Қарт адамдармен әлеуметтік жұмыс жасау
КІРІСПЕ 3
1. ҚАРТ АДАМДАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Қарт адамдармен жұмыс әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде ... .. 6
1.2 Қартаю құбылысы және қарт адамдардың өмір санасындағы әлеуметтік проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
1.3 Қарт адамдармен жұмыс жүргізудегі әлеуметтік.психологиялық ерекшелік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
2. ЕГДЕ ЖАСТАҒЫ АДАМДАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДІҢ СПЕЦИФИКАСЫ
2.1 Қарттармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің тиімділігі және оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2 Қарт кісілерге интернат.үйлерде көрсетілетін әлеуметтік қамқорлық 41
2.3 Қазақстанда қарт адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 64
1. ҚАРТ АДАМДАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Қарт адамдармен жұмыс әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде ... .. 6
1.2 Қартаю құбылысы және қарт адамдардың өмір санасындағы әлеуметтік проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
1.3 Қарт адамдармен жұмыс жүргізудегі әлеуметтік.психологиялық ерекшелік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
2. ЕГДЕ ЖАСТАҒЫ АДАМДАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДІҢ СПЕЦИФИКАСЫ
2.1 Қарттармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің тиімділігі және оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2 Қарт кісілерге интернат.үйлерде көрсетілетін әлеуметтік қамқорлық 41
2.3 Қазақстанда қарт адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 64
Жұмыстың өзектілігі: Қазақстандықтардың әл-ауқатын, қауіпсіздігін жақсарту, гулдену, дамуын «Қазақстан 2030» стратегиясында Президентіміз Н.Ә.Назарбаев атап өткендей, еліміздің дамуының басым бағыттарының бірі- тұрғындардың материалдық және әлеуметтік әл-ауқаты болып табылады. Әлеуметтік жағдайдың жақсаруы, халықтың әлжуаз топтарын әлеуметтік қолдау, қорғауға ат салысу. Яғни, «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты бағыты» атты Жолдауында демография мәселелеріне үлкен көңіл бөлінгеніне тоқталып өтеді.
Халық аузындағы мақалда айтылғанындай «егер қарт адам өмірден өтетін болса онда бір тарих жоғалады». Қарт адамдар өткеннің, қазіргінің және болашақтың тасымалдаушысы. Олардың ақылы мен тәжірибесі кез-келген қоғамның негізін құрайды. Қазіргі таңда мемлекет аға буын өкілдерін, әрбір жаңа ұрпақ үлкендердің даналығын, тәжірбиесі мен қадір қасиеттерін үлгі тұтады. Соғыс жылдары жауынгерлік ерлігімен олар бейбітшілікті қорғап, сақтап қалды, сол үшін аштық пен қайғы-қасіретті бастан кешті, соғыстан кейінгі жылдары құлдыраған халық шаруашылығын қайта қалпына келтіріп, өз еңбектерімен экономикалық дамуына зор үлес қосқан. Біз ардагерлер алдындағы борышымыз терең сезінеміз. Күнделікті қамқорлық пен қолдауды қажет ететін борыш бүгінде мемлекеттік әлеуметтік саясаттың бір бөлігіне айналып отыр. Ертең ел боламыз десек, қазірден бастап түзелу керек.
Халықтың қартаю үдерісіне үш фактор әсер етеді, атап айтқанда басты себептері – бала туудың кемуі, өлім деңгейінің, әсіресі еңбекке қабілетті жастағы адамдар өлімінің жоғарлылығы және халықтың көші-қоны. Экономикалық бірлесіп қызмет көрсету және даму елдерінде соңғы 30 жыл ішінде орташа өмір сүру ұзақтығы ерлерде 6 жылға әйелдерде 6,5 жасқа өсті. Біздің елімізде соңғы 10 жылда ішінде бұл көрсеткіштердің тұрақты түрдің өсу тенденциясы қалыптасқан.
Қарттарды әлеуметтік қолдау мен қорғауға, олардың экономикалық, саяси және басқа да құқықтары мен бостандықтарын іске асыруды тең мүмкіндіктерін қамтамасыз ету мен Қазақстан Республикасының Конституциясында, сондай-ақ халықаралық құқықтың жалпы танылған қағидалары мен нормаларында кепілдік берілген.
Қарттарды әлеуметтік қорғау шараларының бірі жасқа қарттық келіп немесе жоғалған қарекетін өзіне-өзі қызмет ету жалпы қызметтің әртүріне қабілетін қалпына келтіруге және орнын толтыруға бағытталған медициналық, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік-экономикалық іс-шаралар кешенін тұратын, сондай-ақ қарттардың толыққанды өмір сүруіне мүмкіндік беретін әрі олардың құқықтары мен қабілет, мүмкіндіктерін іске асыруын қамтамасыз етуін оңалту болып табылады.
Халық аузындағы мақалда айтылғанындай «егер қарт адам өмірден өтетін болса онда бір тарих жоғалады». Қарт адамдар өткеннің, қазіргінің және болашақтың тасымалдаушысы. Олардың ақылы мен тәжірибесі кез-келген қоғамның негізін құрайды. Қазіргі таңда мемлекет аға буын өкілдерін, әрбір жаңа ұрпақ үлкендердің даналығын, тәжірбиесі мен қадір қасиеттерін үлгі тұтады. Соғыс жылдары жауынгерлік ерлігімен олар бейбітшілікті қорғап, сақтап қалды, сол үшін аштық пен қайғы-қасіретті бастан кешті, соғыстан кейінгі жылдары құлдыраған халық шаруашылығын қайта қалпына келтіріп, өз еңбектерімен экономикалық дамуына зор үлес қосқан. Біз ардагерлер алдындағы борышымыз терең сезінеміз. Күнделікті қамқорлық пен қолдауды қажет ететін борыш бүгінде мемлекеттік әлеуметтік саясаттың бір бөлігіне айналып отыр. Ертең ел боламыз десек, қазірден бастап түзелу керек.
Халықтың қартаю үдерісіне үш фактор әсер етеді, атап айтқанда басты себептері – бала туудың кемуі, өлім деңгейінің, әсіресі еңбекке қабілетті жастағы адамдар өлімінің жоғарлылығы және халықтың көші-қоны. Экономикалық бірлесіп қызмет көрсету және даму елдерінде соңғы 30 жыл ішінде орташа өмір сүру ұзақтығы ерлерде 6 жылға әйелдерде 6,5 жасқа өсті. Біздің елімізде соңғы 10 жылда ішінде бұл көрсеткіштердің тұрақты түрдің өсу тенденциясы қалыптасқан.
Қарттарды әлеуметтік қолдау мен қорғауға, олардың экономикалық, саяси және басқа да құқықтары мен бостандықтарын іске асыруды тең мүмкіндіктерін қамтамасыз ету мен Қазақстан Республикасының Конституциясында, сондай-ақ халықаралық құқықтың жалпы танылған қағидалары мен нормаларында кепілдік берілген.
Қарттарды әлеуметтік қорғау шараларының бірі жасқа қарттық келіп немесе жоғалған қарекетін өзіне-өзі қызмет ету жалпы қызметтің әртүріне қабілетін қалпына келтіруге және орнын толтыруға бағытталған медициналық, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік-экономикалық іс-шаралар кешенін тұратын, сондай-ақ қарттардың толыққанды өмір сүруіне мүмкіндік беретін әрі олардың құқықтары мен қабілет, мүмкіндіктерін іске асыруын қамтамасыз етуін оңалту болып табылады.
КІТАПТАР МЕН МОНОГРАФИЯЛАР:
1. Е.И. Холостов, «Социальная работа с пожилыми людми», Москва 2009. – с 596.
2. Н.П.Щукина, «Институт взаймопомощи в системе социальной поддержки пожилых людей». Москва 2004., с 365.
3. А.Холостова, «Социальная работа: теория и практика». Москва, 2004. - 596 с.
4. В.И. Курбатов, «Социальная работа». Москва, 2007.
5. Основы социальной работы. Под ред. Басова, Москва, 2005. – 256 с.
6. П.Д. Павленок, «Теория, история и методика социальной работы», Москва 2007. -566 с.
7. А.Н. Агафонов «Социальная работа: теория и технология», Астана 2005., -320 с.
8. Русско-казахский словарь Алматы 2005.
9. Дементьева Н.Ф., Модестов А.А. Дома-интернаты: от призрения к
реабилитации. — Красноярск, 1993г.- 195 с.
10. Социальная работа / Под ред. проф. В.И. Курбатова. – г. Ростов-на-Дону: «Феникс», 2000 г. - 576 с.
11. Социальная геронтология./ Под общ. Ред. Р.С. Яцемирской – Москва, 1998 г. – 420 с.
12. Социальная работа с пожилыми людьми: Настольная книга специалиста по социальной работе. – Москва: Институт социальной работы., 1996 г. -336 с
13. Холостова Е.И. Социальная работа // Учебное пособие. – Москва. 2005г.,-569
14. Технологии социальной работы: Учебник под общ. ред. проф. Е.И.Холостовой. – М.: ИНФРА-М, 2002. -400с.
15. Холостова Е.И. Пожилой человек в обществе: В 2 ч. М.: Cоциально-
технологический институт, 1999.-320с.
16. Холостова Е.И., Дементьева Н.Ф. Социальная реабилитация: Учебное
пособие. – М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К», 2002.
–340с.
17. Черносвитов Е.В. Социальная медицина Учеб. пособие для студ. высш.
учеб. заведений. – М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2000. -304с.
18. Щирина М.Г. Демографические и клинико-эпидемиологические
исследования в геронтопсихиатрии. — МРЖ, р.14, №12.
19. Энциклопедия социальной работы (перевод с анг¬лийского).
20. Альперович В. Д. Социальная геронтология. Ростов- на- Дону: Феникс, 1997.-557с.
21. Альперович В.Д. Геронтология. Старость. Социокультурный портрет: Учеб. пособие. М.: ПРИОР: Эксперт. Бюро, 1998.-270с.
22. Васильчиков В.М. Развитие геронтолошческой службы в системе социальной защиты населения / Первый Российский съезд геронтологов и гериатров. Сборник тезисов и статей. Самара, 1999. - С.518-519.
23. Елютина М.Э. Современный дискурс социальной геронтологии: Учеб. пособие по дисциплине "Социол." для студентов гуманитар, специальностей. Саратов: Сарат. гос. техн. ун-т, 2003. - 56с
24. Демографические перспективы Казахстана.– Алматы: Центральноазиатское агентство политических исследований, Фонд им. Фридриха Эберта Казахстане, 2001.
МЕРЗІМДІ БАСЫЛЫМДАР:
25. Игисинова К. Проблемы обеспечения здорового старения в пожилом возрасте/Материалы IV ежегодной Международной научно- практической конференции ≪Современные аспекты общественного здоровья и здравоохранения≫. – Алматы, 28–29 сентября 2005 г.– С.44–46.
26. Абзалова Р.А. Современные подходы к определению старости.Социальные аспекты работы с пожилыми клиентами семейных врачей//Проблемы социальной медицины и управления здравоохранением. 2004. 33. Стр.33–37.
27. Ковалева Н.Г. Пожилые люди: социальное самочувствие. // СОЦИС.- М., 2001, №7. С.13-19.
28. КозловаТ.З. Здоровье пенсионеров: самооценка//СОЦИС, № 12,2000.-М., Наука-С. 89-27. Альперович В.Д. Если вам за 60 … // г. Ростов-на-Дону. 1999г.
29. Альперович В.Д. Геронтология. Старость. Социокультурный портрет. // Учебное пособие. – Москва., 1998г.
30. Козлова Т.З. Мониторинг удовлетворенности пенсионеров условиями жизни// Социс, № 9,1999.- М.: Наука.-С.46-49. Зайнышев И.Г. Технология социальной работы // Москва. 2003 г.
31. Алешин Г. Ресторан папы Карло приглашает. // Социальное обеспечение. М., 2002, № 2.-С.25-29.
32. Ананьев Б.Г. Психофизиологическая эволюция взрослого человека и геронтогенез // Тезисы 9-го Междунар. Конгресса геронтологов. Киев, 1972. -т. 2
33. Бреев Б.Ю. К вопросу о постарении населения и его депопуляции. // СОЦИС.- М., 1999, №2. С.61-66.
34. Парахонская Г.А. Пожилой человек в семье// Социс, №6, 2002. .-М., Наука-С.103-110.
35. Бугрова О. Социальные программы для пенсионеров. // Социальная защита. // Со-циономия М., 2003, №6. -с. 11-14.
36. Саралиева З.М., Балабанов С.С. Пожилой человек в центральной России. // Социс. М., 1999, № 12. С. 99-112.
37. Демографический ежегодник Казахстана, 2002. Агентство РК по статистике, 2003.
38. Демографический ежегодник Казахстана, 2003. Агентство РК по статистике, 2004.
39. Демографический ежегодник Казахстана, 2004. Агентство РК по статистике, 2005.
НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР:
40. Закон ≪О пенсионном обеспечении в Республике Казахстан≫ от 20 июня 1997 г. ( с изменениями и дополнениями).
41. Закон Республики Казахстан от 17 июля 2001 г. №246-II ЗРК ≪О государственной адресной социальной помощи≫.
42. Национальный отчет о человеческом развитии за 2005 год подготовлен группой авторов по заказу Программы Развития Организации Обьединенных Наций в Казахстане при участии Фонда Народонаселения ООН
43. Закон «О республиканском бюджете на 2011 - 2013 годы»
44. Пожилое население. Итоги переписи населения 2009 года в Республике Казахстан.- Астана, 2010
ДИССЕРТАЦИЯЛАР:
45. Пузиков, М.Ф.. Проблемы социальной адаптации пожилого человека.- Алматы, 2011
46. Калиева, А.А.. Социальная адаптация пожилых людей к современным условиям (на примере г. Алматы).- Алматы, 2010
47. Косенко О.Ю. Социально-экономические и организационные аспекты социальной защиты пожилых людей в регионе: Дис. . канд. экон. наук: 08.00.05.- Москва, 2003.- 175 с.
ИНТЕРНЕТ – СІЛТЕМЕЛЕР:
48. http://socioline.ru
49. http://www.egemen.kz
50. http://www.testent.ru
51. http://slovari.yandex.ru
52. http://www.stat.kz
53. www.zabota.kz
1. Е.И. Холостов, «Социальная работа с пожилыми людми», Москва 2009. – с 596.
2. Н.П.Щукина, «Институт взаймопомощи в системе социальной поддержки пожилых людей». Москва 2004., с 365.
3. А.Холостова, «Социальная работа: теория и практика». Москва, 2004. - 596 с.
4. В.И. Курбатов, «Социальная работа». Москва, 2007.
5. Основы социальной работы. Под ред. Басова, Москва, 2005. – 256 с.
6. П.Д. Павленок, «Теория, история и методика социальной работы», Москва 2007. -566 с.
7. А.Н. Агафонов «Социальная работа: теория и технология», Астана 2005., -320 с.
8. Русско-казахский словарь Алматы 2005.
9. Дементьева Н.Ф., Модестов А.А. Дома-интернаты: от призрения к
реабилитации. — Красноярск, 1993г.- 195 с.
10. Социальная работа / Под ред. проф. В.И. Курбатова. – г. Ростов-на-Дону: «Феникс», 2000 г. - 576 с.
11. Социальная геронтология./ Под общ. Ред. Р.С. Яцемирской – Москва, 1998 г. – 420 с.
12. Социальная работа с пожилыми людьми: Настольная книга специалиста по социальной работе. – Москва: Институт социальной работы., 1996 г. -336 с
13. Холостова Е.И. Социальная работа // Учебное пособие. – Москва. 2005г.,-569
14. Технологии социальной работы: Учебник под общ. ред. проф. Е.И.Холостовой. – М.: ИНФРА-М, 2002. -400с.
15. Холостова Е.И. Пожилой человек в обществе: В 2 ч. М.: Cоциально-
технологический институт, 1999.-320с.
16. Холостова Е.И., Дементьева Н.Ф. Социальная реабилитация: Учебное
пособие. – М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К», 2002.
–340с.
17. Черносвитов Е.В. Социальная медицина Учеб. пособие для студ. высш.
учеб. заведений. – М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2000. -304с.
18. Щирина М.Г. Демографические и клинико-эпидемиологические
исследования в геронтопсихиатрии. — МРЖ, р.14, №12.
19. Энциклопедия социальной работы (перевод с анг¬лийского).
20. Альперович В. Д. Социальная геронтология. Ростов- на- Дону: Феникс, 1997.-557с.
21. Альперович В.Д. Геронтология. Старость. Социокультурный портрет: Учеб. пособие. М.: ПРИОР: Эксперт. Бюро, 1998.-270с.
22. Васильчиков В.М. Развитие геронтолошческой службы в системе социальной защиты населения / Первый Российский съезд геронтологов и гериатров. Сборник тезисов и статей. Самара, 1999. - С.518-519.
23. Елютина М.Э. Современный дискурс социальной геронтологии: Учеб. пособие по дисциплине "Социол." для студентов гуманитар, специальностей. Саратов: Сарат. гос. техн. ун-т, 2003. - 56с
24. Демографические перспективы Казахстана.– Алматы: Центральноазиатское агентство политических исследований, Фонд им. Фридриха Эберта Казахстане, 2001.
МЕРЗІМДІ БАСЫЛЫМДАР:
25. Игисинова К. Проблемы обеспечения здорового старения в пожилом возрасте/Материалы IV ежегодной Международной научно- практической конференции ≪Современные аспекты общественного здоровья и здравоохранения≫. – Алматы, 28–29 сентября 2005 г.– С.44–46.
26. Абзалова Р.А. Современные подходы к определению старости.Социальные аспекты работы с пожилыми клиентами семейных врачей//Проблемы социальной медицины и управления здравоохранением. 2004. 33. Стр.33–37.
27. Ковалева Н.Г. Пожилые люди: социальное самочувствие. // СОЦИС.- М., 2001, №7. С.13-19.
28. КозловаТ.З. Здоровье пенсионеров: самооценка//СОЦИС, № 12,2000.-М., Наука-С. 89-27. Альперович В.Д. Если вам за 60 … // г. Ростов-на-Дону. 1999г.
29. Альперович В.Д. Геронтология. Старость. Социокультурный портрет. // Учебное пособие. – Москва., 1998г.
30. Козлова Т.З. Мониторинг удовлетворенности пенсионеров условиями жизни// Социс, № 9,1999.- М.: Наука.-С.46-49. Зайнышев И.Г. Технология социальной работы // Москва. 2003 г.
31. Алешин Г. Ресторан папы Карло приглашает. // Социальное обеспечение. М., 2002, № 2.-С.25-29.
32. Ананьев Б.Г. Психофизиологическая эволюция взрослого человека и геронтогенез // Тезисы 9-го Междунар. Конгресса геронтологов. Киев, 1972. -т. 2
33. Бреев Б.Ю. К вопросу о постарении населения и его депопуляции. // СОЦИС.- М., 1999, №2. С.61-66.
34. Парахонская Г.А. Пожилой человек в семье// Социс, №6, 2002. .-М., Наука-С.103-110.
35. Бугрова О. Социальные программы для пенсионеров. // Социальная защита. // Со-циономия М., 2003, №6. -с. 11-14.
36. Саралиева З.М., Балабанов С.С. Пожилой человек в центральной России. // Социс. М., 1999, № 12. С. 99-112.
37. Демографический ежегодник Казахстана, 2002. Агентство РК по статистике, 2003.
38. Демографический ежегодник Казахстана, 2003. Агентство РК по статистике, 2004.
39. Демографический ежегодник Казахстана, 2004. Агентство РК по статистике, 2005.
НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР:
40. Закон ≪О пенсионном обеспечении в Республике Казахстан≫ от 20 июня 1997 г. ( с изменениями и дополнениями).
41. Закон Республики Казахстан от 17 июля 2001 г. №246-II ЗРК ≪О государственной адресной социальной помощи≫.
42. Национальный отчет о человеческом развитии за 2005 год подготовлен группой авторов по заказу Программы Развития Организации Обьединенных Наций в Казахстане при участии Фонда Народонаселения ООН
43. Закон «О республиканском бюджете на 2011 - 2013 годы»
44. Пожилое население. Итоги переписи населения 2009 года в Республике Казахстан.- Астана, 2010
ДИССЕРТАЦИЯЛАР:
45. Пузиков, М.Ф.. Проблемы социальной адаптации пожилого человека.- Алматы, 2011
46. Калиева, А.А.. Социальная адаптация пожилых людей к современным условиям (на примере г. Алматы).- Алматы, 2010
47. Косенко О.Ю. Социально-экономические и организационные аспекты социальной защиты пожилых людей в регионе: Дис. . канд. экон. наук: 08.00.05.- Москва, 2003.- 175 с.
ИНТЕРНЕТ – СІЛТЕМЕЛЕР:
48. http://socioline.ru
49. http://www.egemen.kz
50. http://www.testent.ru
51. http://slovari.yandex.ru
52. http://www.stat.kz
53. www.zabota.kz
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1. ҚАРТ АДАМДАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Қарт адамдармен жұмыс әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде ... .. 6
1.2 Қартаю құбылысы және қарт адамдардың өмір санасындағы әлеуметтік проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Қарт адамдармен жұмыс жүргізудегі әлеуметтік-психологиялық ерекшелік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2. ЕГДЕ ЖАСТАҒЫ АДАМДАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДІҢ СПЕЦИФИКАСЫ
2.1 Қарттармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің тиімділігі және оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
2.2 Қарт кісілерге интернат-үйлерде көрсетілетін әлеуметтік қамқорлық 41
2.3 Қазақстанда қарт адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПайдаланЫЛҒАн әдебиеттер 64
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Қазақстандықтардың әл-ауқатын, қауіпсіздігін жақсарту, гулдену, дамуын Қазақстан 2030 стратегиясында Президентіміз Н.Ә.Назарбаев атап өткендей, еліміздің дамуының басым бағыттарының бірі- тұрғындардың материалдық және әлеуметтік әл-ауқаты болып табылады. Әлеуметтік жағдайдың жақсаруы, халықтың әлжуаз топтарын әлеуметтік қолдау, қорғауға ат салысу. Яғни, Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты бағыты атты Жолдауында демография мәселелеріне үлкен көңіл бөлінгеніне тоқталып өтеді.
Халық аузындағы мақалда айтылғанындай егер қарт адам өмірден өтетін болса онда бір тарих жоғалады. Қарт адамдар өткеннің, қазіргінің және болашақтың тасымалдаушысы. Олардың ақылы мен тәжірибесі кез-келген қоғамның негізін құрайды. Қазіргі таңда мемлекет аға буын өкілдерін, әрбір жаңа ұрпақ үлкендердің даналығын, тәжірбиесі мен қадір қасиеттерін үлгі тұтады. Соғыс жылдары жауынгерлік ерлігімен олар бейбітшілікті қорғап, сақтап қалды, сол үшін аштық пен қайғы-қасіретті бастан кешті, соғыстан кейінгі жылдары құлдыраған халық шаруашылығын қайта қалпына келтіріп, өз еңбектерімен экономикалық дамуына зор үлес қосқан. Біз ардагерлер алдындағы борышымыз терең сезінеміз. Күнделікті қамқорлық пен қолдауды қажет ететін борыш бүгінде мемлекеттік әлеуметтік саясаттың бір бөлігіне айналып отыр. Ертең ел боламыз десек, қазірден бастап түзелу керек.
Халықтың қартаю үдерісіне үш фактор әсер етеді, атап айтқанда басты себептері - бала туудың кемуі, өлім деңгейінің, әсіресі еңбекке қабілетті жастағы адамдар өлімінің жоғарлылығы және халықтың көші-қоны. Экономикалық бірлесіп қызмет көрсету және даму елдерінде соңғы 30 жыл ішінде орташа өмір сүру ұзақтығы ерлерде 6 жылға әйелдерде 6,5 жасқа өсті. Біздің елімізде соңғы 10 жылда ішінде бұл көрсеткіштердің тұрақты түрдің өсу тенденциясы қалыптасқан.
Қарттарды әлеуметтік қолдау мен қорғауға, олардың экономикалық, саяси және басқа да құқықтары мен бостандықтарын іске асыруды тең мүмкіндіктерін қамтамасыз ету мен Қазақстан Республикасының Конституциясында, сондай-ақ халықаралық құқықтың жалпы танылған қағидалары мен нормаларында кепілдік берілген.
Қарттарды әлеуметтік қорғау шараларының бірі жасқа қарттық келіп немесе жоғалған қарекетін өзіне-өзі қызмет ету жалпы қызметтің әртүріне қабілетін қалпына келтіруге және орнын толтыруға бағытталған медициналық, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік-экономикалық іс-шаралар кешенін тұратын, сондай-ақ қарттардың толыққанды өмір сүруіне мүмкіндік беретін әрі олардың құқықтары мен қабілет, мүмкіндіктерін іске асыруын қамтамасыз етуін оңалту болып табылады.
Қарттардың бір белгісі - денсаулық жас өткен сайын адамның денсаулығы төмендейтіндігі белгілі. Әсіресе, қалаларда өмір сүруші егде адамдардың организмінң әсер етеді. Осы жаста оның алдыңғы өмірінің өмір салтының нәтижесі көрінеді. Балалық шақтан бастап, матеиалдық жағдайы сияқты жағдайлар оның денсаулығының нәтижесін береді. Егде адамдардың денсаулығы туралы айтқанда, олардың ауруы және мүгедектігі ғана емес, толыққанда, гармониялық және адамгершілік тұрғысынан да қарау керек. Егде адамдардың денсаулығы еңбек және қоғмадық қызметке қабілеттілігінен ғана емес, сондай-ақ еңбек ету қабілетін және қоғмадық белснеділігін сақтауынан да көрінеді. В.П.Казначеев және М.Г.Субботин атап өткендей, адам организмі қартайғанда тек қана жайлылықты ғана емес, сондай-ақ белгілі бір жайсыздықты, барлық функцияларынң қысымға ұшырауы мен жаттықтыруын да сезінуі керек.
Қарттықтың басталуы денсаулық пен тән күшінің нашарлауы, әлеуметтік-кәсіби рөлдер құрылымы сананың азаюы және өзгеруі, отбасының өмірден айырысуымен сипатталады. Адамның есеюі де, қартаюы да біркелкі жүрмейді. Бұл оның сана-сезімінеде әртүрлі қалыптасады. Өкінішке орай, отандық геронтологияда психо-физиологиялық процестер және әлеуметтік жағдайлардың өзгеруі жақсы зерттелінеді де, ал олардың өзіндік санасы мен ішкі дүниесі аз зерттелген. Сонымен бірге қарт адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің тиімділігі жөнінде зерттеулер саны елімізде аз. Сол себепті де қазіргі кезде қарт адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің тиімділігін зерттеу өзекті болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: қарт адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің теориялық мазмұнын ашып, ондағы проблеманың өзектілігін айқындау жәнеқарт адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің тиімділігін көрсету болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері: жоғарыда көрсетілген мақсатқа сай төмендегідей міндеттер алға қойылады:
- қарт адамдар категориясына түсініктеме беру және олармен жұмыс жасауды әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде қарастыру;
- қарттармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің теориялық моделін қарастыру;
- қартаю құбылысын толық ашып көрсету және қарт адамдардың өмір санасындағы әлеуметтік проблемаларды табу;
- қарттарға көмек көрсетудегі геронтолог пен әлеуметтік жұмыскердің рөлін анықтау;
- қарт адамдармен жұмыс жүргізудегі әлеуметтік-психологиялық ерекшелікті анықтау;
- егде жастағы адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің спецификасын ашып көрсету;
- қарттармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің тиімділігін анықтау;
- Қазақстанда қарт адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізу ерекшеліктеріне тоқталу.
Зерттеудің объектісі: қарт адамдар
Зерттеу пәні: қарт адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің ерешеліктері және оның тиімділігі.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізінде қарттармен әлеуметтік жұмысты әжеуметтік жұмыстың объектісі ретінде қарастыра отырып, оның мазмұны мен тиімділігіне талдау жасалынады. Сонымен қатар, қартаю құбылысына тоқталып, қарт адамдардың өмір санасындағы әлеуметтік проблемаларын ашып көрсетеді. Сол проблемаларды айқындау барысында қарт адамдармен жұмыс жүргізудегі әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерге де тоқталып өтеді. Бітіру жұмысының теориялық негізінде орта ғасырдың ғалымдары Цицирон, Аристотель, Роджерс, Бэкон, Ж.А.Кондорсе сынды ңалымдардың пікірлері қарастырылады. Сонымен бірге И.В. Довыдский, С.И.Ожегова, И.Фишер, А.Сырцова мен О.В. Митина сынды ғалымдардың зерттеулері қарастырылады. Қазақстандық ғалымдар М.Ф. Пузиков пен А.А. Калиева қарт адамдардың гериатриялық-реабилитациялық проблемаларын зерттеген. Осы ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып теориялық бөлім толыққанды ашылған.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік негізі: егде жастағы адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің спецификасына негізделген. Онда қарттармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің тиімділігі және оның ерекшеліктері, сонымен бірге, қарт кісілерге интернат-үйлерде көрсетілетін әлеуметтік қамқорлық жайында толық ақпарат берілген. Қазақстанда қарт адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізу ерекшеліктеріне де осы жұмыстың тәжірибелік негізінде айқын ақпарат берілген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, алты бөлімшеден қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және мазмұннан тұрады.
1. Қарт адамдармен ӘЛЕУМЕТТІК жұмыс жасаудың теориялық негізі
1.1 ҚАРТ АДАМДАРМЕН ЖҰМЫС ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
Бүкіл әлемде қарт азаматтардың саны айрықша өсуде, ал қарттық және қартаю мәселесі өзекті мәселе болып отыр. Адамның қартаюының өзіне назар аудартуының жоғарылауына қарамастан көптеген сұрақтар осы уақытқа дейін өңделмеген. Қазіргі уақытқа дейін қартаю ұғымының дәл анықтамасы жоқ. Homosapins деген адам түрінің латынша атауына саналы деген сөзден басқа қартаюшы не, қарттық адамның мінездік белгісі деген сөздерді де білдіреді.
Қартаю кезеңі кеш естиярлық, қарттық жас деген анықтамалар кездеседі. Демографиялық-энциклопедиялық сөздікте 1985 ж. мынадай анықтамалар келтіріледі.
Қартаю бұл - адамзат тарихының әртүрлі тарихи-эволюциялық кезеңдерімен және әртүрлі экологиялық манипулияциялық әлеуметтік алмасушы биопсихологиялық және әлеуметтік ұғым.
Қазіргі кезде жоғары дамыған елдерде адамдардың қартаю кезеңі созылып, өмірлері ұзарып, ол отыз жылдай уақытты алатын болды. Алайда, педагогика, психология ғылымында бұл кезең адам өмірінің 311 бөлімінің алғашқы кезеңіне қарағанда аз зерттелген. Сонда да соңғы 20 жылдықта психологтар қарт адамдардың мінезінің психологиялық болмысы туралы маңызды материалдар жасады [19].
Қоғамның қартаюға қатынасының негізгі екі дәстүрі бар. Біріншісі, 30 мың жылдай есептеледі - автор оны Көне Египеттің дәстүрі деп атайды. Қартаю басқа адамдардың ішінде ең сыйлысы, қарт адам құдайға жақын жалғыз адам, қарттық - бақытты және бүлкіші шақ және тағы басқа.
Екінші дәстүрлі 3 мың жылдан есепетеледі - автор оны Спартандық дәстүр деп атайды. Спартада Кәрі болғанша, үйсіз ит болғаным жақсы дейтін болған. Күшсіз (пайдасыз) қарттарды Спартада жардан лақтырып жіберетін болған, спартандық қарттар өмірдің бұлай аяқталуын табиғи құбылыс деп есептеген.
Осы күнге дейін әртүрлі елдерде қартайған азаматтардан көне египеттік не спартандық моделін көруге болады. Қарттық құбылыс ретінде нені ұсынады? Ең алдымен қарт адам көптеген хронологиялық ауруларға (орташа 9-13) тұтылады. Олар адам қартая бастағанда пайда болады, 20-30 жаста ауыра бастағанда пайда болады. Патологоанатомдар олардың аурулары чиператониялық ауру болса да, жүректің линиялық не жара аурулары болса да, өздерінің ауруларынан өлмейді (олардың көбі 40-50 жастарында өледі). Көрнекті орыс патологоанотомы И.В. Довыдский барлық хронологиялық аурулардан қартаю белгілерін көруді ұсынады. Бірақ, бұл қарттарға ерекше әдістемесі керек етер еді. Алайда, қарт хроникамен ауыратын адамдар поликлиникада кезекке тұруын жалғасытыруда және әрбірі екінші-үшінші орын оларда бос емес. Көбінесе, әсіресе ақша бөлмесі ауруды я асырауға, я оның дәрісіне жетпейтін қазіргі Ресейде дәрігерлер оларға спартандықтарша қарайды (медиперсональ айлығы біздің елде басқа баяу дамушы елдерге қарағанда төмен).
С.И.Ожегованың сөздігінде егде - қартая бастаған, қарттық - организм әлсізденетін, кемелдеген кезеңнен кейінгі өмір және қарт - қартаюға жеткен. Мұндай анықтамалар мынадай ойға әкеледі, біздің елімізде анық бейнеленген, біз адам қартайғанда қандай болатынын және қарт кісілердің тобына 60-та 75-ке дейінгі жасты жатқызады. Бұл топқа кіретін адамдар үшін белсенділік деңгейі айтарлықтай жоғары сақталған, ал олар үшін әлеуметтік-психологиялық бейімделуі және осы арқылы психологиялық, педагогикалық өзін жақсы сезінетінін бұзу маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Жалпы алғанда қартая бастағанда ренолитруктивтегі деструктивтік процесстерін меңгеруге байланысты динамикалық өмір сүруді түсінеді, ал қартаю - осы өзгерулердің жетістігі. Бұл өзгерулер биологиялық деңгейде мына жағдайда өтеді организм өзгере бастағанда, өлім жақындағанда; социологиялық деңгейде - адам зейнетақыға шығып статус өзгергенде; психологиялық деңгейде - адам болып жатқан өзгерістерді байқап және оған үйрене бастайды.
Қарттық нормасының физиологиясы мен медицинадағы ортақ мағынасы адамның организмнің, оның мүшелері мен функцияларының бірдейлік қоршаған орта шартында оптимальды өмір қызметін қамтамасыз етуші. Организмнің структуралық және функционалдық нормасы - оның жалпы денсаулықты қамтамасыз ететін тұрақты-резистенттілігі, жұмысқа қабілеттілігі, адаптацияға қабілеттілгі және ұзақ өмір сүруді белсенді сақтауы [2; 65 б].
Қарттық жас - қартаю процесі ашық көрінетін, онтогенездің аяқталу кезеңі.
Қазіргі кезде қартаюдың әртүрлі анықтамалары бар. Ғалымдардың кейбіреулері қартаюды клеткалық заттың физико-химиялық стурктура өзгерісі есебінен реактивті клеткалдардың біртіндеп өзгеруі деп қарайды. Басқалардың ойынша, қартаю ішкі және сыртқы ортадан қорғанудың, мінез-құлықтың, физиологияның, биологияның төмендеуі. Сондай-ақ, қартаюды өмір сүруімен және қорғанудың төмендеуіне әкелетін мінез-құлықпен организмнің есейгендегі өзгеруі.
Осы кезге дейін қартаюдың себептері мен қарттық эволюцияның бірінші элементтері қандай деген сұраққа жауап жоқ.
Қартаюдың себебіне ең көп ескі анық ғылыми түсініктеме, ол Аристотельдің еңбегінде жазылған Аристотельдің ойынша қартаю индивидуальды өмірдің басында әртүрлілік иесіне берілетін, туылғаннан бастап берілген жылудың біртіндеп азаюымен түсіндіріледі. Сондай-ақ, Аристотель адам өмірін кезеңдерге бөлуге тырысып, сол арқылы биожас есебінің негізін салды. Бірінші бөлім - жастық, екінші бөлім - кемелдену, үшінші - қартаю.
Қартаю мәселесі ерте заманда адам өмірінде маңызды орынға ие болды. Қартаюдың алғашқы анықтамалары мен оның себептері антикалық дәуірге жатады. Ұлы көне грек дәрігері Гиппократ (б.д.д.Ү-ІҮғ.ғ) қарттықты - табиғи жылудың азаюы және ағзаның кебуінің нәтижесі деп санаған.
Сол кезеңде өмір сүрген философ Платон, қаратаюға әсіресе орта жастағы өмір сүру салты әсер етеді деп көрсеткен.
Қартаю өз даму жылдарында мына сала мамандары бойынша: дәрігерлерден және физиологтардан, философтардан және биологтардан, психологтардан, социологтардан, тарихшылар және құқықтанушылардан өзіне жаңа білімдер жинады.
Қартаю мәселелері туралы Цицирон, Аристотель, Роджерс, Бэкон, Ж.А.Кондорсе өз еңбектерінде жазған. Мәңгілік жастық, ұзақ жасау және мәңгі жасау туралы мифтер мен аңыздар адамзат дамуының барлық кезеңінде пайда болып қолдау тауып отырды [14; 78 б.].
Адам қартаюының нормалы процесін оның негізгі көрінулері мен факторларын, мінез-құлыққа әсер етуін, үлгілері мен қарттық өзгерістерінің күшейе түскендігін зерттейтін ғылым - геронтологияның басын әдетте ағылышын философы Бэкон есімімен байланыстырады. Бэкон қартаю процесін жүйелі зерттей отырып, қартаюдың себептерін ашуға мүмкіндік береді және ол қартаю процесіне жағымсыз әдеттер әсер етеді, - деп санаған.
Ресейде қартаюдың белсенді ұзартуына байланысты алғашқы еңбектер ХҮІІІ ғасырда пайда болған. Мәселен, орыс дәрігері И.Фишердің Қартаю, оның деңгейлерімен аурулары туралы атты кітабын айтуға болады.
Ғылыми геронтологияның негізін салушы И.И.Мечников болып табылады. Геронтологияның, қазіргі ұғымы ХХ ғасырдың ортасында қалыптасты. Геронтологияның тапсырмаларының бірі - орта әсеріне, өмір салтына, еңбегіне, әлеуметтік қатынастарына және өзара қарым-қатынасына байланысты қартаюдың ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.
Қартаю кезіндегі адамның психологиялық жағдайының өзгеріске ұшырауы, яғни қартаю процесі зерттеген ғалымдар айтуы бойынша ең біз ауыр және қиын кезеңдердің бірі болып келеді.
Ғылымда қарттардың мәселесін түрлі бағытта зерттеген. Орыс ғалымдардың зерттеушілері А.Сырцова мен О.В. Митина зерттеу жүргізу барысында тұлғаның орентациялық уақытша динамикасын зерттеген. Яғни бұл жерде қартаю процесінің барысында адамның мінез- құлықының өзгеруі, қарттардың өзгешілік психологиясына талдау жасаған. Адам қартайған кезде оның физиологиялық белсеңділігі төмендеп, тек өмірлік тәжірбиесіне сүйеніп өмір сүреді. Олар өз күшіне сене алады, шешімді тез және сенімді қабылдайды. Сондықтан оларды Ұрпақты басқарушы деп атайды. Бұл жердегі көрініс (50-60жас аралығы) айқын көрінеді. Себебі, зейнетке шығуымен байланысты олар енді өмір басталды деп сенеді. Зерттеу көрсеткендей, бұл жас ерекшеліктерінде қорғаныш механизмі іске асады. Болашақта өзін- өзі күту, балалар мен немерелерінің болашағын ойлайды. Олар өмір сүруге аз уақыт қалды- деп, ештеңені өзгертуге келмейді деген екінші планға шығады. Бұл жаста адамда жаңадан белсеңді өмір сүруге деген құлшынысы болады [14;65 б.].
60-тан кейін денсаулық жағдайына көңіл бөлу өседі. Адам өз- өзіне уақыт өтіп барады, енді жоспарым ешқашан жүзеге аспайды - деп болды, бітті, өлім қорқынышы жаулайды. Зейнетке шығу, табыстың азаюы, жұбайдың біреуі қайтыс болуы- бұл осы жастағы ерекшеліктер. Отбасы өмірі, отбасы дәстүрі, балалар жетістігі, жиі немерелерімен балаларымен қарым- қатынаста болуын қажет етеді.
70-тен жоғары позитивті өмір сүру типіне сәйкес. Позитивті ойлау, уақыттың ұзақтылығы, өмірлік кәсіби деңгейінің жетістігі, немерелер мен балаларды ойлау, олар өздерінің жалғасын сол ұрпақтарында көреді. Жасай алмаған, бітіре алмаған жұмысты бітіреді екен дейді.
М.Ф. Пузиков пен А.А. Калиева қарт адамдардың гериатриялық -реабилитациялық проблемаларын зерттеген. Зерттеу мәселесі өте маңызды. Қазір мемлекеттегі туудың күрт төмендеуі, халықтың белсеңді қарттаюына әкеледі. Бұл медициналық қызмет көрсету саланың сұранысының дамуымен байланысты. Гериатриялық - реабилитация, бұл реабилитацияның бір бөлігі (дұрыс адамның денсаулығын жақсарту дәне қалпына келтіру туралы ғылым). Бұл салада - медициналық, әлеуметтік, реабилитациялық процедуралар жүзеге асырылады. Сапалы реабилитация мен гериатриялық профилактика - қоғаммен қарым-қатынасты үзбеу, жалғыздықтан изоляциялау, қызығушылықты таныту, әлеуметтік қарым қатынасты жандандыру, еркін болу, ойлаған жұмысын еркін тандау. Қарт адамдардың әлеуметтік- медициналық проблемаларын зерттеу барысында, яғни қартайған сайын, медициналық қызметтің рөлі арта түседі. Бірақта қарттар аурудың соңғы стадиясына дейін созып, дәрі- дәрмектердің пайдасы аздау болады. Өкінішке орай, Қазақстан Республикасында герантологиялық көмектер жоқ, жоғары сырқаттану, мүгедектік, қарттардың жиі өлуі, яғни қарттар медициналық көмекті қажет етеді. Яғни, бұл тек адамдарға дені сау қартаюды қамтамасыз етсек қана жетеміз [45, 46].
Томас Манның қазіргі таңда қартайып бара жатқан қоғамға деген көзқарас өте көп деді , соның ішінде аналитиктер бір-біріне қарама-қайшы екі көзқарасты ұсынады:
-еңбекке жарамды халық азаяды. Туу деңгейі азаюынан және қарт адамдардың көбеюінен, қоғам жылдан жылға көбейіп отырған еңбекке жарамсыз барлық халықты асырап, солар үшін еңбектенуі тиіс.
-қарт адамдарды асырауға, күтуге, олардың шығынын ақтау үшін жұмыс істеп жүрген адамдар 2 есе салық төлеуі тиіс. Бұл өз кезегінде еңбекке деген мотивацияны азайтады, ең соңында ұрпақтар арасындағы конфликтіге әкеледі, соның салдарынан жас ұрпақтартың қарт адамадрдың алдындағы жауапкершілігінен бас тартуға әкеледі.
Атақты американ психологы Эриксон қартаю барысындағы дағдарысты былай түсіндірген: бұл дағдарыс алдындағы өмір жолын аяқтайды, дағдарыстың шешілу жолы адамның бұл жолды қалай өткендігінп байланысты шешіледі.
Эриксонның пікірі бойынша, кәріліктің басты міндеті - құндылықтарға жету, өткен өмірді қабылдап, түсініп, өмір бойы араласқан адамдармен қарым-қатынасты түзеу.
Бір бүтіндіктің қалыптасуы мына себепке байланысты: өмір құрылады, сен өмір сүрудің және өткен өмірден ештеңені де өзгерте алмайсың. Даналықтың қалыптасуы мына себепке бацланысты: өмірді барлық қырларынан қабылдап, яғни барлық яғни барлық шыңға көтерілу мен кері құлауымен, өткен өмірде дұрыс өмір сүре алмадым деп қайғырумен жаңа өмір бастай алмайсын.
Американдық герантопсихолог Форд қарт адамдарға тән бірнеше психологиялық типтерді көрсетті:
1. Регрессия - бұрынғы іс-қимылдарға оралу, яғни балалықты көрсету, денсаулығына байланыссыз елден үнемі көмек сұрау.
2. Қиын жағдайда шешім табу үшін тұрғылықты орнын ауыстыру немесе қашу.
3. Қоғамдық өмірге мүлдем араласпау, бәрінен алшақтап, оңашалану.
4. Екі жүзді іс-қимыл көрсету - қоршаған ортадағылардың қызығушылығын өзіне тарту мақсатымен [15; 39 б.].
Е.И. Холостова қарттардың мәселесін кеңінен теориялық жағынан тоқталды. Оның Әлеуметтік жұмыс оқулығында қартармен әлеуметтік жұмыс деген тарауда көруге болады. Халықтың негізгі қартаю- процесі- туудың азаюы, егде тартқан адамдардың ұзақ өмір сүруі, ол медицинаның прогрессивті дамуын көрсетеді.
Автордың айтуынша, қарт адамдар көбіне қалалық жерде көп шоғырланған, ал ауылда олар аз, себебі ауылдың әлеуметтік- экономикалық жағдайы нашар. Яғни мемлекет тарапынан қазір жұмыссыз, кедей, көпбалалы, мүгедек және т.б. отбасыларға жағдай жасау керек. Егер бұндай көрініс кең етек алса, онда жалғызбасты қарттардың саны күннен- күнге ұлғая түсуі мүмкін [3].
Қазір нақты қарттады қорғайтын ресми болсын құжаттар жоқ. Жаңа әлеуметтік жұмыс БҰҰ-ның ұсынысы бойынша Қартайған жастағы адамдардың өмірін толыққанды жасау бұл құжат негізінде әлеуметтік жұмыс аймағында қартаттарға әлеуметтік қызмет көрсету жүзеге асырылады. Олар төмендегідей:
егде тартқан адамдарға ұлттық саясатты өндеу, яғни ұрпақпен сабақтастыру;
қайырымдылық ұйымдарды қолдау;
экономикалық құлдыраудан қарт адамдарды қорғау;
қарт адамдар сапалы өмір сүруге жағдай жасау;
қай жерде тұрмаса да толық қарт адамдарға әлеуметтік қызмет көрсету.
Өте жақсы көрсетіп, дәлелдеп кеткені қарт адамдарға әлеуметтік қызмет көрсету. Әлеуметтік қызмет көрсету жүйесінің дамуы өте көпқырлы. Бұл жүйенің жақсы дамымауы егде адамдарға теріс те, қанағаттанбаушылық жақтарын көрсетеді [45].
Қартайған жас - бұл қорытынды шығаратын уақыт, өмір бойы жасалған, жасалмаған жұмысқа баға беру.
Үлкен жастағы адамдар бұрынғы артта қалған өмірге оралғысы келеді, өмірбаянының бір сәтіне оралсам деп арамандайды. Шет елдерде қолданылатын технологияның бірі- психогимнастика. Бұл технологияда қарттарға арналған Еске түсіру клубын ұйымдастыру. Қарт адамдар жастық шақты, денсаулықты күтуге, әлеуметтік қызметін еске алуға мүмкіндік тудырады. Оған қоса, өткенге шолу суреттер, кітаптар, газеттер және журналдар да көмекке келеді.
Қарттарға еңбектерапиясын қолдуға болады. Индивидуалды қоғамдық ұйымдарға қатыстыру, әлеуметтік дағдыларды қалыптастыру, коммуникативті мүмкіндіктер, өзінің өмірін ұйымдастыруда шешім қабілдау, қоғамдық жұмыстарға белсеңді қатысу. Еңбектерапиясын, бұл жерде әлеуметтік реабилитация ретінде қарастыруға болады. Қартайған кезде бұл тәсіл өте нәтижелі және эффективті. Бұл терапияның ерекшелігі соматикалық және психикалық денсаулықты дұрыс баланста ұстауға көмек көрсетеді. Эмоционалдық қалпын , өмірлік тонусын толыққанды және тең құқықты өмір сүруді сезіндіреді.
Қарт адамдарды қоғамдық өмірге қатыстыру керек. Олардың еңбегі мен өздерінің қоғам керек екенің сездіру. Олар ақылшы, жастарға жол сілтеуші.
Өкінішке орай, мемлекеттік емес қана ұйымдар қарттарға әлеуметтік көмекті толық көрсете алады, ал мемлекеттік және муниципалдық мекемелер толығымен дамымаған.
Қорытындылай айтқанда, әлеуметтік қызметкерлер жаңа қажеттіліктерді алдын- ала қарап, әлеуметтік-экономикалық жағдайдың өзгеруіне байланысты қарттарға көмекке келу қажет деп көрсетеді [44].
В.И. Курбатов қарт адамдарға әлеуметтік көмек көрсету әр түрлі әлеуметтік теорияларды қолдана білу талап етеді. Олардың ішінде:
1. Әлеуметтік рөлдерден айырылу теориясы;
2. Халықтың аз бөлігін құрау теориясы;
3. Адамдардың жастары боынша стратификация теориясын негіздеу.
Бірінші теорияларының мазмұнына үлкен егде жастағы адамдар жатады. Қартаю кезеңінде жас адамдармен араласыпай қарым- қатынастарда болмайды. Оларды әлеуметтік рөлдердегі рөлдерден босатады. Бұл рөлдер негізінде еңбек қызметіне байланысты болған, сонда- ақ басқару және жауапкершілік рөлдері де қатарласа жүрген. Рөлдерден босату теориясы үлкен, егде жастағы адамдарды зейнетке шығару арқылы заңды түрде іске асырылатын процесс ретінде қаралады. Олардың қызмет орндары белгілі бір қызметтегі жас адамға өтуі керек. Бірқатар сыншылар, бұл теорияларына адамгершілік сезімді қастерлемейтін деп пікір айтады. Ал қайсібір рөлдерден босату, бұл процесс универсалды жан- жақтан түбінде іске асырылатын шара ретінде дәлелдейді.
Қазіргі уақытта бұған қарсы әлеуметтік өрісте қолдануын шектейтін белсеңділік теориясы тұжырымдалып кеңінен қолданылатын болады.
Бұл теорияны жақтаушылар дәлелдеп көрсеткендей қарт адамдар игерген рөлдерден айырылған кезде олар қоғамда керексіз екендігін сезінетін сезім туындайды. Жеке басының қасиетін жоғалту деп түсінеді, өзінің рухани құндылықтарын іске асыру үшін, олар белсеңді өмірден бес тартпау керек. Керісінше, жаңа қызметпен айналысып жаңа рөлдерді орындауды әлеуметтік қажеттілік деп санайды [4; 67 б.].
Әлеуметтік рөлі бар мәндерде белсеңді орындауды жалғастырып, еңбек ортасымен араласып, қарт адамдар өздерінің психологиялық тұрақтылығын қалыптасқан байсалдылығын сақтап ала алады.
Адамның қартаю кезеңінде бейімделу дрежесі орталықтай деңгейде алғашқы сатылардың қызметі байланысты болып келеді.
Енді қартаю кезеңі жақындаған сайын адам көптеген рөлдерді игерсе, онда оларды жоғалтып айырылған уақытта ол онша қинала қоймайды. Жаңа жұмыс орның табуға жеңіл соғады. Отыз жастағы эмоционалдық, психологиялық тұрақтылығы және белсеңділігі бар адамдар жетпіс жастан асқан кезеңде өз бойындағ энергиясын сақтай алады. Отыз жастағы қорқыныш және консерватизм сапасындағы адамдар өмірінің аяғына дейін, бірқалыпты тұрақтылықты бола алмай, сенімсіздікпен үрейлене қарайды.
Халықтың өз бөлігін құрау теорияларының авторлары қоғамда қарт адамдардың саны аз болатының дәлелдеді және бұл олардың әлеуметтік- экономикалық статусының төменгі деңгейде екеніні анықтайды.
Қоғам оларды кемсітіп, оларға қарсы болып көрінеді. Егер үлкен егде жастағы адамдар жаққа жолды тауып, қалыптасқан байланысты сақтап қалса, олар мәдени деңгейдің жаңа түрін құрып, өзінің психологиялық тұрақтылығын сезінеді.
1. Осы жастағы топқа жататын адамдардың арасында психологиялық жақындастық, бірін- бірі қабылдап, тез тіл табысып кету;
2. Халықтың бөтен топтармен іс- әрекет жасаудан оларды алып тастауы.
Сонымен үлкен егде жастағы адамды кемсіту, олардың бірлігі қартаю кезіңде қарым- қатынастарының өзіне тән жаңа түрі туындайды.
Осы түрі, яғни теорияның пайымдауынша бұл адамдарға арналған мамандандырылған мекемелерінің көбеюі, өзіндік мәдени деңгейді көбеюдегі қалыптастыруға мүмкіндік берер еді. Қарттар өздеріне лайықты мағынада өмір сүргісі келеді. Бұл олар өздерінің проблемаларын шешуге белсеңді түрде қалыптасқан жағдайда ғана мүмкіндік болады [1].
Кейбір мамандар адамдардың жастары бойынша стратификация теорияларын тиімді болып санайды. Бұл теорияға сәйкес адамдардың әр буыны өзінше құнды және тек қана өзіне тән тәжірбиесі бар деп тұжырымдалған.
Қазіргі кезде геронтологияны қарт адамдар ауруын зерттейтін медицина облысы, әлеуметтік геронтология, яғни оның өмір салтымен, ұзақтығын зерттейтін геронтология бөлімі бөліп қарайды.
Жас ерекшелік психологиясы мәселесі бойынша әдебиеттерге талдау қартаю ұғымының анықтамасы мәңгі мәселе қатарына қосты. Қазір қартаюды қалай түсіну, оның алғашқы белгілері қандай, қартаю жасы дегеніміз не? Және оның шекаралары қандай? деген сұрақтарға пікір-таластар жүргізілуде. Анықтамаға қиындық тудыратын қартаю - ұзақ, жастық процесс және оның орта жас пен аралығында шекара болмайды. Жалпы алғанда қартаю - жеке процесс, кей адамдарда ол ерте басталады, ал кейбіреулерінде кеш басталады.
Қоғамның әртүрлі тарихи кезеңдерінде және әртүрлі мәдениеттерінде қартаю мынадай жолмен анықталады: Пифагор - 60 жас, Қытай ғалымдары - 70 жас, ХХ ғасырдағы ағылшын физиологтары - 50 жастан жоғары, неміс физиологі М.Рубнер - 50 жас қарттық, 70 жасты қадірлі қарттық деп санаған.
Ю.Б.Гварнавский бүкіл қарттық кезеңді жеке топтарға бөлуді ұсынады: егде жас - 50-65; қарттық жас - 65-тен жоғары.
Ғылымда жас ерекшелік кезеңнің келесідей сызбасы қабылданған:
oo егде жас ер кісілер үшін 60-74 әйелдер үшін 55-74 жас.
oo қарттық кезең, әйелдер мен ер кісілер үшін 75-90 жас.
oo ұзақ жасаушылар әйелдер мен еркектер үшін 90- жас және одан әрі жоғары жас [18].
Сондай-ақ, зейнеткерлік жасты мемлекет жасайды. Зейнеткерлік жасты анықтауда хронологиялық жас кезеңі, яғни өмір сүрген жылдардың санын есепке алмайды, бірақ жұмыс атқарған жылардарына қарай анықтайды.
Функциялық жас кезең - жас ерекшелік динамикасының физиологиялық функциясында көрініс береді, генетикалық компонентінен, өмір салтымен жүре пайда болған ауруларымен, стресстік жағдайларымен, физикалық-психикалық және интеллектуальды белсенділікпен анықталады.
Психологиялық кезең - көрсеткіштер тобы. Психиканың жас ерекшелік өлшемдерімен сипатталады.
Биологиялық кезең - жастық структура және ағза функциясының деңгейлерінің көрсеткіші [20].
Осы кезге дейін қартаюдың себептері мен қарттық инвоинернің бірінші элементтері қандай деген сұраққа жауап жоқ.
Қартаюдың себебіне ең көп ескі және оның ғылыми түсініктеме, ол Аристотельдің De juventute te senectute еңбегінде жазылған. Арситотельдің ойынша, қартаю индивидуальды өмірдің басында әртүрлілік иесіне берілетін, туылғаннан бастап берілетін жылудың біртіндеп азаюымен түсіндірілді. Сондай-ақ, Аристотель адам өмірін кезеңдерге бөлуге тырысады, сол арқылы биожас есебінің негізін салды. Біріші бөлім - juventus (жастық), virilitas (кемелдену), senium (қартаю), Гиппократтың De diaeta шығармасында табиғи ыстықтықты жоғалту туралы ой бар.
Гиппократ пен Аристотельдің ойлары қартаю кезіндегі жылдың бөлімді жас кездегі жылу бөлінуге қарағанда баяу өтеді дегенге негізделген.
Гален одан ары барады. Оның ойынша қартаю тәннің ылғалдығын азайтуын табатын табиғи ыстықтан анықталады. Гален қарт адамдары қалпының көлемі азаяды, нәтижелерінде өмірді ұстап тұратын негізгі жылу кетеді. Бұл ой ХҮІІІ ғасырға дейін үстемділік құрды. Дірігер Аде Лауренсон қартаю шырын мен табиғи ыстықтың үздіксіз 4 соғысты көрсетеді деп жазды. Майшам майды қалай керек етсе тән де ылғалды солай керек етеді. Ылғалдық тән тамақтанғанда ғана қалпына келеді, бірақ бұл қалпына келу әрқашан толық болмайды,біздің тәніміздің органикалық заттары тамақпен сұйық болады. Организм құрғақ және салқын болады және соңында өмір өшеді. ХҮІІІ ғасырда табиғи ыстық деген ескі термин өмірлік күш (энергиямен) алмастырылды. Ағылшын дәрігері Э.Дарвин атақты биологтың ағасы өмірлік түршігудің жүдеуіне әкелетін витамитикалық болжам жасады, бұл жерде қартаю клеткалардың ауыстырылмайтындай болуын құрауы ретінде растайды. Орта ғасырларда өмірді жеті кезеңге бөлген.
ХХ ғасырда өмірлік күш спецификалық жоғалту теориясы қалды. Одан кейін бір болжам екіншісімен алмасып отырды. Қартаюдың себептері былайша қарастырылды. Ситоплазмадағы алмасушы процестердің баяу төмендеуі (Рубнер), қандай да бір өмірлік ферментті таусылды. (ОТТО НОЧИЛИ) белгілі бір химиялық заттарды жоғалту (леп), организмнің интокациясы организмнің және потологиялық фагосцитоез (Мечников), организмнің химиялық құрамының сұйықтығының өзгеруі (Каррель), Регенероцияға қабілеттінің әлсіреуі (Минот, Роберт Рессле) және тағы басқа.
Қартаюдың себебін анықтауға қанша ұмтылғанына қарамастан, оны күнге дейін ұзақ жасау проблемасын шешетін түзу теориялық жоқ [15; 18 б].
1.2 Қартаю құбылысы және қарт адамдардың өмір санасыНДАҒЫ әлеуметтік проблемалар
БҰҰ-ның мәліметтері бойынша, 1950 жылы әлемде 200 млн. шамасында 60 және одан жоғары жастағы адамдар болса, 1975 жылға дейін олардың саны 550 млн-ға өскен. Болжам бойынша, 2025 жылы 60-тан жоғары жастағылар саны 1 млрд. 100млн. адамға 5 есе өседі, ол кезде планета тұрғындарының саны 3 есе өседі.
Сонғы 10 жылда әлемнің дамыған елдерінде байқалып отырған үдеріс бірі- бұл халықтың жалпы санында және оның салмағында қарт адамдардың жылдан жылға өсіп отыруы [42].
Халықтың жалпы санында балалармен жасөспірімдермен үлес салмағы азайып, қарттардың үлесі көбеюдің түбегейлі процесі айтарлықтай жоғарғы шапшандылықпен жүріп жатыр деп, толық негіз бар.
Халықтың қартаюдың басты себептері - бала туудың кемуі, медицина прогресінің арқасында жасы үлкен адамдар топтарының өмір сүруінің жалғасуының көбеюі, халықтың өмір сүру деңгейінің артуына байланысты орташа жасы ұзақтылықтың өсуі. Экономикалық бірігіп қызмет істейтін және дамушы елдерде орташа есеппен ерлердің өмір сүру ұзақтығы 30 жыл ішінде 6 жылға, әйелдерде - 6,5 жылға өскен. Ал Ресейде соңғы 10 жылда өмір сүру ұзақтығының төмендегені байқалады [36].
Экономикалық бірлесіп қызмет көрсету және даму елдерінде соңғы 30 жыл ішінде орташа өмір сүру ұзақтығы ерлерде 6 жылға әйелдерде 6,5 жасқа өсті. Біздің елімізде соңғы 10 жылда ішінде бұл көрсеткіштердің тұрақты түрдің өсу тенденциясы қалыптасқан.
Қарт адамдардың әлеуметтік - демографиялық категорияларға әлеуметтік жұмыстардың мамандары әртүрлі тұрғындағы көзқарастан анықталады: хронологиялық, әлеуметтік, биологиялық, психологиялық, функционалдық және басқалары.
Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымының жіктеуі бойынша 60 жастағы және одан да жоғары адамдарды үлкен егде жастағы адамдар деп есептейді. Бүгінде іс жүзінде осы мәліметтер қолданылады. Алайда көптеген елдерде зейнетке шығу 60 жастан іске асырылады.
Демографиялық қартаю біздің елімізде балалардың туу санының кемуіне байланысты болып отыр. Соңғы 10 жыл ішінде жас ұрпақтың үлес салмағы 24-44 % -ға қысқарған. Осының нетижесінде зейнеткерлік жастың адамдардың үлес салмағы 15 жасқа дейінгі балалардың үйлесінен асып түсіп отыр. Болашақта бұл жағдай одан ары күрделене түсіп, егде жастағы адамдардың саны арта түседі [24].
Халықаралың жіктеу көрсетіп отырғандай 2018 жылы өзінде еліміздегі халықтың құрылымы демографиялық қартаю кезеңіне сәйкес келетіндей болады. Балалар мен жасөспірімдердің үлесі 65 және одан да жоғары егде адамдар үлесіне сәл ғана артылуы мүмкін.
Жетпістен және одан да жоғарғы адамдар аралық халықтың 28,3 пайызын құрады. Бұл еңбекке жарамды қабілетті жастан біршама жоғары. Көп жасайтындар саланың тұрақты өсуіне байланысты. Жасы үлкен егде жастағы адамдар үшін мемлекеттің жауапкершілігі әсіресе жоғарлай түседі.
Қарт адамдардың әлеуметтік-демографиялық категориясымен, олардың проблемаларының анализін әлеуметтік жұмыс теоретиктері мен практиктері әртүрлі көзқарас арқылы анықтайды - хронологиялық, социологиялық, биологиялық, психологиялық, функционалдық және тағы басқа. Қарт адамдардың жиынтығы айтарлықтай ерекшеліктері мен сипатталады, онда 60-тан 100 жасқа дейінгі адамдар жатады геронтологтар тұрғындардың осы бөлігін жастар және қарттар (немесе тереңдер) кәрілер деп бөлуді ұсынады, осыған ұқсас Францияда үшінші, төртінші жас деген түсініктер бар. Үшіншіден, төртіншіден шекараға өту жасы 75-80 жаста шекара сыртын жеңіп шыққаны болып есептеледі. Жас кәрілер қарт кәрілерге қарғанда басқа проблемалар сезімді мүмкін, қарт кәрілерге қарағанда - мысалы, еңбекпен айналысу, жанұяда басты болу, үй міндеттерінің бөлінуі және тағы басқа [37].
БҰҰ және халықаралық еңбек организация құжаттарына сәйкес егде жастағылар кісілердің 60 жастағы және одан да үлкендер. Дәл осы берілгендер, ереже бойынша, көптеген дамыған елдерде зейнетке шығу жасы 65 жас болса, тәжірибе жетекші болады (Ресейде зейнетке шығу жасы әйелдермен ерлерге 60 және 55 жас) [42].
Қарт адамдарға - дені сауға жататындар,мықты қарттар, ауру ауыртпалығы түскен әртүрлі әлеуметтік қабаттардан шыққан және әртүрлі білім деңгейін квалификация және әртүрлі қызығушылықтар игерген адамдар жатады. Олардың көбі қартайғанда зейнетақы ала отырып жұмыс істемейді [28].
Бүкіл әлемде қарт адамдар арасында ерлерге қарағанда әйелдер әлде қайда көп. Бүкіл ресейлік тұрғындардың 1989 жыл санағы бойынша 60-64 жас арасындағы 1000 әйелге 633 ерден келген, 35-69 жастағы әйелдерге 455 ер, ал 80 және одан үлкен жастағыларға 236 ер сәйкес келген. Он жыл өткен соң бұл тенденция өзгермеген.
Сонымен, үлкен жастағы топтарға әйелдер саны көп. Мұндай үлкен айырмашылық ерлердің ерте қайтыс болатынымен, әйелдердің ұзақ уақыт өмір сүретіндігімен түсіндіріледі. Ресейде, екінші дүниежүзілік соғыстан зардап шеккен, бұл диаспоранының соншалықты үлкен өлшемге жеткен әскери өлімдер, сондай-ақ ерлердің табиғи емес себептермен өту деңгейлерінің жоғарғылығы зерттелінуде.
Ұзақ жасаудың әлеуметтік-медициналық аспектілері. 1995 жылы мемлекетті думада Ресей Федерациясында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы, Ресей Федерациясында тұрғындарға қызмет көрсету негізі туралы заң қабылдады.
Құжаттармен бірге Қарт адамдар мен мүгедектерге қызмет көрсету туралы федералды заң қабылданды.
Аталған заңдар қарт азаматтар мен мүгедектерге әлеуметтік (соның ішінде медициналық) қызмет көрсетуге мамандандырылған органдар үшін құқылы база болып табылады. Солай бола тұра, Ресей заң қабылдаушы құрылымдарының түсінігінше ең жоғары деңгейде Қарт азамат, Мүгедекпен қатар тұрады. Әлеуметтік жағдайда осындай ресми құрылым екі тіпті басқаша тұрғын топтары. Қартайған азаматтар тіпті формальді түрде мүгедектермен тең болмайды (барлық қарттар мүгедек емес; барлық мүгедектер кәрі емес; бұл екі категория азаматтарының қоғамдағы жағдайы да, әлеуметтік маңызы да тіпті және тіпті басқаша). Осыдан келіп бұл заңдардың болуы көптеген ыңғайсыздықтар әкеледі [29].
Ұзақ жасау және психикалық денсаулық әр ұзақ жасаушы (сирек жағдай болмаса) соматикалық хронологиялық аурумен қатар аурады (жүрек түтікшелері, асқазан-ішектік, геникологиялық, урологиялық, тірек-қимыл аппараты ауруларымен және тағы басқа). Егер орталық жүйке жүйесімен байланысты ауруларды былай қойсақта, бұның өзі көптеген қартайған адамдарды шекарадағы ауруға жатқызуға жеткілікті. Осыдан келіп, олар психиатрдың не психтерапевтің бақылауын не емдеу коррекциясын керек етеді. Психожұмыстың психотерапия - бұл қарт алдамды өлімге моральды тұрғыда дайындау, бұл жас әзірге психиатрия бөлігі. Өйткені, тіпті бір-ақ хроникалық аурудың өзі (ол қай кезде пайда болатынын маңызды емес) неврозға ұқсас ауруларға және мінездің ауру деформациясына, тіпті психопатияға дейін әкеледі. Қарттықтың бұл құбылыстарын арнайы бөлім геронтология зерттейді.
Ұзақ жасаушылардың (қартаюшы, егде, қарт) әлеуметтік-медициналық проблемалары ең алдымен, өте - әлеуметтік және медициналық болып бөлінеді. Бірақ, бұл нәрсе бойынша бөлу емес, форма бойынша бөлу. Екі проблема да цивилизация мен мәдениет басталып келе жатқанда пайда болды. Соңғы дамыған онжылдықта дамыған елдерде бақыланып келе жатқан тенденциялардың бірі - тұрғылықты жердегі қарт адамдардың санының абсолютті өсуі. Тұрғылықты жердің жалпы санында балалар мен жастар санының үлесі азайып, қарт кісілердің санының үлесі өсу процесі айнымай жүріп жатыр [21; 56 б.].
Қарт адамдардың өмірлерінің әлеуметтік шарттары ең алдымен олардың денсаулық жағдайымен анықталады. Денсаулық жағдайының көрсеткіштері сапасында өзіндік бағалу кеңінен қолданылады. Қартаю процесі жеке топтармен индивидтерде бірдей бола бермейді. Өзіндік бағалаулары қатты ерекшеленеді.
Денсаулықтың жағдайымен тағы бір көрсеткіші - белсенді өмір қызметтілігі қарт адамдарда хронологиялық аурулар күшінде төмендейді, естудің, көрудің нашарлауы, ортопедикалық проблемалар бар болады.
Қарт адамдардың ауру деңгейі , жастарға қарағанда 6 есе жоғары.
Ресейде бір қарт адамға 2-ден 4 ауруға дейін келеді, ал қарт адамдарда емдеу, жастарды емдеуге қарағанда 1,5 - 1,7 есе жоғары. Жас ерекшелік қажеттіліктері кәрілерге ұзақ уақыт қарағандағы шығынды көбейтеді, бұл фактіге ерекше назар аудару керек.
Денсаулықпен таласа алатын жалғыз проблема - материалдық жағдай. Қарта адамдар өздерінің материалдық жағдайларымен, инфекция деңгейіне, медициналық көмектің жоғары тұратынына қиналады. 1998 жылы әлеуметтік-экономикалық кризис нәтижесінде зейнетақыны көбейту мәселесі өзекті болды. Симокованың мәліметтері бойынша зейнеткерлердің әрбір бесінші жанұясы киім мен аяқ киім алуға келгенде қиындық сезіледі екен. Дәл осы топтарға ашты-тоқты өмір сүрушілер жатады. Көптеген қарт адамдар материалдық түсініктерімен жұмыс істеуді жалғастырады. Өткізілген әлеуметтік зерттеуге сәйкес, зейнектерлердің 60%-ы жұмыс істегісі келеді екен. Қарт адамдардың үй жағдайында тұратындарға қарағанда қарттар үйінде айтарлықтай әртүрлілік байқалады.
Кейбір бағалаулар бойынша қарттар үйінде тұратындардың 56%-ының психикасында хронологиялық тежелулер болса, 16%-ы психикалық аурулардан зардап шегеді. Үй жағдайында өмір сүретіндердің 5-6%-ы қартайғандағы ақыл әлсіздігімен ауырады, стационарлық мекемелерде олардың үлесі әлде қайда жоғары. Сонымен бірге, қарт адамдарға арналған интернат үйлерінде психиатр, психолог, әлеуметтік педагог әлеуметтік жұмыспен тегін қызмет көрсетеді.
Қартайған адамның ерекше жағдайы, оның құдайға жақындылығымен тұрады. Қарт адамның маңызды жағы, оның біртіндеп өлімге жақындап қалған өлім туралы уайым болатынын дәлелдеді. Бұл адаммен бірге туатын психологиялық қорғанышының жасына сай образбен өзгеруі және өз өлімі туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1. ҚАРТ АДАМДАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Қарт адамдармен жұмыс әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде ... .. 6
1.2 Қартаю құбылысы және қарт адамдардың өмір санасындағы әлеуметтік проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Қарт адамдармен жұмыс жүргізудегі әлеуметтік-психологиялық ерекшелік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2. ЕГДЕ ЖАСТАҒЫ АДАМДАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДІҢ СПЕЦИФИКАСЫ
2.1 Қарттармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің тиімділігі және оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
2.2 Қарт кісілерге интернат-үйлерде көрсетілетін әлеуметтік қамқорлық 41
2.3 Қазақстанда қарт адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПайдаланЫЛҒАн әдебиеттер 64
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Қазақстандықтардың әл-ауқатын, қауіпсіздігін жақсарту, гулдену, дамуын Қазақстан 2030 стратегиясында Президентіміз Н.Ә.Назарбаев атап өткендей, еліміздің дамуының басым бағыттарының бірі- тұрғындардың материалдық және әлеуметтік әл-ауқаты болып табылады. Әлеуметтік жағдайдың жақсаруы, халықтың әлжуаз топтарын әлеуметтік қолдау, қорғауға ат салысу. Яғни, Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты бағыты атты Жолдауында демография мәселелеріне үлкен көңіл бөлінгеніне тоқталып өтеді.
Халық аузындағы мақалда айтылғанындай егер қарт адам өмірден өтетін болса онда бір тарих жоғалады. Қарт адамдар өткеннің, қазіргінің және болашақтың тасымалдаушысы. Олардың ақылы мен тәжірибесі кез-келген қоғамның негізін құрайды. Қазіргі таңда мемлекет аға буын өкілдерін, әрбір жаңа ұрпақ үлкендердің даналығын, тәжірбиесі мен қадір қасиеттерін үлгі тұтады. Соғыс жылдары жауынгерлік ерлігімен олар бейбітшілікті қорғап, сақтап қалды, сол үшін аштық пен қайғы-қасіретті бастан кешті, соғыстан кейінгі жылдары құлдыраған халық шаруашылығын қайта қалпына келтіріп, өз еңбектерімен экономикалық дамуына зор үлес қосқан. Біз ардагерлер алдындағы борышымыз терең сезінеміз. Күнделікті қамқорлық пен қолдауды қажет ететін борыш бүгінде мемлекеттік әлеуметтік саясаттың бір бөлігіне айналып отыр. Ертең ел боламыз десек, қазірден бастап түзелу керек.
Халықтың қартаю үдерісіне үш фактор әсер етеді, атап айтқанда басты себептері - бала туудың кемуі, өлім деңгейінің, әсіресі еңбекке қабілетті жастағы адамдар өлімінің жоғарлылығы және халықтың көші-қоны. Экономикалық бірлесіп қызмет көрсету және даму елдерінде соңғы 30 жыл ішінде орташа өмір сүру ұзақтығы ерлерде 6 жылға әйелдерде 6,5 жасқа өсті. Біздің елімізде соңғы 10 жылда ішінде бұл көрсеткіштердің тұрақты түрдің өсу тенденциясы қалыптасқан.
Қарттарды әлеуметтік қолдау мен қорғауға, олардың экономикалық, саяси және басқа да құқықтары мен бостандықтарын іске асыруды тең мүмкіндіктерін қамтамасыз ету мен Қазақстан Республикасының Конституциясында, сондай-ақ халықаралық құқықтың жалпы танылған қағидалары мен нормаларында кепілдік берілген.
Қарттарды әлеуметтік қорғау шараларының бірі жасқа қарттық келіп немесе жоғалған қарекетін өзіне-өзі қызмет ету жалпы қызметтің әртүріне қабілетін қалпына келтіруге және орнын толтыруға бағытталған медициналық, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік-экономикалық іс-шаралар кешенін тұратын, сондай-ақ қарттардың толыққанды өмір сүруіне мүмкіндік беретін әрі олардың құқықтары мен қабілет, мүмкіндіктерін іске асыруын қамтамасыз етуін оңалту болып табылады.
Қарттардың бір белгісі - денсаулық жас өткен сайын адамның денсаулығы төмендейтіндігі белгілі. Әсіресе, қалаларда өмір сүруші егде адамдардың организмінң әсер етеді. Осы жаста оның алдыңғы өмірінің өмір салтының нәтижесі көрінеді. Балалық шақтан бастап, матеиалдық жағдайы сияқты жағдайлар оның денсаулығының нәтижесін береді. Егде адамдардың денсаулығы туралы айтқанда, олардың ауруы және мүгедектігі ғана емес, толыққанда, гармониялық және адамгершілік тұрғысынан да қарау керек. Егде адамдардың денсаулығы еңбек және қоғмадық қызметке қабілеттілігінен ғана емес, сондай-ақ еңбек ету қабілетін және қоғмадық белснеділігін сақтауынан да көрінеді. В.П.Казначеев және М.Г.Субботин атап өткендей, адам организмі қартайғанда тек қана жайлылықты ғана емес, сондай-ақ белгілі бір жайсыздықты, барлық функцияларынң қысымға ұшырауы мен жаттықтыруын да сезінуі керек.
Қарттықтың басталуы денсаулық пен тән күшінің нашарлауы, әлеуметтік-кәсіби рөлдер құрылымы сананың азаюы және өзгеруі, отбасының өмірден айырысуымен сипатталады. Адамның есеюі де, қартаюы да біркелкі жүрмейді. Бұл оның сана-сезімінеде әртүрлі қалыптасады. Өкінішке орай, отандық геронтологияда психо-физиологиялық процестер және әлеуметтік жағдайлардың өзгеруі жақсы зерттелінеді де, ал олардың өзіндік санасы мен ішкі дүниесі аз зерттелген. Сонымен бірге қарт адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің тиімділігі жөнінде зерттеулер саны елімізде аз. Сол себепті де қазіргі кезде қарт адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің тиімділігін зерттеу өзекті болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: қарт адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің теориялық мазмұнын ашып, ондағы проблеманың өзектілігін айқындау жәнеқарт адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің тиімділігін көрсету болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері: жоғарыда көрсетілген мақсатқа сай төмендегідей міндеттер алға қойылады:
- қарт адамдар категориясына түсініктеме беру және олармен жұмыс жасауды әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде қарастыру;
- қарттармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің теориялық моделін қарастыру;
- қартаю құбылысын толық ашып көрсету және қарт адамдардың өмір санасындағы әлеуметтік проблемаларды табу;
- қарттарға көмек көрсетудегі геронтолог пен әлеуметтік жұмыскердің рөлін анықтау;
- қарт адамдармен жұмыс жүргізудегі әлеуметтік-психологиялық ерекшелікті анықтау;
- егде жастағы адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің спецификасын ашып көрсету;
- қарттармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің тиімділігін анықтау;
- Қазақстанда қарт адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізу ерекшеліктеріне тоқталу.
Зерттеудің объектісі: қарт адамдар
Зерттеу пәні: қарт адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің ерешеліктері және оның тиімділігі.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізінде қарттармен әлеуметтік жұмысты әжеуметтік жұмыстың объектісі ретінде қарастыра отырып, оның мазмұны мен тиімділігіне талдау жасалынады. Сонымен қатар, қартаю құбылысына тоқталып, қарт адамдардың өмір санасындағы әлеуметтік проблемаларын ашып көрсетеді. Сол проблемаларды айқындау барысында қарт адамдармен жұмыс жүргізудегі әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерге де тоқталып өтеді. Бітіру жұмысының теориялық негізінде орта ғасырдың ғалымдары Цицирон, Аристотель, Роджерс, Бэкон, Ж.А.Кондорсе сынды ңалымдардың пікірлері қарастырылады. Сонымен бірге И.В. Довыдский, С.И.Ожегова, И.Фишер, А.Сырцова мен О.В. Митина сынды ғалымдардың зерттеулері қарастырылады. Қазақстандық ғалымдар М.Ф. Пузиков пен А.А. Калиева қарт адамдардың гериатриялық-реабилитациялық проблемаларын зерттеген. Осы ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып теориялық бөлім толыққанды ашылған.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік негізі: егде жастағы адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің спецификасына негізделген. Онда қарттармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің тиімділігі және оның ерекшеліктері, сонымен бірге, қарт кісілерге интернат-үйлерде көрсетілетін әлеуметтік қамқорлық жайында толық ақпарат берілген. Қазақстанда қарт адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізу ерекшеліктеріне де осы жұмыстың тәжірибелік негізінде айқын ақпарат берілген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, алты бөлімшеден қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және мазмұннан тұрады.
1. Қарт адамдармен ӘЛЕУМЕТТІК жұмыс жасаудың теориялық негізі
1.1 ҚАРТ АДАМДАРМЕН ЖҰМЫС ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
Бүкіл әлемде қарт азаматтардың саны айрықша өсуде, ал қарттық және қартаю мәселесі өзекті мәселе болып отыр. Адамның қартаюының өзіне назар аудартуының жоғарылауына қарамастан көптеген сұрақтар осы уақытқа дейін өңделмеген. Қазіргі уақытқа дейін қартаю ұғымының дәл анықтамасы жоқ. Homosapins деген адам түрінің латынша атауына саналы деген сөзден басқа қартаюшы не, қарттық адамның мінездік белгісі деген сөздерді де білдіреді.
Қартаю кезеңі кеш естиярлық, қарттық жас деген анықтамалар кездеседі. Демографиялық-энциклопедиялық сөздікте 1985 ж. мынадай анықтамалар келтіріледі.
Қартаю бұл - адамзат тарихының әртүрлі тарихи-эволюциялық кезеңдерімен және әртүрлі экологиялық манипулияциялық әлеуметтік алмасушы биопсихологиялық және әлеуметтік ұғым.
Қазіргі кезде жоғары дамыған елдерде адамдардың қартаю кезеңі созылып, өмірлері ұзарып, ол отыз жылдай уақытты алатын болды. Алайда, педагогика, психология ғылымында бұл кезең адам өмірінің 311 бөлімінің алғашқы кезеңіне қарағанда аз зерттелген. Сонда да соңғы 20 жылдықта психологтар қарт адамдардың мінезінің психологиялық болмысы туралы маңызды материалдар жасады [19].
Қоғамның қартаюға қатынасының негізгі екі дәстүрі бар. Біріншісі, 30 мың жылдай есептеледі - автор оны Көне Египеттің дәстүрі деп атайды. Қартаю басқа адамдардың ішінде ең сыйлысы, қарт адам құдайға жақын жалғыз адам, қарттық - бақытты және бүлкіші шақ және тағы басқа.
Екінші дәстүрлі 3 мың жылдан есепетеледі - автор оны Спартандық дәстүр деп атайды. Спартада Кәрі болғанша, үйсіз ит болғаным жақсы дейтін болған. Күшсіз (пайдасыз) қарттарды Спартада жардан лақтырып жіберетін болған, спартандық қарттар өмірдің бұлай аяқталуын табиғи құбылыс деп есептеген.
Осы күнге дейін әртүрлі елдерде қартайған азаматтардан көне египеттік не спартандық моделін көруге болады. Қарттық құбылыс ретінде нені ұсынады? Ең алдымен қарт адам көптеген хронологиялық ауруларға (орташа 9-13) тұтылады. Олар адам қартая бастағанда пайда болады, 20-30 жаста ауыра бастағанда пайда болады. Патологоанатомдар олардың аурулары чиператониялық ауру болса да, жүректің линиялық не жара аурулары болса да, өздерінің ауруларынан өлмейді (олардың көбі 40-50 жастарында өледі). Көрнекті орыс патологоанотомы И.В. Довыдский барлық хронологиялық аурулардан қартаю белгілерін көруді ұсынады. Бірақ, бұл қарттарға ерекше әдістемесі керек етер еді. Алайда, қарт хроникамен ауыратын адамдар поликлиникада кезекке тұруын жалғасытыруда және әрбірі екінші-үшінші орын оларда бос емес. Көбінесе, әсіресе ақша бөлмесі ауруды я асырауға, я оның дәрісіне жетпейтін қазіргі Ресейде дәрігерлер оларға спартандықтарша қарайды (медиперсональ айлығы біздің елде басқа баяу дамушы елдерге қарағанда төмен).
С.И.Ожегованың сөздігінде егде - қартая бастаған, қарттық - организм әлсізденетін, кемелдеген кезеңнен кейінгі өмір және қарт - қартаюға жеткен. Мұндай анықтамалар мынадай ойға әкеледі, біздің елімізде анық бейнеленген, біз адам қартайғанда қандай болатынын және қарт кісілердің тобына 60-та 75-ке дейінгі жасты жатқызады. Бұл топқа кіретін адамдар үшін белсенділік деңгейі айтарлықтай жоғары сақталған, ал олар үшін әлеуметтік-психологиялық бейімделуі және осы арқылы психологиялық, педагогикалық өзін жақсы сезінетінін бұзу маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Жалпы алғанда қартая бастағанда ренолитруктивтегі деструктивтік процесстерін меңгеруге байланысты динамикалық өмір сүруді түсінеді, ал қартаю - осы өзгерулердің жетістігі. Бұл өзгерулер биологиялық деңгейде мына жағдайда өтеді организм өзгере бастағанда, өлім жақындағанда; социологиялық деңгейде - адам зейнетақыға шығып статус өзгергенде; психологиялық деңгейде - адам болып жатқан өзгерістерді байқап және оған үйрене бастайды.
Қарттық нормасының физиологиясы мен медицинадағы ортақ мағынасы адамның организмнің, оның мүшелері мен функцияларының бірдейлік қоршаған орта шартында оптимальды өмір қызметін қамтамасыз етуші. Организмнің структуралық және функционалдық нормасы - оның жалпы денсаулықты қамтамасыз ететін тұрақты-резистенттілігі, жұмысқа қабілеттілігі, адаптацияға қабілеттілгі және ұзақ өмір сүруді белсенді сақтауы [2; 65 б].
Қарттық жас - қартаю процесі ашық көрінетін, онтогенездің аяқталу кезеңі.
Қазіргі кезде қартаюдың әртүрлі анықтамалары бар. Ғалымдардың кейбіреулері қартаюды клеткалық заттың физико-химиялық стурктура өзгерісі есебінен реактивті клеткалдардың біртіндеп өзгеруі деп қарайды. Басқалардың ойынша, қартаю ішкі және сыртқы ортадан қорғанудың, мінез-құлықтың, физиологияның, биологияның төмендеуі. Сондай-ақ, қартаюды өмір сүруімен және қорғанудың төмендеуіне әкелетін мінез-құлықпен организмнің есейгендегі өзгеруі.
Осы кезге дейін қартаюдың себептері мен қарттық эволюцияның бірінші элементтері қандай деген сұраққа жауап жоқ.
Қартаюдың себебіне ең көп ескі анық ғылыми түсініктеме, ол Аристотельдің еңбегінде жазылған Аристотельдің ойынша қартаю индивидуальды өмірдің басында әртүрлілік иесіне берілетін, туылғаннан бастап берілген жылудың біртіндеп азаюымен түсіндіріледі. Сондай-ақ, Аристотель адам өмірін кезеңдерге бөлуге тырысып, сол арқылы биожас есебінің негізін салды. Бірінші бөлім - жастық, екінші бөлім - кемелдену, үшінші - қартаю.
Қартаю мәселесі ерте заманда адам өмірінде маңызды орынға ие болды. Қартаюдың алғашқы анықтамалары мен оның себептері антикалық дәуірге жатады. Ұлы көне грек дәрігері Гиппократ (б.д.д.Ү-ІҮғ.ғ) қарттықты - табиғи жылудың азаюы және ағзаның кебуінің нәтижесі деп санаған.
Сол кезеңде өмір сүрген философ Платон, қаратаюға әсіресе орта жастағы өмір сүру салты әсер етеді деп көрсеткен.
Қартаю өз даму жылдарында мына сала мамандары бойынша: дәрігерлерден және физиологтардан, философтардан және биологтардан, психологтардан, социологтардан, тарихшылар және құқықтанушылардан өзіне жаңа білімдер жинады.
Қартаю мәселелері туралы Цицирон, Аристотель, Роджерс, Бэкон, Ж.А.Кондорсе өз еңбектерінде жазған. Мәңгілік жастық, ұзақ жасау және мәңгі жасау туралы мифтер мен аңыздар адамзат дамуының барлық кезеңінде пайда болып қолдау тауып отырды [14; 78 б.].
Адам қартаюының нормалы процесін оның негізгі көрінулері мен факторларын, мінез-құлыққа әсер етуін, үлгілері мен қарттық өзгерістерінің күшейе түскендігін зерттейтін ғылым - геронтологияның басын әдетте ағылышын философы Бэкон есімімен байланыстырады. Бэкон қартаю процесін жүйелі зерттей отырып, қартаюдың себептерін ашуға мүмкіндік береді және ол қартаю процесіне жағымсыз әдеттер әсер етеді, - деп санаған.
Ресейде қартаюдың белсенді ұзартуына байланысты алғашқы еңбектер ХҮІІІ ғасырда пайда болған. Мәселен, орыс дәрігері И.Фишердің Қартаю, оның деңгейлерімен аурулары туралы атты кітабын айтуға болады.
Ғылыми геронтологияның негізін салушы И.И.Мечников болып табылады. Геронтологияның, қазіргі ұғымы ХХ ғасырдың ортасында қалыптасты. Геронтологияның тапсырмаларының бірі - орта әсеріне, өмір салтына, еңбегіне, әлеуметтік қатынастарына және өзара қарым-қатынасына байланысты қартаюдың ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.
Қартаю кезіндегі адамның психологиялық жағдайының өзгеріске ұшырауы, яғни қартаю процесі зерттеген ғалымдар айтуы бойынша ең біз ауыр және қиын кезеңдердің бірі болып келеді.
Ғылымда қарттардың мәселесін түрлі бағытта зерттеген. Орыс ғалымдардың зерттеушілері А.Сырцова мен О.В. Митина зерттеу жүргізу барысында тұлғаның орентациялық уақытша динамикасын зерттеген. Яғни бұл жерде қартаю процесінің барысында адамның мінез- құлықының өзгеруі, қарттардың өзгешілік психологиясына талдау жасаған. Адам қартайған кезде оның физиологиялық белсеңділігі төмендеп, тек өмірлік тәжірбиесіне сүйеніп өмір сүреді. Олар өз күшіне сене алады, шешімді тез және сенімді қабылдайды. Сондықтан оларды Ұрпақты басқарушы деп атайды. Бұл жердегі көрініс (50-60жас аралығы) айқын көрінеді. Себебі, зейнетке шығуымен байланысты олар енді өмір басталды деп сенеді. Зерттеу көрсеткендей, бұл жас ерекшеліктерінде қорғаныш механизмі іске асады. Болашақта өзін- өзі күту, балалар мен немерелерінің болашағын ойлайды. Олар өмір сүруге аз уақыт қалды- деп, ештеңені өзгертуге келмейді деген екінші планға шығады. Бұл жаста адамда жаңадан белсеңді өмір сүруге деген құлшынысы болады [14;65 б.].
60-тан кейін денсаулық жағдайына көңіл бөлу өседі. Адам өз- өзіне уақыт өтіп барады, енді жоспарым ешқашан жүзеге аспайды - деп болды, бітті, өлім қорқынышы жаулайды. Зейнетке шығу, табыстың азаюы, жұбайдың біреуі қайтыс болуы- бұл осы жастағы ерекшеліктер. Отбасы өмірі, отбасы дәстүрі, балалар жетістігі, жиі немерелерімен балаларымен қарым- қатынаста болуын қажет етеді.
70-тен жоғары позитивті өмір сүру типіне сәйкес. Позитивті ойлау, уақыттың ұзақтылығы, өмірлік кәсіби деңгейінің жетістігі, немерелер мен балаларды ойлау, олар өздерінің жалғасын сол ұрпақтарында көреді. Жасай алмаған, бітіре алмаған жұмысты бітіреді екен дейді.
М.Ф. Пузиков пен А.А. Калиева қарт адамдардың гериатриялық -реабилитациялық проблемаларын зерттеген. Зерттеу мәселесі өте маңызды. Қазір мемлекеттегі туудың күрт төмендеуі, халықтың белсеңді қарттаюына әкеледі. Бұл медициналық қызмет көрсету саланың сұранысының дамуымен байланысты. Гериатриялық - реабилитация, бұл реабилитацияның бір бөлігі (дұрыс адамның денсаулығын жақсарту дәне қалпына келтіру туралы ғылым). Бұл салада - медициналық, әлеуметтік, реабилитациялық процедуралар жүзеге асырылады. Сапалы реабилитация мен гериатриялық профилактика - қоғаммен қарым-қатынасты үзбеу, жалғыздықтан изоляциялау, қызығушылықты таныту, әлеуметтік қарым қатынасты жандандыру, еркін болу, ойлаған жұмысын еркін тандау. Қарт адамдардың әлеуметтік- медициналық проблемаларын зерттеу барысында, яғни қартайған сайын, медициналық қызметтің рөлі арта түседі. Бірақта қарттар аурудың соңғы стадиясына дейін созып, дәрі- дәрмектердің пайдасы аздау болады. Өкінішке орай, Қазақстан Республикасында герантологиялық көмектер жоқ, жоғары сырқаттану, мүгедектік, қарттардың жиі өлуі, яғни қарттар медициналық көмекті қажет етеді. Яғни, бұл тек адамдарға дені сау қартаюды қамтамасыз етсек қана жетеміз [45, 46].
Томас Манның қазіргі таңда қартайып бара жатқан қоғамға деген көзқарас өте көп деді , соның ішінде аналитиктер бір-біріне қарама-қайшы екі көзқарасты ұсынады:
-еңбекке жарамды халық азаяды. Туу деңгейі азаюынан және қарт адамдардың көбеюінен, қоғам жылдан жылға көбейіп отырған еңбекке жарамсыз барлық халықты асырап, солар үшін еңбектенуі тиіс.
-қарт адамдарды асырауға, күтуге, олардың шығынын ақтау үшін жұмыс істеп жүрген адамдар 2 есе салық төлеуі тиіс. Бұл өз кезегінде еңбекке деген мотивацияны азайтады, ең соңында ұрпақтар арасындағы конфликтіге әкеледі, соның салдарынан жас ұрпақтартың қарт адамадрдың алдындағы жауапкершілігінен бас тартуға әкеледі.
Атақты американ психологы Эриксон қартаю барысындағы дағдарысты былай түсіндірген: бұл дағдарыс алдындағы өмір жолын аяқтайды, дағдарыстың шешілу жолы адамның бұл жолды қалай өткендігінп байланысты шешіледі.
Эриксонның пікірі бойынша, кәріліктің басты міндеті - құндылықтарға жету, өткен өмірді қабылдап, түсініп, өмір бойы араласқан адамдармен қарым-қатынасты түзеу.
Бір бүтіндіктің қалыптасуы мына себепке байланысты: өмір құрылады, сен өмір сүрудің және өткен өмірден ештеңені де өзгерте алмайсың. Даналықтың қалыптасуы мына себепке бацланысты: өмірді барлық қырларынан қабылдап, яғни барлық яғни барлық шыңға көтерілу мен кері құлауымен, өткен өмірде дұрыс өмір сүре алмадым деп қайғырумен жаңа өмір бастай алмайсын.
Американдық герантопсихолог Форд қарт адамдарға тән бірнеше психологиялық типтерді көрсетті:
1. Регрессия - бұрынғы іс-қимылдарға оралу, яғни балалықты көрсету, денсаулығына байланыссыз елден үнемі көмек сұрау.
2. Қиын жағдайда шешім табу үшін тұрғылықты орнын ауыстыру немесе қашу.
3. Қоғамдық өмірге мүлдем араласпау, бәрінен алшақтап, оңашалану.
4. Екі жүзді іс-қимыл көрсету - қоршаған ортадағылардың қызығушылығын өзіне тарту мақсатымен [15; 39 б.].
Е.И. Холостова қарттардың мәселесін кеңінен теориялық жағынан тоқталды. Оның Әлеуметтік жұмыс оқулығында қартармен әлеуметтік жұмыс деген тарауда көруге болады. Халықтың негізгі қартаю- процесі- туудың азаюы, егде тартқан адамдардың ұзақ өмір сүруі, ол медицинаның прогрессивті дамуын көрсетеді.
Автордың айтуынша, қарт адамдар көбіне қалалық жерде көп шоғырланған, ал ауылда олар аз, себебі ауылдың әлеуметтік- экономикалық жағдайы нашар. Яғни мемлекет тарапынан қазір жұмыссыз, кедей, көпбалалы, мүгедек және т.б. отбасыларға жағдай жасау керек. Егер бұндай көрініс кең етек алса, онда жалғызбасты қарттардың саны күннен- күнге ұлғая түсуі мүмкін [3].
Қазір нақты қарттады қорғайтын ресми болсын құжаттар жоқ. Жаңа әлеуметтік жұмыс БҰҰ-ның ұсынысы бойынша Қартайған жастағы адамдардың өмірін толыққанды жасау бұл құжат негізінде әлеуметтік жұмыс аймағында қартаттарға әлеуметтік қызмет көрсету жүзеге асырылады. Олар төмендегідей:
егде тартқан адамдарға ұлттық саясатты өндеу, яғни ұрпақпен сабақтастыру;
қайырымдылық ұйымдарды қолдау;
экономикалық құлдыраудан қарт адамдарды қорғау;
қарт адамдар сапалы өмір сүруге жағдай жасау;
қай жерде тұрмаса да толық қарт адамдарға әлеуметтік қызмет көрсету.
Өте жақсы көрсетіп, дәлелдеп кеткені қарт адамдарға әлеуметтік қызмет көрсету. Әлеуметтік қызмет көрсету жүйесінің дамуы өте көпқырлы. Бұл жүйенің жақсы дамымауы егде адамдарға теріс те, қанағаттанбаушылық жақтарын көрсетеді [45].
Қартайған жас - бұл қорытынды шығаратын уақыт, өмір бойы жасалған, жасалмаған жұмысқа баға беру.
Үлкен жастағы адамдар бұрынғы артта қалған өмірге оралғысы келеді, өмірбаянының бір сәтіне оралсам деп арамандайды. Шет елдерде қолданылатын технологияның бірі- психогимнастика. Бұл технологияда қарттарға арналған Еске түсіру клубын ұйымдастыру. Қарт адамдар жастық шақты, денсаулықты күтуге, әлеуметтік қызметін еске алуға мүмкіндік тудырады. Оған қоса, өткенге шолу суреттер, кітаптар, газеттер және журналдар да көмекке келеді.
Қарттарға еңбектерапиясын қолдуға болады. Индивидуалды қоғамдық ұйымдарға қатыстыру, әлеуметтік дағдыларды қалыптастыру, коммуникативті мүмкіндіктер, өзінің өмірін ұйымдастыруда шешім қабілдау, қоғамдық жұмыстарға белсеңді қатысу. Еңбектерапиясын, бұл жерде әлеуметтік реабилитация ретінде қарастыруға болады. Қартайған кезде бұл тәсіл өте нәтижелі және эффективті. Бұл терапияның ерекшелігі соматикалық және психикалық денсаулықты дұрыс баланста ұстауға көмек көрсетеді. Эмоционалдық қалпын , өмірлік тонусын толыққанды және тең құқықты өмір сүруді сезіндіреді.
Қарт адамдарды қоғамдық өмірге қатыстыру керек. Олардың еңбегі мен өздерінің қоғам керек екенің сездіру. Олар ақылшы, жастарға жол сілтеуші.
Өкінішке орай, мемлекеттік емес қана ұйымдар қарттарға әлеуметтік көмекті толық көрсете алады, ал мемлекеттік және муниципалдық мекемелер толығымен дамымаған.
Қорытындылай айтқанда, әлеуметтік қызметкерлер жаңа қажеттіліктерді алдын- ала қарап, әлеуметтік-экономикалық жағдайдың өзгеруіне байланысты қарттарға көмекке келу қажет деп көрсетеді [44].
В.И. Курбатов қарт адамдарға әлеуметтік көмек көрсету әр түрлі әлеуметтік теорияларды қолдана білу талап етеді. Олардың ішінде:
1. Әлеуметтік рөлдерден айырылу теориясы;
2. Халықтың аз бөлігін құрау теориясы;
3. Адамдардың жастары боынша стратификация теориясын негіздеу.
Бірінші теорияларының мазмұнына үлкен егде жастағы адамдар жатады. Қартаю кезеңінде жас адамдармен араласыпай қарым- қатынастарда болмайды. Оларды әлеуметтік рөлдердегі рөлдерден босатады. Бұл рөлдер негізінде еңбек қызметіне байланысты болған, сонда- ақ басқару және жауапкершілік рөлдері де қатарласа жүрген. Рөлдерден босату теориясы үлкен, егде жастағы адамдарды зейнетке шығару арқылы заңды түрде іске асырылатын процесс ретінде қаралады. Олардың қызмет орндары белгілі бір қызметтегі жас адамға өтуі керек. Бірқатар сыншылар, бұл теорияларына адамгершілік сезімді қастерлемейтін деп пікір айтады. Ал қайсібір рөлдерден босату, бұл процесс универсалды жан- жақтан түбінде іске асырылатын шара ретінде дәлелдейді.
Қазіргі уақытта бұған қарсы әлеуметтік өрісте қолдануын шектейтін белсеңділік теориясы тұжырымдалып кеңінен қолданылатын болады.
Бұл теорияны жақтаушылар дәлелдеп көрсеткендей қарт адамдар игерген рөлдерден айырылған кезде олар қоғамда керексіз екендігін сезінетін сезім туындайды. Жеке басының қасиетін жоғалту деп түсінеді, өзінің рухани құндылықтарын іске асыру үшін, олар белсеңді өмірден бес тартпау керек. Керісінше, жаңа қызметпен айналысып жаңа рөлдерді орындауды әлеуметтік қажеттілік деп санайды [4; 67 б.].
Әлеуметтік рөлі бар мәндерде белсеңді орындауды жалғастырып, еңбек ортасымен араласып, қарт адамдар өздерінің психологиялық тұрақтылығын қалыптасқан байсалдылығын сақтап ала алады.
Адамның қартаю кезеңінде бейімделу дрежесі орталықтай деңгейде алғашқы сатылардың қызметі байланысты болып келеді.
Енді қартаю кезеңі жақындаған сайын адам көптеген рөлдерді игерсе, онда оларды жоғалтып айырылған уақытта ол онша қинала қоймайды. Жаңа жұмыс орның табуға жеңіл соғады. Отыз жастағы эмоционалдық, психологиялық тұрақтылығы және белсеңділігі бар адамдар жетпіс жастан асқан кезеңде өз бойындағ энергиясын сақтай алады. Отыз жастағы қорқыныш және консерватизм сапасындағы адамдар өмірінің аяғына дейін, бірқалыпты тұрақтылықты бола алмай, сенімсіздікпен үрейлене қарайды.
Халықтың өз бөлігін құрау теорияларының авторлары қоғамда қарт адамдардың саны аз болатының дәлелдеді және бұл олардың әлеуметтік- экономикалық статусының төменгі деңгейде екеніні анықтайды.
Қоғам оларды кемсітіп, оларға қарсы болып көрінеді. Егер үлкен егде жастағы адамдар жаққа жолды тауып, қалыптасқан байланысты сақтап қалса, олар мәдени деңгейдің жаңа түрін құрып, өзінің психологиялық тұрақтылығын сезінеді.
1. Осы жастағы топқа жататын адамдардың арасында психологиялық жақындастық, бірін- бірі қабылдап, тез тіл табысып кету;
2. Халықтың бөтен топтармен іс- әрекет жасаудан оларды алып тастауы.
Сонымен үлкен егде жастағы адамды кемсіту, олардың бірлігі қартаю кезіңде қарым- қатынастарының өзіне тән жаңа түрі туындайды.
Осы түрі, яғни теорияның пайымдауынша бұл адамдарға арналған мамандандырылған мекемелерінің көбеюі, өзіндік мәдени деңгейді көбеюдегі қалыптастыруға мүмкіндік берер еді. Қарттар өздеріне лайықты мағынада өмір сүргісі келеді. Бұл олар өздерінің проблемаларын шешуге белсеңді түрде қалыптасқан жағдайда ғана мүмкіндік болады [1].
Кейбір мамандар адамдардың жастары бойынша стратификация теорияларын тиімді болып санайды. Бұл теорияға сәйкес адамдардың әр буыны өзінше құнды және тек қана өзіне тән тәжірбиесі бар деп тұжырымдалған.
Қазіргі кезде геронтологияны қарт адамдар ауруын зерттейтін медицина облысы, әлеуметтік геронтология, яғни оның өмір салтымен, ұзақтығын зерттейтін геронтология бөлімі бөліп қарайды.
Жас ерекшелік психологиясы мәселесі бойынша әдебиеттерге талдау қартаю ұғымының анықтамасы мәңгі мәселе қатарына қосты. Қазір қартаюды қалай түсіну, оның алғашқы белгілері қандай, қартаю жасы дегеніміз не? Және оның шекаралары қандай? деген сұрақтарға пікір-таластар жүргізілуде. Анықтамаға қиындық тудыратын қартаю - ұзақ, жастық процесс және оның орта жас пен аралығында шекара болмайды. Жалпы алғанда қартаю - жеке процесс, кей адамдарда ол ерте басталады, ал кейбіреулерінде кеш басталады.
Қоғамның әртүрлі тарихи кезеңдерінде және әртүрлі мәдениеттерінде қартаю мынадай жолмен анықталады: Пифагор - 60 жас, Қытай ғалымдары - 70 жас, ХХ ғасырдағы ағылшын физиологтары - 50 жастан жоғары, неміс физиологі М.Рубнер - 50 жас қарттық, 70 жасты қадірлі қарттық деп санаған.
Ю.Б.Гварнавский бүкіл қарттық кезеңді жеке топтарға бөлуді ұсынады: егде жас - 50-65; қарттық жас - 65-тен жоғары.
Ғылымда жас ерекшелік кезеңнің келесідей сызбасы қабылданған:
oo егде жас ер кісілер үшін 60-74 әйелдер үшін 55-74 жас.
oo қарттық кезең, әйелдер мен ер кісілер үшін 75-90 жас.
oo ұзақ жасаушылар әйелдер мен еркектер үшін 90- жас және одан әрі жоғары жас [18].
Сондай-ақ, зейнеткерлік жасты мемлекет жасайды. Зейнеткерлік жасты анықтауда хронологиялық жас кезеңі, яғни өмір сүрген жылдардың санын есепке алмайды, бірақ жұмыс атқарған жылардарына қарай анықтайды.
Функциялық жас кезең - жас ерекшелік динамикасының физиологиялық функциясында көрініс береді, генетикалық компонентінен, өмір салтымен жүре пайда болған ауруларымен, стресстік жағдайларымен, физикалық-психикалық және интеллектуальды белсенділікпен анықталады.
Психологиялық кезең - көрсеткіштер тобы. Психиканың жас ерекшелік өлшемдерімен сипатталады.
Биологиялық кезең - жастық структура және ағза функциясының деңгейлерінің көрсеткіші [20].
Осы кезге дейін қартаюдың себептері мен қарттық инвоинернің бірінші элементтері қандай деген сұраққа жауап жоқ.
Қартаюдың себебіне ең көп ескі және оның ғылыми түсініктеме, ол Аристотельдің De juventute te senectute еңбегінде жазылған. Арситотельдің ойынша, қартаю индивидуальды өмірдің басында әртүрлілік иесіне берілетін, туылғаннан бастап берілетін жылудың біртіндеп азаюымен түсіндірілді. Сондай-ақ, Аристотель адам өмірін кезеңдерге бөлуге тырысады, сол арқылы биожас есебінің негізін салды. Біріші бөлім - juventus (жастық), virilitas (кемелдену), senium (қартаю), Гиппократтың De diaeta шығармасында табиғи ыстықтықты жоғалту туралы ой бар.
Гиппократ пен Аристотельдің ойлары қартаю кезіндегі жылдың бөлімді жас кездегі жылу бөлінуге қарағанда баяу өтеді дегенге негізделген.
Гален одан ары барады. Оның ойынша қартаю тәннің ылғалдығын азайтуын табатын табиғи ыстықтан анықталады. Гален қарт адамдары қалпының көлемі азаяды, нәтижелерінде өмірді ұстап тұратын негізгі жылу кетеді. Бұл ой ХҮІІІ ғасырға дейін үстемділік құрды. Дірігер Аде Лауренсон қартаю шырын мен табиғи ыстықтың үздіксіз 4 соғысты көрсетеді деп жазды. Майшам майды қалай керек етсе тән де ылғалды солай керек етеді. Ылғалдық тән тамақтанғанда ғана қалпына келеді, бірақ бұл қалпына келу әрқашан толық болмайды,біздің тәніміздің органикалық заттары тамақпен сұйық болады. Организм құрғақ және салқын болады және соңында өмір өшеді. ХҮІІІ ғасырда табиғи ыстық деген ескі термин өмірлік күш (энергиямен) алмастырылды. Ағылшын дәрігері Э.Дарвин атақты биологтың ағасы өмірлік түршігудің жүдеуіне әкелетін витамитикалық болжам жасады, бұл жерде қартаю клеткалардың ауыстырылмайтындай болуын құрауы ретінде растайды. Орта ғасырларда өмірді жеті кезеңге бөлген.
ХХ ғасырда өмірлік күш спецификалық жоғалту теориясы қалды. Одан кейін бір болжам екіншісімен алмасып отырды. Қартаюдың себептері былайша қарастырылды. Ситоплазмадағы алмасушы процестердің баяу төмендеуі (Рубнер), қандай да бір өмірлік ферментті таусылды. (ОТТО НОЧИЛИ) белгілі бір химиялық заттарды жоғалту (леп), организмнің интокациясы организмнің және потологиялық фагосцитоез (Мечников), организмнің химиялық құрамының сұйықтығының өзгеруі (Каррель), Регенероцияға қабілеттінің әлсіреуі (Минот, Роберт Рессле) және тағы басқа.
Қартаюдың себебін анықтауға қанша ұмтылғанына қарамастан, оны күнге дейін ұзақ жасау проблемасын шешетін түзу теориялық жоқ [15; 18 б].
1.2 Қартаю құбылысы және қарт адамдардың өмір санасыНДАҒЫ әлеуметтік проблемалар
БҰҰ-ның мәліметтері бойынша, 1950 жылы әлемде 200 млн. шамасында 60 және одан жоғары жастағы адамдар болса, 1975 жылға дейін олардың саны 550 млн-ға өскен. Болжам бойынша, 2025 жылы 60-тан жоғары жастағылар саны 1 млрд. 100млн. адамға 5 есе өседі, ол кезде планета тұрғындарының саны 3 есе өседі.
Сонғы 10 жылда әлемнің дамыған елдерінде байқалып отырған үдеріс бірі- бұл халықтың жалпы санында және оның салмағында қарт адамдардың жылдан жылға өсіп отыруы [42].
Халықтың жалпы санында балалармен жасөспірімдермен үлес салмағы азайып, қарттардың үлесі көбеюдің түбегейлі процесі айтарлықтай жоғарғы шапшандылықпен жүріп жатыр деп, толық негіз бар.
Халықтың қартаюдың басты себептері - бала туудың кемуі, медицина прогресінің арқасында жасы үлкен адамдар топтарының өмір сүруінің жалғасуының көбеюі, халықтың өмір сүру деңгейінің артуына байланысты орташа жасы ұзақтылықтың өсуі. Экономикалық бірігіп қызмет істейтін және дамушы елдерде орташа есеппен ерлердің өмір сүру ұзақтығы 30 жыл ішінде 6 жылға, әйелдерде - 6,5 жылға өскен. Ал Ресейде соңғы 10 жылда өмір сүру ұзақтығының төмендегені байқалады [36].
Экономикалық бірлесіп қызмет көрсету және даму елдерінде соңғы 30 жыл ішінде орташа өмір сүру ұзақтығы ерлерде 6 жылға әйелдерде 6,5 жасқа өсті. Біздің елімізде соңғы 10 жылда ішінде бұл көрсеткіштердің тұрақты түрдің өсу тенденциясы қалыптасқан.
Қарт адамдардың әлеуметтік - демографиялық категорияларға әлеуметтік жұмыстардың мамандары әртүрлі тұрғындағы көзқарастан анықталады: хронологиялық, әлеуметтік, биологиялық, психологиялық, функционалдық және басқалары.
Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымының жіктеуі бойынша 60 жастағы және одан да жоғары адамдарды үлкен егде жастағы адамдар деп есептейді. Бүгінде іс жүзінде осы мәліметтер қолданылады. Алайда көптеген елдерде зейнетке шығу 60 жастан іске асырылады.
Демографиялық қартаю біздің елімізде балалардың туу санының кемуіне байланысты болып отыр. Соңғы 10 жыл ішінде жас ұрпақтың үлес салмағы 24-44 % -ға қысқарған. Осының нетижесінде зейнеткерлік жастың адамдардың үлес салмағы 15 жасқа дейінгі балалардың үйлесінен асып түсіп отыр. Болашақта бұл жағдай одан ары күрделене түсіп, егде жастағы адамдардың саны арта түседі [24].
Халықаралың жіктеу көрсетіп отырғандай 2018 жылы өзінде еліміздегі халықтың құрылымы демографиялық қартаю кезеңіне сәйкес келетіндей болады. Балалар мен жасөспірімдердің үлесі 65 және одан да жоғары егде адамдар үлесіне сәл ғана артылуы мүмкін.
Жетпістен және одан да жоғарғы адамдар аралық халықтың 28,3 пайызын құрады. Бұл еңбекке жарамды қабілетті жастан біршама жоғары. Көп жасайтындар саланың тұрақты өсуіне байланысты. Жасы үлкен егде жастағы адамдар үшін мемлекеттің жауапкершілігі әсіресе жоғарлай түседі.
Қарт адамдардың әлеуметтік-демографиялық категориясымен, олардың проблемаларының анализін әлеуметтік жұмыс теоретиктері мен практиктері әртүрлі көзқарас арқылы анықтайды - хронологиялық, социологиялық, биологиялық, психологиялық, функционалдық және тағы басқа. Қарт адамдардың жиынтығы айтарлықтай ерекшеліктері мен сипатталады, онда 60-тан 100 жасқа дейінгі адамдар жатады геронтологтар тұрғындардың осы бөлігін жастар және қарттар (немесе тереңдер) кәрілер деп бөлуді ұсынады, осыған ұқсас Францияда үшінші, төртінші жас деген түсініктер бар. Үшіншіден, төртіншіден шекараға өту жасы 75-80 жаста шекара сыртын жеңіп шыққаны болып есептеледі. Жас кәрілер қарт кәрілерге қарғанда басқа проблемалар сезімді мүмкін, қарт кәрілерге қарағанда - мысалы, еңбекпен айналысу, жанұяда басты болу, үй міндеттерінің бөлінуі және тағы басқа [37].
БҰҰ және халықаралық еңбек организация құжаттарына сәйкес егде жастағылар кісілердің 60 жастағы және одан да үлкендер. Дәл осы берілгендер, ереже бойынша, көптеген дамыған елдерде зейнетке шығу жасы 65 жас болса, тәжірибе жетекші болады (Ресейде зейнетке шығу жасы әйелдермен ерлерге 60 және 55 жас) [42].
Қарт адамдарға - дені сауға жататындар,мықты қарттар, ауру ауыртпалығы түскен әртүрлі әлеуметтік қабаттардан шыққан және әртүрлі білім деңгейін квалификация және әртүрлі қызығушылықтар игерген адамдар жатады. Олардың көбі қартайғанда зейнетақы ала отырып жұмыс істемейді [28].
Бүкіл әлемде қарт адамдар арасында ерлерге қарағанда әйелдер әлде қайда көп. Бүкіл ресейлік тұрғындардың 1989 жыл санағы бойынша 60-64 жас арасындағы 1000 әйелге 633 ерден келген, 35-69 жастағы әйелдерге 455 ер, ал 80 және одан үлкен жастағыларға 236 ер сәйкес келген. Он жыл өткен соң бұл тенденция өзгермеген.
Сонымен, үлкен жастағы топтарға әйелдер саны көп. Мұндай үлкен айырмашылық ерлердің ерте қайтыс болатынымен, әйелдердің ұзақ уақыт өмір сүретіндігімен түсіндіріледі. Ресейде, екінші дүниежүзілік соғыстан зардап шеккен, бұл диаспоранының соншалықты үлкен өлшемге жеткен әскери өлімдер, сондай-ақ ерлердің табиғи емес себептермен өту деңгейлерінің жоғарғылығы зерттелінуде.
Ұзақ жасаудың әлеуметтік-медициналық аспектілері. 1995 жылы мемлекетті думада Ресей Федерациясында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы, Ресей Федерациясында тұрғындарға қызмет көрсету негізі туралы заң қабылдады.
Құжаттармен бірге Қарт адамдар мен мүгедектерге қызмет көрсету туралы федералды заң қабылданды.
Аталған заңдар қарт азаматтар мен мүгедектерге әлеуметтік (соның ішінде медициналық) қызмет көрсетуге мамандандырылған органдар үшін құқылы база болып табылады. Солай бола тұра, Ресей заң қабылдаушы құрылымдарының түсінігінше ең жоғары деңгейде Қарт азамат, Мүгедекпен қатар тұрады. Әлеуметтік жағдайда осындай ресми құрылым екі тіпті басқаша тұрғын топтары. Қартайған азаматтар тіпті формальді түрде мүгедектермен тең болмайды (барлық қарттар мүгедек емес; барлық мүгедектер кәрі емес; бұл екі категория азаматтарының қоғамдағы жағдайы да, әлеуметтік маңызы да тіпті және тіпті басқаша). Осыдан келіп бұл заңдардың болуы көптеген ыңғайсыздықтар әкеледі [29].
Ұзақ жасау және психикалық денсаулық әр ұзақ жасаушы (сирек жағдай болмаса) соматикалық хронологиялық аурумен қатар аурады (жүрек түтікшелері, асқазан-ішектік, геникологиялық, урологиялық, тірек-қимыл аппараты ауруларымен және тағы басқа). Егер орталық жүйке жүйесімен байланысты ауруларды былай қойсақта, бұның өзі көптеген қартайған адамдарды шекарадағы ауруға жатқызуға жеткілікті. Осыдан келіп, олар психиатрдың не психтерапевтің бақылауын не емдеу коррекциясын керек етеді. Психожұмыстың психотерапия - бұл қарт алдамды өлімге моральды тұрғыда дайындау, бұл жас әзірге психиатрия бөлігі. Өйткені, тіпті бір-ақ хроникалық аурудың өзі (ол қай кезде пайда болатынын маңызды емес) неврозға ұқсас ауруларға және мінездің ауру деформациясына, тіпті психопатияға дейін әкеледі. Қарттықтың бұл құбылыстарын арнайы бөлім геронтология зерттейді.
Ұзақ жасаушылардың (қартаюшы, егде, қарт) әлеуметтік-медициналық проблемалары ең алдымен, өте - әлеуметтік және медициналық болып бөлінеді. Бірақ, бұл нәрсе бойынша бөлу емес, форма бойынша бөлу. Екі проблема да цивилизация мен мәдениет басталып келе жатқанда пайда болды. Соңғы дамыған онжылдықта дамыған елдерде бақыланып келе жатқан тенденциялардың бірі - тұрғылықты жердегі қарт адамдардың санының абсолютті өсуі. Тұрғылықты жердің жалпы санында балалар мен жастар санының үлесі азайып, қарт кісілердің санының үлесі өсу процесі айнымай жүріп жатыр [21; 56 б.].
Қарт адамдардың өмірлерінің әлеуметтік шарттары ең алдымен олардың денсаулық жағдайымен анықталады. Денсаулық жағдайының көрсеткіштері сапасында өзіндік бағалу кеңінен қолданылады. Қартаю процесі жеке топтармен индивидтерде бірдей бола бермейді. Өзіндік бағалаулары қатты ерекшеленеді.
Денсаулықтың жағдайымен тағы бір көрсеткіші - белсенді өмір қызметтілігі қарт адамдарда хронологиялық аурулар күшінде төмендейді, естудің, көрудің нашарлауы, ортопедикалық проблемалар бар болады.
Қарт адамдардың ауру деңгейі , жастарға қарағанда 6 есе жоғары.
Ресейде бір қарт адамға 2-ден 4 ауруға дейін келеді, ал қарт адамдарда емдеу, жастарды емдеуге қарағанда 1,5 - 1,7 есе жоғары. Жас ерекшелік қажеттіліктері кәрілерге ұзақ уақыт қарағандағы шығынды көбейтеді, бұл фактіге ерекше назар аудару керек.
Денсаулықпен таласа алатын жалғыз проблема - материалдық жағдай. Қарта адамдар өздерінің материалдық жағдайларымен, инфекция деңгейіне, медициналық көмектің жоғары тұратынына қиналады. 1998 жылы әлеуметтік-экономикалық кризис нәтижесінде зейнетақыны көбейту мәселесі өзекті болды. Симокованың мәліметтері бойынша зейнеткерлердің әрбір бесінші жанұясы киім мен аяқ киім алуға келгенде қиындық сезіледі екен. Дәл осы топтарға ашты-тоқты өмір сүрушілер жатады. Көптеген қарт адамдар материалдық түсініктерімен жұмыс істеуді жалғастырады. Өткізілген әлеуметтік зерттеуге сәйкес, зейнектерлердің 60%-ы жұмыс істегісі келеді екен. Қарт адамдардың үй жағдайында тұратындарға қарағанда қарттар үйінде айтарлықтай әртүрлілік байқалады.
Кейбір бағалаулар бойынша қарттар үйінде тұратындардың 56%-ының психикасында хронологиялық тежелулер болса, 16%-ы психикалық аурулардан зардап шегеді. Үй жағдайында өмір сүретіндердің 5-6%-ы қартайғандағы ақыл әлсіздігімен ауырады, стационарлық мекемелерде олардың үлесі әлде қайда жоғары. Сонымен бірге, қарт адамдарға арналған интернат үйлерінде психиатр, психолог, әлеуметтік педагог әлеуметтік жұмыспен тегін қызмет көрсетеді.
Қартайған адамның ерекше жағдайы, оның құдайға жақындылығымен тұрады. Қарт адамның маңызды жағы, оның біртіндеп өлімге жақындап қалған өлім туралы уайым болатынын дәлелдеді. Бұл адаммен бірге туатын психологиялық қорғанышының жасына сай образбен өзгеруі және өз өлімі туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz