғылыми және технологиялық жаңалықтарды кездейсоқ жиынтығын
емес, керісінше жаңа білім мен технологияның белгілі тараалу жүйесіне
қалыптастырады. Сонымен бірге жаңалықтың инновацияға тиімді
трансформациясының маңызды жағдайы, ал бәсекелі орындардағы инновациялар
барлық кластер қатысушылары арасында тұрақты байланыс торабыс қалыптасуы
болып табылады.
Осылай серіктестік өте қажет жағдайға айналады, бірақ өзімен белгілі
қауіптілікті – өзіндік шығын мүмкіндіктерінен (нарықтағы өзіндік тізбек
орнын табу бейімділігі, жаңа тауарларды, жаңа технологияларды және
басқаларды иемдену) көрсетпейді.
Сол себепті соңғы он жылдықта бірқатар елдер істегі белсенділік
ортасында құрылған әлемдікк нарықта өз күші мен бәсекеге қабілеттілігін
дәлелдеген тиімді кластерлік стратегияның маңызын ұйымдастырды,
Үкімет барлық күшті бар кластерлер мен бұрын өзара байланысқан
компаниялардың жаңа тізбегін жасауда қолдауда жұмсауда. Мемлекет бұл
жағдайда кластерлерді құрылуына қатысады және тізбектердің қатысушысына
айналады. Мысалы, Германияда 1995 ж бастап биотехнологиялық кластерлерді
ұйымдастыратын Bio Regio бағдарламасы жұмыс істейді. Ұлыбританияда үкімет
Эдинбург, Оксфорд және Оңтүстік-шығыс Англия аудандарының аймағын
биотехнологиялық фирмалардың орналасуының негізгі ауданы ретінде
қарастырды. Норвегиядағы үкімет теңіздік шаруашылық кластеріндегі
фирмалар арасында қауымдастықты реттеуде. Финляндияда құрамына ағаш және
ағаш өнімдері, қағаздар, жиһаздар, полиграфия және онымен байланысты
жабдықтар кіретін орман шаруашылығы дамыды. Бұл кластер фирмаларының
өзара тығыз қатынасы негізгі сауда бәсекелестерінің алдында жаңа
білімдерді таратуда бәсекелестік жақтарымен қамтамасыз етеді.
Сараптаушылардың бағалауынша Финдяндия зерттеу мен технологиялық
корпорациялар деңгейі боынша көш бастауда.
Осылай даму жолы әртүрлі болғанымен Европаның көптеген елдері
кластерлік стратегияны жасауда. Мұндай страгегияны нақты формада жүзеге
асырушы елдер - Дания, Нидерланды, Бельгияның фламанд ауданы, Квебек
(Канада), Финляндия, сондай-ақ Оңтүстік Африка (жаңа үкімет басқаруында).
Франция және Италия ертеден өзіндік кластерлік стратегиясы бар ел ретінде
мысал бола алады. Қазіргі кезде сарапшылар комбинациясында кластерлік
стратегиға негізделетін кластердің 7 негізгі түрлері сипатталды:
• географиялық : экономиалық белсенді кеңістіктік кластерлерді құру;
жергілікті жерлерден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚУНИВЕРСИТЕТІ
ГЕОГРАФИЯ-ЭКОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚСТАН ГЕОГРАФИЯСЫ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МАҚТА КЛАСТЕРІ
Қорғауға жіберілді Жетекші:
г.ғ.к, доцент ______________________2012 г.
Абдиманапов Б.Ш.
Қазақстан географиясы
және
экология кафедрасының
меңгерушісі п.ғ.к., доцент
Сабденалиева Г.М _________________
Орындаған: 5В050116-мамандығының
4 курс студенті Досқараева М
АЛМАТЫ, 2012
Мазмұны
Кіріспе
1 Кластер экономикасына түсініктеме
1. Кластер экономикасы туралы түсініктеме, даму тарихы
2. Экономикалық дамудың кластерлік теориясы
3. Шет елдердегі инновациялық даму стратегиясындағы кластерлік жүйе
1. Қазақстанның кластерлік экономикасы
1. Қазақстан Республикасының кластер жайлы заңдары мен шешімдері
2. Қазақстандағы кластер түрлері
3. Оңтүстік Қазақстан облысындағы мақта кластері
2. Мақта кластерлік жүйесін оқыту барысында қолдану
1. Ауыл шаруашылығы саласында кластерлік жүйені қолдану әдісі
2. Жеңіл өнеркәсіп тақырыбында кластердің маңызын оқыту
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Дипломдық жұмысымның мақсаты – кластер жүйесін зерттеп, олардың
мемлекетке тиімділігін ашып көрсету. Экономиканы дамытатын және
елге қолайлы жағдайларды туғызатын осы жүйе болып табылады. Оның
ішінде мақта кластерінің аймақтық әлеуметтік-экономикалық маңыздылығына
тоқталу. Сондай-ақ халықты мақта-мата өнімімен қамтамасыз етудің қазіргі
жағдайы мен ішкі нарықта импорттық өнімнің басым болуын қарастыратын осы
саланың перспективалық дамуында кластерлік жүйенің ролі туралы мәлімет
беру. Бұл шетелдік тәжірибеде дәлелденген. Сондай-
ақ жүйе әлеуметтік және демографиялық салаларды да қамтиды .ХХ
ғасырдың соңы ХХІ басында интернационализация, глобализация мен интеграция
үрдістерінің белсенділігімен сипатталады. Халықаралық саудамен байланысты
интернационализация жүйелік құрылымның коммерциялануы мен дамуының есебінен
күшейе түсті. Жаһанданудың негізі болып қазіргі уақыт кеңістігіндегі сапа
стандарты мен жүйелік логистиканы қамтитын жалпы әлемдік коммуникативтік
жүйелердің жасалуы саналады. Интергация – шарушылық блоктарының мега- және
макродеңгейдегі институционалды дайындалған жүйелік үрдістің бірігуі.
Мегадеңгейде мұндай бірігу қазірше тек ЕО (еуро зона ) түрінде
ұйымдастырылған. Макродеңгейдегі интеграция ел экономикасында шаруашылық
блоктардың – өнімнің соңғы шығарылуы мен географиялық орнымен байланысты
фирмалар мен ұйымдарды қамтитын кластерлердің құрылу жолымен жүзеге асады.
Сонымен қатар географиялық жақындықты әлеуметтік пен адам капиталы,
ғылыми, инновациялық және өндіріс потенциалының жиналған критикалық
массасы ретінде қарастыру керек. Тек осындай үйлесімде кластерлер
тұрақты, эмерджентті және бәсекеге қабілетті болады. Кластеризация әлемнің
экономикалық дамыған жетекші елдерінің 50%-дан астамын қамтып, әлемдік
капитализм жүйесінің жаңа даму векторы ретінде қалыптасуда. Э.Тоффлер
Италияны мысалға келтіре отырып кластеризацияны капитализм дамуының жаңа
толқыны деп атады.
Кластер концепциясы ұлттық экономиканың, аймақ немесе қала
экономикасының дамуына жаңаша көзқарас қалыптасыратынымен, сондай-ақ
халықтың өмір сүру деңгейін жоғарылатын негіз ретінде аймақтың не ел
экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ұмтылатын компаниялар мен
үкіметтің (немесе жергілікті атқарушы орган), басқа да ұйымдарды жаңа
қырынан ашады. Ірі корпорациялар кластердің базалану орнында құрылған
әлеуметтік-экономикалық жағдайға аса маңыз бермейді. Сонымен қатар ірі
кластерлердің дамуында әлемдік тәжірибе жоғары және маңызды. Бұлар –
Солтүстік теңіздегі мұнай өндіруші компаниялар, Солтүстік және Оңтүстік
Каролинадағы тоқыма компаниялары, Германияның оңтүстік бөлігіндегі
автомобиль компаниялары мен Италиядағы сәнді аяқ-киім шығару. Қазақстан
ресурстарғы бай, бірақ өзінің аймақтық артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
Егер салалардың еңбек пен ғылым сыйымдылығы жоғары болып көрші елдерде
бизнес жасау оңай болса капитал сол жаққа жылжиды.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан
халқына Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару
жолында Жолдауы бойынша нарықтың туризм, мұнай - газ машиналарын жасау,
тоқыма және тамақ өнеркәсібі, көлік-логистикалық қызмет көрсету,
металлургия және құрылыс материалдары салаларында биылғы жылдың ортасына
дейін кем дегенде 5-7 кластерін жасау мен дамытудың жоспары болуы керек, -
деп атап көрсетті. Теориялық тұрғыда елімізде барлығын дамытуға болады,
бірақ нюанстарды ескере отырып белгілі тапсырмаларға тоқталу керек. Мысалы,
егер Қазақстанда жұмыс күші қымбаттаса немесе басқа да сегменттерде
жағымсыз сипаттар байқалса бұл бизнес үшін жақсы белгі болар еді.
Кластерлерді таңдауда белгілі критерийлер болу керек. Сингапурда шикізат
ресурстары жоқ, бірақ мұнда қызмет көрсету-технологиялық кластерінің
дамуына көңіл бөлген. Және мұндай тәсілді ойластырылып ұйымдастырылған
инициативасы бар кез келген ел қолдануы мүмкін. Ал кеңестік жүйеде
өнеркәсіпті орналастыру басқа принципте жүзеге асты: бір қала түзуші
кәсіпорын, оның айналасында қызмет көрсететін сектор. Кластерлік үлгіде
жалғыз лидер болмайды, бұл бәсекеге қалыптасқан, бірақ сонымен бірге
бірлескен түрде қазақстандық өнімнің брэнд, имиджі мен атағын жоғарылатады.
Қазақстанның кластердің жасалуын Оңтүстік Қазақстан облысындағы тоқыма
кластерінің құрылу мысалында қарастырдым. Бұл кластердің құрылыуының маңызы
қазіргі уақытта тоқыма нарығында қайталанбас жағдай туып отыр себебі тоқыма
өнеркәсібі еуропа елдерінен жұмыс күші айтарлықтай арзан және потенциалды
нарық жүйесі орналасқан азиялық елдерге көшуде. Осы артықшылықтарды
пайдалана отырып Қазақстан тоқыма саласын жақсарта алады соңғы он жылдықта
бұл сала жаңа технлолгиялар мен сапа стандарттарын арнайы енгізіп жаңа
сапалы деңгейге көтерілді. Егер өз уақытында тоқыма және тігін өндірісінің
халықаралық нарығына ене алсақ, онда Қазақстан үшін Орталық Азия елдері
мен Ресейде дайын өнімдердің тұрақты нарығын құруға мүмкіншілік бар.
Орталық Азия елдерінде 60 млн-нан астам халық тұрады, және республиканың
қазіргі технологияларды пайдаланып сапалы өнім шығара отырып бұл нарықты
жаулап алуға толық мүмкіндіктер қарастырылған. 2002-2004 ж.ж Ресей,
Украина, Белоруссия елдері Қазақстаннан 400 мың т жуық мақта-талшығын
импорттаған.
Мақсаты: Кластерлік экономикалық жүйені саралай отырып, Оңтүстік
Қазақстан облысының мақта кластерінің даму мүмкіндіктерін сипаттау.
Міндеттері:
- Кластер экономикасының жалпы түсініктемесі мен даму тарихы туралы
мәлімет беру;
- Қазақстанның кластерлік жүйесі және экономикадағы маңызын айқындау;
- Оңтүстік Қазақстан облысының мақта кластерінің қазіргі жағдайын
сараптай отырып, даму перспективаларын қарастыру;
Зерттеу объектісі: Дүниежүзілік кластер жүйесі мен даму тенденциясы,
Қазақстандағы кластерлер бағыты оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысындағы
мақта кластері. ҚР заңдары мен шешімдері.
Зерттеу тәсілдері: талдау және сараптау, ақпараттық-статистикалық
мәліметтерге сүйену, еліміздегі кластерлердің жағдайымен танысу, жалпы шолу
жасау.
Практикалық маңыздылығы: Кластерлік жүйенің еліміздің халық
шаруашылығындағы қызметін арттыру. Қазақстандағы кластерлерді ары қарай
жетілдіріп халықтың әл-ауқатын көтерудегі маңызын жоғарылату, сонымен бірге
Оңтүстік Қазақстан облысындағы мақта кластерін тек аймақтың экономикасын
ғана емес, елдегі тоқыма индустриясын халықаралық дәрежеге көтеру.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады: бірінші тарау- Кластер экономикасына
түсініктеме, екінші тарау- Қазақстанның кластерлік экономикасы, үшінші
тарау - Мақта кластерлік жүйесін оқыту барысында қолдану.
Жұмыстың құрылымы жұмыс кіріспе, үш тарау, сегіз тарауша, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1. Кластер экономикасы
1. Кластер экономикасы туралы түсініктеме, даму тарихы
Қалыптасқан терминология бойынша кластер сөзі өнеркәсіп топтарды
білдіреді, оның ошағы бір немесе бірнеше жетекші өндіріс болады. Мұның
мысалы, мұнай мен газ өндіру, елдің көмір алаптарын игеру, түсті металдар
өндіру және агро - өндіріс секторының өнеркәсіптері. Кластер немесе
өндіріс топтары – М.Потердің жазуынша – бұл географиялық көрші өзара
байланысқан компаниялардың тобы. Олар белгілі ортада әрекет етеді және
өзара толықтырушы сипатта болады. Кейін, М.Потердің нұсқауынша, кластердің
географиялық масштабы бір қаладан немесе басқа территориялар әкімшіліктік
бірліктен нұсқалануы мүмкін, мысалы, әкімшіліктік облыстаң елдің барлық
территориясына кейде көрші елдерге дейін созылуы мүмкін. Бұл кезде
кластерге бөлуді, оның өнеркәсіп - өндірісті ошақты анықтаудан бастаған
жөн. Сосын таңдап алынған ошаққа тиесілі тауар мен қызмет көрсетудің
инфраструктуралық сегменттері анықталады. Кластерді қалыптакстырудың
критерийі ретінде өндіріс пен оның құраушыларының тиімділігінің өсуін
айтады. Өндіріс тиімділгінің индикаторы ретінде кластер ошағының негізгі
қызығушылықтарына сәйкес келетін әртүрлі көрсеткіштерді айтамыз. Баса
айтатын нәрсе, өндірістің қосалқы құрамына әр профильді бірлестіктер мен
оқу орындары кіреді, олар кәсіби кадрлар дайындаумен, жаңа технологияларды
жасаумен айналысады. Бірақ, М.Портердің айтуынша, олардың негізінде
кластердің қатысушыларына айтарлықтай әсер ететін үкіметтік немесе басқа да
заң құрылымдары болуы керек. Бұл кластердің қалыптасуының аяқталуын
бағалайтын негізгі сұрақ. Үкіметтің қолдауынсыз ешқандай кластер сәтті
жұмыс жасауы мүмкін емес, сәйкесінше өз мақсатына жете алмайды. Мысалы,
Калифорниялық шарап кластері арнайы Калифорния Сенаты мен Ассамблеясының
демеуімен жұмыс жасайды. Яғни, мемлекеттік шенеуніктердің кластерді
қалыптастырудағы ролін асқақтату және шығармалық еңбектерін бағалау –
олардың ішінде коррупцияның дамуына қарсы қуатты құрал болып табылады. Кез
– келген кластердің шекарасы салалық құрал мен пунктердің территориялық
әркелкілігімен салыстырғанда түйіндескен өндірістердің таралуы агломерация
тиімділігімен анықталады. Агломарация тиімділігі кластердің салалық
құрамының қосымша бір өндіріс бірлігіне өсуі, яғни кластер құрамына қосымша
бір өндірістің қосылуы: егер жаңа кластердің суммасы жоғары болса, онда
агломерация тиімділігіне жоғары болады. Кері жағдайда, кластердің салалық
құрамының қалыптасуы аяқталады және кластер құрамына қосымша, онда бұл
ұқсас жағдай: агломерация тиімділігі транспорттық тосуларды төмендету
есебінен болады. Ірі кластердің әлемдік даму
тәжірибесі айтарлықтай. Олар – слотүстік және оңтүстік Каролинадағы тоқыма
компаниялары, Германияның оңтүстік бөлігіндегі автокөлік компаниялары,
Италиядағы модельді аяқ киім өнеркәсіптері, Калифорнияның шарап жасаушы
топтар, Португалия мен Швециядағы орман және ағаш өңдейтін өнеркәсіптер.
Қазақстан үшін жергілікті бәсекелестікті қамтамасыз ететін әлемдік тәжірибе
үлкен қызығушылық тудыруда. Мұндай жергілікті кластерлерге мысал болатын
Голливудтағы ойын – сауық индустриясы, Нью – Йоркеті қаржы кластері, Хай –
Поинттегі тұрмыстық техника шығаратын кластер. Мысалы, Манхэттендегі
мультимедиялық кластер фирманы қамтамасыз ететін провайдерден, олар өзара
байланысты салалардан тұрады, баспалардан, радио мен видеодан құралған.
Қазақстан үшін қызығушылық тудырғаны аймақтық кластер, мысал ретінде
М.Потер Португалиядағы аймақтық кластердегі қарастырады. Дамушы
экономикадағы кластердің қалыптасуына білім деңгейінің төмендегі, жұмыс
күшінің төменгі классификациясы, технологияның әлсіздігі, керекті
капиталдың жетіспеуі, қоғамдық инстуттардың әлсіз дамуы кедергі болады.
Үкімет пен әкімшіліктің саясаты кейде кластердің қалыптасуына кері әсерін
тигізуі мүмкін. Оқу орындарының бағдарламалары Қазақстанда кластер
талаптарына сәйкес келмей жатады. Аймақтардағы кластерден тыс жеке жұмыс
істейтін компаниялар кластердің дамуын тежейді. Кластердің дамуына шабыт
беретін М.Потердің айтуынша ішкі сауда, ішкі бәсекелестіктің дамуы мен
инвестиция. Ішкі бәсекелестік жергілікті органдар мен институттардың
өздігінен дамуына жол ашса, ішкі сауда Халықаралық деңгейге шығуға жол
ашады.
Белгілі американдық ғалым Майкл Потер өзінің Халықаралық бәсекелестік
атты кітабында компьютер ғасырының белгісін білдіретін кластер (яғни
пакет, шоғыр, бөлшек) деген түсінік енгізді. Электрондық есептеу
машиналарында (ЭЕМ) ақпарат жүйесі құрылатын сияқты экономикада да
ойдағыдай бәсекелеуші фирмалар тобы салалық, ұлттық, әлемдік рыноктарда
бәсекелестік жағдайын дамыта отырып, ұқсас нұсқадағы құрамалар пайда
болады. Бәсекелестік артықшылығы серпілісінің көрінісі ретінде кластер
дүниеге келеді, қалыптасады, кеңейеді, тереңдейді, бірақ, олардың сондай –
ақ, тарылуы да, жіңішкеруі де, байланыстырылуы да, ыдырауы да мүмкін.
М.Потер ұлттық деңгейде бәсекелестік түрлерін қоғамның экономикалық дамып
жетілуіне қарап анықтайды. Егер бәсекелестік жағдайын табиғи ресурстар, тек
құндық факторлар және сол сияқтылар айқындаса, онда іс басқа, ал
инвестициялық мүдделер шешуші жағдайға айналса – ол бір басқа, ал енді
қозғаушы күш ретінде жаңалыққа, жаңалық енгізуге деген ынталылық болса,
онда іс тіпті бір басқа. Кластерлер бәсекелік қабілеттілікті арттырудың
құралы екенін ескере отырып, біздер өз еліміздегі бәсеке жағдайларын
анықтаудың әдістемелік амалы ретінде пайдалану керек екенін ұмытпауға, осы
тұрғыдан келіп, қайда және қандай кластерлер құруымыз, қалыптастыруымыз
керек екенін анықтауға тиіспіз. Тағы да бір біз басшылыққа алуға тиіс.
М.Потердің әдістемелік ұстамы – ол экономикалық өркендеу көзін не фирма
деңгейінде, не елді тұтас алғандағы деңгейден іздеу дұрыс емес деп санайды.
Жіңішкерек амал, ұстаныс іздеу қажет. Нақтырақ айтқанда: неліктен дәл осы
елде тиісті сала халықаралық бәсекелестікте табысқа қолы жетті? Басқаша
айтқанда, неге осы елге негізделген фирмаларға қарағанда бәсекелестік
артықшылықтарды жасай алады және оны қолдан шығармайды.
Соңғы жылдары географиялық орынның бәсекелестікке әсері туралы айтылғанда,
компаниялардың осы бәсекелестікті қалай жүргізетініне көп көңіл бөлінбейді.
Бәсекелестік негізінен статикалық түрде, өзара байланысты салалардың шегіне
сүйене отырып жүргізілді. Бұл жағдайда өндіріс факторлары бойынша
салыстыру басымдылыққа ие болып табылады, яғни айтқанда, көптеген соңғы
зерттеулер өндіріс масштабтарының өсуімен байланысты.
Алайда, мұндай жағдай нақты стратегиялық айырмашылықтардың жаңаруына
негізделген динамикалық бәсекелестікті суреттей алмайды. Өндіріс
байланыстары үш шартқа байланысты маңыздылығы жөнінен төмендейді: әлемдік
экономика үшін көптеген елдердің ашық экономикаға ауысуы факторлардың
кеңейтіле жеткізулеріне себепші болады; халықаралық және ұлттық нарықтық
өндіріс факторларының тиімділігінің артуы; бәсекелестік факторының
интенсивтілігінің азаюы. Бұлардың орнына сатып алушылармен, жеткізушілермен
және басқа да әсер етуші институттармен тығыз қарым-қатынастар тек
тиімділікке емес, жоғары сатыға көтерілудің жылдамдығына да үлкен әсерін
тигізе бастайды.
Кең және динамикалық бәсекелестік тұрғысында тұрғылықты жер
өнімділікке, әсіресе өнімділіктің өсуіне әсерін тигізеді. Өнімділік пен
аймақтың дамуы фирманың қай салада бәсекеге түсетініне емес, қалай бәсекеге
түсетініне байланысты. Фирмалар кез келген салада жоғарғы өнімділікке ие
бола алады. Егер ол жаңа әдістерді, технологияларды қолданып, жоғары сапалы
тауарлар мен қызметтер көрсетсе.
Бірақ та егер фирма өнімсіз жұмыс істейтін болса, тек жаңа
технологияны қолдану жеткіліксіз болады. Кластердегі негізгі мақсат тікелей
немесе жанама түрде өнімділікті жоғарлату болып табылады, себебі бір
саланың дамуы міндетті түрде келесілерін дамытуға мүмкіндік береді.
Осылайша, аймақтың жағдайы сол жерде орналасқан фирмалардың әрекетіне
байланысты болады. Бұл сол жердегі жалақы мөлшерін, табыс деңгейін
анықтауға септігін тигізеді. Аймақтардың дамуына ұлттық және шетелдік
фирмалар да сол жердегі өнімділікке байланыстылығына қарай үлесін қосады.
Ірі бизнес түрлерімен айналысатын шетелдік фирмалардың болуы ұлттық
фирмалардың тиімді жұмыс жасауына септігін тигізеді.
Аймақтардағы фирмалардың өнімділік және іс-әрекеттері бойынша өзара
бәсекелестікке түсуіне сол ортаның экономикалық жағдайы да әсер етеді.
Мысалға фирмалар инфрақұрылым дамымаған жерде, логистиканы қолдана алмайды,
жоғарғы білімді мамандары жоқ болса жоғары сапалы қызметтер көрсете
алмайды. Осы сияқты кең масштабты қамтитын экономикалық жағдайлар
бәсекелестіктің дамуына кері әсерін тигізеді. Алайда дамыған экономикалық
жүйелерге тән және басқаларына да тән экономикалық жағдайлардың шешуші
аспектілері берілген кластер үшін өзгеше ықпалын тигізіп жатады. Бұдан
шығатыны кластер компанияның стратегиясына да, экономикалық саясатқа да
әсер етеді. Кластерлердің бәсекедегі орнын түсіну үшін біз Портердің
Даймонд (1-қосымшада берілген) моделін қолданамыз. Бұл модель ромб
түрінде көрсетілген. Осы модель бойынша кластерге әсер ететін барлық
факторларды суреттеуге болады. Мысалы 1-сурет. Суреттен көріп
отырғанымыздай, фирмалардың бәсекелестік кезінде сүйенетін өндіріс
факторлары материалды активтерді, ақпараттарды, заң жүйесін, сонымен қатар
зерттеу қуаттылығын өзіне кіріктіреді. Өнімділіктің артуы үшін осы өндіріс
факторларының тиімділігі артуы керек. Фирмалардың стратегия контексті
жергілікті бәсекелестік интенсивтілігіне әсер ететін стимулдер мен нормалар
ережесіне тәуелді болады. Төмен өнімділікке ие экономика жергілікті
бәсекенің де төмен дәрежеде екенін көрсетеді. Егер бәсекелестік болатын
болса, ол нарыққа импортпен бірге келеді. Бәсекедегі өзгеретін жалғыз
өлшегіш баға болып қала береді. Осыған қарап фирмалар шығындарды азайту
үшін жалақы мөлшерін анықтайды. Мұндай бәсекелестік жағдайында инвестиция
аз мөлшерде болады.
Дамыған экономикалы ел болу үшін жергілікті бәсекелестік те күшті
дамуы керек. Бәсекелестік төменнен бастап жоғарыға қарай жүруі керек.
Бәсекелестік имитациядан инновацияға қарай қозғалуы керек және аз
инвестиция тек материалды жоспарда ғана емес, жұмысшылардың квалификациясы
мен қолданылатын технологиялар бағытында да артуы тиіс. Келесі
қарастыратынымыздан кластерлердің осы жерде өзіндік рөлі бар екенін белгілі
болады.
Бәсекелестік пен стратегия контекстін екі негізгі бөлікке бөлуге
болады. Олардың біреуі – оның барлық формаларында бар инвестиция климаты.
Бәсекелестік инвестициясының интенсивті өсіп отыруы өнімділіктің жоғарылай
беруі мен бәсекенің күрделене түсуіне көмегін тигізеді. Макроэкономикалық
және саяси тұрақтылық инвестицияның өсуіне де негіз бола алады.
Микроэкономикалық саясат та маңызды болып табылады. Соның ішінде: салық
салу жүйесі, корпоративті басқару жүйесі, жұмыс күшін ынталандыруға ықпалын
тигізетін еңбек нарығындағы саясат, т.б.
Бәсекенің келесі контексті болып жергілікті экономикалық саясат болып
табылады. Сауда мен шетел инвестицияларының ашықтығы, мемлекеттік меншік,
лицензиялау ережесі, антимонополиялық заң, сонымен қатар коррупцияның
ықпалы және т.б. аспектілер жергілікті бәсекені қалыптастыруда шешуші рөл
атқарады. Сонымен қатар бәсекеге өндіріс факторлары мен жергілікті сұраныс
өте көп мөлшерде әсер етеді. Жергілікті сұраныс фирмалардың сапсы төмен
өнім өндіруден бәсеке нәтижесінде сапаның арту не артпауына орай болып
отырады. Ал сапасы төмен өнім өндіруші фирмалар сұранысты сыртқы
нарықтардағы жағдайға байланысты анықтайды. Алға жылжу ішкі нарықтардың да
өспелі сұраныспен бірге өсуін қажет етеді. Талап қойғыш тұтынушылардың
пайда болуы фирмаға қысым түсіре бастайды. Бұл фирмаға алдағы уақытта керек
болатын әрекеттер қабылдау қажет екенін ұғындырады. Себебі тек сыртқы
нарықтан ғана пайда табу өте қиын. Жергілікті сұраныс нарықтың
дифференциация жүргізетін сегменттерін анықтауға мүмкіндік береді. Әлемдік
экономикада жергілікті сұраныстың сапасы оның көлеміне қарағанда маңыздырақ
болып табылады. Ал салалардың өзара байланыс кластерлері сұранысты
қалыптастыруда орталық ойыншының рөлін ойнайды.
Кластерлер ромбының бір қабырғасы ғана болып табылады. (туыстас және
қолдап тұратын салалар) бірақ барлық төрт қабырғасының байланысын
қарастырған дұрыс. Кластерлер бәсеке күресіне үш түрлі әдіспен әсер етеді.
• Біріншіден, құрамына кіретін барлық фирмалар мен салалардағы
өнімділікті арттыру арқылы;
• Екіншіден, инновацияға деген икемділікті арттыру арқылы өнімділікті
жоғарылату;
• Үшіншіден, ынталандыру арқылы инновацияны қолдап, кластер аясын
арттыратын жаңа бизнестің құрылуына себепші болу.
Кластердің көптеген артықшылықтары сыртқы экономикаға негізделеді. Осылайша
кластерді өзара байланысқан фирмалардың бір жүйесі ретінде қарастырамыз.
Кластердің бәсекелестік басымдылығы кластердің барынша кең аймақты
қамтамасыз ететіндігіне қарамастан, барлық салаларында бірдей емес. Әдетте
кластер басымдықтары күштірек болған сайын, оның өнімдері мен қызметтері де
өтімдірек болып, кластер орналасатын жерлердің саны да азырақ болады.
Кластер мағынасы бәсекенің күрделенуіне байланысты өседі және ол
экономиканың өсуіне орай кластер санының да өсу тенденциясын көрсетеді.
Кластердің бәсекеге үш түрлі әсер етуі де кейде жеке адамдар қатынасына,
жеке кәсіпкерлер желісіне тәуелді болады. Кластердің болуы мұндай
процестерді жеңілдетіп, тиімділігін арттырғанмен ол автоматты түрде жүзеге
аспайды [1, 270-284б].
Барлық кластерлер өнімділікті арттыру мүмкіндіктерін және жалақы
мөлшерінің өсуін жалғастыруды ұсынады. Тіпті мұндай ұсыныстарды басқа
аймақтардағы компаниялармен бәсекеге түспейтіндер де жасайды. Әрбір кластер
өз елінің өнімділік дәрежесінің өсуіне ісер етіп қана қоймай, басқа да
кластерлер өнімділігіне әсер ете алады. Бұл ауылшаруашылығы сияқты
кластерлердің ұмытылып қалмай, керісінше жаңару керектігін білдіреді.
Кластерлерді жаңартуға кеткен күш тек практикалық ойлардың ғана нәтижесі
болуы мүмкін. Бірақ мақсат олардың біріктірілген координациясының әрбір
мезетінде болуы қажет. Әрине, барлық кластерлер бірдей табысқа жете
бермейді, кейбіреулерінде өндіріс әрекеттеріне өту мақсатында жұмысбастылық
та қысқаруы мүмкін. Бірақ мұның барлығы мемлекет шешімімен емес, нарық
күшімен анықталуы керек.
Үкімет мүлдем жаңа кластерлер құрмай, бар кластерлердің үлкеюі мен
аясының кеңеюіне жәрдемдесу керек. Жаңа кластерлер мен салалар бар
кластерлерден жақсы құрылады. Өсімділігі жоғары технологиялар қолданылатын
іс-әрекеттер түрі вакуумда табысқа жете алмайды. Олар база қалыптасқан, сол
саладағы күрделенген іс-әрекетке негізделген жерде ғана табысты бола алады.
Көптеген кластерлер үкіметтің әрекеттерінен тыс құрылады, ал кейде осы
әрекеттерге қарсы да құрылады. Кластерлер өздерінің құрылуы үшін барлық
жергілікті басымдылықтар бар жерде ғана құрылады. Кластер дамуын анықтау
үшін оның кейбір туындылары нарық тексеруінен өткен болуы керек.
Кластерді дамытуға тырысқан кезде бәсекедегі басымдылық пен
мамандануда жеткен табыстарға бағытталуы керек. Басқа аймақтарда бар
нәрсені қайталағаннан еш пайда жоқ. Бұл кластерлерді тұрғылықты жердің
ерекшелігіне қарай және сол ерекшелікті шындыққа айналдыру мүмкіндігіне
қарауды талап етеді. Арнай мамандануға болатын салаларды іздеп табу, бәріне
белгілі мықты бәсекелестермен күресуге қарағанда қызығырақ әрі пайдалырақ
болады. Сонымен қатар мамандандыру жаңа қажеттіліктерді қанағаттандыруға
және нарықты кеңейтуге мүмкіндік береді.
Кластерлерді жаңарту кезінде келесі шығуы мүмкін кедергілер мен шек
қоюдың болмауын, жаңару кезінде өнімділіктің төмендеп кетпеуін қадағалап
алуды қажет етеді. Шек қою адам ресурстарына, инфрақұрылымға және де заңға
қатысты болуы мүмкін. Олардың кейбіреулері жеке кәсіпкерлердің әрекетінен
шықса, келесілері үкімет пен ұйымдар саясатынан шығады. Мұны үкімет реттеп
отыруы керек. Мысалға, үкіметтің реттеуі жасанды тиімсіздікке әкелуі
инфрақұрылымның маңызды элементтері жоқ болуы; білім беру мен қайта даярлау
жүйелері қажеттілікке сәйкес келмеуі; саясаткерлер кластер қажеттіліктерін
байқамай қалуы мүмкін. Үкіметтің қандайма болмасын компенсацияны атамай,
фирмаларға бағаны белгілеп беруі ұзақ уақытта бәсекелестіктің азаюына,
тіпті жойылуына әкеледі. Үкімет көбінесе даму саясатына технологияларды
жаңарту мақсатында субсидиялар мен гранттар беру арқылы араласады. Бұл жеке
фирмалардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында жасалуы мүмкін.
Бүкіл кластерлік жүйеге емес, оның бір саласына ғана көңіл аудару барынша
тар әдіспен араласу болып табылады. Ал машина жасау сияқты үлкен
секторларға араласу басқа саяси көзқарас туғызады. Бұл әдістердің біреуі де
қазіргі заманғы бәсекемен байланыспайды. Жеке фирмалардың басымдықтарын
қамтамасыз етуге жұмсалған саясат нарықты бұзып, мемлекет ресурстарының
тиімсіз пайдаланылуына әкеп соғады. Оларды жекелеп алу, бір саланың
екіншісіне қарағанда жақсы деген ой тудырып, олардың арасындағы бәсекенің
жоғалып кету қаупін туғызады. Көптеген фирмалар өз бәсекелестерімен бір
жобаға қатысуға сақ қарайды.
2-суретте көрсетілгендей кластерді дамыту жолында мемлекеттің
атқаратын функциялары көрсетілген. Мемлекеттің кластерге ықпалын ромб
түрінде қарастыруға болады. Көріп отырғанымыздай, үкімет фирмалар мен
ұйымдардың мемлекеттік агенттермен қарым-қатынасын үндестіріп отыруы қажет.
Ал екінші бір жағынан, үкімет тікелей әрі нақтырақ функцияларды атқаруы
керек:
• берілген кластер үшін арнайы қажетті ақпараттың жиналып, өңделуіне
жағдай жасау;
• білім беру аясында саяси шешімдер қабылдау, бұл шешімдер мемлекеттік
университеттер мен мектептерде жергілікті жердегі кластерге қажет
мамандар оқытылуына септігін тигізетіндей болуы тиіс;
• кластерге үлкен әсерін тигізетін заң жобаларын анықтау және оңайлату;
• кластер ұсынып отырған тауарлар мен қызметтерге деген жергілікті
сұраныс деңгейін арттыру.
Қазіргі таңда кластер дамуы мемлекет пен жеке инвестициялардың бір
территорияға бағытталуына байланысты белгілі көлемде оңайлатылуы мүмкін.
Мысалы, Жаңа Зеландиядағы орман кластерінің орталығы Норт-Айлендта
орналасқан, ал осы кластерді қолдап отыратын университет Саут-Айлендтағы
Кентербериде орналасқан.
Кластерлердің дамуы мен өсуіне байланысты олардың бәсекелестік
басымдылықтары да араласып кетеді. Осыған орай, үкіметтің приоритеттері де
ауысып отырады. Алғашқы сатыдағы приоритеті – ромб теориясынан шығатын
қолайсыз жағдайларды реттеу мен инфрақұрылымды жақсарту. Одан кейінгі
үкіметтің рөлі жаңалықтар енгізуге шектеу мен кедергілерді жою болып
табылады. Дамушы елдердегі кластерлер рөлін арттырудың басты құралы – шетел
инвестицияларын тарту. Бір немесе екі трансұлттық компанияның саласына
инвестиция тарту, басқа компаниялардың да қызығушылығын оятып аймақтағы
дамуды ынталандыра түсуі мүмкін. Мысалы, 1996 жылдың қарашасында құрылып,
өздері туралы 1997 жылдың қыркүйекте белгілі болған Коста-Рикадағы Intel
өндірісі мен Microsoft –тың инвестициясы басқа да ақпараттық технологиялар
саласында жұмыс жасайтын шетелдік фирмалардың осы елге деген қызығушылығын
оятты. Алайда кластер құру үшін шетелдік инвестициялар аздық етеді. Сонымен
қатар, ромбта көрсетілгендей жергілікті жағдайдың жақсаруына жүйелі түрде
күш салу керек. Коста-Рикадағы ақпараттық технология кластерінің дамуына
кәсіби дайындықтың жақсартылуы, ақпаратты жеткізуші инфрақұрылымдардың
күшейтілуімен қатар, компьютерлердің мектептерде белсенді қолданылуы да
жақсы әсерін тигізді.
Тек шетелдік инвестициялармен кластер құру мүмкін емес дедік. Тағы да
мысалға Коста-Риканы алатын болсақ, білім саласының шығындарына өзінің ҰЖӨ-
нің 6%-ын бөліп отыр. Ал бұл дегеніміз аймақтағы ең үлкен көрсеткіштердің
бірі. Ол жерде зерттеу орталықтарының желісі бар. Халықтың жан басына
шаққандағы компьютерлердің саны Латын Америкасындағы ең үлкені болып
табылады. Осы шарттар ұзақ мерзімді саяси тұрақтылықпен қатар Intel және
Microsoft –ты қызықтырды. Дамушы экономикада шетелдік инвестициялармен
келісімділікке барып, еркін сауда аймағын, өндірістік парктер құру да
кластерлердің өсуіне әсер ететін саси тетіктер болып табылады. Еркін сауда
аймақтары мен өндірістік парктер кластерлер болатын болса, тек осы аймақтар
мен парктердің бас компаниялары ғана болып қоймай, жалпы экономикалық
жаңару мен дамуға алп келеді. Бұған қоса, кластер үшін арнайы жасалынған
заң және инфрақұрылым болуы қажет. Еркін сауда аймақтары мен өндірістік
парктер нашар экономикалық жағдайға кері әсерін тигізе алады. Олар қалған
экономикамен мүлдем байланыспайды, немесе аз мөлшерде ғана байланысады.
Олар тек қана өндіріс өнімінің импорттық және экспорттық факторларымен ғана
келісімде жұмыс жасайды. Алайда уақыт өте келе мұндай зоналар қалған
қоршаған орта экономикасымен қарым-қатынаста болуы қажет. Мысалы заңдық
және басқа да үкімет бағдарламалары жергілікті жеткізушілерді пайдалануды
және дамытуды ынталандырып отыруы керек. Сонымен қатар кәсіби дайындықты
қамтамасыз ететін жергілікті білім институттары мен ұйымдар арасында
байланыс құруды жақсарту керек. Одан басқа, мемлекет жалпы экономика
тиімсіздігін азайту, ал инфрақұрылымдарды дамыту барысында үнемі тоқтаусыз
әрекет етуі тиіс[1, 315-325б].
Кластерлер концепциясы экономиканың жалпы қажеттіліктерінен асып кететін
саяси, мемлекеттік ойлаудың ерекше түрінің дамуына себепкер болады. Бұл 3-
суретте көрсетілген. Сонымен қатар, жалпы экономикалық саясатқа
кластерлердің ықпалы да болады.(2-қосымшада көрсетілген)
Үкіметтік құрылымдардағы кластерге бағытталу үкімет қызметкерлеріне
белгілі бір саяси қадамдарға қатысты артықшылықтар мен шығындар туралы анық
ақпарат беретіндей, сонымен қатар үкіметтік ұйымдардың тиімдірек
экономикалық саясатты жүргізуге деген ниетін арттыратындай механизмді
қамтамасыз етеді. Кластерлерді үздіксіз бағалау кең масштабты экономикалық
саясатты анықтауға және тексеруге, кемшіліктерді анықтауға және тиімді
практикалық шешімдерді табуға мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Сөзсіз, бірнеше
кластерлерде анықталған ортақ мәселе билік үшін негізгі мәселеге айналуы
тиіс[3, 54-57б].
3-сурет. Кластер және экономикалық саясат.
Кластер үшін ең алдымен, жеке меншіктің, монополиясыз бәсекенің,
еркін баға тағайындау принципінің болуы қажет, сонымен қатар, ақша
айналымының тұрақтылығы, кәсіпкерлердің экономикалық дербестілігі, бірлігі
мен жауапкершілігі, олардың бір – біріне деген сенімділігі сияқты
шарттардың болуы қажет. Ол дербес біріккен механизм ретінде өндіріс
шығындарын төмендетуге, іс-әрекеттердің қайталануын жоюға мүмкіндік береді.
Фирмалар жеке – жеке бәсекелескеннен гөрі, олардың өзара бірігіп бәсекелік
қабілеттілікті арттырғанда ғана кластерлердің құрылуына алғышарттар
жасалады. Фирмалардың салыстырмалы артықшылықтарына байланысты кластерлер
қалыптасып, кеңейіп және тереңдей түседі, бірақ уақыт өткен сайын олар
жойылып немесе қатары сиреп қалуы мүмкін. Сондықтанда, кластерлердің
қарқындылығы мен икемділігі экономикалық жүйені ұйымдастырудың басқа
түрлерімен және әдістерімен салыстырғанда аса тиімді және артықшылыққа ие
екендігін көрсете алады. Және мұндағы мемлекеттің рөлінің де айтарлықтай
үлкен екені көрінеді. Кластерлік дамудың әлемдік тәжірибесіне келетін
болсақ, қазіргі уақытта әлемдік экономикада негізгі үш орталық (аймақ)
қалыптасқан: Солтүстікамерикандық аймақ. Батысеуропалық аймақ. Азиялық
аймақ.
Кластерлік жүйелердің әлемдегі осындай аймақтық орналасуына
бірқатар факторлар әсер етеді:
- ұзақ мерзімді тұрақты даму ерекшеліктері;
- кластерлік жүйе негізінде экономикалық дамудың дәстүрлерінде мықтап
орныққан ерекшеліктер;
- стратегиялық маңызы бар табиғи ресурстармен қамтамасыз етудегі
ерекшеліктер;
- өнеркәсіптік өндірістердегі салалық құрылымдардың ерекшеліктері;
- ұлттық (аймақтық) нарықтар сиымдылығының әртүрлілігі;
- мемлекеттердің әрекет етуіндегі саяси фактордың рөлі мен маңызы
бойынша ерекшеліктер және басқалар. Келесі бөлімде кластердің
дүниежүзі елдерінің экономикасындағы алатын рөлі мен еліміздегі
оның даму барысы туралы тоқталмақпын. Сонымен қатар, еліміздегі
кластердің негізгі бағыттары мен оны дамыту шараларына ерекше көңіл
бөлдім.
1. Солтүстікамерикандық аймақ. Бұл аймақты АҚШ-тың мысалында қарастырамыз.
Бірақ, бұған Канада мен Мексика елдерінде де жатқызуға болады. Басты
ерекшелігіне кластерлік даму үрдісіне үкіметтің аз араласуы сияқты саясатқа
бағытталған тарихи сипат тән болып табылады. Бұл жерде мемлекеттің
шешетін мәселелері болмайды, яғни Еуропалық және Азиялық нарықтарға
қарағанда ұлттық нарықтар, өнеркәсіптік өндірістегі өте күшті
әртараптандырылған салалар жақсы дамыған.
АҚШ ғалымдары экономиканың кластерлік жолмен дамуын алғашқы болып
зерттей бастаған. АҚШ – тағы кластерлік дамудың жарқын мысалы ретінде
Силикон алқабын айтуға болады. Ол аймақ Стэнфорд өнеркәсіптік паркінің
территориясында орналасқан. Оған 30 қала мен 4 аудан, 7000 – нан астам
технологиялық жағынан жоғары дамыған компаниялардың штаб – пәтерлері
кіреді, 2 млн. жуық жұмыс орны бар және 2,5 млн. адам тұрады.
АҚШ – та кластерлік дамуды қалыптастыру бастамасын талдау бойынша
жұмыстармен негізінен ғылыми орталықтар мен университеттер айналысады. Бұл
жерде сол ғылыми орталықтар мен университеттер орналасқан штаттың
басшылығымен қолма – қол бастапқы капитал бөлінеді де жергілікті
компаниялардың қаражаттары тартылады. Американдық кластерге тән нәрсе, олар
глобальды бәсекелестікке қатысады және көп жағдайда сол бәсекелестікте
жеңіп шығады да. Негізгі басымдықтары инновациялық бағыттар мен
әріптестікке негізделген іс - әрекеттер болып табылады.
2. Батысеуропалық аймақ. Бұл аймақта кластерлік бастамаларды дамыту және
жүзеге асыру саласындағы саясаттың міндеттері мен принциптерін қалыптастыру
үшін объективтік алғышарттар болып табылатын себептері мынадай болып
табылады:
- ұлттық нарықтар көлемінің жеткілікті түрде шағын болуы;
- ұлттық табиғи ресурстардың шектеулілігі;
- өнеркәсіптік өндірістегі салалық құрылымдардың біржақтылығы.
Осы себептерге байланысты Еуропа мемлекеттерінде құрылымдық және басқа
да мәселелерді (стратегиялық маңызы бар ресурстарды импорттауға деген
тәуелділік) шешу үшін бірқатар кластерлік бастамаларды әзірлеу және жүзеге
асыру үшін экономикалық дамуға мемлекеттің белсенді түрде араласу
әдістерінің қажеттілігін байқаған жөн. Әлемдік тәжірибеде кластерлерді
қалыптастырудың және дамытудың еуропалық үлгісі аса табысты және тиімді
болып табылады. Кластерлік жүйенің дамуында бұл аймақтың 40 жылдық тарихы
бар. 1968 жылы Еуропалық Одақ аймақтық дамудың Бас директоратын құрған,
1975 жылы – аймақтық дамудың Еуропалық қоры, 1988 жылы Еуропарламентпен
регионализм Хартиясы қабылданған, аймақтық және жергілікті
қауымдастықтардың Кеңесі жұмыс істей бастады. Батысеуропалық аймақтың
Солтүстікамерикандық аймақтан ерекшелігін сипаттайтын басты белгісі болып
азаматтардың билік органдарына деген тарихи қалыптасқан көзқарастары мен оң
қатынастары табылады. Бұл жерде билік АҚШ – қа қарағанда экономикалық
дамуға аса үлкен дәрежеде ықпал етуімен сипатталады. Батысеуропалық аймақ
елдерінде мемлекет - бизнес деген өзара қарым – қатынастық сипатты басты
ерекшелік деп қарастыруға болады. Мемлекет кәсіпкерлермен тұрақты түрде
және тығыз өзара қарым – қатынаста жұмыс істейді. Еуропалық мемлекет
бизнеске өз саясатын жүргізбейді, бірақ ол өзінің күшті өнеркәсіптік немесе
инфрақұрылымдық секторларын құра алады. Еуропалық үлгіге ірі өнеркәсіптік
фирмалардың іс - әрекетіне тікелей араласудан гөрі шағын бизнеспен белсенді
қарым – қатынаста болу тән. Еуропалық бизнесмендер мемлекеттің беделі мен
рөлін жоғары бағалайды, мемлекетті өзінің қамқоршысы деп санайды.
Батысеуропалық аймақты мемлекеттің кластерлік дамуға негізделген
экономикалық саясатын жүзеге асырудағы жаңа идеяларды сынаудың және
тексерудің аймағы деп санауға болады. Дәл осы Батысеуропалық аймақта
бәсекеге қабілетті өнеркәсіптік өндірістік саясат идеясы пайда болған.
Батысеуропалық аймақта мемлекеттің экономикалық саясатын жүргізудің
әдістерін ескере отырып, бірқатар кластерлік даму жобаларының бастамаларын
жүзеге асырған Норвегия, Финляндия, Швеция, Дания сияқты Солтүстік
Еуропалық елдердің белсенді рөлін атап өткен жөн. Қазіргі уақытта осындай
мемлекеттер бәсекеге қабілеттілігі жөнінен алдына жан салмауда және АҚШ,
Жапония секілді алпауыттарды артқа тастап алдыңғы қатарлы орындарды
иеленуде.
Айқын мысал ретінде Финляндия экономикасының жетістіктерін айтуға
болады. 1995 жылы Финляндия артықшылықтары деген жобаның негізінде ұлттық
өнеркәсіптік өндірістің болашақ мүмкіндіктері мен басқару шешімдерін
ақпараттандыру мүмкіндіктері зерттелді, сондай – ақ, кластерлік даму
бойынша бәсекелік қабілеттілік саясатын өнеркәсіптік және технологиялық
тұрғыдан макроэкономикалық реттеудің Ұлттық стратегиясы әзірленді. Аса
басым салалар талданды, басты критерийі ретінде экспортты тұрақтандыру және
шетел инвестицияларын тартуды қамтамасыз ету негізінде кластерлік қаңқа
жасалды. Орман шаруашылығы, түрлі – түсті металл, энергетика,
телекоммуникация, экология, денсаулық сақтау (фармацевтика), көлік, химия,
құрылыс, азық – түлік, кеме жасау кластерлері пайда болды. 90 – жылдары
жүргізілген сәтті жұмыстардың нәтижесінде Финляндия экономикасы салаларды
кластерлік жолмен дамыту негізінде бәсекелік қабілеттілік жөнінен әлем
бойынша қазіргі уақытта бірінші орынға шықты.
Қазіргі күні Финляндияда 100 мың халқы бар Оулу деген қалада ұялы
телефондар шығаратын әйгілі Nokia компаниясын телекоммуникация саласында
тиімді дамыған кластер деп атауға болады. Бұл компанияда 6 мыңнан астам
адам жұмыс істейді және бүгінгі күнге дейін 1 млрд. – тан астам ұялы
телефон данасын сатқан. Бас компания ретінде жанына 120 кәсіпорынды
біріктірген, олар микроэлектроникамен және бағдарламалық қамтамасыз етумен
айналысады. Микроэлектрониканың дамуына байланысты медициналық
технологиялар секторы – екінші бағыт ретінде жұмыс істейді.
Сонымен қатар, Австрия, Германия, Италия, Швейцария, Венгрия, Франция,
Ұлыбритания, Голландия, Бельгия және басқа да мемлекеттердің
экономикаларындағы даму үдерістері трансшекаралық кластерлердің әрекет
етуінен жоғарғы қарқынға ие болып отыр.
Жалпы алғанда, Батысеуропалық аймақта кластерлік бастамаларды әзірлеу
саясаты Еуропарламентте дұрыс шешімін тауып, заңдық жағынан рәсімделіп,
бағдарламалық құжаттарда нақты түрде жүзеге асырылады. Еуропалық одақтың
өнеркәсіптік өндірісіндегі кластерлік саясаты өнеркәсіпті кластерлік
дамытуға негізделген глобальды бәсекеге қабілеттілікті, инновациялық және
тиімді индустриалдық кешенге айналдыру қағидасын ұстанады.
3. Азиялық аймақ. Бұл аймақта экономикада кластерлерді дамытудың
өзіндік бір тұрпаты қалыптасқан. Мұнда Еуропалық аймаққа ұқсас белгілер де,
таза азиялық өзіне тән ерекшеліктер де бар. Сондай-ақ, мемлекеттік
саясатта ұзақ жылдар бойы шығыстың аса күшті салт-дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптары қалыптасқан.
Азиялық аймақтың Батысеуропалық аймақпен ұқсастық белгісіне кластерлік
бастамаларды дамытудағы бастапқы мемлекеттік араласу белсенділігін
жатқызуға болады. Бұл аймақта мемлекеттік органдар өз елдеріндегі
экономикада болып жатқан өзгерістерге белсенді және мақсатты түрде араласу
қажеттілігін өздерінің борышы және міндеті деп санайды, отандық экономиканы
шетелдік тауар өндірушілер тарапынан болатын қауіпті бәсекелестіктен
қорғауға тырысады. Дәл осындай белгілер Азиялық аймақтағы мемлекеттік
экономикалық саясатқа тән басты ерекшеліктер болып табылады.
Әсіресе, кластерлік шешімдердің тиімді жүзеге асырылуының айқын мысалы
болып бұл жерде Жапонияның Хоккайдо аралындағы тәжірибе табылады.
Кластерлік дамыту барысында іскерлік белсенділікті арттырудағы нақты
аудандар анықталған, 20 ғасырдың 90 – жылдары тұрақты дамуды қамтамасыз ету
және кластерлерді дамытуды ынталандыру бойынша Орталық ұйым құрылған.
Қазіргі уақытта өте жоғары қарқынмен дамып келе жатқан, Азиядағы ірі
мемлекеттер - Қытай мен Индияда да кластерлік даму мәселесі мықтап қолға
алынған. Өздерінің инновациялық саясатының арқасында әлемдік бәсекелестікке
белсенді түрде қатысып отыр.
Индияда ғылыми-техникалық прогресс орталығы Бангалор аймағы болып
табылады. Шағын және орта кәсіпорындар жергілікті ғылыми орталықтармен және
институттармен тығыз жұмыс істейді, бұл аймақта инжиниринг, электроника,
телекоммуникация, машина жасау сияқты жоғарғы технологиялық салалар
арасында тығыз байланыстар қамтамасыз етілген. Аса жоғары мамандандырылған
жұмыс күші мен инновациялық идеялар жинақталған. 30 жылдан бері үкімет
кластерлік дамуға ат салысып келе жатқан кәсіпорындар мен институттарға
орасан зор мемлекеттік инвестициялар салып келеді. Қазіргі заманғы
бәсекелестік өндірістер тек интеграциялық үдерістермен ғана жүзеге
асырылатынын дәлелдеп отыр. Экономикалық дамудағы алға жылжу және прогресс
кәсіпорындарды кластерлендіру есебінен орын алады. Осындай тәжірибе
әсіресе, Қазақстан экономикасының дамуы үшін аса көкейкесті мәселе болып
табылады, яғни отандық экономиканы технологиялық және бәсекеге
қабілеттілігі жағынан дамыған елге айналдыру және әлемдік экономикада ойып
орын алу – бұл бүгінгі күн тәртібінде тұрған шынайы мақсат және объективтік
қажеттілік болып отыр[4, 8-14б].
1.2 Экономикалық дамудың кластерлік теориясы
М.Портер [1] елдің бәсекеге қабілеттілігін халықаралық бәсекеге
қабілеттілік призмасы арқылы жеке фирмаларды емес әртүрлі салалардағы
фирмаларды біріктіретін кластерлер тұрғысында қарастыру қажет деп
есептейді. Сонымен бірге бұл кластерлердің негізгі маңызы ішкі
ресурстарды нәтижелі пайдалануына да байланысты. Осыларға қарай елдердің
бәсекелі жақтарының детерминантты жүйесі жасалған, осындай жақтардың
негізгі топтарының санына бәсекелі ромб (немесе алмаз) деп аталған.
Оларға :
• факторлық жағдайлар: адам және табиғи ресурстар, ғылыми-ақпараттық
потенциал, капитал, инфрақұрылым, сондай-ақ өмір сүру сапасы жатады;
• ішкі сұраныс жағдайы: сұраныс сапасы, әлемдік нарықта сұраныс даму
тенденцияларына сәйкестік, сұраныс көлемінің дамуы.
• қызмет көрсетуші салалар (салалардың кластерлері): шикізат пен
жартылайфабрикаттардың түсу сферасы, құрал-жабдықтардың түсу сферасы,
шикізатты, құралдарды, технологияны пайдалану сферасы.
• фирмалардың құрылымы мен стратегиясы, ішкісалалық бәсеклестік: мақсаты,
стратегиясы, ұйымдастыру тәсілдері, фирмалар менеджменті, ішкісалалық
бәсекелестік.
Сонымен қатар елдегі жағдайға негізгі дәрежеде әсер ететін екі қосымша
ауыспалы бар. Бұл кездейсоқ іс-шара (яғни, фирма басшылығы бақылай алмайды)
және мемлекеттік саясат.
Портердің басты тезисі перспективті бәсекелі жақтар сыртқы емес ішкі
нарықта жасалады. Майкл Портер өз зерттеулерінде он шақты елдің 100-ден
астам салаларында бәсекелестік мүмкіндіктерін сараптаған. Зерттеулер
бойынша ең бәсекеге қабілетті трансұлттық компаниялар әдетте әр түрлі
елдерге жүйесіз таратылмаған, олар бір елде тіпті бір аумақта топтастырылу
тенденциясы қалыптасқан. Бұл бір не бірнеше фирмалар әлемдік нарықта
бәсекеге қабілеттілікке жете отырып, өзі қоршаған ортаға: жеткізушілер,
тұтынушылар мен бәсекелестеріне жағымды әсер таратады. Ал өзі қоршаған
ортаның табыстары сол компанияның бәсекеге қабілеттілігі ары қарай өсуіне
әсерін тигізеді. [2].
Қорытындыда кластер - бір-бірімен тығыз байланысқан салалардың өзара
бәсекеге қабілеттілікке икемдейтін фирмалардың қауымдастығы. Елдің
барлық экономикасында кластерлер ішкі нарықта өсу орындары ролін орындайды.
Біріншіден кейін біртіндеп жаңа құрылады және елдің халықаралық бәсекеге
қабілеттілігі толығымен кеңейеді. Бұлар жеке кластерлердің күшті
позицияларында тұрақталады сонда сыртқы жағында ең дамыған экономиканың өзі
тек тікелей нәтижелерді бере алады. Кластерде пайда байланыстың барлық
бағыттарында таратылады
- Басқа салалардан енген жаңа өндірушілер ғылымы-зерттеу әдістерін
пайдаланып, жаңа стратегияларды енгізу үшін керекті құралдармен
жабдықтап өзінің дамуын жылдамдатады.
- Ақпаратпен еркін алмасу және жаңалықтардың көп бәсекелестермен
байланыстағы жеткізушілер мен тұтынушылар ағымына тез таралуы
жүреді.
- Кластердің күтілмеген ішкі өзара байланыстары бәсекеге жаңа жолдар
алып барады және мүлдем жаңа мүмкіндіктер туғызады.
- Адам ресурстары мен идеялар жаңа комбинацияларды құрайды.
Толығымен кластердің 3 кең мағынадағы әрқайсысы оның функциясының
негізгі сипатын көрсетеін анықтамаға ажыратылады :
— бұл ішкі ұқсас секторлардағы экономикалық белсенділіктің әдетте
бірдей не басқа ғылыми орындардың (ҒЗИ, университет және т,б) аумақтық
шектелген формалары.
— бұл вертикальды өндірістік тізбектер; өндірістік процестің аралас
этаптары кластердің ядросы (мысалы, тізбек жеткізуші – өндіруші –
саудагер – тұтынушы) болып табылатын жеткілікті түрде аз анықталған
секторлар. Осы категорияға ірі басты фирмалардың айналасында қалыптасатын
тораптары кіреді.
— бұл өнеркәсіптің салалары агрегацияның жоғарғы деңгейінде
анықталған (мысалы, химиялық кластер) немесе агрегацияның одан да
жоғарғы деңгейіндегі секторлардың сәйкестігі (мысалы, агроөнеркәсіптік
кластер).
Кластер туралы айтқанда бір-бірін толық тырушы 2 стратегияны бөлуге
болады:
- қалыптасқан кластерлерде біілмді қолдануғы бағытталған
стратегиялар;
- кластер ішінде серіктестіктің жаңа тораптарын жасауға бағытталған
стратегиялар.
Уақыт өте келе нәтижелі әрекет еткен кластерлер ірі капитал салымдарының
көзіне және үкіметтің тұрақты назарына айналады, яғни кластер оның жеке
бөліктерінің қарапайым құнынан жоғары деңге көтеріледі. Кластердің
ортасы болып бәрінен бұрын жиі бірнеше күшті компаниялар есептеледі,
сонымен бірге өз арасында бәсеклестік қатынастар сақталады. Осымен кластер
картельден немесе қаржылық топтан ерекшеленеді. Қарсыластардың, олардың
сатып алушылары мен жеткізушілерінің топтастырылуы өндірістің эффективті
мамандануының өсуіне икемдейді. Сондай-ақ кластер жұмыс, коптеген фирмалар
мен кіші кәсіпкерліктерліктерді береді. Тағы да ұйымдастырудың кластерлік
формасы инновациияның ерекше формасының -сәйкес инновациялық өнімнің
қалыптасуына алып келеді. Вертикальды интеграция негізіндегі кластердің
бірігуі әртүрлі ғылыми және технологиялық жаңалықтарды кездейсоқ жиынтығын
емес, керісінше жаңа білім мен технологияның белгілі тараалу жүйесіне
қалыптастырады. Сонымен бірге жаңалықтың инновацияға тиімді
трансформациясының маңызды жағдайы, ал бәсекелі орындардағы инновациялар
барлық кластер қатысушылары арасында тұрақты байланыс торабыс қалыптасуы
болып табылады.
Осылай серіктестік өте қажет жағдайға айналады, бірақ өзімен белгілі
қауіптілікті – өзіндік шығын мүмкіндіктерінен (нарықтағы өзіндік тізбек
орнын табу бейімділігі, жаңа тауарларды, жаңа технологияларды және
басқаларды иемдену) көрсетпейді.
Сол себепті соңғы он жылдықта бірқатар елдер істегі белсенділік
ортасында құрылған әлемдікк нарықта өз күші мен бәсекеге қабілеттілігін
дәлелдеген тиімді кластерлік стратегияның маңызын ұйымдастырды,
Үкімет барлық күшті бар кластерлер мен бұрын өзара байланысқан
компаниялардың жаңа тізбегін жасауда қолдауда жұмсауда. Мемлекет бұл
жағдайда кластерлерді құрылуына қатысады және тізбектердің қатысушысына
айналады. Мысалы, Германияда 1995 ж бастап биотехнологиялық кластерлерді
ұйымдастыратын Bio Regio бағдарламасы жұмыс істейді. Ұлыбританияда үкімет
Эдинбург, Оксфорд және Оңтүстік-шығыс Англия аудандарының аймағын
биотехнологиялық фирмалардың орналасуының негізгі ауданы ретінде
қарастырды. Норвегиядағы үкімет теңіздік шаруашылық кластеріндегі
фирмалар арасында қауымдастықты реттеуде. Финляндияда құрамына ағаш және
ағаш өнімдері, қағаздар, жиһаздар, полиграфия және онымен байланысты
жабдықтар кіретін орман шаруашылығы дамыды. Бұл кластер фирмаларының
өзара тығыз қатынасы негізгі сауда бәсекелестерінің алдында жаңа
білімдерді таратуда бәсекелестік жақтарымен қамтамасыз етеді.
Сараптаушылардың бағалауынша Финдяндия зерттеу мен технологиялық
корпорациялар деңгейі боынша көш бастауда.
Осылай даму жолы әртүрлі болғанымен Европаның көптеген елдері
кластерлік стратегияны жасауда. Мұндай страгегияны нақты формада жүзеге
асырушы елдер - Дания, Нидерланды, Бельгияның фламанд ауданы, Квебек
(Канада), Финляндия, сондай-ақ Оңтүстік Африка (жаңа үкімет басқаруында).
Франция және Италия ертеден өзіндік кластерлік стратегиясы бар ел ретінде
мысал бола алады. Қазіргі кезде сарапшылар комбинациясында кластерлік
стратегиға негізделетін кластердің 7 негізгі түрлері сипатталды:
• географиялық : экономиалық белсенді кеңістіктік кластерлерді құру;
жергілікті жерлерден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz