Оңтүстік Қазақстан облысы топономиясының физикалық-географиялық астарлары
КІРІСПЕ ... .3
І. ТАРАУ. ОБЛЫСТАҒЫ ТОПОНИМИЯЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ
ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... .6
1.1 Қазақстан Республикасында топонимика ғылымының
дамуындағы казіргі теориялық мәселелер ... .6
1.2 Аумақ топонимиясы қалыптасуының тарихи негіздері ...10
1.3 Географиялық атаулардың зерттелуі ...17
1.4 Облыс топонимиясындағы тілдік қабаттар ...21
ІІ.ТАРАУ. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ
ЛАНДШАФТТЫҚ ТОПОНИМИЯСЫ ...31
2.1 Ландшафттар топонимикасының теориялық мәселелері ...31
2.2 Шөлейт және шөл зоналарындағы топонимдер жиынтығы ...35
2.2.1. Қызылқұм топонимикасы ...36
2.2.2. Мойынқұм атауларының топтары ...40
2.2.3. Бетпақдала топонимдерінің ерекшеліктері ...42
2.3 Бейзоналық өңірлердің географиялық атаулары ...46
2.4 Таулы аудандар топонимиясы ...51
ҚОРЫТЫНДЫ ...58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ...60
І. ТАРАУ. ОБЛЫСТАҒЫ ТОПОНИМИЯЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ
ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... .6
1.1 Қазақстан Республикасында топонимика ғылымының
дамуындағы казіргі теориялық мәселелер ... .6
1.2 Аумақ топонимиясы қалыптасуының тарихи негіздері ...10
1.3 Географиялық атаулардың зерттелуі ...17
1.4 Облыс топонимиясындағы тілдік қабаттар ...21
ІІ.ТАРАУ. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ
ЛАНДШАФТТЫҚ ТОПОНИМИЯСЫ ...31
2.1 Ландшафттар топонимикасының теориялық мәселелері ...31
2.2 Шөлейт және шөл зоналарындағы топонимдер жиынтығы ...35
2.2.1. Қызылқұм топонимикасы ...36
2.2.2. Мойынқұм атауларының топтары ...40
2.2.3. Бетпақдала топонимдерінің ерекшеліктері ...42
2.3 Бейзоналық өңірлердің географиялық атаулары ...46
2.4 Таулы аудандар топонимиясы ...51
ҚОРЫТЫНДЫ ...58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ...60
Зерттеу тақырыбыныц өзектілігі. Кең-байтақ қазақ жерінің оңтүстік өңірін алып жатқан Оңтүстік Қазақстан облысының табиғат жағдайлары мен ресурстары алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Жерінің ауданы шағын (117,3 мың км ), халық саны едәуір көп (2,2 млн адам) облыс 11 әкімшілік ауданға бөлінген. Облыс аумағындағы шаруашылыққа қолайлы шұраттар мен тау бөктеріндегі аудандар ежелгі замандардан бері игеріліп, суармалы егіншілік пен мал шаруашылығының, тау-кен ісі мен зергерлік өнердің ошағы болған. Батыс пен Шығыстың заттык және рухани әлемін жалғастырған Ұлы Жібек жолының негізгі гармағы кесіп өткен бұл өңірде көне замандардың өзінде сан түрлі халықтар араласқан, сәулетті қалалар пайда болып, табиғат байлықтары тиімді пайдаланылған.
Табиғат жағдайларын шаруашылық мақсатта пайдалану географиялық білімнің жинақталуына ықпал етті. Жергілікті табиғат ерекшеліктерін танып-білу қоршаған ортадағы географиялық нысандардың ерекшеліктерін нақты байқап, оларды атауларда «бекітумен» қатар жүрді. Аумақтағы географиялық атаулар ежелгі дүние ғалымдарының, орта ғасыр саяхатшыларының, кейінгі кезеңдердегі зерттеушілер еңбектерінде тіркелді. Ғасырлар бойы жинақталған осынау мол рухани мүраны Оңтүстік Қазақстан аумағы жайлы тарихи-географиялық ақпардың көзі ретінде қарастыруға болады. Бұл түрғыда облыстағы географиялық атаулардың шығу тегін, мағынасын, жергілікті ерекшеліктерін, таралу сипатын, жазылу ережелерін анықтау мақсатында арнайы топонимикалық зерттеулер жүргізілуі қажет.
Аймақтық географиялық терминологияға қатысты О. Нақысбековтың, Б.Сарыбаевтың жекелеген еңбектері жарық көрген. Бұл зерттеулерде геогра¬фиялық атаулардың шығу тегіне, семантикасына, номинация принциптеріне, жергілікті географиялық терминологияға тарихи-лингвистикалық тұрғыда талдау жасалған. Географиялық тұрғыдағы топонимикалық зерттеулер негізі¬нен терминология саласына, табиғатты пайдалану мен қорғауға қатысты салыстырулардан асқан жоқ. Сонымен, осы кезге дейІн Оңтүстік Қазақстан облысының топонимиялық жүйесі география ғылымдары түрғысынан арнайы зерттелген жоқ, Әсіресе облыстың топонимиялық жүйесінің физикалық-географиялық негіздеріне қатысты зерттеулер жүргізудің қажеттілігі туындап отыр.
Бүгінгі күні география ғылымының алдында қойылып отырған міндеттер ҚР «Тіл туралы заңы» (11.07.1997ж.), басқа да экімшілік, кұрылыс, елді ме¬кендер мен физикалық-географиялық объектілерді қайта атау туралы ережелік жарлықтар мен каулылар және ҚР президентінің 2007 ж. 28 ақпандағы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» деп аталатын Қазақстан халқына жолдауында қойылған мемлекеттік тілге қатысты талаптарға сәйкес келеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Оңтүстік Қазақстан облысындағы атаулардың табиғи ортамен байланысын анықтау, аумақтағы табиғатты пай¬далану мен корғау дәстүрлерінің сақталып қалған тәжірибесін танып-білу, әртүрлі карталар мен ғылыми әдебиеттерде атаулардың жазылуын бірізге келтіру қажеттілігімен анықталады.
Табиғат жағдайларын шаруашылық мақсатта пайдалану географиялық білімнің жинақталуына ықпал етті. Жергілікті табиғат ерекшеліктерін танып-білу қоршаған ортадағы географиялық нысандардың ерекшеліктерін нақты байқап, оларды атауларда «бекітумен» қатар жүрді. Аумақтағы географиялық атаулар ежелгі дүние ғалымдарының, орта ғасыр саяхатшыларының, кейінгі кезеңдердегі зерттеушілер еңбектерінде тіркелді. Ғасырлар бойы жинақталған осынау мол рухани мүраны Оңтүстік Қазақстан аумағы жайлы тарихи-географиялық ақпардың көзі ретінде қарастыруға болады. Бұл түрғыда облыстағы географиялық атаулардың шығу тегін, мағынасын, жергілікті ерекшеліктерін, таралу сипатын, жазылу ережелерін анықтау мақсатында арнайы топонимикалық зерттеулер жүргізілуі қажет.
Аймақтық географиялық терминологияға қатысты О. Нақысбековтың, Б.Сарыбаевтың жекелеген еңбектері жарық көрген. Бұл зерттеулерде геогра¬фиялық атаулардың шығу тегіне, семантикасына, номинация принциптеріне, жергілікті географиялық терминологияға тарихи-лингвистикалық тұрғыда талдау жасалған. Географиялық тұрғыдағы топонимикалық зерттеулер негізі¬нен терминология саласына, табиғатты пайдалану мен қорғауға қатысты салыстырулардан асқан жоқ. Сонымен, осы кезге дейІн Оңтүстік Қазақстан облысының топонимиялық жүйесі география ғылымдары түрғысынан арнайы зерттелген жоқ, Әсіресе облыстың топонимиялық жүйесінің физикалық-географиялық негіздеріне қатысты зерттеулер жүргізудің қажеттілігі туындап отыр.
Бүгінгі күні география ғылымының алдында қойылып отырған міндеттер ҚР «Тіл туралы заңы» (11.07.1997ж.), басқа да экімшілік, кұрылыс, елді ме¬кендер мен физикалық-географиялық объектілерді қайта атау туралы ережелік жарлықтар мен каулылар және ҚР президентінің 2007 ж. 28 ақпандағы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» деп аталатын Қазақстан халқына жолдауында қойылған мемлекеттік тілге қатысты талаптарға сәйкес келеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Оңтүстік Қазақстан облысындағы атаулардың табиғи ортамен байланысын анықтау, аумақтағы табиғатты пай¬далану мен корғау дәстүрлерінің сақталып қалған тәжірибесін танып-білу, әртүрлі карталар мен ғылыми әдебиеттерде атаулардың жазылуын бірізге келтіру қажеттілігімен анықталады.
1. Абдрахманов А. Қазақстан топонимикасының кейбір мэселелері. Филол. ғыл. канд... дисс. автореф. Алматы, 1954. 29 б.
2. Рысбергенова К.К. Историко-лингвистический анализ топонимов Южно-Каз. области (на мат-ле зап. районов). Автореф. дисс... канд. филол. наук. - Алматы, 1993. 29 б.
3. Оңтүстік Қазақстан облысы: Энциклопедия /Бас редактор Б.Аяған. -Алматы: "Қазақ энциклопедиясы", 2005. - 560 б.
4. Коровин Е.П. Бетпак-Дала как особый тип пустыни //Труды САГУ, серия УІІІ-б. - Ботаника. Вып. 27. - Ташкент, Изд-во САГУ, 1935. - 19 с.
5. Мынбаев К.М. Пустыня Бетпак-Дала. - Алма-Ата, Изд-во АН Каз. ССР, 1948.-96 с.
6. Поспелов Е.М: Топонимика и историческая география //Топонимика и историческая география. - М, МФГО, 1976 - С. 4-9.
7. Зуев Ю.А. Китайские известия о Суябе //Изв. АН КазССР. Сер.ист., археол. и этногр., 1960, вып. 3(14). - С.87-96.
8. Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. - М., Наука, 1964. - 215 с.
9. Қойшыбаев Е. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі. - Алматы: Мектеп, 1985.-256 6.
10. Топография Оренбургской губернии. Сочинение П.И. Рычкова 1762 года - Оренбург, 1887. - 405 с.
11. Суперанская А.В. и др. Теория и методика ономастических исследований /Отв. редактор А.П.Неподкупный. - М: Наука, 1986. - 254 с.
12. Попов М.И. Основные принципы топонимического исследования //Принципы топонимики. - М.: Наука, 1964. - С. 34-44.
13. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья (VI -нач. XIII вв). - Алма-Ата: Наука, 1986. - 256 с.
14. Баевский С.И. Географические названия в ранних персидских толковых словарях (XI-XV вв) //Страны и народы Востока. Вып. 22, книга 2. - М.: Наука, 1980.-С. 87.
15. Зуев Ю.А. Китайские известия о Суябе //Изв. АН КазССР. Сер.ист., археол. и этногр., 1960, вып. 3(14). - С.87-96.
16. Қашқари М. Түрік сөздігі. 3-том. - Алматы, Хант баспасы, 1998.-600 б.
17. Шуховцов В.К. Несколько заметок по топонимике Южного Казахстана //Мат-лы респ. науч.-прак. конф. мол. ученых по общ. наукам. - Алма-Ата: Наука, 1978.-С. 152-154.
18. Прошлое Казахстана в источниках и материалах (V в до н.э. - XVIII в н.э.). Сб. 1. - Алма-Ата - Москва, 1935. - 297 с.
19. Керимбаев Е.А. Лексико-семантическая типология оронимии Казахстана. Автореф. дисс... канд. филол. наук. - А-Ата, 1988.
20. Кононов А.Н. Семантика цветообозначений в тюркских языках //Тюркологический сборник 1975. - М.: Наука, 1978. - С. 159-179
21. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. 3 - Алматы: ТОО "Жалын баспасы", 1999.- 352 с.
22. Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. - М., Наука, 1964. - 215 с.
23. Қашқари М. Түрік сөздігі. 1-том. - Алматы, Хант баспасы, 1997.- 590 б.
24. Қойшыбаев Е. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі. - Алматы: Мектеп, 1985.-256 6.
25. Книга Большому Чертежу. Редакция К.Н.Сербиной. - М-Л., Изд-во АН СССР, 1950-229 с.
26. Назаров Ф. Записки о некоторых народах и землях средней части Азии. -М., 1968.
27. Мурзаев Э.М. Очерки топонимики. - М: Мысль, 1974 - 380 с.
28. Суперанская А.В. и др. Теория и методика ономастических исследований /Отв. редактор А.П.Неподкупный. - М: Наука, 1986. - 254 с.
29. Қойшыбаев Е. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі. - Алматы: Мектеп, 1985.-256 6.
30. Қашқари М. Түрік сөздігі. 1-том. - Алматы, Хант баспасы, 1997.- 590 б.
31. Әбдірахманов А. Топонимика және этимология. - Алматы, Ғылым, 1975.-207 6.
32. Рысбергенова К. Историко-лингвистическое исследование топонимов Южного Казахстана. - Алматы, Ғылым, 2000. - 153 с.
33. Жанпеисов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка (на материалах произведений М.Ауэзова) - Алма-Ата, Наука, 1989. - 288 с.
34. Гаджиева Н.З. Актуальные вопросы тюркского сравнительно-исторического языкознания //Актуальные вопросы сравнительного языкознания (сб).-Л.,Наука, 1989.-С. 162-181
35. Конкобаев К. Топонимия Южной Киргизии. - Фрунзе, Илим, 1980. -171 с.
36. Мурзаев Э.М. Основные направления топонимических исследований //Принципы топонимики. - М.: Наука, 1964. - С.23-33.
37. Сейбутис А.А. Палеогеография, топонимика и этногенез //Изв. АН СССР, серия географическая, 1974, № 6. - С.40-53
38. Мурзаев Э.М. Местные географические термины и их роль в топонимии //Вопросы географии. Сб. №81.-М.: 1970-С. 16-34.
39. Конкашпаев Г.К. Общие особенности тюрко-язычной географической терминологии Средней Азии и Казахстана // Вопросы географии, 1970, сб. 81 -С. 174-179.
40. Мурзаев Э.М. Очерки топонимики. - М: Мысль, 1974 - 101 с.
41. Будагов Б.А. Физико-географические основы топонимов (на примере Азерб. ССР) // Топонимика в региональных географических исследованиях. -М., 1984.-С. 9-12.
42. Бейсенова Ә.С., Каймулдинова К.Д. Жер-су аттарын географиялық-экологиялық ғылымдар тұрғысында зерттеудің қазіргі мэселелері //Географические основы устойчивого развития Республики Казахстан. — Алматы: Ғылым, 1998. - 491-4976.
43. Любимова Е.Л., Мурзаев Э.М. Топонимические свидетельства географических условий Русской равнины //Современные проблемы географии. -М.:Наука, 1964.-С. 303-308.
44. Соболев Л.Н. Кормовые ресурсы Казахстана. – М., Изд-во АН СССР, 1960.-280 с.
45. Мушкетов И.В. Туркестан. Геологическое и орографическое описание. ті.-Спб, 1886.-741 с.
46. Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі - Алматы, Ғылым, 1969. - 426 б.
47. Нақысбеков О. Қарағанды экспедициясының материалдарынан //Қазақ диалектологиясы. 1-шығуы. - Алматы, "Ғылым" баспасы, 1965. - 22-33 б.
48. Қазақстан. Үлттық энциклопедия. 6-том /Бас редактор Б.Аяған. -Алматы: Қазақ энциклопедиясының" Бас редакциясы, 2004. - 696 б.
49. Гельдыева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана. - Алма-Ата, Гылым, 1992.-176 с.
50. Княжецкая Е.А. Путешествие тобольского казака Федора Скибина в Казачью Орду в 1694-1696 гг //Страны и народы Востока. Вып. 22, книга 2. -М.:Наука, 1980.-С. 66-73
51. Равнины и горы Средней Азии и Казахстана /отв.ред. С.С.Коржуев. -М.гНаука, 1975.-264 с.
52. Материалы по киргизскому землепользованию. т.ІІ, вып. I. Сырдарьинская область. Чимкентский уезд. - Спб, 1910. - 277 с.
53. Маканова А.У. Природные основы номинации географических объектов Акмолинской области: Автореф. дисс. канд. геогр. наук. 25.00.23. - Алматы, 2004. - 26 с.
54. Попова В.Н. Информационная роль тюркских географических терминов в составе топонимов // Местные географические термины в топонимии. - М., 1966 - 98с.
55. Бектұров Ш. Сырдария экспедициясының материалдарынан кейбір мәлімет //Қазақ диалектологиясы. 1-шығуы. - Алматы, "Ғылым" баспасы, 1965. - 78-90-6.
56. Джанузаков Т. Очерк казахской ономастики. - Алма-Ата, 1982. - 242 с.
57. Гельдыева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана. - Алма-Ата, Гылым, 1992.-176 с.
58. Қазақстан. Үлттық энциклопедия. 1 том. /Бас ред. Ә.Нысанбаев. -Алматы: "Қазақ энциклопедиясы" Бас редакциясы, 1998. - 720 б
59. Горбунов А.П. Горы Централъной Азии. Толковый словарь географических названий и терминов. - Алматы, "Искандер",2006. - 127с.
60. Мурзаев Э.М. Местные географические термины и их роль в топонимии //Вопросы географии. Сб. №81.-М.: 1970-С. 16-34.
2. Рысбергенова К.К. Историко-лингвистический анализ топонимов Южно-Каз. области (на мат-ле зап. районов). Автореф. дисс... канд. филол. наук. - Алматы, 1993. 29 б.
3. Оңтүстік Қазақстан облысы: Энциклопедия /Бас редактор Б.Аяған. -Алматы: "Қазақ энциклопедиясы", 2005. - 560 б.
4. Коровин Е.П. Бетпак-Дала как особый тип пустыни //Труды САГУ, серия УІІІ-б. - Ботаника. Вып. 27. - Ташкент, Изд-во САГУ, 1935. - 19 с.
5. Мынбаев К.М. Пустыня Бетпак-Дала. - Алма-Ата, Изд-во АН Каз. ССР, 1948.-96 с.
6. Поспелов Е.М: Топонимика и историческая география //Топонимика и историческая география. - М, МФГО, 1976 - С. 4-9.
7. Зуев Ю.А. Китайские известия о Суябе //Изв. АН КазССР. Сер.ист., археол. и этногр., 1960, вып. 3(14). - С.87-96.
8. Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. - М., Наука, 1964. - 215 с.
9. Қойшыбаев Е. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі. - Алматы: Мектеп, 1985.-256 6.
10. Топография Оренбургской губернии. Сочинение П.И. Рычкова 1762 года - Оренбург, 1887. - 405 с.
11. Суперанская А.В. и др. Теория и методика ономастических исследований /Отв. редактор А.П.Неподкупный. - М: Наука, 1986. - 254 с.
12. Попов М.И. Основные принципы топонимического исследования //Принципы топонимики. - М.: Наука, 1964. - С. 34-44.
13. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья (VI -нач. XIII вв). - Алма-Ата: Наука, 1986. - 256 с.
14. Баевский С.И. Географические названия в ранних персидских толковых словарях (XI-XV вв) //Страны и народы Востока. Вып. 22, книга 2. - М.: Наука, 1980.-С. 87.
15. Зуев Ю.А. Китайские известия о Суябе //Изв. АН КазССР. Сер.ист., археол. и этногр., 1960, вып. 3(14). - С.87-96.
16. Қашқари М. Түрік сөздігі. 3-том. - Алматы, Хант баспасы, 1998.-600 б.
17. Шуховцов В.К. Несколько заметок по топонимике Южного Казахстана //Мат-лы респ. науч.-прак. конф. мол. ученых по общ. наукам. - Алма-Ата: Наука, 1978.-С. 152-154.
18. Прошлое Казахстана в источниках и материалах (V в до н.э. - XVIII в н.э.). Сб. 1. - Алма-Ата - Москва, 1935. - 297 с.
19. Керимбаев Е.А. Лексико-семантическая типология оронимии Казахстана. Автореф. дисс... канд. филол. наук. - А-Ата, 1988.
20. Кононов А.Н. Семантика цветообозначений в тюркских языках //Тюркологический сборник 1975. - М.: Наука, 1978. - С. 159-179
21. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. 3 - Алматы: ТОО "Жалын баспасы", 1999.- 352 с.
22. Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. - М., Наука, 1964. - 215 с.
23. Қашқари М. Түрік сөздігі. 1-том. - Алматы, Хант баспасы, 1997.- 590 б.
24. Қойшыбаев Е. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі. - Алматы: Мектеп, 1985.-256 6.
25. Книга Большому Чертежу. Редакция К.Н.Сербиной. - М-Л., Изд-во АН СССР, 1950-229 с.
26. Назаров Ф. Записки о некоторых народах и землях средней части Азии. -М., 1968.
27. Мурзаев Э.М. Очерки топонимики. - М: Мысль, 1974 - 380 с.
28. Суперанская А.В. и др. Теория и методика ономастических исследований /Отв. редактор А.П.Неподкупный. - М: Наука, 1986. - 254 с.
29. Қойшыбаев Е. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі. - Алматы: Мектеп, 1985.-256 6.
30. Қашқари М. Түрік сөздігі. 1-том. - Алматы, Хант баспасы, 1997.- 590 б.
31. Әбдірахманов А. Топонимика және этимология. - Алматы, Ғылым, 1975.-207 6.
32. Рысбергенова К. Историко-лингвистическое исследование топонимов Южного Казахстана. - Алматы, Ғылым, 2000. - 153 с.
33. Жанпеисов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка (на материалах произведений М.Ауэзова) - Алма-Ата, Наука, 1989. - 288 с.
34. Гаджиева Н.З. Актуальные вопросы тюркского сравнительно-исторического языкознания //Актуальные вопросы сравнительного языкознания (сб).-Л.,Наука, 1989.-С. 162-181
35. Конкобаев К. Топонимия Южной Киргизии. - Фрунзе, Илим, 1980. -171 с.
36. Мурзаев Э.М. Основные направления топонимических исследований //Принципы топонимики. - М.: Наука, 1964. - С.23-33.
37. Сейбутис А.А. Палеогеография, топонимика и этногенез //Изв. АН СССР, серия географическая, 1974, № 6. - С.40-53
38. Мурзаев Э.М. Местные географические термины и их роль в топонимии //Вопросы географии. Сб. №81.-М.: 1970-С. 16-34.
39. Конкашпаев Г.К. Общие особенности тюрко-язычной географической терминологии Средней Азии и Казахстана // Вопросы географии, 1970, сб. 81 -С. 174-179.
40. Мурзаев Э.М. Очерки топонимики. - М: Мысль, 1974 - 101 с.
41. Будагов Б.А. Физико-географические основы топонимов (на примере Азерб. ССР) // Топонимика в региональных географических исследованиях. -М., 1984.-С. 9-12.
42. Бейсенова Ә.С., Каймулдинова К.Д. Жер-су аттарын географиялық-экологиялық ғылымдар тұрғысында зерттеудің қазіргі мэселелері //Географические основы устойчивого развития Республики Казахстан. — Алматы: Ғылым, 1998. - 491-4976.
43. Любимова Е.Л., Мурзаев Э.М. Топонимические свидетельства географических условий Русской равнины //Современные проблемы географии. -М.:Наука, 1964.-С. 303-308.
44. Соболев Л.Н. Кормовые ресурсы Казахстана. – М., Изд-во АН СССР, 1960.-280 с.
45. Мушкетов И.В. Туркестан. Геологическое и орографическое описание. ті.-Спб, 1886.-741 с.
46. Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі - Алматы, Ғылым, 1969. - 426 б.
47. Нақысбеков О. Қарағанды экспедициясының материалдарынан //Қазақ диалектологиясы. 1-шығуы. - Алматы, "Ғылым" баспасы, 1965. - 22-33 б.
48. Қазақстан. Үлттық энциклопедия. 6-том /Бас редактор Б.Аяған. -Алматы: Қазақ энциклопедиясының" Бас редакциясы, 2004. - 696 б.
49. Гельдыева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана. - Алма-Ата, Гылым, 1992.-176 с.
50. Княжецкая Е.А. Путешествие тобольского казака Федора Скибина в Казачью Орду в 1694-1696 гг //Страны и народы Востока. Вып. 22, книга 2. -М.:Наука, 1980.-С. 66-73
51. Равнины и горы Средней Азии и Казахстана /отв.ред. С.С.Коржуев. -М.гНаука, 1975.-264 с.
52. Материалы по киргизскому землепользованию. т.ІІ, вып. I. Сырдарьинская область. Чимкентский уезд. - Спб, 1910. - 277 с.
53. Маканова А.У. Природные основы номинации географических объектов Акмолинской области: Автореф. дисс. канд. геогр. наук. 25.00.23. - Алматы, 2004. - 26 с.
54. Попова В.Н. Информационная роль тюркских географических терминов в составе топонимов // Местные географические термины в топонимии. - М., 1966 - 98с.
55. Бектұров Ш. Сырдария экспедициясының материалдарынан кейбір мәлімет //Қазақ диалектологиясы. 1-шығуы. - Алматы, "Ғылым" баспасы, 1965. - 78-90-6.
56. Джанузаков Т. Очерк казахской ономастики. - Алма-Ата, 1982. - 242 с.
57. Гельдыева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана. - Алма-Ата, Гылым, 1992.-176 с.
58. Қазақстан. Үлттық энциклопедия. 1 том. /Бас ред. Ә.Нысанбаев. -Алматы: "Қазақ энциклопедиясы" Бас редакциясы, 1998. - 720 б
59. Горбунов А.П. Горы Централъной Азии. Толковый словарь географических названий и терминов. - Алматы, "Искандер",2006. - 127с.
60. Мурзаев Э.М. Местные географические термины и их роль в топонимии //Вопросы географии. Сб. №81.-М.: 1970-С. 16-34.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ОРТА-АЗИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТ
гуманитарлық мамандықтар және психология кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Оңтүстік Қазақстан облысы топономиясының
физикалық-географиялық астарлары
Қорғауға жіберілді: Ғылыми жетекші: оқытушы
Каф.меңгерушісі: п.ғ.к. Дошкеева А.А.
Мусихина Е.В.
_______2009ж.
Орындаған: география
мамандығының
4-курс студенті
Исаева Ж.М.
АЛМАТЫ - 2009 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... .3
І. ТАРАУ. ОБЛЫСТАҒЫ ТОПОНИМИЯЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ
ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... .6
1.1 Қазақстан Республикасында топонимика ғылымының
дамуындағы казіргі теориялық мәселелер ... .6
1.2 Аумақ топонимиясы қалыптасуының тарихи негіздері ...10
1.3 Географиялық атаулардың зерттелуі ...17
1.4 Облыс топонимиясындағы тілдік қабаттар ...21
ІІ.ТАРАУ. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ
ЛАНДШАФТТЫҚ ТОПОНИМИЯСЫ ...31
2.1 Ландшафттар топонимикасының теориялық мәселелері ...31
2.2 Шөлейт және шөл зоналарындағы топонимдер жиынтығы ...35
2.2.1. Қызылқұм топонимикасы ...36
2.2.2. Мойынқұм атауларының топтары ...40
2.2.3. Бетпақдала топонимдерінің ерекшеліктері ...42
2.3 Бейзоналық өңірлердің географиялық атаулары ...46
2.4 Таулы аудандар топонимиясы ...51
ҚОРЫТЫНДЫ ...58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ...60
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбыныц өзектілігі. Кең-байтақ қазақ жерінің оңтүстік
өңірін алып жатқан Оңтүстік Қазақстан облысының табиғат жағдайлары мен
ресурстары алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Жерінің ауданы шағын (117,3 мың
км ), халық саны едәуір көп (2,2 млн адам) облыс 11 әкімшілік ауданға
бөлінген. Облыс аумағындағы шаруашылыққа қолайлы шұраттар мен тау
бөктеріндегі аудандар ежелгі замандардан бері игеріліп, суармалы егіншілік
пен мал шаруашылығының, тау-кен ісі мен зергерлік өнердің ошағы болған.
Батыс пен Шығыстың заттык және рухани әлемін жалғастырған Ұлы Жібек жолының
негізгі гармағы кесіп өткен бұл өңірде көне замандардың өзінде сан түрлі
халықтар араласқан, сәулетті қалалар пайда болып, табиғат байлықтары тиімді
пайдаланылған.
Табиғат жағдайларын шаруашылық мақсатта пайдалану географиялық
білімнің жинақталуына ықпал етті. Жергілікті табиғат ерекшеліктерін танып-
білу қоршаған ортадағы географиялық нысандардың ерекшеліктерін нақты
байқап, оларды атауларда бекітумен қатар жүрді. Аумақтағы географиялық
атаулар ежелгі дүние ғалымдарының, орта ғасыр саяхатшыларының, кейінгі
кезеңдердегі зерттеушілер еңбектерінде тіркелді. Ғасырлар бойы жинақталған
осынау мол рухани мүраны Оңтүстік Қазақстан аумағы жайлы тарихи-
географиялық ақпардың көзі ретінде қарастыруға болады. Бұл түрғыда
облыстағы географиялық атаулардың шығу тегін, мағынасын, жергілікті
ерекшеліктерін, таралу сипатын, жазылу ережелерін анықтау мақсатында арнайы
топонимикалық зерттеулер жүргізілуі қажет.
Аймақтық географиялық терминологияға қатысты О. Нақысбековтың,
Б.Сарыбаевтың жекелеген еңбектері жарық көрген. Бұл зерттеулерде
географиялық атаулардың шығу тегіне, семантикасына, номинация
принциптеріне, жергілікті географиялық терминологияға тарихи-лингвистикалық
тұрғыда талдау жасалған. Географиялық тұрғыдағы топонимикалық зерттеулер
негізінен терминология саласына, табиғатты пайдалану мен қорғауға қатысты
салыстырулардан асқан жоқ. Сонымен, осы кезге дейІн Оңтүстік Қазақстан
облысының топонимиялық жүйесі география ғылымдары түрғысынан арнайы
зерттелген жоқ, Әсіресе облыстың топонимиялық жүйесінің физикалық-
географиялық негіздеріне қатысты зерттеулер жүргізудің қажеттілігі туындап
отыр.
Бүгінгі күні география ғылымының алдында қойылып отырған міндеттер ҚР
Тіл туралы заңы (11.07.1997ж.), басқа да экімшілік, кұрылыс, елді
мекендер мен физикалық-географиялық объектілерді қайта атау туралы ережелік
жарлықтар мен каулылар және ҚР президентінің 2007 ж. 28 ақпандағы Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан деп аталатын Қазақстан халқына жолдауында қойылған
мемлекеттік тілге қатысты талаптарға сәйкес келеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Оңтүстік Қазақстан облысындағы
атаулардың табиғи ортамен байланысын анықтау, аумақтағы табиғатты пайдалану
мен корғау дәстүрлерінің сақталып қалған тәжірибесін танып-білу, әртүрлі
карталар мен ғылыми әдебиеттерде атаулардың жазылуын бірізге келтіру
қажеттілігімен анықталады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанда лингвист ғалымдар XX ғ.
екінші жартысында географиялық атаулар мен терминдердің шығу тегі мен
мағынасына қатысты жан жақты этимологиялық, лексикалық-семантикалық
зерттеулер жүргізді. Осы зерттеулер барысында көптеген атаулардың тілдік
негіздері мен құрылымына, аумақтық, жергілікті таралуына қатысты жаңа
нәтижелер алынып, топонимика ғылымының теориясы байытылды. Бұл ретте
әсіресе Ә. Әбдрахмановтың, Е.Қойшыбаевтың, В.Н. Попованың, Е.Керімбаевтың
және т.б. еңбектері зор. [1.29 бет] Біз қарастырып отырған аумақты
Қ.Рысбергенова тарихи-лингвистикалық тұрғыда арнайы зерттеген. [2.29 бет]
Ономастиканың бір саласы ретінде дамытылған топонимикалық бағытты тіл
мамандары осы кезге дейін жемісті дамытуда. Дегенмен, географиялық
атауларды тек тілдік және тарихи тұрғыдан қарастыру атаудың географиялық
негіздеріне терең талдау жасауға мүмкіндік бермейді. Мұның өзінен
Қазақстанда Ғ. Қоңқашбаев негізін салған топонимиканың географиялық бағытын
дамыту қажеттілігі туындайды. Елімізде географтар тарапынан соңғы жылдары
жүргізілген топонимикалық зерттеулер геофафияның әртүрлі саласына
негізделіп келді. Әсіресе осы салада ҚР БҒМ География институтының
Қазақстандағы топонимдерді жинақтап, бірізге келтіруде қомақты зерттеулер
жүргізіп келеді. Институт еліміздегі топонимикалық зерттеулердің ғылыми
қауымдастық таныған орталығына айналды.
Соңғы жылдары арнайы зерттеулер жүргізген К.Д. Каймулдинова (1998 ж.),
А.С. Омарбекова (1999 ж.), Ә.Е. Аяпбекова (2002 ж.), А.У. Мақанова,
Қ.Т.Сапаровтың (2004 ж.) ғылыми нәтижелері топонимика ғылымын табиғатты
пайдалану және қорғау, экономикалық және әлеуметтік, физикалық география,
геоэкология бағытында дамытуға негіз болды. Соңғы үш жұмыстың жеке облыстар
топонимиясын зерттеуге арналғанын есекерсек, Қазақстанда аймақтық
топонимикалық зерттеулерге бастама салынды деуге болады. Жеке облыстардың
топонимиялық жүйесін жан жақты зерттеу арқылы көптеген атаулардың шығу тегі
мен мағынасына қатысты жаңа деректер алып, атаулардың жергілікті
географиялық шындықпен байланысын аныктауға болады.
Бұл зерттеу жұмыстарының түпкі мақсаты топонимиканың қолданбалы
бағыттарын дамытумен тығыз байланысты болды. Бұл ретте Оңтүстік Қазақстан
облысына қатысты географтар тарапынан арнайы зерттеулер жүргізілмегенін
атап өтуге болады. Облыстағы географиялық атаулардың физикалық географиялық
негізерін танып-білудің маңызы зор деп есептейміз.
Жұмыстың мақсаты – Оңтүстік Қазақстан облысының географиялық
атауларының шығу тегі мен мағыналық жүктемесінің физикалық-географиялық
негіздерін жүйелі түрде топонимикалық талдаудан өткізу.
Зерттеу жұмысының алға қойған мақсатына сәйкес, төмендегі міндеттерді
шешу жүзеге асырылды:
– нақты деректерге сүйене отырып, Оңтүстік Қазақстан облысының
табиғат жағдайларының топонимдерде бейнелену заңдылықтарына талдау
жасау;
– аумақта кең қолданыста жүрген, географиялық атаулар құрамында жиі
кездесетін халықтық географиялык терминдердің мағынасын талдап,
таралу жиілігі мен қарқындылығын анықтау;
– Оңтүстік Қазақстан облысының ландшафттық топонимдерін зерттеу;
– аумақтағы табиғатты пайдалану мен қорғауға қатысты атаулар
жиынтығына арнайы талдау жасау;
– Оңтүстік Қазақстан облысы топонимдерінің қазіргі жай-күйіне шолу
жасап, зерттеудің қолданбалы маңызын негіздеу.
Зерттеудің пәні – Оңтүстік Қазақстан облысы топонимдері қалыптасуының
физикалық-географиялық негіздерін тарихи-географиялық зерттеулер тұрғысында
талдау мәселелері.
Зерттеу нысаны – Оңтүстік Қазақстан облысындағы табиғат жағдайларын
бейнелейтін халықтық топонимдер жүйесі.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі ретінде
топонимика, терминология саласында зерттеулер жүргізген Ғ. Қоңқашбаев, Э.М.
Мурзаев, В.А. Никонов, А.Н. Кононов, Е.М. Поспелов, А. Әбдірахманов, Т.
Жанүзақов және т.б. еңбектері басшылыққа алынды.
Жұмыстың ғылыми және практикалық маңызы. Оңтүстік Қазақстан облысының
табиғат ерекшеліктерін бейнелейтін географиялық атаулар тобына талдау
жасауға, ландшафттық топонимдерге қатысты мәселелер географияның
топонимикамен байланысы тұрғысынан тұңғыш рет негізделді. Бұл Қазақстандағы
топонимикалық зерттеулерді физикалык география, ландшафттану бағытында
дамытуға мүмкіндік береді.
І. ТАРАУ. ОБЛЫСТАҒЫ ТОПОНИМИЯЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ
ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Қазақстан Республикасында топонимика ғылымының дамуындағы
қазіргі теориялық мәселелер
Жергілікті жердің табиғаты мен шаруашылығы жайлы ақпарат адамдардың
күнделікті өмірі мен қызметінде кеңістіктік бағдар ретінде қызмет атқаратын
сол географиялық объектінің атауы болып тілде сақталады. Осылайша бұл
атауларда халықтық географиялық терминология кең қолданылып, табиғат
құбылыстары, географиялық объектінің ерекшеліктері және ландшафттың ерекше
белгілері көрініс табады. Географиялық атаулар жүйесі кез келген тілдің
ажырамас элементі болып табылады, сондықтан тілмен бірге дамып келеді.
Қоғамның дамуына байланысты бұл топонимдер жаңарып, әрі ылғи да
толықтырылып отырады.
Географиялық атаулар белгілі-бір физикалық-географиялық жағдайда
адамның күнделікті өмірі, тұрмысы, мәдениеті мен тарихына байланысты
қалыптасып және дамып отыруы мүмкін. Атаулардың белгілі бір тарихи
кезеңдердегі адамның шаруашылық әрекетінің ерекшелігін зерттеуде ақпараттық
көзі болатынын көптеген зерттеушілер атап өткен. Адамның дәстүрлі
шаруашылық әрекетінің қалыптасып, дамуына сол кезеңдегі физикалык-
географиялық, тарихи, әлеуметтік жағдайлар себепші болады. Қазіргі Оңтүстік
Қазақстан облысы жерінде көшпелі мал шаруашылығы мен егіншілік сипаты
көрініс табатын топонимдердің қатар кездесуі осы шаруашылық салаларының
географиялық шоғырлануына, сол кезеңдегі табиғат жағдайларына қатысты
қорытындылар жасауға мүмкіндік береді. Бұл мәліметтер міндетті түрде нақты
деректермен (тарихи-археологиялық, географиялық, лингвистикалық) расталған
жағдайда, құндылығы арта түседі
Топонимдер зерттеушілер үшін таным тірегі болып табылады. Топонимика
ғылымы кез келген ауданның табиғи жағдайлары мен табиғи қорларын, айрықша
қорғалатын табиғи аумақтарын зерттеуде маңызды қолданбалы сипат алады.
Түркілік географиялық терминдер мен атаулардың мағыналық талдамасын
алғаш жасаған ғалымдардың бірі XI ғ. өмір сүрген М. Қашқари болып табылады.
Ғалымның Диуани лұғат-ат-түрк (Түрік лексикасының жинағы) еңбегін
Оңтүстік Қазақстан аумағындағы кейбір тарихи атаулардың мағынасын талдауда
басшылыққа алуға болады. Бұл еңбекті казақ тіліне аударған
А. Егеубаев оған түрік өркениетінің алтын кілті деген баға берген
[3.560 бет]
Бұл еңбекке біз талдау барысында сілтемелер жасайтын боламыз.
XIX ғ Орыс Географиялық қоғамы топонимикалық зерттеулерге назар аудара
бастады. Сол кезеңдегі географиялық және этнологиялық еңбектерде
географиялық атауларды жинақтау, оларға этимологиялық талдау жасау,
8жерплікті халықтардың топонимдерішң орыс тілшдеп транскрипциялануына
қатысты мэселелер көтерілді. П.П. Семенов Тян-Шанский, Г.Н. Потанин,
В.В.Сапожников және басқа ғалымдар жергІлікті географиялық атауларды
жинақтап, олардың мағыналарын шығу тегін түсіндіруге тырысты.
Қазақ жеріндегі бірқатар топонимдер 1863-1885 жылдары жарық көрген
П.П. Семеновтың Россия империясының географиялық-статистикалық сөздігінде
көрініс тапқан [4.19бет]
Сөздікте топоним құрамындағы географиялық терминдер сызықша арқылы
бөлініп жазылған және терминнің қазақшадан аударғандағы мағынасы жақша
ішінде берілген. Бұл сөздіктің қазіргі топонимика ғылымы үшін маңызы
атаулардың тізімін, мағынасын беруімен ғана емес, объектінің георафиялық
ерекшеліктерін қысқаша сипаттауымен де құнды. Мұның өзі көптеген қазақ
топонимдерінің мәнін түсінуге, мағынасын жан-жақты талдауға мүмкіндік
береді.
Осы кезеңде Қазақстан аумағын аралаған саяхатшылар, картаға түсірген
ғалымдар жергілікті қазақ атауларының транскрипциясын дұрыс бермегендіктен,
географиялық әдебиеттер мен карталарда бұрмаланулар орын алды. Бұл
бұрмаланулар соңғы 10-15 жыл көлемінде қайта қаралып, өзгертілуде.
Ал Қазақстан аумағындағы көне және қазіргі заманғы түркі топонимиясы
зерттеуде В.В. Радловтың, А.Н. Кононовтың және т.б. қосқан үлесі зор болды.
Академик В.В. Радлов өзінің Опыт словаря тюркских наречий (1895-1911)
атты кітабында түркі лексикасындағы топонимикалык және терминологиялық
ақпараттарды жинап, өңдеген. В.В. Радлов көптеген түркі терминдері мен
топонимдеріне түсінік берген. А.Н. Кононов дүние бөліктері
терминологиясымен айналысты. Өз еңбектерінде ол географиялық терминдегі
қара және ақ атшелятивтеріне семантикалық сипаттама берді [5.96 бет.]
Топонимика үшін ғалымның түркі халықтарының көкжиек бағыттарын анықтау
әдістеріне қатысты зерттеулерінің де маңызы зор.
Кеңес дәуірінде аймақтық топонимикалық зерттеулермен қатар, топонимика
теориялық мәселелеріне арналған еңбектер пайда болды. Олардың арасында В.П.
Семенов Тян-Шанскийдің Как отражается географический пейзаж в народных
географических названиях? (1934), А.М. Селищевтің Из старой и новой
топонимики (1939), Э.М. Мурзаевтың еңбектерін атауға болады. Топонимика
ғылымының дамуына, географиялық атаулардың сараптамасы, мағынасы, түрі және
даму барысы қамтылған В.А. Никоновтың Введение в топонимику (1965) атты
еңбегі орасан зор ықпал етті.
[6.4-9 бет]
Е.М.Поспеловтың еңбектерінде топонимигса мен картографияның байланысы
көрсетіліп, географиялық атаулар транскрипциясының теориялық және
қолданбалы мәселелері зерттелген. Осы кезеңнен бастап топонимика және
терминология мәселелеріне қызығушылық артып, ғылыми топонимикалық мектептер
калыптаса бастады.
Қазақстанда топонимика ғылымы XX ғасырдың 40-шы жылдарының соңына
қарай дами бастады. Топонимика ғылымының қалыптасу және даму мәселелеріне
арналған жекелеген мақалалар, сөздіктер мен монографиялар жарық көрді.
Олардың қатарында Қазақстан топонимикасының теориялық мәселелеріне арналған
А. Әбдірахмановтың, географиялық терминдер мен атауларды зерттеудің
географиялық бағытын дамытқан Ғ.Қ.Қоңқашпаевтың, топонимиканың географиялық
ғылымдардағы орнын көрсеткен А. Маракуевтің, топонимиканың теориялық
мэселелерін талдауда түркі тілдес топонимдерге айрықша мэн берген географ
ғалым Ә.М.Мурзаевтың еңбектері айрықша орын алады.
Қазақстанда топонимика ғылымының негізін қалаушы Ғ.Қ. Қоңқашпаев өз
еңбектерінде қазақтың халықтық географиялық терминологиясын жинақтап,
талдады. Ғ.К. Қоңқашпаевтың география ғылымдарының кандидаты ғылыми атағын
алу үшін қорғаған диссертациясы (1948) осы кезеңге дейін топонимика
саласында көп сілтеме жасалынатын еңбектің бірі болып табылады. Ғалымның
әсіресе географиялық терминдердің атауларды қалыптастыру заңдылықтарына,
терминдердің аймақтық, жергілікті семантикалық ерекшеліктерін зерттеуіне
қатысты түжырымдары өте құнды. Ол еліміз аумағындағы монғол атауларын,
түркі тілді ғеографиялық терминологияның заңдылықтарын қарастырумен бірге,
топонимикалық сөздік құрастырумен де айналысты. Ғ.Қ. Қоңқашпаевтың
топонимика және терминология мэселелеріне арналған ғылыми еңбектері
Қазақстан топонимика ғыльшының қалыптасып дамуьтна зор үлесін тигізді.
Қазақстан топонимикасын зерттеуде тілтанушы ғалым А.Әбдірахмановтың да
сіңірген еңбегін атап өткен жөн. Ол өзінің Қазақстанның жер-су атаулары
деп аталатын ғылыми жұмысында Қазақстандағы 800-ден аса ойконимдерге және
теміржол бекеттеріне топонимикалық сараптама жасаған [7.87-96 бет]
Ал Топонимика және этимология еңбегінде этимологиялық зерттеулердің
әдістері карастырылып, еліміздің 140-тан астам топонимдеріне этимологиялык
талдама жүргізілген. Ғалымның көптеген мақалаларында топонимиканың жалпы
проблемалары көрініс тауып, қазақ топонимдеріне этимологиялық талдау
берілген.
Топонимика ғылымының дамуында ерекше орынды белгілі географ
Э.Мурзаевтың еңбектері алады. Оның топонимикалык еңбектерінде топонимиканың
теориялық мәселелері, аймақтық топонимикалық зерттеулер және жергілікті
географиялық терминдердің топоним қалыптастыруна қатысты мәселелеркөрініс
тапқан. Э. Мурзаев топонимиканы лингвистика, тарих және географияның
зерттеу эдістерін пайдаланатын, осы ғылымдардың теориялық негіздеріне
сүйенетін дербес ғылым ретінде көрсетті. Ғалым өз еңбектерінде Орта Азия
мен Қазақстандағы географиялық атаулардың калыптасуына, дамуына да айрықша
назар аударған. Э.Мурзаев қазақ топонимисі Ғ.Қ.Қоңқашпаевтың халықтык
географиялық терминологияға қатысты зерттеулерін жоғары бағалап, бұл
еңбектерге өз зерттеулерінде сілтемелер жасаған.
Қазақстан топонимикасының дамуында тілтанушы ғалымдар тобы үлкен еңбек
сіңірді. Профессор Т. Жанүзақов қазақ топонимдерінің этимологиясын,
қалыптасу әдісін, құрамы мен құрылымдык түрлерін арнайы зерттеген. Оның
Очерк казахской ономастики (1982) деген еңбегі топонимиканы зерттеуде
елеулі үлес қосты. [8. 215 бет]
Ғалымның басшылығымен Жезқазған және Ақмола облыстары бойынша
географиялық атаулардың 2 сөздігін құрастырылды. Жетісу топонимдерін
зерттеген Е. Қойшыбаев та Қазақстанда топонимика мен терминологияның
дамуына өзіндік үлесін қосты. Ғалым Қазақстан топонимдерінің қысқаша
түсіндірме сөздігін құрастырды. [9.256 бет]
Қазақстан топонимикасы бойынша баска да елеулі еңбек ретінде Павлодар
облысының гидронимдерін зерттелген В.Н. Попованың бірқатар еңбектерін айта
кеткен жөн.
Қазіргі кезде Қазақстанда топонимикалық зерттеулермен географтар да
айналысуда. Жалпы мәселелермен бірге, арнайы зерттеулерде аймақтық
топонимика да қамтыла бастады. Аймақтық топонимиканы дамытуда қомақты үлес
қосқан ғалымдардың бірі А.У. Маканова. Оның Ақмола облысының географиялык
объектілерін зерттеуге бағытталған ғылыми мақалалары мен зертеу жүмысы
алғашқырет физикалық-географиялық тұрғыдан топонимдердің калыптасуын
айқындауға ғылыми әдістемелік тұрғыдан маңызды рол атқаруда.
География институтында белгілі зерттеуші С.Ә. Әбдірахмановтың
басшылығымен топонимикалық топ жұмыс істейді. Бұл топ ұзақ жылдар бойы
географиялық атауларды жинақтап, олардың транскрипциясы мен унификациясына
қатысты қомақты еңбек етуде. Мұнда 14 томдық Государственный каталог
географических названий Республики Казахстан атты жаңа еңбек шығарыла
бастады. Басылып шыққан каталогтың 1-ші томы Ақмола облысына қатысты (2002)
5 мьтңнан аса топонимдерге, топоним қалыптастырушы 100-ге жуық халықтык
терминдер қамтылды. [10.405 бет]
Басылымның Солтүстік Қазақстан облысына арналған 2-ші томы 2004 ж
жарық көрді. Институт қызметкерлері аса құнды Инструкция по русской
передаче казахских и казахской передаче русских географических названий
Республики Казахстан (2002) басылымын қайта өңдеуден өткізіп, жарыққа
шығарды [11.254 бет]
Топонимика ғылымының жалпы аспектілерін зерттеуге белгілі ғалымдар
А.П. Горбуновтың, Ә.С. Бейсенованың еңбектері арналды. Бұл саладағы ең жаңа
ғылыми жұмыстың бірі – А.П. Горбуновтың Горы Центральной Азии. Толковый
словарь географических названий и терминов (2006) деп аталатын еңбегі.
Мұнда Орталық Азия мен Қазақстандағы таулы өңірлердегі кең тараған
географиялық атаулар мен терминдер талданған. Географиялық атаулар мен
терминдерге этимологиялық талдау автордың жергілікті жерден жинаған
материалдарымен, сөздіктердегі деректермен толықтырылған.
Осы кезге дейін жүргізілген зерттеулерге шолу жасау негізінде
Қазақстан топонимикасында әлі жеткілікті зерттелмеген ғылыми проблемалардың
бар екендігін атап өткіміз келеді. Олардың арасында география ғылымдарының
жеке салалары мен топонимиканың байланысын қарастыру, аймақтық топонимика,
топонимиканың қолданбалы астарларын негіздеу бағытында жүргізілуі тиіс
зерттеулердің келешегі зор деп есептейміз.
1.2 Аумақ топонимиясы қалыптасуының тарихи негіздері
Оңтүстік Қазақстан облысының топонимиялық жүйесі – осы аумақты
мекендеген халықтардың, соның ішінде қазақ халқының заттық және рухани
мәдениетінің ғасырлар бойы жинақталып, сақталып қалған көрінісі. Өткен
замандардың реликтілік мұралары ретінде тарихи топонимдер аумақтың табиғат
жағдайларын, ондағы мемлекеттер мен халықтардың тарихындағы маңызды
оқиғаларды жадында сақтап, қаз қалпында бүгінгі күнге жеткізіп отыр.
Сондықтан топонимдерді диахрондық бағытта зерттеудін маңызы зор [12.34-44
бет]
Кез келген қоғамның материалдық негізі қоғамдык қатынастардың тарихи
дамуы мен қоғамның рухани келб.ін анықтаған. Рухани мәдениеттің ажырамас
бөлігі болып табылатын географиялық атаулардың қалыптасуында да тарихи
астар бар. Е.М. Поспеловтың бейнелі түрде атап көрсеткеніндей, тарихи
география топонимиканың бесігінің жанында тұрды, ал алғашқы топонимистер
тарихи географтар болды.
Оңтүстік Қазақстан облысы топонимдерінің тарихи негіздерін зерттеу
барысында аумақтың халқына қатысты тарихи деректердің барлығымен танысып
шығу қажет болды. Өйткені белгілі бір аумақта қай кезеңде қандай халықтар
мекендегенін және олардың қандай тілдерде сөйлегендігін білудің
топонимикалық зерттеулер үшін маңызы аса зор. Көне замандардан бері
игерілген өркениет ошағы болған облыс жерінде қазіргі тілдер тұрғысында
түсіндірілмейтін реликт және архаикалык топоүлгілер бар. Кейбір көне
топоүлгілердің аумақтық шоғырлану заңдылығы анықталды. Мұның өзі сол
аудандағы осы атаулар қалыптасқан кезеңдегі нақты тарихи жағдайларды
қалпына келтіру негізінде ғана мүмкін болды.
Өлке тарихы көне замандардан бастау алады. Ғалымдардың болжамы
бойынша, мұнда адамның өмір сүруіне қолайлы экологиялық жағдай осыдан 3-5
млн жылдай бұрын қалыптасқан. Қаратау өңірінен табылған алғашқы адамдардың
палеолиттік қоныстары осының айқын дәлелі. Бұл маңда сол кезеңде өмір
сүрген орман пілі, алып түйе, мүйізтұмсық, бұлан, құлан мен тарпанның да
сүйектері табылған. Түркістан қаласынан солтүстік-шығысқа қарай Қошқорған
ауылы маңында палеолиттік (б.з.б. 500 мыңжылдық) Қошқорған тұрағы табылған.
Облыс аумағындағы неолиттік петроглифтер облыс аумағын мекен еткен
ежелгі тұрғындардың тұрмыс-тіршілігін ғана бейнелеп қоймай, осы өңірге тән
жануарлар дүниесінен де хабар береді. Географиялық атауларда петроглифтер
кездесетін аудандар айрықша атаулармен (Тамғалынұра, Тамғалытас, Таңбалы
тас және т.б.) белгіленген. Шымкент қаласынан солтүстік-шығыска қарай 43 км
жерде табылған Қараүңгір неолиттік тұрағы өзі аттас өзеннің бойында
орналаскан. Үңгірді қазу барысында тас құралдар табылған. Ал Отырар
ауданындағы Қожатоғай кеңшарынан оңтүстік-шығысқа қарай 47 км жерде ежелгі
неолиттік коныс орны анықталған. Бұл жерді жергілікті халық Тасқотан деп
атайды. Археоним өз атауының мағынасын толығымен растайды: бұл жерден 3
мыңға жуық тас кұралдары мен тас жаңқалары табылған. Кейінгі мәдениеттің
үлгілерін археологтар Арыс және Сырдария алаптарындағы алғашқы егіншілік
ошақтарынан, Қаратаудағы кен ісі өркендеген аудандардан кездестірген.
Географиялық орнының ерекшеліктеріне орай, облыс аумағы тарихи
кезеңдерде Орта Азия аймағында жүрген саяси, экономикалық окиғалардың
аренасы болды. Бұл өңірдің тарихи тағдырында Сырдария өзенінің маңызы
ерекше болды. Оңтүстік Қазақстан аумағындағы ежелгі отырықшы өркениеттің
ошағы болған бұл ұлы өзеннің аңғары суармалы егіншілік пен қолөнердің,
сауда мен қала мәдениетінің орталығы қызметін атқарды. Сырдария бойында
ежелден бері Орталық Қазақстанда тұрған көшпенділердің қыстаулары
орналасатын. Сыр бойындағы шұраттар мен қалалар олардың жолдарында ешқашан
бөгеп тұрған жоқ, сол себепті көшпенділер мен отырықшы халықтың арасында
өзен жағалауындагы жер дауы туындаған жоқ.
Дала мен отырықшы егіншілік өркендеген аудандар аралығында орналаскан
Оңтүстік Қазақстан қалалары шаруашылық, мәдени, этностық құрылымы жөнінен
айырмашылық жасайтын аймақтарды жалғастырып жатты. Қалалар түркі халықтары
мекендеген, егіншілік дамыған шұраттарда пайда болды. Ең ежелгі қалалар
Отырартөбе, Құйрықтөбе, Марданкүйік, Оксус, Бұзықтөбенің орнында жатыр
[13.256 бет]
Ұлы жібек жолы арқылы аймақ Орта Азия, Үндістан, Иран, Қытай және
басқа елдермен мәдени, саяси және экономикалық қарым-қатынаста болды. Азия
мен Еуропаны жалғастырған осы ұлы керуен жолының бойында тұрған Созақ,
Қарашық, Түркістан, Қарнақ, Отырар, Сығанақ, Баласағұн және т.б. ежелгі
калалар арқылы сауда керуендері оңтүстік пен солтүстікке, батысқа ағылып
жатты. Археолог ғалымдар аймақтың қоныстануы мен шаруашылық игерілуіне,
мәдениетіне қатысты құнды деректер тапқан. Марданкүйік қалашығының орнынан
сазбалшық күйдіретін бірнеше пеш, қыш көзелер табылған. Қалашық атауындағы
күйік сөзі оның шаруашылығындағы маңызды сала болған балшық күйдіру
ісінен хабар беріп тұр.
Зерттеулер барысында заттық мәдениет үлгілерімен қатар, жергілікті
халықтың рухани мәдениетінен хабар беретін жәдігерлер табылған. Бабаата
қалашығының орнында анықталған таза күл қабаты бұл маңда отпен байланысты
көне салт-дәстүрдің болғандығынан хабар береді, ал Сыр өңірінен табылған
қыш құмыраларда бейнеленген қойдың бейнелері мен қоймүйіз өрнектер көне
зорастризм элементтері болып табылады.
Оңтүстік Қазакстанның тарихы мен мэдени өмірінде, шаруашылық дамуында
Сырдария аңғарының орны ерекше болды. Гректер Яксарт деп атаған осы ұлы
өзен орта ғасырларда Сейхун, Кангар, Йинчу-үкуз болып бірнеше рет атауын
өзғертіп, тек XVI ғ.. бастап өзінің бастапқы Сыр атауын қайтып алды. XI ғ..
парсы сөздіктерінде өзен атауы Сайхан түрінде берілген. [14.87 бет]
Біздің заманымыздың алғашқы ғасырларында бұл өңірде Қанғюй (Қаңлы)
мемлекетінің орталығы орналасты, ал орта ғасырларда қала мәдениетінің аса
ірі орталықтары қалыптасты. Сырдария бойында сан ғасырлар бойы мал
шаруашылығы мен егіншілік, қолөнер қатар дамыған. Орта ғасырларда Сыр
алабын мекендеген халықты араб саяхатшылары оғыздар (гуз) деп атаған. XII
ғасырда өмір сүрген араб саяхатшысы әл-Идриси өзінің Нузхат әл-муштак деп
аталатын еңбегінде оғыздар мемлекеті Тәңіртаудың батыс сілемдері, Шу өзені,
Сырдария бойы мен Қаратау аралығын алып жатқандығы туралы деректер бар.
Қаңлылардың тарихи мұрагерлері болған оғыздар көршілес мемлекеттермен
экономикалык, мәдени байланыстар орнатқан аса ірі мемлекет құрған.
Оңтүстік Қазақстан аумағындағы қазба жұмыстары жүргізілген Көкмардан,
Бұзықтөбе, Пышақшытөбе, Шойтөбе (Шауғар), Құйрықтөбе (Кердер), Қауғаната,
Күйікмардан сияқты археологиялық нысандардың атаулары нақты елді
мекендердің тарихи топонимдері болып табылады. Бұл археонимдердің қалыптасу
кезеңі, этимологиясы мен лингвистикалық құрамының түп-төркінін анықтау үшін
осы атаулар қалыптасқан кезеңдегі экономикалық және мәдени дамудың сипатын
жете білу қажет. Бұл істе әсіресе жазба мұралардағы тарихи деректердің
маңызы аса зор.
Зерттеу барысында облыстагы географиялык атауларға қатысты жазба
әдебиеттер мен картографиялық еңбектерде тіркелген мәліметтермен жете
танысуға тырысқанымызды атап өткіміз келеді. Өйткені бастапқы дерек көзі
ретінде мұндай еңбектер ұмытылып, мағынасы немесе айтылып-жазылуы
бұрмаланып жүрген кейбір тарихи атаулардың мәнін түсінуге көмектеседі.
Тарихи-лингвистикалық зерттеулер нәтижелеріне сүйену аймақтағы географиялық
атаулардың шыгу тегі мен тілдік құрылымын географиялық шындықпен
байланыстыруға мүмкіндік береді. Мұның барлығы қосыла келіп, ақыр соңында
облыстағы кең тараған топонимдердің типтері мен олардың пайда болу
ерекшеліктерін анықтауға жағдай жасайды. Осы аталған мәселелерді облыс
аумағындағы географиялық атаулардың қалыптасуына тарихи тұрғыдан талдау
барысында ескеруге тырыстық.
Жалпы алғанда, бұл өңірдің мәдени және шаруашылық дамуына арабтардың
Орта Азияны жаулап алуы үлкен ықпал етті. Арабтар қазіргі Оңтүстік
Қазақстан облысындағы Шойтөбе қалашығының орнында болған Шауғарға дейін, ал
солтүстік-шығысқа қарай Құланға дейін ғана жеткен. Бұл қала халқы мен
көшпенділер арасында исламның кеңінен таралуына себепші болды. К.М.
Байпақовтың зерттеулері бойынша, орта ғасырларда қазіргі Оңтүстік Қазақстан
аумағында қалалық мәдениеттің аса ірі төрт орталығы болған:
1. Талас Алатауының бөктері мен Арыс өзенінің жоғарғы ағысындағы
Испиджаб Сайрам аймағы.
2. Арыстың орта ағысындағы Кенжиде қалалық аймағы.
3. Сырдарияның орта ағысындағы ортағасырлық Фараб Отырар аймағы.
4. Түркістан шұратындағы Шауғар аймағы.
Талас Алатауының бөктері мен Арыс өзенінің жоғарғы ағысында, Сайрамсу
аталатын өзен жағасында орналаскан, ІХ-ХІІ ғ.ғ. Оңтүстік Қазақстанның
орталығы болған Испиджаб қаласы туралы 629 ж қытай саяхатшысы Сюань Цзянь
Ақ өзенде тұрған қала деп жазған, бұл Испиджаб жөніндегі алғашқы жазба
дерек болып табылады.[15.87-96 бет]
Кейінірек М.Қашқари Сайрам Испиджаб деп аталатын ак қаланың атауы.
Оны кейде Сайрам деп те атайды деп жазған [16.600 бет]
Қала тек XI ғ.. бастап қана Сайрам атала бастаған. Жалпы қала сол
кезеңдерде 28 га аумақты алып жатқан. Сайрам атауы осы күнге дейін жеткен,
сол себепті осы маңдағы қала үйіндісін ортағасырлық Испиджабқа телімеуге
ешқандай себеп жоқ. Сайрам қаласының орны қазіргі Сайрам кентінің оңтүстік-
батысында, Шымкент қаласынан 12 км жерде орналасқан.
Испиджаб маңында Манкент, Газгирд және т.б.қалалар орналасқан. Манкент
қаласы жөнінде араб географы Иақұт Испиджаб маңындағы қала деп көрсеткен.
Ортағасырлық (ҮІІІ-ХП ғ.ғ.) Манкент қаласының орны Ақсу өзенінің сол
жағалауындағы жаркабақтың үстінде жатқан Бұлаққоба қалашығы болып табылады.
Сол маңда Манкент ауьтлы орнласқан, яғни қала атауы осы күнге дейін
сақталған. Ал ортағасырлық Газгирд қазіргі Шарапхана ауылы маңындағы УІІ-Х
ғғ.. болған қала үйіндісіне сэйкес келеді. Аңыз бойынша, Газгирд маңында
712-713 жж арабтар қытайлықтарды жеңіп, сол кезден бастап кала атауы
Шарапхана – жеңіс үйі деп аталған. Қазіргі Қазығұрт атауының шығу тегі
көне Газгирд атауымен байланысты.
Испиджабтан шығысқа қарай Ұлы жібек жолының бойында Шараб, Будухкет,
Тамтадж және Абартадж қалалары орналасты. Соңғы екеуінде ірі керуен
сарайлары болған. Ғалымдар Тамтадж қаласын ежелгі Түркібасы шаһарының
орнына сәйкес келеді деп есептейді. VI ғасырда түркілердің ұлы қағаны –
түркібасы Византиядан келген Земарх бастаған елшілерді қос өркешті
Екітаудың (казіргі Түлкібас) бірінде қабылдағаны туралы деректер бар.
Түркібасының ордасы болған мекен Арыс өзенінің Қүлан өзені құяр жерінде
орналасқан. Сол кезден бастап бұл жер Түлкібас атанған. Ал Абаржадж қаласы
тұрған жер айналасында мың бұлақ бар үлкен төбе ретінде сипатталған.
Мыңбұлақ атауы қазірге дейін сақталып қалған. Қалалардың тарихи көне
атаулары жазба ескерткіштері арқылы осы күнге дейін келіп жеткен.
Арыс өзенінің орта ағысы мен Боралдай өзені бойын Кенжиде қалалық
аймағы алып жатты. Орта ғасырларда түркі тайпаларының қоныстанған мекені
болған. Қазіргі кезде Ордабасы ауданындағы Көлтабан ауылының солтүстік-
шығысында Жуантөбе деп аталатын қала орны бар. Археологтар Е.И. Агеева,
Г.И.Пацевич Жуантөбені Кенжиде аймағының астанасы болған Арсубаникет
қаласының орны деп есептейді. Қала атауы Ибн Хаукаль, әл-Истахри, әл-
Макдиси сияқты араб саяхатшыларының еңбектерінде кездеседі. Көптеген
атаулардың араб тілінде бүрмаланып жазылғанын ескерсек, қала атауын көне
Арыс потамонимімен байланыстыруға болатын сияқты. Әдетте түркі тілдерінде
ірі қала атаулары өзен атауларымен тығыз байланысты болған. Қала
мағынасында қолданылған соғдылық кент термині ортағасырлық қала атауларында
кет үлгісіне ауысқан. Олай болса, Арсубаникет атауы арыс бойындағы қала
деген мағынаны білдіреді деп топшылаймыз.
Сырдарияның орта ағысын ортағасырлық Фараб аймағына сәйкес келетін
Отырар шұраты алып жатыр. Сырдарияның мол суы оның аңғарында суармалы
егіншілікті дамытуға мұмкіндік берді. Ортағасырлық араб саяхатшысы әл-
Масуди Фараб аумағында Сырдария суы тасыған кезеңде 30 фарсах жерге дейін
су басатыны туралы жазған. Жазба деректерде Отырар атауы VIII ғ. бастап
атала бастады. Дэл осы кезеңде қаланың екінші атауы – Фараб та белгілі
болды. Қала тарихын жазба деректер бойынша XIX ғасырға дейін бақылауға
мүмкіндік бар. Отырар топонимін К.Байпақов оғыз тіліндегі тұрақты
қоныстарға қатысты колданылатын отырар түсінігімен байланыстырады. X ғ.
Кедер деп аталатын жаңа қала Фараб аймағының басты қаласына айналады.
Қазіргі кезде Құйрықтөбе аталатын осы өңірдегі қала үйіндісі жатқан жер
бұрынғы Кедердің орны болғандығы жөнінде нақты деректер бар. Шамамен 1-2
ғасыр ғана бұл қала мен оның айналасы гүлдену кезеңін басынан кешіріп,
құлдырауға ұшыраған. Өйткені XI ғ. бастап бұл қаланың ортағасырлық жазба
деректерде аты аталмай қалған. XII ғ. басында астана қайтадан Отырарға
көшеді.
Орта ғасырларда Сырдария бойында Отырардан төменіректе Шауғар аймағы
орналасты. Оның орталығы осы аттас қала болған. Қала орны казіргі Түркістан
қаласынан 8 км қашықтықта орналасқан Шойтөбемен байланыстырылады.
Фархангалар деп аталатын көне парсы түсіндірме сөздіктерінде Шауғар
туралы түсініктемелер жеткілікті. XI ғ. түсіндірме сөздікте Шауғар жөнінде
Мауреннахр шекарасындағы аймақ, онда құмды шөл бар, ал құмның ар жағында
кәпірлер мекені деген түсінік берілген. Мүнда Шауғар тұрғындарының
негізінен мата тоқумен айналысатыны айтылады. XV ғ. сөздікте де осы
мәліметтер қайталанған. Айрықша назар аударатын нәрсе – соғды тілінде
Шауғар Қара тау дегенді білдіреді. [17.152-154 бет]
Шындығында да қаланың Қаратау баурайында орналасқанын ескерсек,
Шойтөбенің бұрынғы Шауғардың орны екендігі кұмэн тудырмаса керек.
Шауғардан басқа бұл аймақта Қарнак қаласы да орналасты. Қарнақ атауы
басқа да оғыз қалаларының қатарында М. Қашқари еңбектерінде аталған. Қала
түсті метал қорытудан айрықша көзге түскен. Бұл көне атау қазіргі кезде
калпына келтірілген: Қаратау жотасының оңтүстік баурайында орналасқан ауыл
1996 ж дейін Атабай аталып, қазіргі кезде Қарнақ делінеді.
Түркістаннан солтүстік-батысқа қарай 30 км жерде ежелгі Сауран
қаласының орны табылған. Тарихи деректер бойынша, VII–XVIII ғғ. Аралығында
дамыған бұл қала XIII ғ.. орта шенінде Ақ орда астанасы болған, ал
XIV ғ. соңына қарай Әмір Темір оны эскери қамалға айналдырған.
IX–XIII ғғ. қалалық мәдениеттің күрт өркендеуі байқалды: қала саны
өсті, қалалық аумақтардың ауданы артты, халық саны көбейді. Осы кезеңдегі
аса ірі қалалардың халық саны (1-кестеде) көрсетілген.
1-кесте
Оңтүстік Қазақстан қалаларындағы ІХ-ХІІ ғғ. халық саны. (К.Байпақовтың
деректері бойынша)
Қала атауы Орналаскан ауданы Халқының саны
Испиджаб (Сайрам) Арыс өзенінің жоғары ағысы 40 000
Отырар Сырдария өзенінің орта ағысы15 500-17 460
Құмкент Қаратаудың солт. беткейі 10 000
Арсубаникет Арыс өзенінің орта ағысы 7 000
Сығанақ Сырдария өзенінің орта ағысы5 800
Кедер (Құйрықтөбе) Сырдария озенінің орта ағысы4 100-4 420
Осы кезеңде Оңтүстік Қазақстанда Манкент, Арсубаникет, Кедер, Иасы,
Сығанақ, Шағылжан, Қарашық, Сүткент, Берукет сияқты жаңа қалалар пайда
болды. Қала құрылысында мешіттер, көпшілік моншалары, мұсылман кесенелерін
салу етек ала бастады. Қала халқының саны отырықшылыққа көше бастаған
көшпенділер есебінен тез арта бастады. Қарлұқтар Отырар мен Сүткентте басым
болса, Қаратау бөктеріндегі және Сырдарияның орта ағысындағы қалалардың
басым көпшілігінде оғыздар тұрды. Қыпшақтар Сығакақ пен Барышкент
тұрғындарының басым бөлігін құрады. Облыста Қыпшақ оронимінің болуын осымен
түсіндіруге болады. Ортағасырлык қалалар тұрғындарының тілдік құрамын
білудің топонимикалық зерттеулер үшін маңызы өте зор. Өйткені көптеген қала
атаулары осы күнге дейін сақталып қалған, сонымен қатар осы қалалар
маңындағы табиғи нысандардың атаулары болған микротопонимдер әлі де
қолданыста жүр.
Жалпы алғанда, топонимдерді аумақтық шоғырлану, яғни ареалдық
тұрғысынан зерттеудің ғылыми маңызы зор. Бұл тұрғыда әсіресе жергілікті
географиялық терминдер мен жекелеген сөздердің топонимдерде қайталану
заңдылығы айрықша көңіл аударуға түрарлық. Мысалы, Оңтүстік Қазақстан
облысында кұрамында қытай этнонимі бар географиялық атаулар тобы
анықталды және олардың таралу ареалы шектеулі аумақты ғана қамтиды. Олардың
арасында Қаратау өңіріндегі Үлкен Қытай жотасы, Қытай бұлағы, Қытайөзек
құрғақ арнасы, Қытайсай деген сай атауы бар. Ортағасырлық зерттеушілердің
еңбектеріне жүгінсек, қазіргі Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстарының
аумағын түркі тілді халықтармен қатар, ХІІІ ғасырда маньчжур тілдеріне туыс
тілде сөйлейтін қарақытайлар мекен еткен. [18.29 бет]
Жетісу аумағында қоныс теуіп, өз мемлекетін құрған қарақытайлар
қараханидтер билігін әлсіреткен, бірақ жергілікті халықтың діні мен
мәдениетіне елеулі ықпал етпеген. Олай болса, жоғарыда аталған топонимдерді
және осы облыстағы Қарақытай қонысының атауын қаракытайлар мекендеген
аумақтың ареалына енетіндіктен, этноним негізінде қалыптасқан атаулар
тобына жатқыза аламыз. Жалпы этнонимдер құрамында қара сөзі халықтардың
географиялық орналасу ареалына байланысты койылған деген болжамды белгілі
түркітанушы ғалым А.Н. Кононов ұсынған болатын. Ғалымның айтуынша,
Шыңғысхан жорығынан бір ғасырдай бұрын Қытайдың солтүстігіне қоныс аударған
қидандарды түркі халықтары қарақытайлар деп атаған. Осы болжамға сүйенсек,
қарақытайлар солтүстік қытайлары, яғни қидандар болып шығады.
Оңтүстік Қазақстанның ірі қалаларының барлығы дерлік 1219-1220 жж
Шыңғыысхан шапқыншылығы кезінде қирап, тоналды. Гүлденген калалар мен
жайқалған егістіктер мен бау-бақшалар жаулап алушылардың табанының астында
қалды. Қиратылып, қаңырап қалған қалалар бірнеше ғасыр бойы қалпына келе
алмады. Олардың кейбірінің ғұмыры осылай аяқталды да, атаулары жазба
ескерткіштерінде сақталып қалды. Бірақ отырықшы мәдениет өміршеңдігін тағы
да дәлелдеп шықты: Оңтүстік Қазақстанның XV-XVI ғғ. тарихында қала
мәдениетінің қайта өркендеуі айқын байқалды. Бұл кезеңде қазақ хандығы
құрылып, XVI ғ. Иасы оның тұрақты астанасына айналды. Қала осы кезеңде
Түркістан деп атала бастады. Осы аумақта Ақсүмбе, Арыс, Күлтөбе, Қаратау,
Сайрам сияқты гүлденген қалалар болған.
Осы кезеңдерде облыс аумағында өмір сүрген қазақ рулары мен басқа
халықтардың шоғырланған аудандары географиялық атауларда бекітілген.
Облыс аумағында елді мекендер атаулары арасында Жалаңтөс, Теке (Түркістан
қ.ә.), Бағаналы, Бөке (Қазығұрт ауд.), Қоңырат (Мактаарал ауд.), Шапырашты
(Сайрам ауд.), Әлімтау (Сарыағаш ауд.), Керейіт (Түлкібас ауд.) және т.б.
этнотопонимдер тіркелді. Микротопонимияда да бұл құбылыс айқын көрінеді.
Сунак, Найман, Шағатай, Сарыүйсін аталатын арықтар, Арғынсай, Қоңыраттөбе,
Өзбектөбе, Қыпшақадыр сияқты оронимдер, Ақша, Қалмаққұлаған, Ноғайқора,
Ноғайарык, Жалайыр ойконимдері, Шапырашты гидронимі бар.
Кейінгі ғасырларда қазақ жері жоңғар шапқыншылығынан зардап шекті.
1726 ж. казақ билеушілері қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысындағы Ордабасы
жерінде бас қосыл, басқыншыларға карсы бірігіп күресу жоспарын қабылдаған.
Осылайша қазақ халқының азаттық күресінің тағдыры шешілген тарихи мекен
Ордабасы болды. ХУШ-ХІХ ғғ. қазақ жерін патшалық Ресей отарлау саясатын
жүзеге асырды. Осы мерзім ішінде облыс аумағы Қоқан хандығының езгісін де
басынан кешірді. Көптеген қалалар жаудан қорғану мақсатында биік қабырғалы
бекініс – қорған салуға мәжбүр болды. Қазірге дейін кейбір елді мекендердің
атауларында сақталып қалған қазақтың қорған сөзі – осының дәлелі.
Бабайқорған, Көшқорған (Түркістан Қ.ә.), Бесқорған, Қожақорған,
Нұржанқорған, Ханқорған (Сайрам ауд.), Шолаққорған (Созақ ауд.), Ескіқорған
(Сарыағаш ауд.) атаулары осы топқа жатады.
Қазан революциясына дейін қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысының аумағы
Черняев және Шымкент уездері деген атпен Түркістан өлкесіндегі Сырдария
облысының құрамында болды. 1867 жылы Шымкент Сырдария облысы құрамындағы
уездік қала болып бекітілді. 1914 жылы Ресей сенатының бұйрығымен қала
Черняев деп аталды, тек 1921 жылы ғана қала өзінің тарихи атауын қайтып
алды.
Кеңестік дәуірде Қазақстан аумағы жаңа әкімшілік бөлініске ұшырады.
1932 жылы құрылған алты облыс қатарында Оңтүстік Қазақстан облысы да болды.
1938 жылы оның құрамынан Қызылорда облысы, ал 1939 жылы Жамбыл облысы
бөлініп шықты. 1962-1964 жылдар аралығында бұл үш облыс қайта біріктіріліп,
Оңтүстік Қазақстан өлкесі деген ат алған болатын. 1964 жылдан бастап бұл
өлке таратылып, Шымкент облысы бұрынғы атауымен қалды. 1992 жылы 6 шілдеде
ҚР Жоғары Кеңесінің каулысымен Оңтүстік Қазақстан облысы атауы қайтарылып
берілді. Еліміздің тәуелсіздік алуымен бірге, тарихи атауларды калпына
келтіру бағытында көптеген жұмыс жүргізілді. Нәтижесінде облыс аумағындағы
ондаған атаулар қалпына келтірілді.
Сонымен, Оңтүстік Қазақстан облысының аумағы ұзақ тарихи уақыт
аралығында сан алуан тарихи оқиғаларға куә болды. Аумақтың тарихи тағдырына
аркау болған өркениеттің гүлдену мен құлдырау кезеңдері, саяси сахнада
бірін-бірі алмастырып отырған мемлекеттер мен халықтар табиғи ортаны,
шаруашылық кұрылымын, мәдениет бағыттарын ғана өзгертіп қоймай, сан
мыңдаған географиялық атаулардың қалыптасып, тұрақтануына да әсер етті. Әр
тарихи кезеңнің өзіне тән атаулар жүйесі қалыптасты. Олардың зерттелу
кезеңдері мен тілдік ерекшеліктерін талдау зерттеу жұмысымыздағы келесі
параграфтың еншісіне тиді.
1.3 Географиялық атаулардың зерттелуі.
Облыс аумағындағьт ежелгі атаулардың көпшілігі антик дәуіріндегі жазба
ескерткіштерде кездеседі. Белгілі топонимист Е. Керімбаев Қазақстан
оронимиясын талдау барысында жазба ескерткіштерде аталған тарихи
оронимдерді үш тарихи кезеңге бөліп қарастырады. [19.88 бет]
ХІ-ХУ ғасырлар аралығын қамтыған алғашқы кезеңді араб және парсы
жазбаларында тіркелген атаулар, ХҮ-ХУІП ғасырларды – парсы және түркі
шығармаларындағы, ал үшінші кезеңді XVIII ғ. мен XIX ғасырдың басындағы
орыс географиялық әдебиетіндегі тарихи атаулар құрайды.
Оңтүстік Қазақстан облысындағы географиялық атауларға тарихи-
географиялық, лингвистикалық талдау жасау негізінде біз мынадай
хронологиялық жіктеуді ұсынамыз: 1) көне кезеңдегі жазба ескерткіштерде
тіркелген; 2) ортағасырлық әдебиеттерде тіркелген; 3) XVII ғ. бастап орыс
географиялық әдебиеті мен картографиялық еңбектерінде тіркелген топонимдер.
Оңтүстік Қазақстанның топонимдерін тарихи-лингвистикалық тұрғыдан
арнайы зерттеген белгілі ғалым К. Рысбергенова жоғарыда біз атаған
кезеңдердің алғашқы екеуіне кеңінен тоқталған. [20.159-179 бет]
Біз зерттеу материалдарын талдау барысында ғалымның кейбір деректері
мен тркырымдарына сүйенетін боламыз.
Көне кезеңдердегі жазба ескерткіштерде аты аталған географиялық
нысандар қатарында Сырдария өзені, Сайрам, Созақ, Отырар және т.б. болды.
Олардың атаулары көне жазбаларда бұрмаланып берілді. Мысалы, тек Сырдария
атауының өзі Силис, Лаксат, Яксарт, Сейхун, Гюльзарриюн деген балама
атауларға ие болған. Сақтар бұл өзенді Силис, ал бактриялыктар Лаксат деп
атағанын ежелгі ғрек ғалымдары атап өткен. Б.з.б. ІІ-І ғасырларда өмір
сүрген римдік ғалымдар Страбон мек Птоломей еңбектерінде Оңтүстік Қазақстан
өңірі туралы географиялық деректер бар. Страбон Яксарт пен Окстың (қазіргі
Әмудария) аражігін ашып, әртүрлі өзендер екендігін нақты жазып қалдырған.
Ал Птоломей өзінің Скиф де Имаус картасында қазіргі Оңтүстік Қазақстан
облысы аумағының біраз бөлігі енетін көне Скифия мемлекетінің шекараларын
берген.
Оңтүстік Қазақстандағы кейбір географиялық нысандар көне қытай
жазбаларында да кездеседі. Қытай жылнамаларының аудармаларын құрастырған
қытайтанушы ғалым Иакинф Бичурин Ежелгі ортаазиялық халықтардың тарихы
картасындағы жерлердің топографиялык көрсеткіші деген еңбегінде қытай
жазбаларында Сырдария туралы мәліметтер бар екендігін, ал монғолдар оны
Нарын-гол деп атайтынын көрсеткен. [21.352 бет]
Осы өңірдегі аса ірі мемлекет құрылымы болған Қаңға атауы негізінде
көптеген тарихи атаулар түзілген. Ең ежелгі атау деп танылған Қаңға
(Қаңғүй) түңғыш рет б.з.б. ІІ-І ғасырларда ежелгі ирандықтардың
зорастриялық дінінің қасиетті кітабы – Авестада аталады. Бұл атаудың
негізінде жатқан қаң (кан) түбірлік морфемасы ежелгі түркі-монғол
тілдерінде өзен мағынасын береді. Осы тұрғыдан алсақ, өңірдегі аса ірі
өзен Сырдарияның өзі Қаңға деп аталып, оның маңында өмір сүрген халықтар
қаңғұй (қаңға, қенгерес) делінгенін, ал олар қүрған мемлекеттің Қаңғұй
аталуы түсінікті болады. Л.Н.Гумилев Қаңлы – ежелгі Қаңғұйлар халқының
қалдығы... Түркілерге 200 жыл бағынғаннан кейін түркі тілді болып кеткенін
жазады. Белгілі түркітанушы С.Кляшторный қаңғұй этнонимін Отырар
шұратымен байланыстырады, бұл атау Қаңғю-Тарбанд түрінде Енисей мен Орхон
бойынан табылған ежелгі түркілік жазба ескерткіштерінде (VII ғ.) кездеседі.
Ғалым Фирдоусидің Шах-Наме еңбегіне, ибн-Хордадбек жазбаларына,
С.П.Толстовтың зерттеулеріне сүйене отырып, VIII ғ. Қанға өзені деп аталған
Сырдарияның орта ағысындағы шұратта Қаңғүй аталған біртұтас саяси
конфедерация қүрылғанын, оның әкімшілік орталығы Отырарда орналасқандығын
анықтаған [22.215 бет]
Сырдарияның орта ағысындағы Қаңғүй мемлекеті орналасқан ауданда осы
ежелгі атаудын неғізінде қазіргі кезге дейін сақталып қалған көптеген көне
атаулар қалыптасқан. К.Рысбергенова олардың қатарына Иқан (елді мекен),
Иқансу (өзен), Қандөз (елді мекен) атауларын жатқызады. Облыс аумағындағы
көптеген ғеографиялық нысандардың ортағасырлық араб және парсы жазба
ескерткіштерінде аты аталған. Әсіресе араб саяхатшыларының жазбаларының
облыстағы тарихи атауларды танып-білудегі маңызы зор. Географияның
математикалык негіздері күшті дамыған араб географиясында елтану бағытында
сипатталған географиялық нысандардың кеңістіктегі орнын сипаттауға, бір-
бірінен қашықтығын нақты көрсетуге ұмтылушылық айқын байқалды. Осы дэлдікке
талпыныс кейінгі ғасырларда бұл еңбектерде аты аталған нысандардың қазіргі
нысандармен сэйкестігін табуда көп көмегін тигізді.
Ибн-Хордадбектің Китаб ал-масалик Ва-л-мамалик (Жолдар мен
мемлекеттер кітабы) деп аталатын анықтамалығында қазіргі Оңтүстік Қазақстан
облысының оңтүстік-шығыс бөлігін Испиджабтан Таразға дейінгі аралықта
сипаттаған. Осы керуен жолының бойындағы ірі қалалар, соның ішінде
Испиджаб, Шараб, Тамтадж және Абартадж қалалары туралы деректер берген.
Макдиси еңбектерінде Сырдария өзені сипатталып, оның оң жақ жағалауында
орналасқан Сауран, Шағылжан (Ишқан) қалалары, Испиджаб туралы нақты
мағлүматтар беріледі. Қарлұқтар елін аралаған араб саяхатшысы ибн-Хаукаль
бұл өлкені батыстан шығысқа қарай кесіп өту үшін өзіне 30 тәулік қажет
болғандығын атап өткен. Фараб өңірінің ландшафт ерекшеліктерін саяхатшы
былай суреітейді: Бұл елде сортаңды топырақтар мен батпақтар бар, ал Фараб
өзенінен батысқа қарай егістіктер орналасқан.
Белгісіз автордың X ғ соңына карай жазып қалдырған Худуд ал-Алам мин
алмашрик ил ал-магриб (Әлем шекараларының кітабы) қолжазбасын ғылыми
қауымға 1892 ж А.Г.Туманский таныстырған болатын. Парсы тіліндегі
географиялық мұра болып табылатын бұл еңбекте әлемдегі сол кезеңде белгілі
жерлердің сипаттамасымен катар, біз зерттеп отырған ауданның географиялық
нысандары туралы мәліметтер кездеседі. Мұнда Жейхун (Сырдария) өзені,
Қызылқұм, Имакиядағы (кимақтар елі) қалалар туралы деректер бар.
XI ғ. түркі мэдениетінің озық туындысы деп бағаланған М. Қашғаридың
Диуани лұғат-ат-түрк (Түрік лексикасының жинағы) еңбегін Оңтүстік
Қазақстан аумағындағы кейбір тарихи атаулардың мағынасын талдауда
басшылықка алуға болады. Бұл еңбекті казақ тіліне аударған А. Егеубаев оған
түрік өркениетінің алтын кілті деген баға берген [23.590 бет]
Сөздіктегі терминдер мен тарихи атаулар, оларға берілген түсініктер
жан жақтылығымен таңғалдырады. Бұл еңбекте Сырдария, Сайрам, Сығанақ,
Қарнақ, Фараб, Қарашық атаулары туралы деректер келтірілген. Кейбір сөздер
мен терминдердің (өл, ой, өкүз, ашақ, өзүк, кұрт, таң, татыр, чал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ОРТА-АЗИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТ
гуманитарлық мамандықтар және психология кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Оңтүстік Қазақстан облысы топономиясының
физикалық-географиялық астарлары
Қорғауға жіберілді: Ғылыми жетекші: оқытушы
Каф.меңгерушісі: п.ғ.к. Дошкеева А.А.
Мусихина Е.В.
_______2009ж.
Орындаған: география
мамандығының
4-курс студенті
Исаева Ж.М.
АЛМАТЫ - 2009 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... .3
І. ТАРАУ. ОБЛЫСТАҒЫ ТОПОНИМИЯЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ
ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... .6
1.1 Қазақстан Республикасында топонимика ғылымының
дамуындағы казіргі теориялық мәселелер ... .6
1.2 Аумақ топонимиясы қалыптасуының тарихи негіздері ...10
1.3 Географиялық атаулардың зерттелуі ...17
1.4 Облыс топонимиясындағы тілдік қабаттар ...21
ІІ.ТАРАУ. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ
ЛАНДШАФТТЫҚ ТОПОНИМИЯСЫ ...31
2.1 Ландшафттар топонимикасының теориялық мәселелері ...31
2.2 Шөлейт және шөл зоналарындағы топонимдер жиынтығы ...35
2.2.1. Қызылқұм топонимикасы ...36
2.2.2. Мойынқұм атауларының топтары ...40
2.2.3. Бетпақдала топонимдерінің ерекшеліктері ...42
2.3 Бейзоналық өңірлердің географиялық атаулары ...46
2.4 Таулы аудандар топонимиясы ...51
ҚОРЫТЫНДЫ ...58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ...60
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбыныц өзектілігі. Кең-байтақ қазақ жерінің оңтүстік
өңірін алып жатқан Оңтүстік Қазақстан облысының табиғат жағдайлары мен
ресурстары алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Жерінің ауданы шағын (117,3 мың
км ), халық саны едәуір көп (2,2 млн адам) облыс 11 әкімшілік ауданға
бөлінген. Облыс аумағындағы шаруашылыққа қолайлы шұраттар мен тау
бөктеріндегі аудандар ежелгі замандардан бері игеріліп, суармалы егіншілік
пен мал шаруашылығының, тау-кен ісі мен зергерлік өнердің ошағы болған.
Батыс пен Шығыстың заттык және рухани әлемін жалғастырған Ұлы Жібек жолының
негізгі гармағы кесіп өткен бұл өңірде көне замандардың өзінде сан түрлі
халықтар араласқан, сәулетті қалалар пайда болып, табиғат байлықтары тиімді
пайдаланылған.
Табиғат жағдайларын шаруашылық мақсатта пайдалану географиялық
білімнің жинақталуына ықпал етті. Жергілікті табиғат ерекшеліктерін танып-
білу қоршаған ортадағы географиялық нысандардың ерекшеліктерін нақты
байқап, оларды атауларда бекітумен қатар жүрді. Аумақтағы географиялық
атаулар ежелгі дүние ғалымдарының, орта ғасыр саяхатшыларының, кейінгі
кезеңдердегі зерттеушілер еңбектерінде тіркелді. Ғасырлар бойы жинақталған
осынау мол рухани мүраны Оңтүстік Қазақстан аумағы жайлы тарихи-
географиялық ақпардың көзі ретінде қарастыруға болады. Бұл түрғыда
облыстағы географиялық атаулардың шығу тегін, мағынасын, жергілікті
ерекшеліктерін, таралу сипатын, жазылу ережелерін анықтау мақсатында арнайы
топонимикалық зерттеулер жүргізілуі қажет.
Аймақтық географиялық терминологияға қатысты О. Нақысбековтың,
Б.Сарыбаевтың жекелеген еңбектері жарық көрген. Бұл зерттеулерде
географиялық атаулардың шығу тегіне, семантикасына, номинация
принциптеріне, жергілікті географиялық терминологияға тарихи-лингвистикалық
тұрғыда талдау жасалған. Географиялық тұрғыдағы топонимикалық зерттеулер
негізінен терминология саласына, табиғатты пайдалану мен қорғауға қатысты
салыстырулардан асқан жоқ. Сонымен, осы кезге дейІн Оңтүстік Қазақстан
облысының топонимиялық жүйесі география ғылымдары түрғысынан арнайы
зерттелген жоқ, Әсіресе облыстың топонимиялық жүйесінің физикалық-
географиялық негіздеріне қатысты зерттеулер жүргізудің қажеттілігі туындап
отыр.
Бүгінгі күні география ғылымының алдында қойылып отырған міндеттер ҚР
Тіл туралы заңы (11.07.1997ж.), басқа да экімшілік, кұрылыс, елді
мекендер мен физикалық-географиялық объектілерді қайта атау туралы ережелік
жарлықтар мен каулылар және ҚР президентінің 2007 ж. 28 ақпандағы Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан деп аталатын Қазақстан халқына жолдауында қойылған
мемлекеттік тілге қатысты талаптарға сәйкес келеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Оңтүстік Қазақстан облысындағы
атаулардың табиғи ортамен байланысын анықтау, аумақтағы табиғатты пайдалану
мен корғау дәстүрлерінің сақталып қалған тәжірибесін танып-білу, әртүрлі
карталар мен ғылыми әдебиеттерде атаулардың жазылуын бірізге келтіру
қажеттілігімен анықталады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанда лингвист ғалымдар XX ғ.
екінші жартысында географиялық атаулар мен терминдердің шығу тегі мен
мағынасына қатысты жан жақты этимологиялық, лексикалық-семантикалық
зерттеулер жүргізді. Осы зерттеулер барысында көптеген атаулардың тілдік
негіздері мен құрылымына, аумақтық, жергілікті таралуына қатысты жаңа
нәтижелер алынып, топонимика ғылымының теориясы байытылды. Бұл ретте
әсіресе Ә. Әбдрахмановтың, Е.Қойшыбаевтың, В.Н. Попованың, Е.Керімбаевтың
және т.б. еңбектері зор. [1.29 бет] Біз қарастырып отырған аумақты
Қ.Рысбергенова тарихи-лингвистикалық тұрғыда арнайы зерттеген. [2.29 бет]
Ономастиканың бір саласы ретінде дамытылған топонимикалық бағытты тіл
мамандары осы кезге дейін жемісті дамытуда. Дегенмен, географиялық
атауларды тек тілдік және тарихи тұрғыдан қарастыру атаудың географиялық
негіздеріне терең талдау жасауға мүмкіндік бермейді. Мұның өзінен
Қазақстанда Ғ. Қоңқашбаев негізін салған топонимиканың географиялық бағытын
дамыту қажеттілігі туындайды. Елімізде географтар тарапынан соңғы жылдары
жүргізілген топонимикалық зерттеулер геофафияның әртүрлі саласына
негізделіп келді. Әсіресе осы салада ҚР БҒМ География институтының
Қазақстандағы топонимдерді жинақтап, бірізге келтіруде қомақты зерттеулер
жүргізіп келеді. Институт еліміздегі топонимикалық зерттеулердің ғылыми
қауымдастық таныған орталығына айналды.
Соңғы жылдары арнайы зерттеулер жүргізген К.Д. Каймулдинова (1998 ж.),
А.С. Омарбекова (1999 ж.), Ә.Е. Аяпбекова (2002 ж.), А.У. Мақанова,
Қ.Т.Сапаровтың (2004 ж.) ғылыми нәтижелері топонимика ғылымын табиғатты
пайдалану және қорғау, экономикалық және әлеуметтік, физикалық география,
геоэкология бағытында дамытуға негіз болды. Соңғы үш жұмыстың жеке облыстар
топонимиясын зерттеуге арналғанын есекерсек, Қазақстанда аймақтық
топонимикалық зерттеулерге бастама салынды деуге болады. Жеке облыстардың
топонимиялық жүйесін жан жақты зерттеу арқылы көптеген атаулардың шығу тегі
мен мағынасына қатысты жаңа деректер алып, атаулардың жергілікті
географиялық шындықпен байланысын аныктауға болады.
Бұл зерттеу жұмыстарының түпкі мақсаты топонимиканың қолданбалы
бағыттарын дамытумен тығыз байланысты болды. Бұл ретте Оңтүстік Қазақстан
облысына қатысты географтар тарапынан арнайы зерттеулер жүргізілмегенін
атап өтуге болады. Облыстағы географиялық атаулардың физикалық географиялық
негізерін танып-білудің маңызы зор деп есептейміз.
Жұмыстың мақсаты – Оңтүстік Қазақстан облысының географиялық
атауларының шығу тегі мен мағыналық жүктемесінің физикалық-географиялық
негіздерін жүйелі түрде топонимикалық талдаудан өткізу.
Зерттеу жұмысының алға қойған мақсатына сәйкес, төмендегі міндеттерді
шешу жүзеге асырылды:
– нақты деректерге сүйене отырып, Оңтүстік Қазақстан облысының
табиғат жағдайларының топонимдерде бейнелену заңдылықтарына талдау
жасау;
– аумақта кең қолданыста жүрген, географиялық атаулар құрамында жиі
кездесетін халықтық географиялык терминдердің мағынасын талдап,
таралу жиілігі мен қарқындылығын анықтау;
– Оңтүстік Қазақстан облысының ландшафттық топонимдерін зерттеу;
– аумақтағы табиғатты пайдалану мен қорғауға қатысты атаулар
жиынтығына арнайы талдау жасау;
– Оңтүстік Қазақстан облысы топонимдерінің қазіргі жай-күйіне шолу
жасап, зерттеудің қолданбалы маңызын негіздеу.
Зерттеудің пәні – Оңтүстік Қазақстан облысы топонимдері қалыптасуының
физикалық-географиялық негіздерін тарихи-географиялық зерттеулер тұрғысында
талдау мәселелері.
Зерттеу нысаны – Оңтүстік Қазақстан облысындағы табиғат жағдайларын
бейнелейтін халықтық топонимдер жүйесі.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі ретінде
топонимика, терминология саласында зерттеулер жүргізген Ғ. Қоңқашбаев, Э.М.
Мурзаев, В.А. Никонов, А.Н. Кононов, Е.М. Поспелов, А. Әбдірахманов, Т.
Жанүзақов және т.б. еңбектері басшылыққа алынды.
Жұмыстың ғылыми және практикалық маңызы. Оңтүстік Қазақстан облысының
табиғат ерекшеліктерін бейнелейтін географиялық атаулар тобына талдау
жасауға, ландшафттық топонимдерге қатысты мәселелер географияның
топонимикамен байланысы тұрғысынан тұңғыш рет негізделді. Бұл Қазақстандағы
топонимикалық зерттеулерді физикалык география, ландшафттану бағытында
дамытуға мүмкіндік береді.
І. ТАРАУ. ОБЛЫСТАҒЫ ТОПОНИМИЯЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ
ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Қазақстан Республикасында топонимика ғылымының дамуындағы
қазіргі теориялық мәселелер
Жергілікті жердің табиғаты мен шаруашылығы жайлы ақпарат адамдардың
күнделікті өмірі мен қызметінде кеңістіктік бағдар ретінде қызмет атқаратын
сол географиялық объектінің атауы болып тілде сақталады. Осылайша бұл
атауларда халықтық географиялық терминология кең қолданылып, табиғат
құбылыстары, географиялық объектінің ерекшеліктері және ландшафттың ерекше
белгілері көрініс табады. Географиялық атаулар жүйесі кез келген тілдің
ажырамас элементі болып табылады, сондықтан тілмен бірге дамып келеді.
Қоғамның дамуына байланысты бұл топонимдер жаңарып, әрі ылғи да
толықтырылып отырады.
Географиялық атаулар белгілі-бір физикалық-географиялық жағдайда
адамның күнделікті өмірі, тұрмысы, мәдениеті мен тарихына байланысты
қалыптасып және дамып отыруы мүмкін. Атаулардың белгілі бір тарихи
кезеңдердегі адамның шаруашылық әрекетінің ерекшелігін зерттеуде ақпараттық
көзі болатынын көптеген зерттеушілер атап өткен. Адамның дәстүрлі
шаруашылық әрекетінің қалыптасып, дамуына сол кезеңдегі физикалык-
географиялық, тарихи, әлеуметтік жағдайлар себепші болады. Қазіргі Оңтүстік
Қазақстан облысы жерінде көшпелі мал шаруашылығы мен егіншілік сипаты
көрініс табатын топонимдердің қатар кездесуі осы шаруашылық салаларының
географиялық шоғырлануына, сол кезеңдегі табиғат жағдайларына қатысты
қорытындылар жасауға мүмкіндік береді. Бұл мәліметтер міндетті түрде нақты
деректермен (тарихи-археологиялық, географиялық, лингвистикалық) расталған
жағдайда, құндылығы арта түседі
Топонимдер зерттеушілер үшін таным тірегі болып табылады. Топонимика
ғылымы кез келген ауданның табиғи жағдайлары мен табиғи қорларын, айрықша
қорғалатын табиғи аумақтарын зерттеуде маңызды қолданбалы сипат алады.
Түркілік географиялық терминдер мен атаулардың мағыналық талдамасын
алғаш жасаған ғалымдардың бірі XI ғ. өмір сүрген М. Қашқари болып табылады.
Ғалымның Диуани лұғат-ат-түрк (Түрік лексикасының жинағы) еңбегін
Оңтүстік Қазақстан аумағындағы кейбір тарихи атаулардың мағынасын талдауда
басшылыққа алуға болады. Бұл еңбекті казақ тіліне аударған
А. Егеубаев оған түрік өркениетінің алтын кілті деген баға берген
[3.560 бет]
Бұл еңбекке біз талдау барысында сілтемелер жасайтын боламыз.
XIX ғ Орыс Географиялық қоғамы топонимикалық зерттеулерге назар аудара
бастады. Сол кезеңдегі географиялық және этнологиялық еңбектерде
географиялық атауларды жинақтау, оларға этимологиялық талдау жасау,
8жерплікті халықтардың топонимдерішң орыс тілшдеп транскрипциялануына
қатысты мэселелер көтерілді. П.П. Семенов Тян-Шанский, Г.Н. Потанин,
В.В.Сапожников және басқа ғалымдар жергІлікті географиялық атауларды
жинақтап, олардың мағыналарын шығу тегін түсіндіруге тырысты.
Қазақ жеріндегі бірқатар топонимдер 1863-1885 жылдары жарық көрген
П.П. Семеновтың Россия империясының географиялық-статистикалық сөздігінде
көрініс тапқан [4.19бет]
Сөздікте топоним құрамындағы географиялық терминдер сызықша арқылы
бөлініп жазылған және терминнің қазақшадан аударғандағы мағынасы жақша
ішінде берілген. Бұл сөздіктің қазіргі топонимика ғылымы үшін маңызы
атаулардың тізімін, мағынасын беруімен ғана емес, объектінің георафиялық
ерекшеліктерін қысқаша сипаттауымен де құнды. Мұның өзі көптеген қазақ
топонимдерінің мәнін түсінуге, мағынасын жан-жақты талдауға мүмкіндік
береді.
Осы кезеңде Қазақстан аумағын аралаған саяхатшылар, картаға түсірген
ғалымдар жергілікті қазақ атауларының транскрипциясын дұрыс бермегендіктен,
географиялық әдебиеттер мен карталарда бұрмаланулар орын алды. Бұл
бұрмаланулар соңғы 10-15 жыл көлемінде қайта қаралып, өзгертілуде.
Ал Қазақстан аумағындағы көне және қазіргі заманғы түркі топонимиясы
зерттеуде В.В. Радловтың, А.Н. Кононовтың және т.б. қосқан үлесі зор болды.
Академик В.В. Радлов өзінің Опыт словаря тюркских наречий (1895-1911)
атты кітабында түркі лексикасындағы топонимикалык және терминологиялық
ақпараттарды жинап, өңдеген. В.В. Радлов көптеген түркі терминдері мен
топонимдеріне түсінік берген. А.Н. Кононов дүние бөліктері
терминологиясымен айналысты. Өз еңбектерінде ол географиялық терминдегі
қара және ақ атшелятивтеріне семантикалық сипаттама берді [5.96 бет.]
Топонимика үшін ғалымның түркі халықтарының көкжиек бағыттарын анықтау
әдістеріне қатысты зерттеулерінің де маңызы зор.
Кеңес дәуірінде аймақтық топонимикалық зерттеулермен қатар, топонимика
теориялық мәселелеріне арналған еңбектер пайда болды. Олардың арасында В.П.
Семенов Тян-Шанскийдің Как отражается географический пейзаж в народных
географических названиях? (1934), А.М. Селищевтің Из старой и новой
топонимики (1939), Э.М. Мурзаевтың еңбектерін атауға болады. Топонимика
ғылымының дамуына, географиялық атаулардың сараптамасы, мағынасы, түрі және
даму барысы қамтылған В.А. Никоновтың Введение в топонимику (1965) атты
еңбегі орасан зор ықпал етті.
[6.4-9 бет]
Е.М.Поспеловтың еңбектерінде топонимигса мен картографияның байланысы
көрсетіліп, географиялық атаулар транскрипциясының теориялық және
қолданбалы мәселелері зерттелген. Осы кезеңнен бастап топонимика және
терминология мәселелеріне қызығушылық артып, ғылыми топонимикалық мектептер
калыптаса бастады.
Қазақстанда топонимика ғылымы XX ғасырдың 40-шы жылдарының соңына
қарай дами бастады. Топонимика ғылымының қалыптасу және даму мәселелеріне
арналған жекелеген мақалалар, сөздіктер мен монографиялар жарық көрді.
Олардың қатарында Қазақстан топонимикасының теориялық мәселелеріне арналған
А. Әбдірахмановтың, географиялық терминдер мен атауларды зерттеудің
географиялық бағытын дамытқан Ғ.Қ.Қоңқашпаевтың, топонимиканың географиялық
ғылымдардағы орнын көрсеткен А. Маракуевтің, топонимиканың теориялық
мэселелерін талдауда түркі тілдес топонимдерге айрықша мэн берген географ
ғалым Ә.М.Мурзаевтың еңбектері айрықша орын алады.
Қазақстанда топонимика ғылымының негізін қалаушы Ғ.Қ. Қоңқашпаев өз
еңбектерінде қазақтың халықтық географиялық терминологиясын жинақтап,
талдады. Ғ.К. Қоңқашпаевтың география ғылымдарының кандидаты ғылыми атағын
алу үшін қорғаған диссертациясы (1948) осы кезеңге дейін топонимика
саласында көп сілтеме жасалынатын еңбектің бірі болып табылады. Ғалымның
әсіресе географиялық терминдердің атауларды қалыптастыру заңдылықтарына,
терминдердің аймақтық, жергілікті семантикалық ерекшеліктерін зерттеуіне
қатысты түжырымдары өте құнды. Ол еліміз аумағындағы монғол атауларын,
түркі тілді ғеографиялық терминологияның заңдылықтарын қарастырумен бірге,
топонимикалық сөздік құрастырумен де айналысты. Ғ.Қ. Қоңқашпаевтың
топонимика және терминология мэселелеріне арналған ғылыми еңбектері
Қазақстан топонимика ғыльшының қалыптасып дамуьтна зор үлесін тигізді.
Қазақстан топонимикасын зерттеуде тілтанушы ғалым А.Әбдірахмановтың да
сіңірген еңбегін атап өткен жөн. Ол өзінің Қазақстанның жер-су атаулары
деп аталатын ғылыми жұмысында Қазақстандағы 800-ден аса ойконимдерге және
теміржол бекеттеріне топонимикалық сараптама жасаған [7.87-96 бет]
Ал Топонимика және этимология еңбегінде этимологиялық зерттеулердің
әдістері карастырылып, еліміздің 140-тан астам топонимдеріне этимологиялык
талдама жүргізілген. Ғалымның көптеген мақалаларында топонимиканың жалпы
проблемалары көрініс тауып, қазақ топонимдеріне этимологиялық талдау
берілген.
Топонимика ғылымының дамуында ерекше орынды белгілі географ
Э.Мурзаевтың еңбектері алады. Оның топонимикалык еңбектерінде топонимиканың
теориялық мәселелері, аймақтық топонимикалық зерттеулер және жергілікті
географиялық терминдердің топоним қалыптастыруна қатысты мәселелеркөрініс
тапқан. Э. Мурзаев топонимиканы лингвистика, тарих және географияның
зерттеу эдістерін пайдаланатын, осы ғылымдардың теориялық негіздеріне
сүйенетін дербес ғылым ретінде көрсетті. Ғалым өз еңбектерінде Орта Азия
мен Қазақстандағы географиялық атаулардың калыптасуына, дамуына да айрықша
назар аударған. Э.Мурзаев қазақ топонимисі Ғ.Қ.Қоңқашпаевтың халықтык
географиялық терминологияға қатысты зерттеулерін жоғары бағалап, бұл
еңбектерге өз зерттеулерінде сілтемелер жасаған.
Қазақстан топонимикасының дамуында тілтанушы ғалымдар тобы үлкен еңбек
сіңірді. Профессор Т. Жанүзақов қазақ топонимдерінің этимологиясын,
қалыптасу әдісін, құрамы мен құрылымдык түрлерін арнайы зерттеген. Оның
Очерк казахской ономастики (1982) деген еңбегі топонимиканы зерттеуде
елеулі үлес қосты. [8. 215 бет]
Ғалымның басшылығымен Жезқазған және Ақмола облыстары бойынша
географиялық атаулардың 2 сөздігін құрастырылды. Жетісу топонимдерін
зерттеген Е. Қойшыбаев та Қазақстанда топонимика мен терминологияның
дамуына өзіндік үлесін қосты. Ғалым Қазақстан топонимдерінің қысқаша
түсіндірме сөздігін құрастырды. [9.256 бет]
Қазақстан топонимикасы бойынша баска да елеулі еңбек ретінде Павлодар
облысының гидронимдерін зерттелген В.Н. Попованың бірқатар еңбектерін айта
кеткен жөн.
Қазіргі кезде Қазақстанда топонимикалық зерттеулермен географтар да
айналысуда. Жалпы мәселелермен бірге, арнайы зерттеулерде аймақтық
топонимика да қамтыла бастады. Аймақтық топонимиканы дамытуда қомақты үлес
қосқан ғалымдардың бірі А.У. Маканова. Оның Ақмола облысының географиялык
объектілерін зерттеуге бағытталған ғылыми мақалалары мен зертеу жүмысы
алғашқырет физикалық-географиялық тұрғыдан топонимдердің калыптасуын
айқындауға ғылыми әдістемелік тұрғыдан маңызды рол атқаруда.
География институтында белгілі зерттеуші С.Ә. Әбдірахмановтың
басшылығымен топонимикалық топ жұмыс істейді. Бұл топ ұзақ жылдар бойы
географиялық атауларды жинақтап, олардың транскрипциясы мен унификациясына
қатысты қомақты еңбек етуде. Мұнда 14 томдық Государственный каталог
географических названий Республики Казахстан атты жаңа еңбек шығарыла
бастады. Басылып шыққан каталогтың 1-ші томы Ақмола облысына қатысты (2002)
5 мьтңнан аса топонимдерге, топоним қалыптастырушы 100-ге жуық халықтык
терминдер қамтылды. [10.405 бет]
Басылымның Солтүстік Қазақстан облысына арналған 2-ші томы 2004 ж
жарық көрді. Институт қызметкерлері аса құнды Инструкция по русской
передаче казахских и казахской передаче русских географических названий
Республики Казахстан (2002) басылымын қайта өңдеуден өткізіп, жарыққа
шығарды [11.254 бет]
Топонимика ғылымының жалпы аспектілерін зерттеуге белгілі ғалымдар
А.П. Горбуновтың, Ә.С. Бейсенованың еңбектері арналды. Бұл саладағы ең жаңа
ғылыми жұмыстың бірі – А.П. Горбуновтың Горы Центральной Азии. Толковый
словарь географических названий и терминов (2006) деп аталатын еңбегі.
Мұнда Орталық Азия мен Қазақстандағы таулы өңірлердегі кең тараған
географиялық атаулар мен терминдер талданған. Географиялық атаулар мен
терминдерге этимологиялық талдау автордың жергілікті жерден жинаған
материалдарымен, сөздіктердегі деректермен толықтырылған.
Осы кезге дейін жүргізілген зерттеулерге шолу жасау негізінде
Қазақстан топонимикасында әлі жеткілікті зерттелмеген ғылыми проблемалардың
бар екендігін атап өткіміз келеді. Олардың арасында география ғылымдарының
жеке салалары мен топонимиканың байланысын қарастыру, аймақтық топонимика,
топонимиканың қолданбалы астарларын негіздеу бағытында жүргізілуі тиіс
зерттеулердің келешегі зор деп есептейміз.
1.2 Аумақ топонимиясы қалыптасуының тарихи негіздері
Оңтүстік Қазақстан облысының топонимиялық жүйесі – осы аумақты
мекендеген халықтардың, соның ішінде қазақ халқының заттық және рухани
мәдениетінің ғасырлар бойы жинақталып, сақталып қалған көрінісі. Өткен
замандардың реликтілік мұралары ретінде тарихи топонимдер аумақтың табиғат
жағдайларын, ондағы мемлекеттер мен халықтардың тарихындағы маңызды
оқиғаларды жадында сақтап, қаз қалпында бүгінгі күнге жеткізіп отыр.
Сондықтан топонимдерді диахрондық бағытта зерттеудін маңызы зор [12.34-44
бет]
Кез келген қоғамның материалдық негізі қоғамдык қатынастардың тарихи
дамуы мен қоғамның рухани келб.ін анықтаған. Рухани мәдениеттің ажырамас
бөлігі болып табылатын географиялық атаулардың қалыптасуында да тарихи
астар бар. Е.М. Поспеловтың бейнелі түрде атап көрсеткеніндей, тарихи
география топонимиканың бесігінің жанында тұрды, ал алғашқы топонимистер
тарихи географтар болды.
Оңтүстік Қазақстан облысы топонимдерінің тарихи негіздерін зерттеу
барысында аумақтың халқына қатысты тарихи деректердің барлығымен танысып
шығу қажет болды. Өйткені белгілі бір аумақта қай кезеңде қандай халықтар
мекендегенін және олардың қандай тілдерде сөйлегендігін білудің
топонимикалық зерттеулер үшін маңызы аса зор. Көне замандардан бері
игерілген өркениет ошағы болған облыс жерінде қазіргі тілдер тұрғысында
түсіндірілмейтін реликт және архаикалык топоүлгілер бар. Кейбір көне
топоүлгілердің аумақтық шоғырлану заңдылығы анықталды. Мұның өзі сол
аудандағы осы атаулар қалыптасқан кезеңдегі нақты тарихи жағдайларды
қалпына келтіру негізінде ғана мүмкін болды.
Өлке тарихы көне замандардан бастау алады. Ғалымдардың болжамы
бойынша, мұнда адамның өмір сүруіне қолайлы экологиялық жағдай осыдан 3-5
млн жылдай бұрын қалыптасқан. Қаратау өңірінен табылған алғашқы адамдардың
палеолиттік қоныстары осының айқын дәлелі. Бұл маңда сол кезеңде өмір
сүрген орман пілі, алып түйе, мүйізтұмсық, бұлан, құлан мен тарпанның да
сүйектері табылған. Түркістан қаласынан солтүстік-шығысқа қарай Қошқорған
ауылы маңында палеолиттік (б.з.б. 500 мыңжылдық) Қошқорған тұрағы табылған.
Облыс аумағындағы неолиттік петроглифтер облыс аумағын мекен еткен
ежелгі тұрғындардың тұрмыс-тіршілігін ғана бейнелеп қоймай, осы өңірге тән
жануарлар дүниесінен де хабар береді. Географиялық атауларда петроглифтер
кездесетін аудандар айрықша атаулармен (Тамғалынұра, Тамғалытас, Таңбалы
тас және т.б.) белгіленген. Шымкент қаласынан солтүстік-шығыска қарай 43 км
жерде табылған Қараүңгір неолиттік тұрағы өзі аттас өзеннің бойында
орналаскан. Үңгірді қазу барысында тас құралдар табылған. Ал Отырар
ауданындағы Қожатоғай кеңшарынан оңтүстік-шығысқа қарай 47 км жерде ежелгі
неолиттік коныс орны анықталған. Бұл жерді жергілікті халық Тасқотан деп
атайды. Археоним өз атауының мағынасын толығымен растайды: бұл жерден 3
мыңға жуық тас кұралдары мен тас жаңқалары табылған. Кейінгі мәдениеттің
үлгілерін археологтар Арыс және Сырдария алаптарындағы алғашқы егіншілік
ошақтарынан, Қаратаудағы кен ісі өркендеген аудандардан кездестірген.
Географиялық орнының ерекшеліктеріне орай, облыс аумағы тарихи
кезеңдерде Орта Азия аймағында жүрген саяси, экономикалық окиғалардың
аренасы болды. Бұл өңірдің тарихи тағдырында Сырдария өзенінің маңызы
ерекше болды. Оңтүстік Қазақстан аумағындағы ежелгі отырықшы өркениеттің
ошағы болған бұл ұлы өзеннің аңғары суармалы егіншілік пен қолөнердің,
сауда мен қала мәдениетінің орталығы қызметін атқарды. Сырдария бойында
ежелден бері Орталық Қазақстанда тұрған көшпенділердің қыстаулары
орналасатын. Сыр бойындағы шұраттар мен қалалар олардың жолдарында ешқашан
бөгеп тұрған жоқ, сол себепті көшпенділер мен отырықшы халықтың арасында
өзен жағалауындагы жер дауы туындаған жоқ.
Дала мен отырықшы егіншілік өркендеген аудандар аралығында орналаскан
Оңтүстік Қазақстан қалалары шаруашылық, мәдени, этностық құрылымы жөнінен
айырмашылық жасайтын аймақтарды жалғастырып жатты. Қалалар түркі халықтары
мекендеген, егіншілік дамыған шұраттарда пайда болды. Ең ежелгі қалалар
Отырартөбе, Құйрықтөбе, Марданкүйік, Оксус, Бұзықтөбенің орнында жатыр
[13.256 бет]
Ұлы жібек жолы арқылы аймақ Орта Азия, Үндістан, Иран, Қытай және
басқа елдермен мәдени, саяси және экономикалық қарым-қатынаста болды. Азия
мен Еуропаны жалғастырған осы ұлы керуен жолының бойында тұрған Созақ,
Қарашық, Түркістан, Қарнақ, Отырар, Сығанақ, Баласағұн және т.б. ежелгі
калалар арқылы сауда керуендері оңтүстік пен солтүстікке, батысқа ағылып
жатты. Археолог ғалымдар аймақтың қоныстануы мен шаруашылық игерілуіне,
мәдениетіне қатысты құнды деректер тапқан. Марданкүйік қалашығының орнынан
сазбалшық күйдіретін бірнеше пеш, қыш көзелер табылған. Қалашық атауындағы
күйік сөзі оның шаруашылығындағы маңызды сала болған балшық күйдіру
ісінен хабар беріп тұр.
Зерттеулер барысында заттық мәдениет үлгілерімен қатар, жергілікті
халықтың рухани мәдениетінен хабар беретін жәдігерлер табылған. Бабаата
қалашығының орнында анықталған таза күл қабаты бұл маңда отпен байланысты
көне салт-дәстүрдің болғандығынан хабар береді, ал Сыр өңірінен табылған
қыш құмыраларда бейнеленген қойдың бейнелері мен қоймүйіз өрнектер көне
зорастризм элементтері болып табылады.
Оңтүстік Қазакстанның тарихы мен мэдени өмірінде, шаруашылық дамуында
Сырдария аңғарының орны ерекше болды. Гректер Яксарт деп атаған осы ұлы
өзен орта ғасырларда Сейхун, Кангар, Йинчу-үкуз болып бірнеше рет атауын
өзғертіп, тек XVI ғ.. бастап өзінің бастапқы Сыр атауын қайтып алды. XI ғ..
парсы сөздіктерінде өзен атауы Сайхан түрінде берілген. [14.87 бет]
Біздің заманымыздың алғашқы ғасырларында бұл өңірде Қанғюй (Қаңлы)
мемлекетінің орталығы орналасты, ал орта ғасырларда қала мәдениетінің аса
ірі орталықтары қалыптасты. Сырдария бойында сан ғасырлар бойы мал
шаруашылығы мен егіншілік, қолөнер қатар дамыған. Орта ғасырларда Сыр
алабын мекендеген халықты араб саяхатшылары оғыздар (гуз) деп атаған. XII
ғасырда өмір сүрген араб саяхатшысы әл-Идриси өзінің Нузхат әл-муштак деп
аталатын еңбегінде оғыздар мемлекеті Тәңіртаудың батыс сілемдері, Шу өзені,
Сырдария бойы мен Қаратау аралығын алып жатқандығы туралы деректер бар.
Қаңлылардың тарихи мұрагерлері болған оғыздар көршілес мемлекеттермен
экономикалык, мәдени байланыстар орнатқан аса ірі мемлекет құрған.
Оңтүстік Қазақстан аумағындағы қазба жұмыстары жүргізілген Көкмардан,
Бұзықтөбе, Пышақшытөбе, Шойтөбе (Шауғар), Құйрықтөбе (Кердер), Қауғаната,
Күйікмардан сияқты археологиялық нысандардың атаулары нақты елді
мекендердің тарихи топонимдері болып табылады. Бұл археонимдердің қалыптасу
кезеңі, этимологиясы мен лингвистикалық құрамының түп-төркінін анықтау үшін
осы атаулар қалыптасқан кезеңдегі экономикалық және мәдени дамудың сипатын
жете білу қажет. Бұл істе әсіресе жазба мұралардағы тарихи деректердің
маңызы аса зор.
Зерттеу барысында облыстагы географиялык атауларға қатысты жазба
әдебиеттер мен картографиялық еңбектерде тіркелген мәліметтермен жете
танысуға тырысқанымызды атап өткіміз келеді. Өйткені бастапқы дерек көзі
ретінде мұндай еңбектер ұмытылып, мағынасы немесе айтылып-жазылуы
бұрмаланып жүрген кейбір тарихи атаулардың мәнін түсінуге көмектеседі.
Тарихи-лингвистикалық зерттеулер нәтижелеріне сүйену аймақтағы географиялық
атаулардың шыгу тегі мен тілдік құрылымын географиялық шындықпен
байланыстыруға мүмкіндік береді. Мұның барлығы қосыла келіп, ақыр соңында
облыстағы кең тараған топонимдердің типтері мен олардың пайда болу
ерекшеліктерін анықтауға жағдай жасайды. Осы аталған мәселелерді облыс
аумағындағы географиялық атаулардың қалыптасуына тарихи тұрғыдан талдау
барысында ескеруге тырыстық.
Жалпы алғанда, бұл өңірдің мәдени және шаруашылық дамуына арабтардың
Орта Азияны жаулап алуы үлкен ықпал етті. Арабтар қазіргі Оңтүстік
Қазақстан облысындағы Шойтөбе қалашығының орнында болған Шауғарға дейін, ал
солтүстік-шығысқа қарай Құланға дейін ғана жеткен. Бұл қала халқы мен
көшпенділер арасында исламның кеңінен таралуына себепші болды. К.М.
Байпақовтың зерттеулері бойынша, орта ғасырларда қазіргі Оңтүстік Қазақстан
аумағында қалалық мәдениеттің аса ірі төрт орталығы болған:
1. Талас Алатауының бөктері мен Арыс өзенінің жоғарғы ағысындағы
Испиджаб Сайрам аймағы.
2. Арыстың орта ағысындағы Кенжиде қалалық аймағы.
3. Сырдарияның орта ағысындағы ортағасырлық Фараб Отырар аймағы.
4. Түркістан шұратындағы Шауғар аймағы.
Талас Алатауының бөктері мен Арыс өзенінің жоғарғы ағысында, Сайрамсу
аталатын өзен жағасында орналаскан, ІХ-ХІІ ғ.ғ. Оңтүстік Қазақстанның
орталығы болған Испиджаб қаласы туралы 629 ж қытай саяхатшысы Сюань Цзянь
Ақ өзенде тұрған қала деп жазған, бұл Испиджаб жөніндегі алғашқы жазба
дерек болып табылады.[15.87-96 бет]
Кейінірек М.Қашқари Сайрам Испиджаб деп аталатын ак қаланың атауы.
Оны кейде Сайрам деп те атайды деп жазған [16.600 бет]
Қала тек XI ғ.. бастап қана Сайрам атала бастаған. Жалпы қала сол
кезеңдерде 28 га аумақты алып жатқан. Сайрам атауы осы күнге дейін жеткен,
сол себепті осы маңдағы қала үйіндісін ортағасырлық Испиджабқа телімеуге
ешқандай себеп жоқ. Сайрам қаласының орны қазіргі Сайрам кентінің оңтүстік-
батысында, Шымкент қаласынан 12 км жерде орналасқан.
Испиджаб маңында Манкент, Газгирд және т.б.қалалар орналасқан. Манкент
қаласы жөнінде араб географы Иақұт Испиджаб маңындағы қала деп көрсеткен.
Ортағасырлық (ҮІІІ-ХП ғ.ғ.) Манкент қаласының орны Ақсу өзенінің сол
жағалауындағы жаркабақтың үстінде жатқан Бұлаққоба қалашығы болып табылады.
Сол маңда Манкент ауьтлы орнласқан, яғни қала атауы осы күнге дейін
сақталған. Ал ортағасырлық Газгирд қазіргі Шарапхана ауылы маңындағы УІІ-Х
ғғ.. болған қала үйіндісіне сэйкес келеді. Аңыз бойынша, Газгирд маңында
712-713 жж арабтар қытайлықтарды жеңіп, сол кезден бастап кала атауы
Шарапхана – жеңіс үйі деп аталған. Қазіргі Қазығұрт атауының шығу тегі
көне Газгирд атауымен байланысты.
Испиджабтан шығысқа қарай Ұлы жібек жолының бойында Шараб, Будухкет,
Тамтадж және Абартадж қалалары орналасты. Соңғы екеуінде ірі керуен
сарайлары болған. Ғалымдар Тамтадж қаласын ежелгі Түркібасы шаһарының
орнына сәйкес келеді деп есептейді. VI ғасырда түркілердің ұлы қағаны –
түркібасы Византиядан келген Земарх бастаған елшілерді қос өркешті
Екітаудың (казіргі Түлкібас) бірінде қабылдағаны туралы деректер бар.
Түркібасының ордасы болған мекен Арыс өзенінің Қүлан өзені құяр жерінде
орналасқан. Сол кезден бастап бұл жер Түлкібас атанған. Ал Абаржадж қаласы
тұрған жер айналасында мың бұлақ бар үлкен төбе ретінде сипатталған.
Мыңбұлақ атауы қазірге дейін сақталып қалған. Қалалардың тарихи көне
атаулары жазба ескерткіштері арқылы осы күнге дейін келіп жеткен.
Арыс өзенінің орта ағысы мен Боралдай өзені бойын Кенжиде қалалық
аймағы алып жатты. Орта ғасырларда түркі тайпаларының қоныстанған мекені
болған. Қазіргі кезде Ордабасы ауданындағы Көлтабан ауылының солтүстік-
шығысында Жуантөбе деп аталатын қала орны бар. Археологтар Е.И. Агеева,
Г.И.Пацевич Жуантөбені Кенжиде аймағының астанасы болған Арсубаникет
қаласының орны деп есептейді. Қала атауы Ибн Хаукаль, әл-Истахри, әл-
Макдиси сияқты араб саяхатшыларының еңбектерінде кездеседі. Көптеген
атаулардың араб тілінде бүрмаланып жазылғанын ескерсек, қала атауын көне
Арыс потамонимімен байланыстыруға болатын сияқты. Әдетте түркі тілдерінде
ірі қала атаулары өзен атауларымен тығыз байланысты болған. Қала
мағынасында қолданылған соғдылық кент термині ортағасырлық қала атауларында
кет үлгісіне ауысқан. Олай болса, Арсубаникет атауы арыс бойындағы қала
деген мағынаны білдіреді деп топшылаймыз.
Сырдарияның орта ағысын ортағасырлық Фараб аймағына сәйкес келетін
Отырар шұраты алып жатыр. Сырдарияның мол суы оның аңғарында суармалы
егіншілікті дамытуға мұмкіндік берді. Ортағасырлық араб саяхатшысы әл-
Масуди Фараб аумағында Сырдария суы тасыған кезеңде 30 фарсах жерге дейін
су басатыны туралы жазған. Жазба деректерде Отырар атауы VIII ғ. бастап
атала бастады. Дэл осы кезеңде қаланың екінші атауы – Фараб та белгілі
болды. Қала тарихын жазба деректер бойынша XIX ғасырға дейін бақылауға
мүмкіндік бар. Отырар топонимін К.Байпақов оғыз тіліндегі тұрақты
қоныстарға қатысты колданылатын отырар түсінігімен байланыстырады. X ғ.
Кедер деп аталатын жаңа қала Фараб аймағының басты қаласына айналады.
Қазіргі кезде Құйрықтөбе аталатын осы өңірдегі қала үйіндісі жатқан жер
бұрынғы Кедердің орны болғандығы жөнінде нақты деректер бар. Шамамен 1-2
ғасыр ғана бұл қала мен оның айналасы гүлдену кезеңін басынан кешіріп,
құлдырауға ұшыраған. Өйткені XI ғ. бастап бұл қаланың ортағасырлық жазба
деректерде аты аталмай қалған. XII ғ. басында астана қайтадан Отырарға
көшеді.
Орта ғасырларда Сырдария бойында Отырардан төменіректе Шауғар аймағы
орналасты. Оның орталығы осы аттас қала болған. Қала орны казіргі Түркістан
қаласынан 8 км қашықтықта орналасқан Шойтөбемен байланыстырылады.
Фархангалар деп аталатын көне парсы түсіндірме сөздіктерінде Шауғар
туралы түсініктемелер жеткілікті. XI ғ. түсіндірме сөздікте Шауғар жөнінде
Мауреннахр шекарасындағы аймақ, онда құмды шөл бар, ал құмның ар жағында
кәпірлер мекені деген түсінік берілген. Мүнда Шауғар тұрғындарының
негізінен мата тоқумен айналысатыны айтылады. XV ғ. сөздікте де осы
мәліметтер қайталанған. Айрықша назар аударатын нәрсе – соғды тілінде
Шауғар Қара тау дегенді білдіреді. [17.152-154 бет]
Шындығында да қаланың Қаратау баурайында орналасқанын ескерсек,
Шойтөбенің бұрынғы Шауғардың орны екендігі кұмэн тудырмаса керек.
Шауғардан басқа бұл аймақта Қарнак қаласы да орналасты. Қарнақ атауы
басқа да оғыз қалаларының қатарында М. Қашқари еңбектерінде аталған. Қала
түсті метал қорытудан айрықша көзге түскен. Бұл көне атау қазіргі кезде
калпына келтірілген: Қаратау жотасының оңтүстік баурайында орналасқан ауыл
1996 ж дейін Атабай аталып, қазіргі кезде Қарнақ делінеді.
Түркістаннан солтүстік-батысқа қарай 30 км жерде ежелгі Сауран
қаласының орны табылған. Тарихи деректер бойынша, VII–XVIII ғғ. Аралығында
дамыған бұл қала XIII ғ.. орта шенінде Ақ орда астанасы болған, ал
XIV ғ. соңына қарай Әмір Темір оны эскери қамалға айналдырған.
IX–XIII ғғ. қалалық мәдениеттің күрт өркендеуі байқалды: қала саны
өсті, қалалық аумақтардың ауданы артты, халық саны көбейді. Осы кезеңдегі
аса ірі қалалардың халық саны (1-кестеде) көрсетілген.
1-кесте
Оңтүстік Қазақстан қалаларындағы ІХ-ХІІ ғғ. халық саны. (К.Байпақовтың
деректері бойынша)
Қала атауы Орналаскан ауданы Халқының саны
Испиджаб (Сайрам) Арыс өзенінің жоғары ағысы 40 000
Отырар Сырдария өзенінің орта ағысы15 500-17 460
Құмкент Қаратаудың солт. беткейі 10 000
Арсубаникет Арыс өзенінің орта ағысы 7 000
Сығанақ Сырдария өзенінің орта ағысы5 800
Кедер (Құйрықтөбе) Сырдария озенінің орта ағысы4 100-4 420
Осы кезеңде Оңтүстік Қазақстанда Манкент, Арсубаникет, Кедер, Иасы,
Сығанақ, Шағылжан, Қарашық, Сүткент, Берукет сияқты жаңа қалалар пайда
болды. Қала құрылысында мешіттер, көпшілік моншалары, мұсылман кесенелерін
салу етек ала бастады. Қала халқының саны отырықшылыққа көше бастаған
көшпенділер есебінен тез арта бастады. Қарлұқтар Отырар мен Сүткентте басым
болса, Қаратау бөктеріндегі және Сырдарияның орта ағысындағы қалалардың
басым көпшілігінде оғыздар тұрды. Қыпшақтар Сығакақ пен Барышкент
тұрғындарының басым бөлігін құрады. Облыста Қыпшақ оронимінің болуын осымен
түсіндіруге болады. Ортағасырлык қалалар тұрғындарының тілдік құрамын
білудің топонимикалық зерттеулер үшін маңызы өте зор. Өйткені көптеген қала
атаулары осы күнге дейін сақталып қалған, сонымен қатар осы қалалар
маңындағы табиғи нысандардың атаулары болған микротопонимдер әлі де
қолданыста жүр.
Жалпы алғанда, топонимдерді аумақтық шоғырлану, яғни ареалдық
тұрғысынан зерттеудің ғылыми маңызы зор. Бұл тұрғыда әсіресе жергілікті
географиялық терминдер мен жекелеген сөздердің топонимдерде қайталану
заңдылығы айрықша көңіл аударуға түрарлық. Мысалы, Оңтүстік Қазақстан
облысында кұрамында қытай этнонимі бар географиялық атаулар тобы
анықталды және олардың таралу ареалы шектеулі аумақты ғана қамтиды. Олардың
арасында Қаратау өңіріндегі Үлкен Қытай жотасы, Қытай бұлағы, Қытайөзек
құрғақ арнасы, Қытайсай деген сай атауы бар. Ортағасырлық зерттеушілердің
еңбектеріне жүгінсек, қазіргі Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстарының
аумағын түркі тілді халықтармен қатар, ХІІІ ғасырда маньчжур тілдеріне туыс
тілде сөйлейтін қарақытайлар мекен еткен. [18.29 бет]
Жетісу аумағында қоныс теуіп, өз мемлекетін құрған қарақытайлар
қараханидтер билігін әлсіреткен, бірақ жергілікті халықтың діні мен
мәдениетіне елеулі ықпал етпеген. Олай болса, жоғарыда аталған топонимдерді
және осы облыстағы Қарақытай қонысының атауын қаракытайлар мекендеген
аумақтың ареалына енетіндіктен, этноним негізінде қалыптасқан атаулар
тобына жатқыза аламыз. Жалпы этнонимдер құрамында қара сөзі халықтардың
географиялық орналасу ареалына байланысты койылған деген болжамды белгілі
түркітанушы ғалым А.Н. Кононов ұсынған болатын. Ғалымның айтуынша,
Шыңғысхан жорығынан бір ғасырдай бұрын Қытайдың солтүстігіне қоныс аударған
қидандарды түркі халықтары қарақытайлар деп атаған. Осы болжамға сүйенсек,
қарақытайлар солтүстік қытайлары, яғни қидандар болып шығады.
Оңтүстік Қазақстанның ірі қалаларының барлығы дерлік 1219-1220 жж
Шыңғыысхан шапқыншылығы кезінде қирап, тоналды. Гүлденген калалар мен
жайқалған егістіктер мен бау-бақшалар жаулап алушылардың табанының астында
қалды. Қиратылып, қаңырап қалған қалалар бірнеше ғасыр бойы қалпына келе
алмады. Олардың кейбірінің ғұмыры осылай аяқталды да, атаулары жазба
ескерткіштерінде сақталып қалды. Бірақ отырықшы мәдениет өміршеңдігін тағы
да дәлелдеп шықты: Оңтүстік Қазақстанның XV-XVI ғғ. тарихында қала
мәдениетінің қайта өркендеуі айқын байқалды. Бұл кезеңде қазақ хандығы
құрылып, XVI ғ. Иасы оның тұрақты астанасына айналды. Қала осы кезеңде
Түркістан деп атала бастады. Осы аумақта Ақсүмбе, Арыс, Күлтөбе, Қаратау,
Сайрам сияқты гүлденген қалалар болған.
Осы кезеңдерде облыс аумағында өмір сүрген қазақ рулары мен басқа
халықтардың шоғырланған аудандары географиялық атауларда бекітілген.
Облыс аумағында елді мекендер атаулары арасында Жалаңтөс, Теке (Түркістан
қ.ә.), Бағаналы, Бөке (Қазығұрт ауд.), Қоңырат (Мактаарал ауд.), Шапырашты
(Сайрам ауд.), Әлімтау (Сарыағаш ауд.), Керейіт (Түлкібас ауд.) және т.б.
этнотопонимдер тіркелді. Микротопонимияда да бұл құбылыс айқын көрінеді.
Сунак, Найман, Шағатай, Сарыүйсін аталатын арықтар, Арғынсай, Қоңыраттөбе,
Өзбектөбе, Қыпшақадыр сияқты оронимдер, Ақша, Қалмаққұлаған, Ноғайқора,
Ноғайарык, Жалайыр ойконимдері, Шапырашты гидронимі бар.
Кейінгі ғасырларда қазақ жері жоңғар шапқыншылығынан зардап шекті.
1726 ж. казақ билеушілері қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысындағы Ордабасы
жерінде бас қосыл, басқыншыларға карсы бірігіп күресу жоспарын қабылдаған.
Осылайша қазақ халқының азаттық күресінің тағдыры шешілген тарихи мекен
Ордабасы болды. ХУШ-ХІХ ғғ. қазақ жерін патшалық Ресей отарлау саясатын
жүзеге асырды. Осы мерзім ішінде облыс аумағы Қоқан хандығының езгісін де
басынан кешірді. Көптеген қалалар жаудан қорғану мақсатында биік қабырғалы
бекініс – қорған салуға мәжбүр болды. Қазірге дейін кейбір елді мекендердің
атауларында сақталып қалған қазақтың қорған сөзі – осының дәлелі.
Бабайқорған, Көшқорған (Түркістан Қ.ә.), Бесқорған, Қожақорған,
Нұржанқорған, Ханқорған (Сайрам ауд.), Шолаққорған (Созақ ауд.), Ескіқорған
(Сарыағаш ауд.) атаулары осы топқа жатады.
Қазан революциясына дейін қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысының аумағы
Черняев және Шымкент уездері деген атпен Түркістан өлкесіндегі Сырдария
облысының құрамында болды. 1867 жылы Шымкент Сырдария облысы құрамындағы
уездік қала болып бекітілді. 1914 жылы Ресей сенатының бұйрығымен қала
Черняев деп аталды, тек 1921 жылы ғана қала өзінің тарихи атауын қайтып
алды.
Кеңестік дәуірде Қазақстан аумағы жаңа әкімшілік бөлініске ұшырады.
1932 жылы құрылған алты облыс қатарында Оңтүстік Қазақстан облысы да болды.
1938 жылы оның құрамынан Қызылорда облысы, ал 1939 жылы Жамбыл облысы
бөлініп шықты. 1962-1964 жылдар аралығында бұл үш облыс қайта біріктіріліп,
Оңтүстік Қазақстан өлкесі деген ат алған болатын. 1964 жылдан бастап бұл
өлке таратылып, Шымкент облысы бұрынғы атауымен қалды. 1992 жылы 6 шілдеде
ҚР Жоғары Кеңесінің каулысымен Оңтүстік Қазақстан облысы атауы қайтарылып
берілді. Еліміздің тәуелсіздік алуымен бірге, тарихи атауларды калпына
келтіру бағытында көптеген жұмыс жүргізілді. Нәтижесінде облыс аумағындағы
ондаған атаулар қалпына келтірілді.
Сонымен, Оңтүстік Қазақстан облысының аумағы ұзақ тарихи уақыт
аралығында сан алуан тарихи оқиғаларға куә болды. Аумақтың тарихи тағдырына
аркау болған өркениеттің гүлдену мен құлдырау кезеңдері, саяси сахнада
бірін-бірі алмастырып отырған мемлекеттер мен халықтар табиғи ортаны,
шаруашылық кұрылымын, мәдениет бағыттарын ғана өзгертіп қоймай, сан
мыңдаған географиялық атаулардың қалыптасып, тұрақтануына да әсер етті. Әр
тарихи кезеңнің өзіне тән атаулар жүйесі қалыптасты. Олардың зерттелу
кезеңдері мен тілдік ерекшеліктерін талдау зерттеу жұмысымыздағы келесі
параграфтың еншісіне тиді.
1.3 Географиялық атаулардың зерттелуі.
Облыс аумағындағьт ежелгі атаулардың көпшілігі антик дәуіріндегі жазба
ескерткіштерде кездеседі. Белгілі топонимист Е. Керімбаев Қазақстан
оронимиясын талдау барысында жазба ескерткіштерде аталған тарихи
оронимдерді үш тарихи кезеңге бөліп қарастырады. [19.88 бет]
ХІ-ХУ ғасырлар аралығын қамтыған алғашқы кезеңді араб және парсы
жазбаларында тіркелген атаулар, ХҮ-ХУІП ғасырларды – парсы және түркі
шығармаларындағы, ал үшінші кезеңді XVIII ғ. мен XIX ғасырдың басындағы
орыс географиялық әдебиетіндегі тарихи атаулар құрайды.
Оңтүстік Қазақстан облысындағы географиялық атауларға тарихи-
географиялық, лингвистикалық талдау жасау негізінде біз мынадай
хронологиялық жіктеуді ұсынамыз: 1) көне кезеңдегі жазба ескерткіштерде
тіркелген; 2) ортағасырлық әдебиеттерде тіркелген; 3) XVII ғ. бастап орыс
географиялық әдебиеті мен картографиялық еңбектерінде тіркелген топонимдер.
Оңтүстік Қазақстанның топонимдерін тарихи-лингвистикалық тұрғыдан
арнайы зерттеген белгілі ғалым К. Рысбергенова жоғарыда біз атаған
кезеңдердің алғашқы екеуіне кеңінен тоқталған. [20.159-179 бет]
Біз зерттеу материалдарын талдау барысында ғалымның кейбір деректері
мен тркырымдарына сүйенетін боламыз.
Көне кезеңдердегі жазба ескерткіштерде аты аталған географиялық
нысандар қатарында Сырдария өзені, Сайрам, Созақ, Отырар және т.б. болды.
Олардың атаулары көне жазбаларда бұрмаланып берілді. Мысалы, тек Сырдария
атауының өзі Силис, Лаксат, Яксарт, Сейхун, Гюльзарриюн деген балама
атауларға ие болған. Сақтар бұл өзенді Силис, ал бактриялыктар Лаксат деп
атағанын ежелгі ғрек ғалымдары атап өткен. Б.з.б. ІІ-І ғасырларда өмір
сүрген римдік ғалымдар Страбон мек Птоломей еңбектерінде Оңтүстік Қазақстан
өңірі туралы географиялық деректер бар. Страбон Яксарт пен Окстың (қазіргі
Әмудария) аражігін ашып, әртүрлі өзендер екендігін нақты жазып қалдырған.
Ал Птоломей өзінің Скиф де Имаус картасында қазіргі Оңтүстік Қазақстан
облысы аумағының біраз бөлігі енетін көне Скифия мемлекетінің шекараларын
берген.
Оңтүстік Қазақстандағы кейбір географиялық нысандар көне қытай
жазбаларында да кездеседі. Қытай жылнамаларының аудармаларын құрастырған
қытайтанушы ғалым Иакинф Бичурин Ежелгі ортаазиялық халықтардың тарихы
картасындағы жерлердің топографиялык көрсеткіші деген еңбегінде қытай
жазбаларында Сырдария туралы мәліметтер бар екендігін, ал монғолдар оны
Нарын-гол деп атайтынын көрсеткен. [21.352 бет]
Осы өңірдегі аса ірі мемлекет құрылымы болған Қаңға атауы негізінде
көптеген тарихи атаулар түзілген. Ең ежелгі атау деп танылған Қаңға
(Қаңғүй) түңғыш рет б.з.б. ІІ-І ғасырларда ежелгі ирандықтардың
зорастриялық дінінің қасиетті кітабы – Авестада аталады. Бұл атаудың
негізінде жатқан қаң (кан) түбірлік морфемасы ежелгі түркі-монғол
тілдерінде өзен мағынасын береді. Осы тұрғыдан алсақ, өңірдегі аса ірі
өзен Сырдарияның өзі Қаңға деп аталып, оның маңында өмір сүрген халықтар
қаңғұй (қаңға, қенгерес) делінгенін, ал олар қүрған мемлекеттің Қаңғұй
аталуы түсінікті болады. Л.Н.Гумилев Қаңлы – ежелгі Қаңғұйлар халқының
қалдығы... Түркілерге 200 жыл бағынғаннан кейін түркі тілді болып кеткенін
жазады. Белгілі түркітанушы С.Кляшторный қаңғұй этнонимін Отырар
шұратымен байланыстырады, бұл атау Қаңғю-Тарбанд түрінде Енисей мен Орхон
бойынан табылған ежелгі түркілік жазба ескерткіштерінде (VII ғ.) кездеседі.
Ғалым Фирдоусидің Шах-Наме еңбегіне, ибн-Хордадбек жазбаларына,
С.П.Толстовтың зерттеулеріне сүйене отырып, VIII ғ. Қанға өзені деп аталған
Сырдарияның орта ағысындағы шұратта Қаңғүй аталған біртұтас саяси
конфедерация қүрылғанын, оның әкімшілік орталығы Отырарда орналасқандығын
анықтаған [22.215 бет]
Сырдарияның орта ағысындағы Қаңғүй мемлекеті орналасқан ауданда осы
ежелгі атаудын неғізінде қазіргі кезге дейін сақталып қалған көптеген көне
атаулар қалыптасқан. К.Рысбергенова олардың қатарына Иқан (елді мекен),
Иқансу (өзен), Қандөз (елді мекен) атауларын жатқызады. Облыс аумағындағы
көптеген ғеографиялық нысандардың ортағасырлық араб және парсы жазба
ескерткіштерінде аты аталған. Әсіресе араб саяхатшыларының жазбаларының
облыстағы тарихи атауларды танып-білудегі маңызы зор. Географияның
математикалык негіздері күшті дамыған араб географиясында елтану бағытында
сипатталған географиялық нысандардың кеңістіктегі орнын сипаттауға, бір-
бірінен қашықтығын нақты көрсетуге ұмтылушылық айқын байқалды. Осы дэлдікке
талпыныс кейінгі ғасырларда бұл еңбектерде аты аталған нысандардың қазіргі
нысандармен сэйкестігін табуда көп көмегін тигізді.
Ибн-Хордадбектің Китаб ал-масалик Ва-л-мамалик (Жолдар мен
мемлекеттер кітабы) деп аталатын анықтамалығында қазіргі Оңтүстік Қазақстан
облысының оңтүстік-шығыс бөлігін Испиджабтан Таразға дейінгі аралықта
сипаттаған. Осы керуен жолының бойындағы ірі қалалар, соның ішінде
Испиджаб, Шараб, Тамтадж және Абартадж қалалары туралы деректер берген.
Макдиси еңбектерінде Сырдария өзені сипатталып, оның оң жақ жағалауында
орналасқан Сауран, Шағылжан (Ишқан) қалалары, Испиджаб туралы нақты
мағлүматтар беріледі. Қарлұқтар елін аралаған араб саяхатшысы ибн-Хаукаль
бұл өлкені батыстан шығысқа қарай кесіп өту үшін өзіне 30 тәулік қажет
болғандығын атап өткен. Фараб өңірінің ландшафт ерекшеліктерін саяхатшы
былай суреітейді: Бұл елде сортаңды топырақтар мен батпақтар бар, ал Фараб
өзенінен батысқа қарай егістіктер орналасқан.
Белгісіз автордың X ғ соңына карай жазып қалдырған Худуд ал-Алам мин
алмашрик ил ал-магриб (Әлем шекараларының кітабы) қолжазбасын ғылыми
қауымға 1892 ж А.Г.Туманский таныстырған болатын. Парсы тіліндегі
географиялық мұра болып табылатын бұл еңбекте әлемдегі сол кезеңде белгілі
жерлердің сипаттамасымен катар, біз зерттеп отырған ауданның географиялық
нысандары туралы мәліметтер кездеседі. Мұнда Жейхун (Сырдария) өзені,
Қызылқұм, Имакиядағы (кимақтар елі) қалалар туралы деректер бар.
XI ғ. түркі мэдениетінің озық туындысы деп бағаланған М. Қашғаридың
Диуани лұғат-ат-түрк (Түрік лексикасының жинағы) еңбегін Оңтүстік
Қазақстан аумағындағы кейбір тарихи атаулардың мағынасын талдауда
басшылықка алуға болады. Бұл еңбекті казақ тіліне аударған А. Егеубаев оған
түрік өркениетінің алтын кілті деген баға берген [23.590 бет]
Сөздіктегі терминдер мен тарихи атаулар, оларға берілген түсініктер
жан жақтылығымен таңғалдырады. Бұл еңбекте Сырдария, Сайрам, Сығанақ,
Қарнақ, Фараб, Қарашық атаулары туралы деректер келтірілген. Кейбір сөздер
мен терминдердің (өл, ой, өкүз, ашақ, өзүк, кұрт, таң, татыр, чал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz