Нарықтық қатынастар жағдайындағы жұмыссыздық мәселесін шешу технологиясы
КІРІСПЕ
1. ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Нарықтық қатынастар жағдайындағы жұмыссыздық әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде
1.2. Еңбек нарығы мен жұмыссыздықтың қалыптасуының ғылыми негіздері
1.3. Жұмыссыздық пен халықты жұмыспен қамту мәселелерінің Қазақстандағы ерекшеліктері
2. НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ МӘСЕЛЕСІН ШЕШУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
2.1. Жұмыссыздық мәселесін шешудің технологиясы
2.2. Нарық жағдайында жұмыссыздық мәселесін шешудің шетелдік тәжірибесі
2.3. Нарық жағдайындағы Қазақстан Республикасндағы жұмыссыздықты шешудегі мемлекеттік саясаттың рөлі
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Нарықтық қатынастар жағдайындағы жұмыссыздық әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде
1.2. Еңбек нарығы мен жұмыссыздықтың қалыптасуының ғылыми негіздері
1.3. Жұмыссыздық пен халықты жұмыспен қамту мәселелерінің Қазақстандағы ерекшеліктері
2. НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ МӘСЕЛЕСІН ШЕШУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
2.1. Жұмыссыздық мәселесін шешудің технологиясы
2.2. Нарық жағдайында жұмыссыздық мәселесін шешудің шетелдік тәжірибесі
2.3. Нарық жағдайындағы Қазақстан Республикасндағы жұмыссыздықты шешудегі мемлекеттік саясаттың рөлі
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Тақырыптың өзектілігі: Жедел өмір қарқыны және экономика мен қоғамның дамуындағы нарықтық үлгіге ұмтылыс еліміздің еңбек нарығындағы күтілмес реакцияға алып келді. Жоспарлы экономикадан нарықтық үлгіге ауысқан барлық мемлекеттер сияқты Қазақстанның еңбек нарығы дамығын Батыс экономикасына тән реттеуші шаралар ықпалымен құрылды. Соған сәйкес нарықтық қатынастар жағдайында әлеуметтік-экономикалық мәселелердің бірі жұмыссыздық мәселесі туындады.
Қазақстандағы жұмыссыздық мәселесі қазіргі нарықтық қатынастар кезіндегі ең негізгі және маңызды мәселе болып табылады. Себебі нағыз әлеуметтік-экономикалық, этникалық мәселе бұл – жұмыссыздық. Яғни, адамдар жұмыссыздыққа ұшырап өз қажеттіліктерін қанағаттандыра алмау себебінен әрқилы әлеуметтік те, экономикалық та және тағы да басқа мәселелерге тап болады. Ал бұл отбасының дамуын, отбасы жалпы қоғамның бір бөлігі болғандықтан, қоғамның дамуын, ол өз кезегінде Қазақстан қоғамының дамуын тежейді.
Нарықтық қытынастырға өту тек қана жұмыссыздық мәселесін ғана туындатып қоймады, ол сонымен бірге, қазақстандық экономиканың қайта құруының құрылымымен байланысты мәселелерді және жаңа еңбек қатынастарының пайда болуын туындатты. Қорытындысында мекемелерден жұмысшыларды шығарды және ол онсыз да саны көп жұмыссыздардың қатарына жұмыссыздар қосты. Соның салдарынан біздің елде, ондаған және жүздеген мың адамдар көшеге тастап тастаған секілді болып қалды. Алайда нақты мәліметтерге байланысты елімізде жұмыссыздардың төртінші бөлігі ғана тіркелген жұмыссыздар болап табылады.
Жұмыссыздық тек жұмыс орнының болмауы ғана емес, ол сонымен бірге адамдарға үлкен әсерін тигізетін әлеуметтік мәселе. Бұл адамдардың экономикалық, әлеуметтік және психологиялық жағдайларына да әсерін тигізетін құбылыс. Психологтардың айтуынша жұмыссыздық адамдардың орташа өмір сүру көрсеткішіне әсер етеді, ол сонымен қатар адамдардың денсаулығына, теріс мінез-құлықтардың пайда болуына әсерін тигізетінін айтады. Сол себепті де жұмыссыздықпен күресу нарықтық қатынастар кезеңінде басты міселе болуда.
Соңғы жылдары экономиканың тұрақтануы арқасында әлеуметтік мәселелерге тұтастай бет бұру мүмкіндігі туды. Адам потенциалын дамытуға керекті барлық жағдай жасалып, әлеуметтік жағынан қолдау көрсету сияқты міндеттер саясатымыздың басты бағытына айналуда. Солардың бірі нарықтық қатынастар жағдайындағы жұмыссыздық мәселесін шешу болап табылады. Осыған байланысты еңбек пен жұмыссыздықты шешудегі мемлекеттік саясат, яғни халықты жұмыспен қамту саясаты жүзеге асырылуда.
Халықты жұмыспен қамту мәселесін шешу үдерісінде бұрынғы КСРО- ның көптеген мемлекеттері бірдей қиындықтарға кездесті. Жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы, қоғамды демократияландыру халықты жұмыспен қамту саласындағы қызметті жаңаша реттеуді талап етті. Мемлекеттердің жаңа басшылығының алдында жұмыссыздық деңгейінің өсу проблемасы тұрды. Алғашқы кезде жұмыссыздық экономиканың дамуына оң әсерін тигізді: өндірісте қысқарған адамдардың орнына білікті және жауапкершілікті еңбеккерлер келді, өндіріс өнімділігі артты. Сонымен бірге жұмыссыздықтың теріс салдары да өсті, қылмыстың өсуі, мемлекеттік бюджеттен түрлі әлеуметтік төлемдер ретінде кетіп жатқан қаржының қомақты бөлігін жоғалту және т.б.
Қазақстандағы жұмыссыздық мәселесі қазіргі нарықтық қатынастар кезіндегі ең негізгі және маңызды мәселе болып табылады. Себебі нағыз әлеуметтік-экономикалық, этникалық мәселе бұл – жұмыссыздық. Яғни, адамдар жұмыссыздыққа ұшырап өз қажеттіліктерін қанағаттандыра алмау себебінен әрқилы әлеуметтік те, экономикалық та және тағы да басқа мәселелерге тап болады. Ал бұл отбасының дамуын, отбасы жалпы қоғамның бір бөлігі болғандықтан, қоғамның дамуын, ол өз кезегінде Қазақстан қоғамының дамуын тежейді.
Нарықтық қытынастырға өту тек қана жұмыссыздық мәселесін ғана туындатып қоймады, ол сонымен бірге, қазақстандық экономиканың қайта құруының құрылымымен байланысты мәселелерді және жаңа еңбек қатынастарының пайда болуын туындатты. Қорытындысында мекемелерден жұмысшыларды шығарды және ол онсыз да саны көп жұмыссыздардың қатарына жұмыссыздар қосты. Соның салдарынан біздің елде, ондаған және жүздеген мың адамдар көшеге тастап тастаған секілді болып қалды. Алайда нақты мәліметтерге байланысты елімізде жұмыссыздардың төртінші бөлігі ғана тіркелген жұмыссыздар болап табылады.
Жұмыссыздық тек жұмыс орнының болмауы ғана емес, ол сонымен бірге адамдарға үлкен әсерін тигізетін әлеуметтік мәселе. Бұл адамдардың экономикалық, әлеуметтік және психологиялық жағдайларына да әсерін тигізетін құбылыс. Психологтардың айтуынша жұмыссыздық адамдардың орташа өмір сүру көрсеткішіне әсер етеді, ол сонымен қатар адамдардың денсаулығына, теріс мінез-құлықтардың пайда болуына әсерін тигізетінін айтады. Сол себепті де жұмыссыздықпен күресу нарықтық қатынастар кезеңінде басты міселе болуда.
Соңғы жылдары экономиканың тұрақтануы арқасында әлеуметтік мәселелерге тұтастай бет бұру мүмкіндігі туды. Адам потенциалын дамытуға керекті барлық жағдай жасалып, әлеуметтік жағынан қолдау көрсету сияқты міндеттер саясатымыздың басты бағытына айналуда. Солардың бірі нарықтық қатынастар жағдайындағы жұмыссыздық мәселесін шешу болап табылады. Осыған байланысты еңбек пен жұмыссыздықты шешудегі мемлекеттік саясат, яғни халықты жұмыспен қамту саясаты жүзеге асырылуда.
Халықты жұмыспен қамту мәселесін шешу үдерісінде бұрынғы КСРО- ның көптеген мемлекеттері бірдей қиындықтарға кездесті. Жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы, қоғамды демократияландыру халықты жұмыспен қамту саласындағы қызметті жаңаша реттеуді талап етті. Мемлекеттердің жаңа басшылығының алдында жұмыссыздық деңгейінің өсу проблемасы тұрды. Алғашқы кезде жұмыссыздық экономиканың дамуына оң әсерін тигізді: өндірісте қысқарған адамдардың орнына білікті және жауапкершілікті еңбеккерлер келді, өндіріс өнімділігі артты. Сонымен бірге жұмыссыздықтың теріс салдары да өсті, қылмыстың өсуі, мемлекеттік бюджеттен түрлі әлеуметтік төлемдер ретінде кетіп жатқан қаржының қомақты бөлігін жоғалту және т.б.
КІТАПТАР МЕН МОНОГРАФИЯЛАР:
4. Қазақ энциклопедиясы, 4 том.
5. Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет.
6. Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория.Ақтөбе, 2004.
7. Сарсенбаева Р.Б., Социология гендера: учебное пособие. Алматы, 2007
8. Шеденова Н.У., Социальные проблемы женского труда в условиях рыночных отношений – Алматы, Ғылым, 1998, 160 с.
9. Самуэльсон П.А., Стратегия занятости / Труд в Казахстане. – 2002г. - №5. – с.4-6
10. Ашимбаев Т.А. Экономический потенциал и
эффективность его использования -- А.: 1990, 360 с,
11. Маршалл А.А., Принципы экономической науки. М.: Пргресс, Т.1. – 213с., 353с., Т.2 – 18
12. М.С.Әженов, М.С.Садырава., Кедейлік социологиясы. Оқу құралы. Алматы: Қазақ университеті, 2004 ж.
13. Абдирайымова Г.С., Жастар социологиясы. Оқу құралы. Алматы: «Жібек жолы» БУ, 2008-256б
14. Нурбекова Ж.А., Предпринимательство в современном казахстанском обществе. Алматы: Қазақ Университеті, 2005-254с.
15. Экономика : учебник / под ред.проф.А.С.Булатова. - 4-е изд.,перераб.и доп. - М. : Экономистъ, 2006, Гл. 14.
16. Архипов А.И., «Экономика», М:Проспект, 2-е издание, 2005 -840 с.
17. Бреев Б.Д., «Безработица в современной России», М:Наука, 2-е издание,2006. – 269 с.
18. Булатов А.С., «Экономика», М:Экономистъ, 3-е издание, 2005-896 с
19. Бункина М.К., Семенов В.А.. «Макроэкономика.» 3-е издание, М.: Дело и Сервис, 2000 .- 436 с.
20. Николаева И.П. ,Казнахмедова И.П. , «Экономическая теория», М: Юнити, 3-е издание, 2005. – 543 с.
21. Заславский И.К. новый парадигме рынка труда. – Вопросы экономики. 1998. №2. С. 83-91
22. Экономика переходного периода. Под. Ред. Радаев В.В., Бузгалина Л.В. издательство МГУ. 1995.-410 с.]
МЕРЗІМДІ БАСЫЛЫМДАР:
23. Маслова И., Барананкова Т., Кубишин Е. Рынлк труда занятость и заработная плата // Экономист. М.,1993, №11-.- 69-74с.
24. Серков А.Ф. экономические проблемы рыночных отношений в сельском хозяйстве. // АПК: экономика и управление., 1991 г., №10
25. Садықбекова А.И. «Жұмыспен қамту».// Аль-Пари. 2006 ж.- №5-6 53-55 бет
26. Росновская Е.О. «О безработице в Казахстане». // Комсом.правда 2006-15-22 август 7 бет
27. Жатканбаев Е.Б., Мухтарова К.С. Безработица как
фактор снижения уровня жизни наеления //Вестник
КазГУ,А. 1999, №1, С. 27-95.
28. Байболова А., «Халықты жұмыспен қамту» // Саясат-2005. №4.
29. Нысанбаев С.Н. Состояние рынка труда в РК. // Вестник
КазГУ, №6, А.: 1997.С.97.
30. Жатканбаев Е.Б., Мухтарова К.С. Безработица как
фактор снижения уровня жизни наеления //Вестник
КазГУ,А. 1999, №1, С. 27-95.
31. Бейсенов С.Д. Рыночные отношения — путь к эффективной
занятости. //Соц. Труд. -- А: 1990, №12. С 61-65.
32. Котлер А. Теоретические проблемы занятости остаются
актуальными. - М.: 1995// Человек и Труд - № 5
НОРМАТИВТІК- ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР:
33. Назарбаев Н.Ә. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» - Қазақстан Республикасының Президентінің халыққа жолдауы, 2 наурыз 2007ж.
34. Қазақстан Республикасының статистикалық мәліметтері 2003 – 2007жж
35. Қазақстан Республикасының «Халықты жұмыспен қамту» туралы №149 Заңы, 2001 жылғы 23 қаңтар.
36. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Призидентінің Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы: Білім, 1997, -176 б
37. Сборник нормативных актов к Закону Казахской ССР «О занятости населения». Алма-Ата. 1992.- 206 с.
38. Закон «О государственных гарантиях равных прав и равных возможностей мужчин иженщин», №223-IV, 8 декабря 2009 года
39. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 – 2009 жылдарға арналған бағдарламасы
40. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға»- 2009 жыл
ИНТЕРНЕТ – СІЛТЕМЕЛЕР:
41. http://www.gumer.info ҚР статистикалық мәліметтер 2008-2010
42. http://socioline.ru
43. http://www.egemen.kz «Жол картасы» бағдарламасы
44. http://tumba.kz Дипломмен ауылға
45. http://www.setbook.kz
46. http://www.testent.ru Экономикалық цикл. Жұмыссыздық пен инфляции
47. http://slovari.yandex.ru
48. http://www.stat.kz Социально-экономическое развитие Республики Казахстан
ДИССЕРТАЦИЯЛАР МЕН АФТОРЕФЕРАТТАР
49. Қайырбеков Б.О., Еңбек нарығын реттеуді және халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру жолдары, Тараз, 2009.
50. Нүркенов А.Н. Биліктің бөліну концепциясы. Алматы, 2004
51. Тәжікенова С.Қ. еңбек рыногы мен халықты жұмыспен қамтудың қалыптасуы және дамуы. Астана, 2002.
52. Апиев Қ.С. жастары жұмыспен қамту жүйесін басқаруды жетілдіру жолдары. Алматы, 2008.
4. Қазақ энциклопедиясы, 4 том.
5. Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет.
6. Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория.Ақтөбе, 2004.
7. Сарсенбаева Р.Б., Социология гендера: учебное пособие. Алматы, 2007
8. Шеденова Н.У., Социальные проблемы женского труда в условиях рыночных отношений – Алматы, Ғылым, 1998, 160 с.
9. Самуэльсон П.А., Стратегия занятости / Труд в Казахстане. – 2002г. - №5. – с.4-6
10. Ашимбаев Т.А. Экономический потенциал и
эффективность его использования -- А.: 1990, 360 с,
11. Маршалл А.А., Принципы экономической науки. М.: Пргресс, Т.1. – 213с., 353с., Т.2 – 18
12. М.С.Әженов, М.С.Садырава., Кедейлік социологиясы. Оқу құралы. Алматы: Қазақ университеті, 2004 ж.
13. Абдирайымова Г.С., Жастар социологиясы. Оқу құралы. Алматы: «Жібек жолы» БУ, 2008-256б
14. Нурбекова Ж.А., Предпринимательство в современном казахстанском обществе. Алматы: Қазақ Университеті, 2005-254с.
15. Экономика : учебник / под ред.проф.А.С.Булатова. - 4-е изд.,перераб.и доп. - М. : Экономистъ, 2006, Гл. 14.
16. Архипов А.И., «Экономика», М:Проспект, 2-е издание, 2005 -840 с.
17. Бреев Б.Д., «Безработица в современной России», М:Наука, 2-е издание,2006. – 269 с.
18. Булатов А.С., «Экономика», М:Экономистъ, 3-е издание, 2005-896 с
19. Бункина М.К., Семенов В.А.. «Макроэкономика.» 3-е издание, М.: Дело и Сервис, 2000 .- 436 с.
20. Николаева И.П. ,Казнахмедова И.П. , «Экономическая теория», М: Юнити, 3-е издание, 2005. – 543 с.
21. Заславский И.К. новый парадигме рынка труда. – Вопросы экономики. 1998. №2. С. 83-91
22. Экономика переходного периода. Под. Ред. Радаев В.В., Бузгалина Л.В. издательство МГУ. 1995.-410 с.]
МЕРЗІМДІ БАСЫЛЫМДАР:
23. Маслова И., Барананкова Т., Кубишин Е. Рынлк труда занятость и заработная плата // Экономист. М.,1993, №11-.- 69-74с.
24. Серков А.Ф. экономические проблемы рыночных отношений в сельском хозяйстве. // АПК: экономика и управление., 1991 г., №10
25. Садықбекова А.И. «Жұмыспен қамту».// Аль-Пари. 2006 ж.- №5-6 53-55 бет
26. Росновская Е.О. «О безработице в Казахстане». // Комсом.правда 2006-15-22 август 7 бет
27. Жатканбаев Е.Б., Мухтарова К.С. Безработица как
фактор снижения уровня жизни наеления //Вестник
КазГУ,А. 1999, №1, С. 27-95.
28. Байболова А., «Халықты жұмыспен қамту» // Саясат-2005. №4.
29. Нысанбаев С.Н. Состояние рынка труда в РК. // Вестник
КазГУ, №6, А.: 1997.С.97.
30. Жатканбаев Е.Б., Мухтарова К.С. Безработица как
фактор снижения уровня жизни наеления //Вестник
КазГУ,А. 1999, №1, С. 27-95.
31. Бейсенов С.Д. Рыночные отношения — путь к эффективной
занятости. //Соц. Труд. -- А: 1990, №12. С 61-65.
32. Котлер А. Теоретические проблемы занятости остаются
актуальными. - М.: 1995// Человек и Труд - № 5
НОРМАТИВТІК- ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР:
33. Назарбаев Н.Ә. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» - Қазақстан Республикасының Президентінің халыққа жолдауы, 2 наурыз 2007ж.
34. Қазақстан Республикасының статистикалық мәліметтері 2003 – 2007жж
35. Қазақстан Республикасының «Халықты жұмыспен қамту» туралы №149 Заңы, 2001 жылғы 23 қаңтар.
36. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Призидентінің Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы: Білім, 1997, -176 б
37. Сборник нормативных актов к Закону Казахской ССР «О занятости населения». Алма-Ата. 1992.- 206 с.
38. Закон «О государственных гарантиях равных прав и равных возможностей мужчин иженщин», №223-IV, 8 декабря 2009 года
39. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 – 2009 жылдарға арналған бағдарламасы
40. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға»- 2009 жыл
ИНТЕРНЕТ – СІЛТЕМЕЛЕР:
41. http://www.gumer.info ҚР статистикалық мәліметтер 2008-2010
42. http://socioline.ru
43. http://www.egemen.kz «Жол картасы» бағдарламасы
44. http://tumba.kz Дипломмен ауылға
45. http://www.setbook.kz
46. http://www.testent.ru Экономикалық цикл. Жұмыссыздық пен инфляции
47. http://slovari.yandex.ru
48. http://www.stat.kz Социально-экономическое развитие Республики Казахстан
ДИССЕРТАЦИЯЛАР МЕН АФТОРЕФЕРАТТАР
49. Қайырбеков Б.О., Еңбек нарығын реттеуді және халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру жолдары, Тараз, 2009.
50. Нүркенов А.Н. Биліктің бөліну концепциясы. Алматы, 2004
51. Тәжікенова С.Қ. еңбек рыногы мен халықты жұмыспен қамтудың қалыптасуы және дамуы. Астана, 2002.
52. Апиев Қ.С. жастары жұмыспен қамту жүйесін басқаруды жетілдіру жолдары. Алматы, 2008.
Нарықтық қатынастар жағдайындағы жұмыссыздық міселесін шешу технологиясы.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Нарықтық қатынастар жағдайындағы жұмыссыздық әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде
1.2. Еңбек нарығы мен жұмыссыздықтың қалыптасуының ғылыми негіздері
1.3. Жұмыссыздық пен халықты жұмыспен қамту мәселелерінің Қазақстандағы ерекшеліктері
2. НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ МӘСЕЛЕСІН ШЕШУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
2.1. Жұмыссыздық мәселесін шешудің технологиясы
2.2. Нарық жағдайында жұмыссыздық мәселесін шешудің шетелдік тәжірибесі
2.3. Нарық жағдайындағы Қазақстан Республикасндағы жұмыссыздықты шешудегі мемлекеттік саясаттың рөлі
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Жедел өмір қарқыны және экономика мен қоғамның дамуындағы нарықтық үлгіге ұмтылыс еліміздің еңбек нарығындағы күтілмес реакцияға алып келді. Жоспарлы экономикадан нарықтық үлгіге ауысқан барлық мемлекеттер сияқты Қазақстанның еңбек нарығы дамығын Батыс экономикасына тән реттеуші шаралар ықпалымен құрылды. Соған сәйкес нарықтық қатынастар жағдайында әлеуметтік-экономикалық мәселелердің бірі жұмыссыздық мәселесі туындады.
Қазақстандағы жұмыссыздық мәселесі қазіргі нарықтық қатынастар кезіндегі ең негізгі және маңызды мәселе болып табылады. Себебі нағыз әлеуметтік-экономикалық, этникалық мәселе бұл - жұмыссыздық. Яғни, адамдар жұмыссыздыққа ұшырап өз қажеттіліктерін қанағаттандыра алмау себебінен әрқилы әлеуметтік те, экономикалық та және тағы да басқа мәселелерге тап болады. Ал бұл отбасының дамуын, отбасы жалпы қоғамның бір бөлігі болғандықтан, қоғамның дамуын, ол өз кезегінде Қазақстан қоғамының дамуын тежейді.
Нарықтық қытынастырға өту тек қана жұмыссыздық мәселесін ғана туындатып қоймады, ол сонымен бірге, қазақстандық экономиканың қайта құруының құрылымымен байланысты мәселелерді және жаңа еңбек қатынастарының пайда болуын туындатты. Қорытындысында мекемелерден жұмысшыларды шығарды және ол онсыз да саны көп жұмыссыздардың қатарына жұмыссыздар қосты. Соның салдарынан біздің елде, ондаған және жүздеген мың адамдар көшеге тастап тастаған секілді болып қалды. Алайда нақты мәліметтерге байланысты елімізде жұмыссыздардың төртінші бөлігі ғана тіркелген жұмыссыздар болап табылады.
Жұмыссыздық тек жұмыс орнының болмауы ғана емес, ол сонымен бірге адамдарға үлкен әсерін тигізетін әлеуметтік мәселе. Бұл адамдардың экономикалық, әлеуметтік және психологиялық жағдайларына да әсерін тигізетін құбылыс. Психологтардың айтуынша жұмыссыздық адамдардың орташа өмір сүру көрсеткішіне әсер етеді, ол сонымен қатар адамдардың денсаулығына, теріс мінез-құлықтардың пайда болуына әсерін тигізетінін айтады. Сол себепті де жұмыссыздықпен күресу нарықтық қатынастар кезеңінде басты міселе болуда.
Соңғы жылдары экономиканың тұрақтануы арқасында әлеуметтік мәселелерге тұтастай бет бұру мүмкіндігі туды. Адам потенциалын дамытуға керекті барлық жағдай жасалып, әлеуметтік жағынан қолдау көрсету сияқты міндеттер саясатымыздың басты бағытына айналуда. Солардың бірі нарықтық қатынастар жағдайындағы жұмыссыздық мәселесін шешу болап табылады. Осыған байланысты еңбек пен жұмыссыздықты шешудегі мемлекеттік саясат, яғни халықты жұмыспен қамту саясаты жүзеге асырылуда.
Халықты жұмыспен қамту мәселесін шешу үдерісінде бұрынғы КСРО- ның көптеген мемлекеттері бірдей қиындықтарға кездесті. Жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы, қоғамды демократияландыру халықты жұмыспен қамту саласындағы қызметті жаңаша реттеуді талап етті. Мемлекеттердің жаңа басшылығының алдында жұмыссыздық деңгейінің өсу проблемасы тұрды. Алғашқы кезде жұмыссыздық экономиканың дамуына оң әсерін тигізді: өндірісте қысқарған адамдардың орнына білікті және жауапкершілікті еңбеккерлер келді, өндіріс өнімділігі артты. Сонымен бірге жұмыссыздықтың теріс салдары да өсті, қылмыстың өсуі, мемлекеттік бюджеттен түрлі әлеуметтік төлемдер ретінде кетіп жатқан қаржының қомақты бөлігін жоғалту және т.б.
Сондықтан да жұмыссыздық деңгейін қысқартып оны дамыған рыноктық экономикалық елдердің деңгейіне жеткізу қажеттілігі туындады. Ол үшін халықты жұмыспен қамтуды ынталандырудағы мемлекеттік саясатты жетілдіру керек.
Соған сәйкес нарықтық қатынастар жағдайындағы жұмыссыздық мәселесін зерттеу және оны шешу жолдарын іздестіру қазіргі кезде ең өзекті мәселе болуда.
Зерттеу нысаны (объектісі). Нарықтық қатынастар жағдайындағы жұмыссыздық
Зерттеу пәні: жұмыссыздық мәселесі, оның пайда болу себептері және оларды шешу технологиясы
Бітіру жұмыстың мақсаты: нарықтық қатынастар жағдайындағы жұмыссыздықтың мәні мен мазмұнын ашу, оның пайда болу себептері мен түрлеріне талдау жасап, шешу жолдары мен технологиясын қарастыру болып табылады. Сонымен бірге, жұмыссыздықтың Казақстан Республикасындағы ерекшеліктері мен оны шешудің шет елдердегі тәжірибесін және біздің мемлекетіміздің жұмыспен қамтуға байланысты саясатының ерекшеліктеріне тоқталу болып табылады.
Бітіру жұмыстың міндеттері: алға қойған мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттерді шешу қажеттілігі айқындалады:
теорияляқ талдау негізінде еңбек, жұмыссыздық, еңбек нарығы, жұмыспен қамту категорияларының мән мазмұнын , оның түсініктері мен қоғамда алатын орнын, құрылымын нақтылау;
әлеуметтік-экономикалық категория ретінде жұмыссыздықтың әлеуметтік-экономикалық мазмұнын ашу;
Қазақстанның еңбек нарығында қалыптасқан процестерге талдау жасау;
Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық пен жұмыспен қамтудың салыстырмалы түрде ерекшелігін анықтап, оған талдау жасау.
нарықтық қатынастар жағдайындағы жұмыссыздықты шешу технологияларын көрсету;
нарық жағдайында жұмыссыздық мәселесін шешудің шетелдік тәжірибесінің ерекшеліктеріне тоқталу;
нарық жағдайындағы жұмыссыздықты шешудегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясаттың рөлін анықтау
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі: нарықтық қатынастар жағдайындағы еңбек нарығы мен жұмыссыздықтың қалыптасуының ғылыми негізіне, Қазақстан Республикасының еңбек нарығы, жұмыссыздық және жұмыспен қамтудың ерекшелігіне негізделген.
Дипломды жұмыстың тәжірибелік негізі: нарықтық қатынастар жағдайындағы жұмыссыздықты шешу технологиясы мен Қазақстан Республикасындағы еңбек пен жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясатының жүзеге асырылуына негізделген.
Бітіру жұмысының құрылымы. Жұмыстың құрылымы кіріспеден, негізгі мазмұндағы екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Және де глоссарий, мазмұны мен қосымша бөлімдерден құралған.
1. ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
Жұмыссыздық - елдегі еңбекке қабілетті тұрғындардың бір бөлігі өзіне пайдалы еңбекпен айналысатын кәсіп таба алмай дағдаратын әлеуметтік-экономикалық құбылыс. Жұмыссыздықты анықтау барысында жұмыссыздықтың деңгейін анықтау үшін мынадай формула құрастыруға болады:
Жұмыссыздық деңгейі = жұмыссыздаржұмыс күші * 100% [1].
Сонымен қатар, жұмыссыздарды арнайы органдар мен институттардың мәліметтеріне (мысалы, көп мемлекеттерде еңбек биржасының статистикасы қолданылады) сәйкес санайды, ал жұмыс күші төмендегідей белгілері бойынша белгілі бір топтардың, мемлекеттің халық санының жалпы көрсеткішінің айырмашылығы ретінде анықталынады:
еңбек ету жасына жетпеген тұлғалар;
арнайы мекемелердегі тұлғалар (түрмелерде, психиатриялық
еңбек күшінің құрамынан шыққандар (зейнеткерлер, мүгедектер және т.б.)
Жұмыссыздық деңгейінің көрсеткіші арифметикалық сипатқа ие. Жұмыссыздықтың әлеуметтік-экономикалық салдарын бағалағанда оның әртүрлі түрлерін қарау керек, яғни оның мемлекеттік экономикасына да әлеуметтік климатына да әсерін қарау керек [18].
Жұмыссыздықтың себептеріне тоқталар болсақ, жұмыссыздықтың туындауына байланысты себептерді түсіндіретін әлеуметтік-экономикалық концепциялар өте көп. Солардың бірнешесіне тоқталар болсақ:
Жұмыссыздықты неоклассикалық бағыт былай қарастырады, яғни жұмыссыздық - ол еңбек ақысына өте жоғары талаптар қойып, өз еркімен бас тартқан уақытша құбылыс деп қарастырылады. Бұл концепцияның жақтастары Дж. Перри және Р. Холл еңбек нарығын басқа нарықтар секілді уақытша тепе-теңдік базасында жұмыс жасайды деп есептейді, яғни негізгі нарқты реттестіруші болып баға, ал бұл жағдайда жалақы болып табылады. Олардың пікірі бойынша, жалақының көмегі арқылы жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсыныс реттеледі және нарықтық тепе-теңдік бір қалыпты болады. Егер де жалақы жұмыскерлердің сұранысы арқылы белгілі бір тепе-теңдік қойылымнан жоғарыласа, онда жұмыс күшіне деген сұраныстан ұсыныстың мөлшері көбейеді. Бұл дегеніміз, еңбек нарығында жұмыс іздеушілердің саны жұмысы барлардың санынан көбейеді, яғни жұмыссыздық пайда болады [14].
Нарықтық күштің әсерінен болған бәсекелестік жағдайындағы кез-келген тауар нарығында сұранысқа деген ұсыныстың жоғарлауы бағаның тепе-теңдік қалыпқа дейін төмендеуіне алып келеді. Яғни, еңбек нарығы неоклассикалық концепцияда кез-келген тауар нарығы секілді қызмет атқаратын болғандықтан, осы нарықтағы еңбекке деген сұраныстың төмендеуі тағыда жалақының тепе-теңдік жағдайына дейін төмендетеді. Жалақының төмендеуінің қорытындысында, бір жағынан, жұмыс орнына тұруға үміткерлердің санын азайтса, екінші жағынан, жұмысқа алуды азайтудың себебінен жұмыс күшіне деген кәсіпкерлердің сұранысы жоғарылайды
Жұмыс ұсыну нақты жалақының көлеміне байланысты болады: жалақы жоғары болған сайын, нарықта өз еңбегін ұсынушылар саны көбейеді, ал егер де жалақы төмен болса, жұмысқа сұралушылардың саны төмендейді. Солайша, жалақының көлемі еңбек нарығындағы толық жұмысбастылық барысында қалыпты тепе-теңдіктің болуын қамтамассыз етеді [18].
Неоклассикалық теорияда тұрақсыз жалақы жұмыссыздықтың туындауына негіз болатын негізгі себептердің бірі. Жалақының төмендеуіне байланысты адамдар жұмыссыздық пен жұмысбастылықтың арасында жұмыссыздықтың пайдасына шешетін таңдау жасайды: жұмыссыздық болса ол тек өз қалауынан болған жұмыссыздық. Егер де мемлекет жалақы мөлшерік бақылауда ұстайтын болса, онда нарықтағы бәсекелестік механизмі бұзылады. Осыдан келіп неоклассикалық кезеңнің экономистері мынадай тұжырымдама жасайды: жұмыссыздықты шешудің жолы еңбек нарығындағы бәсекелестік пен тұрақыты жалақыға қол жеткізу [3].
Маршал жұмыскерлердің білім деңгейін арттыру, білікті жұмыскерлерге нарықты кеңейту қажеттігін, оның жұмыс күші нарығында жұмыспен қамтуды арттыратынын айтты.Ұзаққа созылған дағдарыс классикалық экономикалық теория тұжырымын жоққа шығарды. Ол жаппай жұмыссыздыққа бастаған ұзақ жылға созылған депрессия жағдайында жұмыспен қамтуды реттеу теориясында жаңа көзқарастарды дәлелдеуді талап етті. Осыған байланысты Д. Кейнстің Жұмыспен қамту, процент және ақшаның жалпы теориясы деген еңбегінде жазылған жұмыспен қамту мәселесі кейнстік экономикалық теория деген атқа ие болды. Бірақ оның теориясында нарықтық экономикада толық жұмыспен қамтумен қамтамасыз ететін өздігінен әрекет ететін механизм жоқ. Сондай ақ, ол баға мен жалақының икемділігі, сондай ақ , толық жұмыспен қамтуды қолдай алатын, нарықтық реттеу тетіктері ретіндегі процент ставкаларының ауытқуы туралы жұмыспен қамтудың классикалық теорияларын жоққа шығарды. Кейнстің пікірінше жұмыспен қамту деңгейі тұтынуға кететін шығындар мен капиталдық салымдардан құралатын эффективті сұраныс динамикасымен анықталады. Оның іліміне сай айналымдағы ақша санын ұлғайту өндірісті кеңейтуді және тауар ұсынысын өсіруді ынталандырады, сондай ақ, халықтың жұмыспен қамтылуын өсіруге және әскери шығындарды көбейтуге мүмкіндік береді [8].
Кейнстік бағыт жұмыс күшінің бағасы яғни жалақы белгілі бір талаптарға сәйкес бекітілген және ол өзгертуге келмейді деген бағытқа сүйенеді. Ал еңбек нарығы әрдайым экономикалық тепе-теңдік ретінде қарастырылады. Дж.М. Кейнс ерікті жұмыссыздықтың сипаттамсы жайындағы неоклассикалық теорияға сын айтты. Кейнстік концепцияда нарықтық экономика жағдайында жұмыссыздық еріктік сипатқа емес міндеттілік сипатқа ие болады деп тұжырымдалады. Ол жалақының төмендеуі жұмысбастылықтың өсуіне алып келуі мүмкін екенін теріске шығармайды, алайда мұндай ыңғайдың шынайлылығына ол күдіктенді. Дж. Кейнстың пікірінше, мемлекет жұмыссыздыққа белсенді қаржылық саясат (салықтар, мемлекеттік инвестициялар) арқылы қарсы тұру кажет деп есептеді, яғни ол қорытысында жұмыс күшіне деген сұраныстың жоғарлауына және соған сәйкес жұмыссыздықтың жойылуына бағытталған саясат [16].
Тиімді сұраныс өндірістің төмен қарқынына алып келеді, ол сонымен қоса дағдарысты құбылыстар мен жұмыссыздыққа да себепкер болады. Кейнстік пікірінше, жұмысбастылықтың мөлшері тиімді сұраныспен тығыз байланысты, ал толық емес жұмыс бастылықтың болуы яғни жұмыссыздықтың болуы тауарларға сұраныстың төмендеуіне алып келеді. Ол сонымен бірге, халықтың 3-4 пайызы жаңа технологиялардың әсерінен және теріс сипаттағы экономика мен оның қалптасу құрылымына байланысты жұмыссыз болады деп есептейді.
Дж. Кейнс өзінің теориясын түсіндіру барысында неоклассиктердің теориясын мойындамай мынадай тұжырымға келеді, яғни нарықтық экономикаға сай жұмыссыздық соның өзінің заңдарынан шығатынын айтады.
Кейнстік концепцияда еңбек нарығы тек қана толық жұмысбастылықта тепе-теңдікте болмайды, ол сонымен бірге жұмыссыздықта да болады. Бұл былайша түсіндіріледі: Кейнстің пайымдауыншы, классиктердің пікірі бойынша еңбек ұсынысы жалақының нақты деңгейіне емес, номиналды жалақының мөлшеріне байланысты болады. Сәйкесінше егер баға өсетін болса нақты жалақы төмендейді, алайда жұмысшылар оған қарамастан жұмыс жасауын тоқтатпайды. Кәсіпкерлердің нарығындағы еңбекке сұраныс нақты жалақының қызметі болып табылады. Ол бағның өзгеруіне байланысты өзгереді:егер де баға көтерілген болса жұмысшылар аз тауар және қызмет көрсету сатып ала алады немесе керісінше.
Қорытындысында Кейнс мынадай тоқтауға келеді: жұмысбастылықтың мөлшерінің жоғары болуы жұмысшыларға байланысты болмайды. Ал ол кәсіпкерлерге байланысты болады себебі, еңбекке деген сұраныс еңбектің бағасымен анықталмайды, ол тауарлар мен қызметтерге деген тиімді сұраныстың мөлшерімен анықталынады. Егер де қоғамда тиімді сұраныс жеткіліксіз болса, яғни ол тұтынуғы деген бейімділікті анықтайды, ол табыстың өсуіне байланысты құлайды, онда жұмысбастылық белгілі бір нүктедегі толық жұмысбастылық деңгейінен төмен тепе-теңдік деңгейіне келеді [16].
Кейнстік концепцияда екі негізгі қорытынды береді: біріншіден, еңбек нарығындағы жалақының тұрақтылығы толық жұмысбастылықтың шарты емес, егер де ол төмендесе бәрібір неоклассиктер айтқандай жұмыссыздықтың көлемінің төмендеуіне алып келмес еді. Ол былайша түсіндіріледі, яғни бағаның төмендеуі капитал иелерінің болашақ пайдасының төмендеуіне алып келеді. Екіншіден: қоғамдағы жұмысбастылық деңгейін көтеру үшін мемлекеттің белсенді араласуы қажет, себебі нарықтық бағалар толық жұмысбастылық барысында бағаны ұстап тұру мүмкін емес. Жұмыссыздыққа қарсы дәрі - мемлекеттің саясаты болып табылады. Мемлекет салықтар мен сұраныстың бірегейлігін өзгерте отырып, бірегей сұраныс пен жұмыссыздыққа әсер ете алады [49].
Жұмыссыздық адамның жасымен, білім деңгейімен және елді мекеннің түрімен тығыз өзара байланысты. Мысалы, социологиялық зерттеулердің нәтижесі көрсеткендей, жастардың жұмыссыз қалу мүмкіндігі 14 пайыз болса, орта жастағылардың жұмыссыз қалу мүмкіндігі 8,7 пайыз. Білім деңгейі жоғары топтағы адамдарда жұмыссыздық деңгейі төменірек.
Жұмыспен қамту теориясының келесі бір түрі неоклассикалық теорияның жаңа бағыты - монетаризмнің негізін америкалық экономист М. Фридман қалады. Ол баға салыстырмалы түрде тұрақты болғанда ғана жұмыспен қамтудың жоғары деңгейіне қол жеткізуге болатындығын айтты. Сондай ақ, М. Фридман: Инфляция емес, болжанбаған инфляция ғана маңызды, инфляция мен жұмыссыздық арасында тұрақты компромисс жоқ, нақты факторларға сәйкес келетін жұмыссыздықтың нақты деңгейі болады...Жұмыссыздықты жеделдетілген инфляция көмегімен сол деңгейден төмен не жеделдетілген дефляция көмегімен жоғары ұстап тұруға болады... Инфляция мен жұмыссыздық арасында тұрақты компромисс жоқ, тек уақытша таңдау болуы мүмкін...Инфляцияның өспелі қарқыны жұмыссыздықты азайтуы мүмкін ал жоғарғы қарқыны өсірмейді... Инфляциямен күресудің бір ғана жолы бар ол - ақша санының өсу қарқының баяулату, - деген тұжырым айтты [15].
Олай болса, жұмыссыздық табиғи деңгейінде еңбек нарығындағы ұзақ және тұрақты тепе-теңдігіне қол жеткізуге болады. Ал бұл жұмыспен қамтудың негізгі тұжырымы болып табылмақ. Жұмыссыздық деңгейі өспелі болып келеді және еңбек нарығындағы жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысының тепе-теңдігі арқылы анықталады. Мемлекет тарапынан ұзақ мерзімде жасалған кез келген әрекет нәтижесіз болады, ал қысқа мерзімде инфляцияны өсіреді. Ондай кезде нақты қарқыны күткендегіден жоғары болады. Демек, жұмыссыздық деңгейі табиғи деңгеймен теңескен кезде мемлекет еңбек нарығына араласпауы тиіс.
Жұмыспен қамту теориясының қалыптасуына аса зор үлес қосқан ғалымдардың бірі - К. Маркстің экономикалық іліміндегі маркстік теория қосымша құн теориясы, капиталдың органикалық құрылымының өсім теориясы және халық туралы заң сияқты қағиаларға негіделеді. Маркстің зерттеуіндегі маңызды қағида - капитал құрылысы және оның жинақталу барысында басынан кешетін өзгерістері. Тұрақты капиталдың айнымалы капиталға қатынасын ол капиталдың органикалық құрылысы деп атаған. Мұнда құрылыс өзгеріссіз қалатын болса, еңбекке деген сұраныс капитал өсіміне пропорционал ұлғаяды. Олай болса, өндіріс және жұмыспен қамту өсімімен қатар жалақы да өсуі мүмкін. Бірақ нарықтық капиталистік шаруашылық өсіміне қарай капиталдың органикалық құрылысы өседі. Ең әуелі бұл өсім қосылған құн ықпалына негізделеді. Артық қосылған құн алуға талпыныс жасай келе, кәсіпкерлер кәсіпорындағы тауарлардың жеке құны қоғамдық құннан төмен болуын көздейді. Ал ол үшін тұрақты капитал шығындарын техникалық жағынан жетілдіру және ұлғайту қажет. Нәтижесінде айнымалы капитал үлесі азаяды, жұмыс күшіне сұраныс салыстырмалы түрде төмендейді, жұмыспен қамтылғандар саны барлық капитал мен барлық қоғамдық өндірістің өсімімен салыстырғанда, баяу ұлғаяды. Осыған байланысты К. Маркс өндірістің капиталистік тәсіліне тән халықтар заңын қалыптастырады, ол мынадай: жұмысшы халық капиталды жинақтай отырып, өспелі мөлшерде қаражат өндіреді, ал ол оны салыстырмалы түрде артық халыққа айналдырады. Бұл артық халық капиталистік өндірісті дамытуда, оны қажетті жұмыс күшімен тұрақты қамтамасыз етуде аса маңызды болып табылады [11].
Сонымен қарастырылған теориялық сұрақтар еңбек нарығы мен жұмыспен қамтудың қазіргі жағдайын анықтауға сондай-ақ, аймақтық деңгейде еңбек нарығындағы жағдайды жақсартудың негізгі бағыттарын жасауға мүмкіндік береді.
Жалпы жұмыспен қамту туралы ғалымдар әр түрлі пікірлер айтады. Мысалы А. Э. Котляр өз еңбегінде: Социалистік құндылық, оны сақтап қалу, белгілі бір жағдайларда, шығынға ұшырауды талап етеді. Ондықтан да социалистік қоғамдық жағдайда да жұмыссыздыққа сөзсіз жол бермеу тұрғысынан, жұмыспен толық қамтуды сақтап қалу үшін ұтымдылық деңгейін, яғни экономикалық тиімділікті де мүмкін деп табады - деп атап көрсеткен.
Классикалық теорияның негізін қалаушы А. Смит жұмыспен қамту жөнініде : оның көлемі бір жұмысшының еңбекақысының орташа мөлшеріне байланысты анықталады, себебі олардың арасында тікелей байланыс бар: шамадан тыс жоғары еңбекақы төлеу жұмыспен қамтудың толық болмауына, еңбек ресурстарының толық пайдланылмауына әкеліп соқтырады- деп атап көрсеткен. Ол құбылмалы нарықтық механизм табиғи (қалыпты, орташа) еңбекақыны белгілі бір деңгейде ұстай алады деп есептеді. Еңбекақының едәуір өсуі халықтың еңбек ресурстарының өсуіне, жұмыс күшінің ұсынысының ұлғаюына және жұмысшылардың арасындағы бәсекелестіктің күшеюіне әкеліп соқтырады. Өз кезегінде бұл факторлар еңбекақының табиғи деңгейінің, табысының төмендеуіне әкеліп соқтырады да соның салдарынан тұрғындардың бала тууы азайып, еңбек ресурстарының саны кемиді де нәтижесінде жұмыс күші ұсынысы түседі және кәсіпкерлердің арасында бәсекелестік күшейеді. А. Смит ілгермелі өсу заңдылығына сәйкес келеді және еңбекке деген сұраныстың жоғарылау шарты- , дейді [20].
А.Смиттің ілімін жалғастырушы Д. Рикардо еңбектің өзі мен еңбекақы тауар болып табылады және өз негізінде табиғи бағамен анықталады да, оның маңайында ауытқиды деген. Құбылмалы реттеушінің әсерінен (елдің халқының қозғалысынан) еңбекақының ең аз мөлшері мен оңтайлы еңбек ұсынысының арасында өзіндік тепе-теңдік қалыптасады А. Маршалдың: еңбек нарығында басымдылық сатушылардан гөрі сатып алушылар жағында болады, себебі әрбір жұмыс күшін сатушы оның тек бір данасына ғана қожа - деген сөздері де өте орынды.
Ерлі зайыптылар жұмыссыздыққа ұшырай отырып бір біріне көп жағдайда бірлік пен өзара түсінушілікті көрсетпейді, сондықтан бұл отбасыларында жиі жанжалдар туады. Батыстың зерттеушілері К.Леана мен Д.Фельдманның айтуынша жұмыссыздардың жұмысшыларға қарағанда отбасынан алшақтауы, оны тастап кетуі немесе өз зайыптарымен айырылысуы 3-4 есе жиі байқалады екен. Дәл осындай тенденция ресейлік мамандардың социологиялық зерттеулерінде де көрінген. Сұралғандардың мойындауынша, жұбайлар арасындағы қатынас және балаларды тәрбиелеуге қатысты проблемалар әрбір екінші отбасында жұмыссыз қалғаннан кейін пайда болған. Мұнда да отбасы ішілік қатынастар қырғи қабақ болып (20%), жұбайлар мен балалары арасында бір біріне деген жеккөрініш байқалған (16%), ал отбасылық атмосфера жанжалға айналған ( 11%) [17].
Л.Айтымбет жүргізген зерттеулерінің нәтижесінде жұмыссыздардың мына топтарын бөліп көрсетеді:
1. енжар күтушілер
2. жағдайға қарай енжарлар
3. енжар қызығушылар
4. белсенділер
5. өзін өзі ұйымдастырушылар
6. түңілушілер.
Қазіргі кезде әлеуметтанушылар жұмыссыздықтың мынадай түрлерін бөліп көрсетеді:
1. өндірістің дағдарысына, құрылымдық өзгерістерге, жұмыссыздардың жыныстық жастық сипаттамасына, еңбек нарығындағы жұмыскерлердің типтеріне байланысты қалыптасатын ұзақ мерзімді жұмыссыздық;
2. өзінің еркінен тыс жұмысынан айырылып қалғандар. Олардың көбі өндірістің қысқарып қалуына және ондағы құрылымдық өзгерістерге байланысты жұмыс орнынан босатылғандар; олар негізіне тұрақты мамандар тізімінде болған, толық жұмыс уақыты бойынша қызмет атқарған, салыстырмалы түрде жоғары жалақы алған жұмыскерлер;
3. 25 жастағы және одан үлкен ересек жұмыскерлер. Бұл көрсеткіш барлық деңгейде білімі және мамандығы бар жұмыскерлердің бәрін қамтиды;
4. Толық жұмыс уақыты бойынша жұмыс табуды мақсат етушілер. Бұлар уақытша немесе толық емес жұмыс уақыты бойынша жұмыс істейтіндер.
Ерікті және еріксіз жұмыссыздық та бар. Ерікті жұмыссыздықтың түрлері:
1. Тұрғындардың бір елді мекеннен екінші елді мекенге тұрақты жылжуының, таңдап алған мамандықтан жаңа мамандыққа көшуінің, адамның өмірлік кезеңдерінің өзгеруінің салдары ретіндегі функционалдық жұмыссыздық. Бұл тұрғыдан алғанда жұмыссыздыққа әсер етуші факторлар - миграция, адамның кәсіби және демографиялық мобильділігі;
2. Мерзімдік жұмыссыздық мамандықтың сипатына байланысты пайда болады. Еңбекті ұйымдастырудың ерекшелігі, жұмыстың ауа райының жағдайына байланыстылығы жұмыссыздықтың бұл түрінің ерекшелігін анықтайды. Оған ауыл шаруашылығы жұмысшылары жатады.
3. Жұмыс жағдайларына, жалақы деңгейіне қанағаттанбау және басқа мотивтер жұмыскерлерді ерікті жұмыссыздыққа алып келеді.
Еріксіз жұмыссыздық жаңа технологияны ендірудің, нарықтық экономика жағдайындағы өндірістің циклдық сипатына байланысты жұмыс күшінің құрылымы мен жұмыс орындарының құрылымдарының сәйкес келмеуінің нәтижесінде пайда болады. Қазақстан экономикасын модернизациялау жадайында еріксіз жұмыссыздықтың екі түрі көрінеді: біріншісі, ҒТП байланысты экономиканы модернизациялаудың нәтижесінде жұмыс орындарының жойылуы, өндірістің рационалдануы технологиялық жұмыссыздыққа алып келеді. Ал екіншісі, құрылымдық жұмыссыздық мамандануы, дағдылары, біліктілігі нарық талаптарына сәйкес келмейтін жұмыскерлерді қамтиды. Ол жұмыс күшінің құрылымы бос жұмыс орындарының құрылымына салалар, мамандықтар, квалификациялар бойынша сәйкес келмеген жағдайда қалыптасады [50].
Жұмыссыздардың үлес салмағының өсуіне экономиканың құрылымдық өзгерістері, меншіктің түрлерінің қалыптасуы, кәсіпорындардың банкроттық жағдайы, Қазақстандағы мемлекеттік және аймақтық бюджеттің жағдайы әсер етеді. Тұрғындардың жұмыс орындарына деген сұранысы адамдардың басым көпшілігінің салмақты жинақтарының, қозғалмайтын мүліктердің, қызмет көрсету саласының болмауына байланысты өсе түсуде. Жұмыссыздықтың жоғары деңгейі міндетті түрде экономиканың нақты саласындағы құрылымдық қайта құруларға ғана емес, көбіне бәсекелік жағдайға бейімделе алмаған әлеуметтік топтардың мінез құлқын анықтайтын психологиялық факторларға да байланысты. Жұмыссыздардың бұл тобы жұмыс іздеудегі белсеңділік деңгейінің жеткіліксіздігімен, әлеуметтік мобильділігінің төменділігімен, тапқан жұмыс орнын сақтап қалу мүмкіндігінің аздығымен сипатталады.
6.1. ЕҢБЕК НАРЫҒЫ МЕН ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
Еңбек нарығының ең негізгі айырмашылығы онда ұсынылған тауар қасиетіне байланысты. Сонда осы нарықта не сатылады, не сатып алынады? Бүл сұрақтың жауабы мынадай - әрине, еңбек. Бірақ еңбек дегеннің өзі жұмысшының қызметі, оның игіліктер өндіргенде дене және ой еңбегіне жұмсалған энергиясы. Еңбек адамнан бөлінбейді, ол - жеке түлғаның өмір сүру формасы. Яғни осыдан еңбекті экономикалық, саяси тұрғыдан еркін қоғамда не сатуға, не сатып алуға болмайды. Ерікті адам сатылмайды (құлиеленушілік мемлекеттер сияқты) және де адамға тиісті қызметтерді де сату, сатып алуға жатпайды, еңбекті де осы тұрғыдан қарастыруға болады [20].
Еңбек нарығы - бұл тауар болып табылатын еңбек ресурстарының нарығы, олардың тепе-теңдік бағасы мен саны, сұраныс пен ұсыныстың бір-біріне әсер етуімен анықталады. Кәсіпкерлер мен еңбекке қабілетті адамдар нарық агенттері, олар еңбек нарығында өзара қатынаста болады. Сондықтан еңбек нарығы сұраныс пен ұсыныс тетіктері арқылы экономикалық агенттердің арасындағы бәсекелестіктің нәтижесінде жұмыспен қамтудың белгілі көлемі және еңбек төлемі дәрежесі орнайтын экономикалық орта болып табылады [3].
Еңбек нарығында бірнеше ерекшеліктер болады. Осында құратын элементтерге жұмысшы күшін иемденетін адамдар жатады. Бұларға психофизиялогиялық, әлуметтік, мәдени, діни, саяси және т.б. адамдық қасиеттер тән болады. Осы ерекшеліктер адамдардың мүдделеріне, мотивацияларына, еңбекке белсенділік дәрежесіне елеулі әсер етеді және еңбек нарығына, оның болмысына ықпал етеді. Өндірістік ресурстардың барлық түрлерінен еңбектің басты айырмашылығы еңбек адамның тіршілік әрекеттерінің формасы, оның өмірлік мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру формасы. Еңбектің бағасы - ресурс бағасының жабайы бір түрі ғана емес, ол тірішілік дәрежесінің, әлуметтік мәртебенің, жұмыскердің және оның отбасының аман-есендігінің бағасы, құны болып табылады. Сондықтан еңбек нарығы категориясын зерттеп талдағанда адамгершілік элементтер барын, олардың көлеңкесінде жанды жаны бар адамдар бар екенін естен шығармау қажет. Еңбек нарығы - бұл тауар болып табылатын еңбек ресурстарының нарығы, бұлардың тепе-теңдік бағасы мен саны, оларға сұраныс пен ұсыныстың бір-біріне етуімен белгіленеді. Кәсіпкерлер мен еңбекке қабілетті адамдар нарықтың агенттері, еңбек нарығында өзара қатнаста болады. Сондықтан еңбек нарығы сұраныс пен ұсыныс механизмі арқылы экономикалық агенттердің арасындағы бәсекелестіктің нәтижесінде жұмыспен қамтудың белгілі көлемі және еңбек төлемі дәрежесі орнайтын экономикалық орта немесе болмыс болып табылады. Еңбек нарығының қызметтері қоғам өміріндегі еңбектің рөлімен белгіленеді, еңбек табыстың және жақсы хал-жағдайдың өте маңызды өндірістік ресурс болып табылады [11].
Еңбек нарығы басты үш қызмет атқарады :
1) әлеумттік қызметі: адамдардың табыстары мен жақсы тұрмыс жағдайының әдеттегідей дәрежесі мен жұмыскерлердің өндірістік қабілетін тиісті дәрежеде ұдайы өндіруді қамтамасыз ету;
2) экономикалық қызметі: еңбекке тиімді түрде тарту, оны бөлу, реттеу және пайдалану;
3) ынталандыру қызметі: олар бәсекелестік қабілеттің күшеюіне, тиімділігі жоғары еңбекке ынтаның өсуінге, квалификацияның жоғарлауына, мамандықты ауыстыруға т.б. мүмкіндік тудырады [11].
Мемлекет иелігінен алу жекешелендіру мемлекетті меншік үлесінің қысқарып, жеке меншіктің қалыптасуына және оның дамуына, сондай-ақ кәсіпкерлік іс-әрекеттің басым болуына әкелді, және еңбек пен жалдамалы еңбек те қоғам тарапынан мойындалып, мәртебеге ие болды деп жазады өзінің ғылыми еңбегінде Б.А.Райзберг.
Еңбек нарығы туралы оқудың теориялық негізін алғашқы және зерттеу объектісінің кеңірек көлемі, еңбек ресурсы нарығы өзіне, экономикалық ғылымның классикалық мектебінің өкілдері максистік әдебиетте жұмыс күшінің нарығы термині қолданылады, ал жұмыс күші деп адамдардың еңбекке қабілеттілігін айтады. Басқа өндіріс факторларына қарағанда еңбектің ерекшелігі бар. Ең бастысы еңбек адамнан, жұмыс күшінен бөлінбейді. Маркстік тұжырым бойынша, еңбек болашақ күннің қайнар көзі, сол себепті оның құны жоқ, тауар емес деп дәлелдейді. Оның пікірінше, сатылытын еңбек емес, жұмысшының еңбекке деген қабілеттілігі, яғни, жұмысшы мен оның жанұясының өмір сүру құралының құнын анықтайтын жұмыс күші көрінеді, еңбекақы түрінде барлық өнім еңбегіне емес, тек бір бөлігіне ғана, жұмыс күшінің ұдайы өндірісіне керекті құн үлесі ғана төленеді. Еңбек өнімінің басқа бөлімін капиталист иеленеді [13].
Маркстік ілімге қарсы батыс теорияларында еңбек тауар деп саналады. Нарықтык экономикада еңбек нарығына термині қолданылып, жұмыс күшіне еңбекке кабілетті халыктың белгілі бір тобын жатқызып жүр.
Еңбек нарығы шетелдік әдебиеттерде жеткілікті түрде зерттеліп, айқындалған. Ал, ресейлік Саткина М.А., Гибриков Г.Г. және қазақстандық Н.К. Мамыров және т.б. бір топ ғалымдар еңбек нарығы анықтамасын ғылыми тұрғыдан беруде әр түрлі көзқарасты ұстанады. Олар еңбек нарығының анықтамасын жан-жақты зерттеп, үш топқа бөлген.
Бірінші топта:
а) еңбек нарығы - бұл еңбек қызметін сатушулар мен сатып алушылар келісім-шартының аясы. Мұнда жұмыс жасағысы келетіндер де (олардың қатарында жұмыспен қамтылғандар және жұмыссыздар кіреді), тауар мен қызмет жасау үшін жұмыскерлерді жалдайтындар да қарама-қарсы тұрады;
ә) еңбек нарығы - бұл нарықтың ерекше түрі, онда жұмыс күші тауарын сату мен сатып алу жүзеге асады. Осы жерде оның құны мен жалдау жағдайы бағаланады. Еңбек нарығы - экономика жағдайын көрсетудің айнасы, тұрғындарды жұмыспен қамту көлемі мен динамикасын, жұмыссыздықтың сала бойынша, кәсіби-біліктілік, демографиялық және басқа да көрсеткіштердің құрылымын байқатады. Еңбек нарығы - бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату- сатып алу туралы экономикалық қатынастардың жүйесі;
б) еңбекнарығы - бұл жұмыс күшін сату-сатып алу жөнінен экономикалық қатынастар. Оған кәсіпорындар,салалар, аймақтар арасында жұмыс күшінің еркін қозғалысы мен бірдей сан мен сападығы еңбектің біріңғай бағасының пайда болуы тән.
Еңбек нарығындағы қатынастардың басты субъектісі жұмыс беруші мен жалдамалы жұмыскер екендігі белгілі, осы екеуінің өзара әрекет етуіне ықпал жасайтын инфроқұрылым элементтері жоғарыдағы анықтамаларда ескерілмеген. Сонымен бірге жалдамалы жұмыскерлермен қатар еңбек нарығында өзіндік жұмыспен қамтылғандар да бар, олар да еңбек нарығының бір субъектісі. Сондықтан бұл анықтамалар толық объективті емес.
Екінші топта:
а) еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныс заңы әрекет етеді, жұмыс күшінің сатылуы мен сатып алынуы жетілген және жетілмеген бәсеке жағдайында жұруі мүмкін, еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсынысты теңестіретін өзіндік тепе-теңдік баға тағайындалады;
б) еңбек нарығы жұмыс күшінің жиынтық сұранысы мен жиынтық ұсынысын білдіреді, осы екі құрамдас бөліктердің өзара әрекетнің арқасында экономикалық белсенді тұрғындардың жұмыс орындарын салалық, аумақтық, демографиялық, кәсіби-біліктілік аралықта шаруашылық қызтеттердің салалары бойынша орналастыруды қамтамасыз етеді;
в) еңбек нарығында жұмыс беруші мен жалдамалы жұмыскерлер арасында жұмыс күшінің өндіріс құрал-жабдықтар мен қосылуына ықпал жасайтын қарым-қатынас қалыптасады. Сол арқылы жұмыс берушілердің еңбекке деген, қажеттіліктерді қанағаттандырылады [52].
Осы келтірілген анықтамалардың мазмұнын еңбек нарығын құрайтын төрт негізгі элементтерін атап өтетін болсақ: сұраныс, ұсыныс, бәсеке және нарықтық баға. Атап өтілген анықтамалардың авторы еңбек нарығын анықтауда бағаны белгілеу басты көрсеткіш деп қарастырады. Бұл анықтамаларда еңбек нарығының субъектілерінің ішіне мемлекеттік, қоғамдық ұйымдар, кәсіподақ енгізілмеген.
Үшінші топ:
а) еңбек нарығы - сұраныс пен ұсынысты білдіретін сатып алушы мен сатушы жақын байланыста болатын кеңістік;
ә) еңбек нарығы - механизмдермен, нормалармен, институттармен жұмыс күшінің жүзеге асырылуын қамтамассыз ететін жұмыскерлердің және кәсіпкерлердің арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі;
б) еңбек нарығы капитал, тауар, бағалы қағаздар және т.б. нарықтар секілді қоғамның экономикалық және әлеуметтік-саяси өмірінің маңызды әрі көп жоспарлы аясы [16].
Еңбек нарығының қызмет атқаруын кейнсиандықтар мен монетаристер басқаша түсіндіреді. Неоклассиктерден олардың айырмашылығы, еңбек нарығын тұрақты және фундаменталды теңсіздік ретінде қарасытады. Кейнсиандық үлгі (Дж. М. Кейнс, кейіннен Д.Гордон және басқалары) жұмыс күшінің бағасы (еңбекақы ) қатаң белгіленген және өзгермейді (әсіресе азаюы жағына қарай) деп тұжырымдайды. Бұл тұжырым бойынша баға (еңбекақы) нарықтың реттеуіші болып табылмайды, реттеуіш сырттан болу керек деп қорытады. Мұндай рөлді мемлекетке береді, мемлекет жиынтық сұранысты азайтып немесе көбейте отырып, теңсіздікті жояды. Айталық салықты қысқарта отырып, мемлекет сұраныс пен тұтынудың өсуін ынталандырады. Ал бұның өзі өндірістің өсуіне, олай болса, жұмыспен қамтылудың өсуіне алып келеді.
Д.Кларк, К.Менгер, Э.Бем-Баверк, және Ф.Визер., тепе-теңдік бағасы жұмыс күшінің қоғамдық бағасына жауап бере отырып, шекті еңбек өнімділігін жұмыс күші қызметінің ұсыным жағдайлары мен келісілген деңгейінде қолайлы деп түсіндірді. А.Маршал былай деп жазады: еңбекақы еңбектің таза өніміне тең болу тенденсиясын алады; шекті еңбек өнімділігі оған деген сұраныс бағасын реттейді, бірақ, екінші жағынан, еңбекақы ұдайы өндіріске, өндіруші жұмысшыларды оқыту мен ұстауға кеткен шығынмен тікелей болғанымен, тығыз да күрделі қатынаста болу тенденциясына тән [25].
Жұмыс күшінің нарығы - адамның қызмет түрін еркін таңдауын, кәсіпкерлердің жұмыскерлерді жалдаудығы еркіндігін, азаматтардың еңбек мүддесін заңды түрде қорғайтын жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың әсерінен пайда болатын жұмыс күшін ұсынушылар мен соны сатып алушылар арасындағы экономикалық қарым-қатынастар жиынтығы.
Еңбек нарығы үшін қажетті жағдайлар:
қызмет түрі мен бәсекелестікті еркін таңдау негізінде еңбек нарығының қызмет етуінің құқықтық жағдайларының болуы;
біріңғай, аумағы жағынан тұйықталған және тиімді қызмет ететін еңбек нарығының институционалдық инфроқұрылымын ұйымдастыру;
біріңғай экономикалық кеңістіктің және тұрғындардың еркін орын ауыстыру мүмкіншілігінің болуы;
еңбекақыға шектеудің қойылмауы, сондай-ақ дамыған тұрғын үй нарығы мен бос жұмыс орындарының болуы.
Төмен еңбекақыға қарағанда жоғары еңбекақы төлеуде біз әрқашан жігерлі де, іскер, ықыласты және зерек жұмысшыны табамыз- дейді А.Смитт оз еңбегінде.
У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо және олардың ізбасарлары еңбек нарығы, басқа нарықтар секілді, бағаның тепе-теңдігі негізінде әрекет етеді деп пайымдайды, яғни, бұл жағдайда жұмыс күшінің негізгі нарықтық реттеушісі (П.Самульсон, М.Фелдстайн, Р.Холл) айтса, ал 80-жылдары оны ұсыныс экономикасы тұжырымын жақтаушылар да (Д.Гилдер, А.Лайффер және т.б.) қолдады деп айтады А.С.Булатова [20].
Жұмыс күшіне қойылатын бағаның қаталдығын мойындай отырып , монетаристер жұмыссыздықтың табиғи нормасы жағдайында қосымша жұмыс орындарын жасауға жұмсалатын мемлекеттік шығындардың өсуі нарықтық теңсіздендірілуіне әкеледі және қарасырады. Олардың пікірінше, мемлекеттің ең төменгі еңбекақы деңгейін тағайындауы, бос жұмыс орны мен жұмыс күшінің резерв қоры туралы қажетті ақпараттың болмауы нарықтық теңсіздікті күшейтеді. Нарықтық тепе-теңдікті орнату үшін монетаристер ақша-несие саясатының құралдырын қолдау керектігін айтып, ақша ұсынысы өндіріс деңгейін, жұмыспен қамту және бағаны анықтаудағы жалғыз және ең маңызды фактор - деп атап көрсеткен өз еңбектерінде К.Р.Макконел және С.Л. Брю.
Кәсіпорындардағы жұмыс күшінің ұсынысы еңбек нарығының екінші маңызды элементі болғандықтан, еңбекке қабілетті халықтың демографиялық-әлеуметтік құрамына, олардың біліміне, кәсіби және біліктілік құрамына байланысты анықталады.
П.Самуэльсонның пікірінше, қоғамдағы жиынтық еңбек ұсынысы төрт көрсеткішпен анықталады:
- халықтың жалпы санымен;
- тұрғындардың жалпы санындағы өзіндік қамтылғандардың үлесімен;
- апта бойына және жыл бойына жұмысшылармен орындалған сағаттардың орташа санымен;
- жұмысшылар жұмсайтын еңбектің сапасымен, санымен және біліктілігімен [25].
Еңбек қорларының талдауы мен диагностикасын қолдау еңбек нарығының теңгерімінің шегіне шығатын сияқты және келесі бөлімдерді қосу керек:
а) жұмысшы күші: санақ, құрамы мен құрылымы, біліктілік деңгейі; формалары, еңбек күшінің динамикасы мен себептері; уақытын қолдау туралы, тоқтап қалуды жою және жұмыс уақытын тиімді пайдалану үшін іс-шаралар ұйымдастыру мәліметтері; өнімге еңбек сиымдылығы;
б) еңбек өнімділігі: динамикадағы есептермен салыстырғандағы өндірістің жетілген деңгейі; нарықтық даму жағдайынталдау ерекшеліктері; еңбек өндірісінің интенсивті және экстенсивті көрсеткіштері; еңбек өндірісінің тиімді өсуінің резерві [50].
Маркстік әдістеме бойынша, қандай-да болмасын өндіріс факторы (капитал, жер, еңбек) тауар болмас бұрын өзінің алғашқы шикізаты түрінде болады, яғни капиталдың алғашқы клеткасы ақша болса, жердікі- табиғи ресурс, еңбектікі- жұмыс күші.
Маркстік концепция бойынша, біріншіден, еңбек болашақ құнның қайнар көзі, сол себептен оның құны жоқ, тауар емес деп дәлелденеді. Егер еңбек тауар болса, онда жұмысшы оның иегері ретінде өндірілген өнімді толық иемденген болар еді. Сондықтан нарықта сатылып-сатып алынатын процеске қатысатын еңбек емес, оның негізін қалаушы- жұмыс күші тауары болып саналады. Жұмыс күші - ол жұмысшының еңбекке деген ерекше физикалық және ой-өрістік қабілеттер жиынтығы. Осы қабілеттер жиынтығы жоғары деңгейде дамыған жұмысшының кәсіби білімі мен біліктілігі де жоғары болады, яғни оның бағасы - жалақысы да жоғары болады. Маркстік концепсия бойынша, жұмыс күшінің құны оның физикалық, ой-өрістік, кәсіби қабілеттерін қалыптастырып, дамытуға және жанұясының өмір сүріп, тіршілік ету қажеттіліктерін қамтамассыз ететін экономикалық игіліктер құнының жиынтығымен анықталынады [33].
Екіншіден, жалақы ретінде еңбектің нәтижесінде өндірілген өнімнің барлық көлемі емес, тек қана оның қажетті еңбекпен өндірілген бөлігі, яғни, жұмыс күшінің құнының орнын толтыратын бөлігі ғана төленеді.
Үшіншіден, кандай да болмасын тауардың құнында басқа факторлардың да үлесі көрінеді. Жалақы сатушу субъектісі тұрғысынан қарағанда жұмыс күші тауары құнының ақшалай бейнесі, яғни, бағасы ретінде байқалатын болса, сатып алушы субъектісі тұрғысынан факторлық шағын ретінде байқалады [33].
Еңбек нарығына тән қасиеттер:
- жұмыс орындарын ұсынатын кәсіпорындардың санының мол болуы (жұмыс күшіне сұраныс);
- әр түрлі мамандықтағы жұмысшылар санының мол болуы (жұмыс күшінің ұсынысы);
- еңбек нарығында бірде-бір кәсіпорын және бірде-бір жұмысшының үстемдік ете алмауы;
- жұмыс күші жалақының мөлшерімен бағаланады.
Жұмыс күшінің икемділік түрінің қайсысы көп болуына байланысты еңбек рыногының үш үлгісі бар (американдық, жапондық, шведтік ).
Еңбек рыногының американдық үлгісі мына көрсеткіштерге бағдарланған:
қызметкерлердің кәсіпорындар арасына жоғары аумақтық қозғалғыштығына;
оқу орындарындағы аяқталған кәсіби дайындығына;
- фирмалар өзгерген жағдайда қызметкерлердің кәсіби дайындығына;
фирмалар өзгерген жағдайда қызметкерлердің кәсіби - мамандық деңгейін мойындауға (тануға);
кәсіпорындағы өндірістік оқыту шығындарын өте аз жұмсауға әрекет етуіне [3].
Еңбек нарығының жапондық үлгісінің өзіндік өзгешелігі - ол қызметкерлердің еңбек қызметінің барлық мерзімінде өмір бойы жалдау жүйесі принципі негізінде кепілдік береді. Бұл кепілдік жалдамалы қызметкерлер мен кәсіпкерлер, капитал меншіктенушілер арасында қалыптасқан қатынастардың тәжірибелік жемісі. Олар заң жүзінде қалыптастырылмағын, бірақ кәсіби одақтар тарапынан қолдау тауып отыр, фирмаға байланысты сонғыларының ниеті түзулігі қамтамассыз етіледі. Бұл еңбек нарығының жабық үлгісі.
Еңбек нарығының шведтік үлгісі. Бұл үлгінің өзіндік ерекшелігі жұмыспен қамтуда мемлекеттің белсенді саясат жүргізуінде Мемлекеттік органдар жұмыс күштерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға үлкен көңіл бөледі. Ол үшін қызметкерлердің кәсіби дайындығы мен қайта дайындығы. Жұмыс орнын құруды мемлекеттік секторда да, сондай-ақ жеке компанияларға демеу қаржы жолымен де жүргізу, жұмыс іздеушілер мен бос жұмыс орындарын сәйкестендіру, (соның ішінде ақппараттар мен қайта бағалау, жәрдемақы төлеу, жаңа жұмыс орнына ауысу жолдарымен) бағыттарында тиянақты жұмыстар жүргізіледі [50].
Еңбек нарығын реттеуде мемлекет тікелей араласады: ол еңбек туралы заң қабылдайды, еңбекақының ең төменгі мөлшерін белгілейді, жұмысбастылық, қайта даярлау бағдарламаларын қабылдайды, еңбек субъектілері арасындағы келіспеушіліктерді делдал ретінде келістіреді және т.с.с. Сондықтан еңбек нарығы өзіндігінен реттеле алмайды. Осы жағдайлар қазіргі кезде еңбек нарығында 3 субъект бар екендігін білдіреді:
- жалдамалы жұмыскерлер;
- жұмыс беруші фирмалар;
- мемлекет.
Еңбек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Нарықтық қатынастар жағдайындағы жұмыссыздық әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде
1.2. Еңбек нарығы мен жұмыссыздықтың қалыптасуының ғылыми негіздері
1.3. Жұмыссыздық пен халықты жұмыспен қамту мәселелерінің Қазақстандағы ерекшеліктері
2. НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ МӘСЕЛЕСІН ШЕШУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
2.1. Жұмыссыздық мәселесін шешудің технологиясы
2.2. Нарық жағдайында жұмыссыздық мәселесін шешудің шетелдік тәжірибесі
2.3. Нарық жағдайындағы Қазақстан Республикасндағы жұмыссыздықты шешудегі мемлекеттік саясаттың рөлі
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Жедел өмір қарқыны және экономика мен қоғамның дамуындағы нарықтық үлгіге ұмтылыс еліміздің еңбек нарығындағы күтілмес реакцияға алып келді. Жоспарлы экономикадан нарықтық үлгіге ауысқан барлық мемлекеттер сияқты Қазақстанның еңбек нарығы дамығын Батыс экономикасына тән реттеуші шаралар ықпалымен құрылды. Соған сәйкес нарықтық қатынастар жағдайында әлеуметтік-экономикалық мәселелердің бірі жұмыссыздық мәселесі туындады.
Қазақстандағы жұмыссыздық мәселесі қазіргі нарықтық қатынастар кезіндегі ең негізгі және маңызды мәселе болып табылады. Себебі нағыз әлеуметтік-экономикалық, этникалық мәселе бұл - жұмыссыздық. Яғни, адамдар жұмыссыздыққа ұшырап өз қажеттіліктерін қанағаттандыра алмау себебінен әрқилы әлеуметтік те, экономикалық та және тағы да басқа мәселелерге тап болады. Ал бұл отбасының дамуын, отбасы жалпы қоғамның бір бөлігі болғандықтан, қоғамның дамуын, ол өз кезегінде Қазақстан қоғамының дамуын тежейді.
Нарықтық қытынастырға өту тек қана жұмыссыздық мәселесін ғана туындатып қоймады, ол сонымен бірге, қазақстандық экономиканың қайта құруының құрылымымен байланысты мәселелерді және жаңа еңбек қатынастарының пайда болуын туындатты. Қорытындысында мекемелерден жұмысшыларды шығарды және ол онсыз да саны көп жұмыссыздардың қатарына жұмыссыздар қосты. Соның салдарынан біздің елде, ондаған және жүздеген мың адамдар көшеге тастап тастаған секілді болып қалды. Алайда нақты мәліметтерге байланысты елімізде жұмыссыздардың төртінші бөлігі ғана тіркелген жұмыссыздар болап табылады.
Жұмыссыздық тек жұмыс орнының болмауы ғана емес, ол сонымен бірге адамдарға үлкен әсерін тигізетін әлеуметтік мәселе. Бұл адамдардың экономикалық, әлеуметтік және психологиялық жағдайларына да әсерін тигізетін құбылыс. Психологтардың айтуынша жұмыссыздық адамдардың орташа өмір сүру көрсеткішіне әсер етеді, ол сонымен қатар адамдардың денсаулығына, теріс мінез-құлықтардың пайда болуына әсерін тигізетінін айтады. Сол себепті де жұмыссыздықпен күресу нарықтық қатынастар кезеңінде басты міселе болуда.
Соңғы жылдары экономиканың тұрақтануы арқасында әлеуметтік мәселелерге тұтастай бет бұру мүмкіндігі туды. Адам потенциалын дамытуға керекті барлық жағдай жасалып, әлеуметтік жағынан қолдау көрсету сияқты міндеттер саясатымыздың басты бағытына айналуда. Солардың бірі нарықтық қатынастар жағдайындағы жұмыссыздық мәселесін шешу болап табылады. Осыған байланысты еңбек пен жұмыссыздықты шешудегі мемлекеттік саясат, яғни халықты жұмыспен қамту саясаты жүзеге асырылуда.
Халықты жұмыспен қамту мәселесін шешу үдерісінде бұрынғы КСРО- ның көптеген мемлекеттері бірдей қиындықтарға кездесті. Жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы, қоғамды демократияландыру халықты жұмыспен қамту саласындағы қызметті жаңаша реттеуді талап етті. Мемлекеттердің жаңа басшылығының алдында жұмыссыздық деңгейінің өсу проблемасы тұрды. Алғашқы кезде жұмыссыздық экономиканың дамуына оң әсерін тигізді: өндірісте қысқарған адамдардың орнына білікті және жауапкершілікті еңбеккерлер келді, өндіріс өнімділігі артты. Сонымен бірге жұмыссыздықтың теріс салдары да өсті, қылмыстың өсуі, мемлекеттік бюджеттен түрлі әлеуметтік төлемдер ретінде кетіп жатқан қаржының қомақты бөлігін жоғалту және т.б.
Сондықтан да жұмыссыздық деңгейін қысқартып оны дамыған рыноктық экономикалық елдердің деңгейіне жеткізу қажеттілігі туындады. Ол үшін халықты жұмыспен қамтуды ынталандырудағы мемлекеттік саясатты жетілдіру керек.
Соған сәйкес нарықтық қатынастар жағдайындағы жұмыссыздық мәселесін зерттеу және оны шешу жолдарын іздестіру қазіргі кезде ең өзекті мәселе болуда.
Зерттеу нысаны (объектісі). Нарықтық қатынастар жағдайындағы жұмыссыздық
Зерттеу пәні: жұмыссыздық мәселесі, оның пайда болу себептері және оларды шешу технологиясы
Бітіру жұмыстың мақсаты: нарықтық қатынастар жағдайындағы жұмыссыздықтың мәні мен мазмұнын ашу, оның пайда болу себептері мен түрлеріне талдау жасап, шешу жолдары мен технологиясын қарастыру болып табылады. Сонымен бірге, жұмыссыздықтың Казақстан Республикасындағы ерекшеліктері мен оны шешудің шет елдердегі тәжірибесін және біздің мемлекетіміздің жұмыспен қамтуға байланысты саясатының ерекшеліктеріне тоқталу болып табылады.
Бітіру жұмыстың міндеттері: алға қойған мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттерді шешу қажеттілігі айқындалады:
теорияляқ талдау негізінде еңбек, жұмыссыздық, еңбек нарығы, жұмыспен қамту категорияларының мән мазмұнын , оның түсініктері мен қоғамда алатын орнын, құрылымын нақтылау;
әлеуметтік-экономикалық категория ретінде жұмыссыздықтың әлеуметтік-экономикалық мазмұнын ашу;
Қазақстанның еңбек нарығында қалыптасқан процестерге талдау жасау;
Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық пен жұмыспен қамтудың салыстырмалы түрде ерекшелігін анықтап, оған талдау жасау.
нарықтық қатынастар жағдайындағы жұмыссыздықты шешу технологияларын көрсету;
нарық жағдайында жұмыссыздық мәселесін шешудің шетелдік тәжірибесінің ерекшеліктеріне тоқталу;
нарық жағдайындағы жұмыссыздықты шешудегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясаттың рөлін анықтау
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі: нарықтық қатынастар жағдайындағы еңбек нарығы мен жұмыссыздықтың қалыптасуының ғылыми негізіне, Қазақстан Республикасының еңбек нарығы, жұмыссыздық және жұмыспен қамтудың ерекшелігіне негізделген.
Дипломды жұмыстың тәжірибелік негізі: нарықтық қатынастар жағдайындағы жұмыссыздықты шешу технологиясы мен Қазақстан Республикасындағы еңбек пен жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясатының жүзеге асырылуына негізделген.
Бітіру жұмысының құрылымы. Жұмыстың құрылымы кіріспеден, негізгі мазмұндағы екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Және де глоссарий, мазмұны мен қосымша бөлімдерден құралған.
1. ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
Жұмыссыздық - елдегі еңбекке қабілетті тұрғындардың бір бөлігі өзіне пайдалы еңбекпен айналысатын кәсіп таба алмай дағдаратын әлеуметтік-экономикалық құбылыс. Жұмыссыздықты анықтау барысында жұмыссыздықтың деңгейін анықтау үшін мынадай формула құрастыруға болады:
Жұмыссыздық деңгейі = жұмыссыздаржұмыс күші * 100% [1].
Сонымен қатар, жұмыссыздарды арнайы органдар мен институттардың мәліметтеріне (мысалы, көп мемлекеттерде еңбек биржасының статистикасы қолданылады) сәйкес санайды, ал жұмыс күші төмендегідей белгілері бойынша белгілі бір топтардың, мемлекеттің халық санының жалпы көрсеткішінің айырмашылығы ретінде анықталынады:
еңбек ету жасына жетпеген тұлғалар;
арнайы мекемелердегі тұлғалар (түрмелерде, психиатриялық
еңбек күшінің құрамынан шыққандар (зейнеткерлер, мүгедектер және т.б.)
Жұмыссыздық деңгейінің көрсеткіші арифметикалық сипатқа ие. Жұмыссыздықтың әлеуметтік-экономикалық салдарын бағалағанда оның әртүрлі түрлерін қарау керек, яғни оның мемлекеттік экономикасына да әлеуметтік климатына да әсерін қарау керек [18].
Жұмыссыздықтың себептеріне тоқталар болсақ, жұмыссыздықтың туындауына байланысты себептерді түсіндіретін әлеуметтік-экономикалық концепциялар өте көп. Солардың бірнешесіне тоқталар болсақ:
Жұмыссыздықты неоклассикалық бағыт былай қарастырады, яғни жұмыссыздық - ол еңбек ақысына өте жоғары талаптар қойып, өз еркімен бас тартқан уақытша құбылыс деп қарастырылады. Бұл концепцияның жақтастары Дж. Перри және Р. Холл еңбек нарығын басқа нарықтар секілді уақытша тепе-теңдік базасында жұмыс жасайды деп есептейді, яғни негізгі нарқты реттестіруші болып баға, ал бұл жағдайда жалақы болып табылады. Олардың пікірі бойынша, жалақының көмегі арқылы жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсыныс реттеледі және нарықтық тепе-теңдік бір қалыпты болады. Егер де жалақы жұмыскерлердің сұранысы арқылы белгілі бір тепе-теңдік қойылымнан жоғарыласа, онда жұмыс күшіне деген сұраныстан ұсыныстың мөлшері көбейеді. Бұл дегеніміз, еңбек нарығында жұмыс іздеушілердің саны жұмысы барлардың санынан көбейеді, яғни жұмыссыздық пайда болады [14].
Нарықтық күштің әсерінен болған бәсекелестік жағдайындағы кез-келген тауар нарығында сұранысқа деген ұсыныстың жоғарлауы бағаның тепе-теңдік қалыпқа дейін төмендеуіне алып келеді. Яғни, еңбек нарығы неоклассикалық концепцияда кез-келген тауар нарығы секілді қызмет атқаратын болғандықтан, осы нарықтағы еңбекке деген сұраныстың төмендеуі тағыда жалақының тепе-теңдік жағдайына дейін төмендетеді. Жалақының төмендеуінің қорытындысында, бір жағынан, жұмыс орнына тұруға үміткерлердің санын азайтса, екінші жағынан, жұмысқа алуды азайтудың себебінен жұмыс күшіне деген кәсіпкерлердің сұранысы жоғарылайды
Жұмыс ұсыну нақты жалақының көлеміне байланысты болады: жалақы жоғары болған сайын, нарықта өз еңбегін ұсынушылар саны көбейеді, ал егер де жалақы төмен болса, жұмысқа сұралушылардың саны төмендейді. Солайша, жалақының көлемі еңбек нарығындағы толық жұмысбастылық барысында қалыпты тепе-теңдіктің болуын қамтамассыз етеді [18].
Неоклассикалық теорияда тұрақсыз жалақы жұмыссыздықтың туындауына негіз болатын негізгі себептердің бірі. Жалақының төмендеуіне байланысты адамдар жұмыссыздық пен жұмысбастылықтың арасында жұмыссыздықтың пайдасына шешетін таңдау жасайды: жұмыссыздық болса ол тек өз қалауынан болған жұмыссыздық. Егер де мемлекет жалақы мөлшерік бақылауда ұстайтын болса, онда нарықтағы бәсекелестік механизмі бұзылады. Осыдан келіп неоклассикалық кезеңнің экономистері мынадай тұжырымдама жасайды: жұмыссыздықты шешудің жолы еңбек нарығындағы бәсекелестік пен тұрақыты жалақыға қол жеткізу [3].
Маршал жұмыскерлердің білім деңгейін арттыру, білікті жұмыскерлерге нарықты кеңейту қажеттігін, оның жұмыс күші нарығында жұмыспен қамтуды арттыратынын айтты.Ұзаққа созылған дағдарыс классикалық экономикалық теория тұжырымын жоққа шығарды. Ол жаппай жұмыссыздыққа бастаған ұзақ жылға созылған депрессия жағдайында жұмыспен қамтуды реттеу теориясында жаңа көзқарастарды дәлелдеуді талап етті. Осыған байланысты Д. Кейнстің Жұмыспен қамту, процент және ақшаның жалпы теориясы деген еңбегінде жазылған жұмыспен қамту мәселесі кейнстік экономикалық теория деген атқа ие болды. Бірақ оның теориясында нарықтық экономикада толық жұмыспен қамтумен қамтамасыз ететін өздігінен әрекет ететін механизм жоқ. Сондай ақ, ол баға мен жалақының икемділігі, сондай ақ , толық жұмыспен қамтуды қолдай алатын, нарықтық реттеу тетіктері ретіндегі процент ставкаларының ауытқуы туралы жұмыспен қамтудың классикалық теорияларын жоққа шығарды. Кейнстің пікірінше жұмыспен қамту деңгейі тұтынуға кететін шығындар мен капиталдық салымдардан құралатын эффективті сұраныс динамикасымен анықталады. Оның іліміне сай айналымдағы ақша санын ұлғайту өндірісті кеңейтуді және тауар ұсынысын өсіруді ынталандырады, сондай ақ, халықтың жұмыспен қамтылуын өсіруге және әскери шығындарды көбейтуге мүмкіндік береді [8].
Кейнстік бағыт жұмыс күшінің бағасы яғни жалақы белгілі бір талаптарға сәйкес бекітілген және ол өзгертуге келмейді деген бағытқа сүйенеді. Ал еңбек нарығы әрдайым экономикалық тепе-теңдік ретінде қарастырылады. Дж.М. Кейнс ерікті жұмыссыздықтың сипаттамсы жайындағы неоклассикалық теорияға сын айтты. Кейнстік концепцияда нарықтық экономика жағдайында жұмыссыздық еріктік сипатқа емес міндеттілік сипатқа ие болады деп тұжырымдалады. Ол жалақының төмендеуі жұмысбастылықтың өсуіне алып келуі мүмкін екенін теріске шығармайды, алайда мұндай ыңғайдың шынайлылығына ол күдіктенді. Дж. Кейнстың пікірінше, мемлекет жұмыссыздыққа белсенді қаржылық саясат (салықтар, мемлекеттік инвестициялар) арқылы қарсы тұру кажет деп есептеді, яғни ол қорытысында жұмыс күшіне деген сұраныстың жоғарлауына және соған сәйкес жұмыссыздықтың жойылуына бағытталған саясат [16].
Тиімді сұраныс өндірістің төмен қарқынына алып келеді, ол сонымен қоса дағдарысты құбылыстар мен жұмыссыздыққа да себепкер болады. Кейнстік пікірінше, жұмысбастылықтың мөлшері тиімді сұраныспен тығыз байланысты, ал толық емес жұмыс бастылықтың болуы яғни жұмыссыздықтың болуы тауарларға сұраныстың төмендеуіне алып келеді. Ол сонымен бірге, халықтың 3-4 пайызы жаңа технологиялардың әсерінен және теріс сипаттағы экономика мен оның қалптасу құрылымына байланысты жұмыссыз болады деп есептейді.
Дж. Кейнс өзінің теориясын түсіндіру барысында неоклассиктердің теориясын мойындамай мынадай тұжырымға келеді, яғни нарықтық экономикаға сай жұмыссыздық соның өзінің заңдарынан шығатынын айтады.
Кейнстік концепцияда еңбек нарығы тек қана толық жұмысбастылықта тепе-теңдікте болмайды, ол сонымен бірге жұмыссыздықта да болады. Бұл былайша түсіндіріледі: Кейнстің пайымдауыншы, классиктердің пікірі бойынша еңбек ұсынысы жалақының нақты деңгейіне емес, номиналды жалақының мөлшеріне байланысты болады. Сәйкесінше егер баға өсетін болса нақты жалақы төмендейді, алайда жұмысшылар оған қарамастан жұмыс жасауын тоқтатпайды. Кәсіпкерлердің нарығындағы еңбекке сұраныс нақты жалақының қызметі болып табылады. Ол бағның өзгеруіне байланысты өзгереді:егер де баға көтерілген болса жұмысшылар аз тауар және қызмет көрсету сатып ала алады немесе керісінше.
Қорытындысында Кейнс мынадай тоқтауға келеді: жұмысбастылықтың мөлшерінің жоғары болуы жұмысшыларға байланысты болмайды. Ал ол кәсіпкерлерге байланысты болады себебі, еңбекке деген сұраныс еңбектің бағасымен анықталмайды, ол тауарлар мен қызметтерге деген тиімді сұраныстың мөлшерімен анықталынады. Егер де қоғамда тиімді сұраныс жеткіліксіз болса, яғни ол тұтынуғы деген бейімділікті анықтайды, ол табыстың өсуіне байланысты құлайды, онда жұмысбастылық белгілі бір нүктедегі толық жұмысбастылық деңгейінен төмен тепе-теңдік деңгейіне келеді [16].
Кейнстік концепцияда екі негізгі қорытынды береді: біріншіден, еңбек нарығындағы жалақының тұрақтылығы толық жұмысбастылықтың шарты емес, егер де ол төмендесе бәрібір неоклассиктер айтқандай жұмыссыздықтың көлемінің төмендеуіне алып келмес еді. Ол былайша түсіндіріледі, яғни бағаның төмендеуі капитал иелерінің болашақ пайдасының төмендеуіне алып келеді. Екіншіден: қоғамдағы жұмысбастылық деңгейін көтеру үшін мемлекеттің белсенді араласуы қажет, себебі нарықтық бағалар толық жұмысбастылық барысында бағаны ұстап тұру мүмкін емес. Жұмыссыздыққа қарсы дәрі - мемлекеттің саясаты болып табылады. Мемлекет салықтар мен сұраныстың бірегейлігін өзгерте отырып, бірегей сұраныс пен жұмыссыздыққа әсер ете алады [49].
Жұмыссыздық адамның жасымен, білім деңгейімен және елді мекеннің түрімен тығыз өзара байланысты. Мысалы, социологиялық зерттеулердің нәтижесі көрсеткендей, жастардың жұмыссыз қалу мүмкіндігі 14 пайыз болса, орта жастағылардың жұмыссыз қалу мүмкіндігі 8,7 пайыз. Білім деңгейі жоғары топтағы адамдарда жұмыссыздық деңгейі төменірек.
Жұмыспен қамту теориясының келесі бір түрі неоклассикалық теорияның жаңа бағыты - монетаризмнің негізін америкалық экономист М. Фридман қалады. Ол баға салыстырмалы түрде тұрақты болғанда ғана жұмыспен қамтудың жоғары деңгейіне қол жеткізуге болатындығын айтты. Сондай ақ, М. Фридман: Инфляция емес, болжанбаған инфляция ғана маңызды, инфляция мен жұмыссыздық арасында тұрақты компромисс жоқ, нақты факторларға сәйкес келетін жұмыссыздықтың нақты деңгейі болады...Жұмыссыздықты жеделдетілген инфляция көмегімен сол деңгейден төмен не жеделдетілген дефляция көмегімен жоғары ұстап тұруға болады... Инфляция мен жұмыссыздық арасында тұрақты компромисс жоқ, тек уақытша таңдау болуы мүмкін...Инфляцияның өспелі қарқыны жұмыссыздықты азайтуы мүмкін ал жоғарғы қарқыны өсірмейді... Инфляциямен күресудің бір ғана жолы бар ол - ақша санының өсу қарқының баяулату, - деген тұжырым айтты [15].
Олай болса, жұмыссыздық табиғи деңгейінде еңбек нарығындағы ұзақ және тұрақты тепе-теңдігіне қол жеткізуге болады. Ал бұл жұмыспен қамтудың негізгі тұжырымы болып табылмақ. Жұмыссыздық деңгейі өспелі болып келеді және еңбек нарығындағы жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысының тепе-теңдігі арқылы анықталады. Мемлекет тарапынан ұзақ мерзімде жасалған кез келген әрекет нәтижесіз болады, ал қысқа мерзімде инфляцияны өсіреді. Ондай кезде нақты қарқыны күткендегіден жоғары болады. Демек, жұмыссыздық деңгейі табиғи деңгеймен теңескен кезде мемлекет еңбек нарығына араласпауы тиіс.
Жұмыспен қамту теориясының қалыптасуына аса зор үлес қосқан ғалымдардың бірі - К. Маркстің экономикалық іліміндегі маркстік теория қосымша құн теориясы, капиталдың органикалық құрылымының өсім теориясы және халық туралы заң сияқты қағиаларға негіделеді. Маркстің зерттеуіндегі маңызды қағида - капитал құрылысы және оның жинақталу барысында басынан кешетін өзгерістері. Тұрақты капиталдың айнымалы капиталға қатынасын ол капиталдың органикалық құрылысы деп атаған. Мұнда құрылыс өзгеріссіз қалатын болса, еңбекке деген сұраныс капитал өсіміне пропорционал ұлғаяды. Олай болса, өндіріс және жұмыспен қамту өсімімен қатар жалақы да өсуі мүмкін. Бірақ нарықтық капиталистік шаруашылық өсіміне қарай капиталдың органикалық құрылысы өседі. Ең әуелі бұл өсім қосылған құн ықпалына негізделеді. Артық қосылған құн алуға талпыныс жасай келе, кәсіпкерлер кәсіпорындағы тауарлардың жеке құны қоғамдық құннан төмен болуын көздейді. Ал ол үшін тұрақты капитал шығындарын техникалық жағынан жетілдіру және ұлғайту қажет. Нәтижесінде айнымалы капитал үлесі азаяды, жұмыс күшіне сұраныс салыстырмалы түрде төмендейді, жұмыспен қамтылғандар саны барлық капитал мен барлық қоғамдық өндірістің өсімімен салыстырғанда, баяу ұлғаяды. Осыған байланысты К. Маркс өндірістің капиталистік тәсіліне тән халықтар заңын қалыптастырады, ол мынадай: жұмысшы халық капиталды жинақтай отырып, өспелі мөлшерде қаражат өндіреді, ал ол оны салыстырмалы түрде артық халыққа айналдырады. Бұл артық халық капиталистік өндірісті дамытуда, оны қажетті жұмыс күшімен тұрақты қамтамасыз етуде аса маңызды болып табылады [11].
Сонымен қарастырылған теориялық сұрақтар еңбек нарығы мен жұмыспен қамтудың қазіргі жағдайын анықтауға сондай-ақ, аймақтық деңгейде еңбек нарығындағы жағдайды жақсартудың негізгі бағыттарын жасауға мүмкіндік береді.
Жалпы жұмыспен қамту туралы ғалымдар әр түрлі пікірлер айтады. Мысалы А. Э. Котляр өз еңбегінде: Социалистік құндылық, оны сақтап қалу, белгілі бір жағдайларда, шығынға ұшырауды талап етеді. Ондықтан да социалистік қоғамдық жағдайда да жұмыссыздыққа сөзсіз жол бермеу тұрғысынан, жұмыспен толық қамтуды сақтап қалу үшін ұтымдылық деңгейін, яғни экономикалық тиімділікті де мүмкін деп табады - деп атап көрсеткен.
Классикалық теорияның негізін қалаушы А. Смит жұмыспен қамту жөнініде : оның көлемі бір жұмысшының еңбекақысының орташа мөлшеріне байланысты анықталады, себебі олардың арасында тікелей байланыс бар: шамадан тыс жоғары еңбекақы төлеу жұмыспен қамтудың толық болмауына, еңбек ресурстарының толық пайдланылмауына әкеліп соқтырады- деп атап көрсеткен. Ол құбылмалы нарықтық механизм табиғи (қалыпты, орташа) еңбекақыны белгілі бір деңгейде ұстай алады деп есептеді. Еңбекақының едәуір өсуі халықтың еңбек ресурстарының өсуіне, жұмыс күшінің ұсынысының ұлғаюына және жұмысшылардың арасындағы бәсекелестіктің күшеюіне әкеліп соқтырады. Өз кезегінде бұл факторлар еңбекақының табиғи деңгейінің, табысының төмендеуіне әкеліп соқтырады да соның салдарынан тұрғындардың бала тууы азайып, еңбек ресурстарының саны кемиді де нәтижесінде жұмыс күші ұсынысы түседі және кәсіпкерлердің арасында бәсекелестік күшейеді. А. Смит ілгермелі өсу заңдылығына сәйкес келеді және еңбекке деген сұраныстың жоғарылау шарты- , дейді [20].
А.Смиттің ілімін жалғастырушы Д. Рикардо еңбектің өзі мен еңбекақы тауар болып табылады және өз негізінде табиғи бағамен анықталады да, оның маңайында ауытқиды деген. Құбылмалы реттеушінің әсерінен (елдің халқының қозғалысынан) еңбекақының ең аз мөлшері мен оңтайлы еңбек ұсынысының арасында өзіндік тепе-теңдік қалыптасады А. Маршалдың: еңбек нарығында басымдылық сатушылардан гөрі сатып алушылар жағында болады, себебі әрбір жұмыс күшін сатушы оның тек бір данасына ғана қожа - деген сөздері де өте орынды.
Ерлі зайыптылар жұмыссыздыққа ұшырай отырып бір біріне көп жағдайда бірлік пен өзара түсінушілікті көрсетпейді, сондықтан бұл отбасыларында жиі жанжалдар туады. Батыстың зерттеушілері К.Леана мен Д.Фельдманның айтуынша жұмыссыздардың жұмысшыларға қарағанда отбасынан алшақтауы, оны тастап кетуі немесе өз зайыптарымен айырылысуы 3-4 есе жиі байқалады екен. Дәл осындай тенденция ресейлік мамандардың социологиялық зерттеулерінде де көрінген. Сұралғандардың мойындауынша, жұбайлар арасындағы қатынас және балаларды тәрбиелеуге қатысты проблемалар әрбір екінші отбасында жұмыссыз қалғаннан кейін пайда болған. Мұнда да отбасы ішілік қатынастар қырғи қабақ болып (20%), жұбайлар мен балалары арасында бір біріне деген жеккөрініш байқалған (16%), ал отбасылық атмосфера жанжалға айналған ( 11%) [17].
Л.Айтымбет жүргізген зерттеулерінің нәтижесінде жұмыссыздардың мына топтарын бөліп көрсетеді:
1. енжар күтушілер
2. жағдайға қарай енжарлар
3. енжар қызығушылар
4. белсенділер
5. өзін өзі ұйымдастырушылар
6. түңілушілер.
Қазіргі кезде әлеуметтанушылар жұмыссыздықтың мынадай түрлерін бөліп көрсетеді:
1. өндірістің дағдарысына, құрылымдық өзгерістерге, жұмыссыздардың жыныстық жастық сипаттамасына, еңбек нарығындағы жұмыскерлердің типтеріне байланысты қалыптасатын ұзақ мерзімді жұмыссыздық;
2. өзінің еркінен тыс жұмысынан айырылып қалғандар. Олардың көбі өндірістің қысқарып қалуына және ондағы құрылымдық өзгерістерге байланысты жұмыс орнынан босатылғандар; олар негізіне тұрақты мамандар тізімінде болған, толық жұмыс уақыты бойынша қызмет атқарған, салыстырмалы түрде жоғары жалақы алған жұмыскерлер;
3. 25 жастағы және одан үлкен ересек жұмыскерлер. Бұл көрсеткіш барлық деңгейде білімі және мамандығы бар жұмыскерлердің бәрін қамтиды;
4. Толық жұмыс уақыты бойынша жұмыс табуды мақсат етушілер. Бұлар уақытша немесе толық емес жұмыс уақыты бойынша жұмыс істейтіндер.
Ерікті және еріксіз жұмыссыздық та бар. Ерікті жұмыссыздықтың түрлері:
1. Тұрғындардың бір елді мекеннен екінші елді мекенге тұрақты жылжуының, таңдап алған мамандықтан жаңа мамандыққа көшуінің, адамның өмірлік кезеңдерінің өзгеруінің салдары ретіндегі функционалдық жұмыссыздық. Бұл тұрғыдан алғанда жұмыссыздыққа әсер етуші факторлар - миграция, адамның кәсіби және демографиялық мобильділігі;
2. Мерзімдік жұмыссыздық мамандықтың сипатына байланысты пайда болады. Еңбекті ұйымдастырудың ерекшелігі, жұмыстың ауа райының жағдайына байланыстылығы жұмыссыздықтың бұл түрінің ерекшелігін анықтайды. Оған ауыл шаруашылығы жұмысшылары жатады.
3. Жұмыс жағдайларына, жалақы деңгейіне қанағаттанбау және басқа мотивтер жұмыскерлерді ерікті жұмыссыздыққа алып келеді.
Еріксіз жұмыссыздық жаңа технологияны ендірудің, нарықтық экономика жағдайындағы өндірістің циклдық сипатына байланысты жұмыс күшінің құрылымы мен жұмыс орындарының құрылымдарының сәйкес келмеуінің нәтижесінде пайда болады. Қазақстан экономикасын модернизациялау жадайында еріксіз жұмыссыздықтың екі түрі көрінеді: біріншісі, ҒТП байланысты экономиканы модернизациялаудың нәтижесінде жұмыс орындарының жойылуы, өндірістің рационалдануы технологиялық жұмыссыздыққа алып келеді. Ал екіншісі, құрылымдық жұмыссыздық мамандануы, дағдылары, біліктілігі нарық талаптарына сәйкес келмейтін жұмыскерлерді қамтиды. Ол жұмыс күшінің құрылымы бос жұмыс орындарының құрылымына салалар, мамандықтар, квалификациялар бойынша сәйкес келмеген жағдайда қалыптасады [50].
Жұмыссыздардың үлес салмағының өсуіне экономиканың құрылымдық өзгерістері, меншіктің түрлерінің қалыптасуы, кәсіпорындардың банкроттық жағдайы, Қазақстандағы мемлекеттік және аймақтық бюджеттің жағдайы әсер етеді. Тұрғындардың жұмыс орындарына деген сұранысы адамдардың басым көпшілігінің салмақты жинақтарының, қозғалмайтын мүліктердің, қызмет көрсету саласының болмауына байланысты өсе түсуде. Жұмыссыздықтың жоғары деңгейі міндетті түрде экономиканың нақты саласындағы құрылымдық қайта құруларға ғана емес, көбіне бәсекелік жағдайға бейімделе алмаған әлеуметтік топтардың мінез құлқын анықтайтын психологиялық факторларға да байланысты. Жұмыссыздардың бұл тобы жұмыс іздеудегі белсеңділік деңгейінің жеткіліксіздігімен, әлеуметтік мобильділігінің төменділігімен, тапқан жұмыс орнын сақтап қалу мүмкіндігінің аздығымен сипатталады.
6.1. ЕҢБЕК НАРЫҒЫ МЕН ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
Еңбек нарығының ең негізгі айырмашылығы онда ұсынылған тауар қасиетіне байланысты. Сонда осы нарықта не сатылады, не сатып алынады? Бүл сұрақтың жауабы мынадай - әрине, еңбек. Бірақ еңбек дегеннің өзі жұмысшының қызметі, оның игіліктер өндіргенде дене және ой еңбегіне жұмсалған энергиясы. Еңбек адамнан бөлінбейді, ол - жеке түлғаның өмір сүру формасы. Яғни осыдан еңбекті экономикалық, саяси тұрғыдан еркін қоғамда не сатуға, не сатып алуға болмайды. Ерікті адам сатылмайды (құлиеленушілік мемлекеттер сияқты) және де адамға тиісті қызметтерді де сату, сатып алуға жатпайды, еңбекті де осы тұрғыдан қарастыруға болады [20].
Еңбек нарығы - бұл тауар болып табылатын еңбек ресурстарының нарығы, олардың тепе-теңдік бағасы мен саны, сұраныс пен ұсыныстың бір-біріне әсер етуімен анықталады. Кәсіпкерлер мен еңбекке қабілетті адамдар нарық агенттері, олар еңбек нарығында өзара қатынаста болады. Сондықтан еңбек нарығы сұраныс пен ұсыныс тетіктері арқылы экономикалық агенттердің арасындағы бәсекелестіктің нәтижесінде жұмыспен қамтудың белгілі көлемі және еңбек төлемі дәрежесі орнайтын экономикалық орта болып табылады [3].
Еңбек нарығында бірнеше ерекшеліктер болады. Осында құратын элементтерге жұмысшы күшін иемденетін адамдар жатады. Бұларға психофизиялогиялық, әлуметтік, мәдени, діни, саяси және т.б. адамдық қасиеттер тән болады. Осы ерекшеліктер адамдардың мүдделеріне, мотивацияларына, еңбекке белсенділік дәрежесіне елеулі әсер етеді және еңбек нарығына, оның болмысына ықпал етеді. Өндірістік ресурстардың барлық түрлерінен еңбектің басты айырмашылығы еңбек адамның тіршілік әрекеттерінің формасы, оның өмірлік мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру формасы. Еңбектің бағасы - ресурс бағасының жабайы бір түрі ғана емес, ол тірішілік дәрежесінің, әлуметтік мәртебенің, жұмыскердің және оның отбасының аман-есендігінің бағасы, құны болып табылады. Сондықтан еңбек нарығы категориясын зерттеп талдағанда адамгершілік элементтер барын, олардың көлеңкесінде жанды жаны бар адамдар бар екенін естен шығармау қажет. Еңбек нарығы - бұл тауар болып табылатын еңбек ресурстарының нарығы, бұлардың тепе-теңдік бағасы мен саны, оларға сұраныс пен ұсыныстың бір-біріне етуімен белгіленеді. Кәсіпкерлер мен еңбекке қабілетті адамдар нарықтың агенттері, еңбек нарығында өзара қатнаста болады. Сондықтан еңбек нарығы сұраныс пен ұсыныс механизмі арқылы экономикалық агенттердің арасындағы бәсекелестіктің нәтижесінде жұмыспен қамтудың белгілі көлемі және еңбек төлемі дәрежесі орнайтын экономикалық орта немесе болмыс болып табылады. Еңбек нарығының қызметтері қоғам өміріндегі еңбектің рөлімен белгіленеді, еңбек табыстың және жақсы хал-жағдайдың өте маңызды өндірістік ресурс болып табылады [11].
Еңбек нарығы басты үш қызмет атқарады :
1) әлеумттік қызметі: адамдардың табыстары мен жақсы тұрмыс жағдайының әдеттегідей дәрежесі мен жұмыскерлердің өндірістік қабілетін тиісті дәрежеде ұдайы өндіруді қамтамасыз ету;
2) экономикалық қызметі: еңбекке тиімді түрде тарту, оны бөлу, реттеу және пайдалану;
3) ынталандыру қызметі: олар бәсекелестік қабілеттің күшеюіне, тиімділігі жоғары еңбекке ынтаның өсуінге, квалификацияның жоғарлауына, мамандықты ауыстыруға т.б. мүмкіндік тудырады [11].
Мемлекет иелігінен алу жекешелендіру мемлекетті меншік үлесінің қысқарып, жеке меншіктің қалыптасуына және оның дамуына, сондай-ақ кәсіпкерлік іс-әрекеттің басым болуына әкелді, және еңбек пен жалдамалы еңбек те қоғам тарапынан мойындалып, мәртебеге ие болды деп жазады өзінің ғылыми еңбегінде Б.А.Райзберг.
Еңбек нарығы туралы оқудың теориялық негізін алғашқы және зерттеу объектісінің кеңірек көлемі, еңбек ресурсы нарығы өзіне, экономикалық ғылымның классикалық мектебінің өкілдері максистік әдебиетте жұмыс күшінің нарығы термині қолданылады, ал жұмыс күші деп адамдардың еңбекке қабілеттілігін айтады. Басқа өндіріс факторларына қарағанда еңбектің ерекшелігі бар. Ең бастысы еңбек адамнан, жұмыс күшінен бөлінбейді. Маркстік тұжырым бойынша, еңбек болашақ күннің қайнар көзі, сол себепті оның құны жоқ, тауар емес деп дәлелдейді. Оның пікірінше, сатылытын еңбек емес, жұмысшының еңбекке деген қабілеттілігі, яғни, жұмысшы мен оның жанұясының өмір сүру құралының құнын анықтайтын жұмыс күші көрінеді, еңбекақы түрінде барлық өнім еңбегіне емес, тек бір бөлігіне ғана, жұмыс күшінің ұдайы өндірісіне керекті құн үлесі ғана төленеді. Еңбек өнімінің басқа бөлімін капиталист иеленеді [13].
Маркстік ілімге қарсы батыс теорияларында еңбек тауар деп саналады. Нарықтык экономикада еңбек нарығына термині қолданылып, жұмыс күшіне еңбекке кабілетті халыктың белгілі бір тобын жатқызып жүр.
Еңбек нарығы шетелдік әдебиеттерде жеткілікті түрде зерттеліп, айқындалған. Ал, ресейлік Саткина М.А., Гибриков Г.Г. және қазақстандық Н.К. Мамыров және т.б. бір топ ғалымдар еңбек нарығы анықтамасын ғылыми тұрғыдан беруде әр түрлі көзқарасты ұстанады. Олар еңбек нарығының анықтамасын жан-жақты зерттеп, үш топқа бөлген.
Бірінші топта:
а) еңбек нарығы - бұл еңбек қызметін сатушулар мен сатып алушылар келісім-шартының аясы. Мұнда жұмыс жасағысы келетіндер де (олардың қатарында жұмыспен қамтылғандар және жұмыссыздар кіреді), тауар мен қызмет жасау үшін жұмыскерлерді жалдайтындар да қарама-қарсы тұрады;
ә) еңбек нарығы - бұл нарықтың ерекше түрі, онда жұмыс күші тауарын сату мен сатып алу жүзеге асады. Осы жерде оның құны мен жалдау жағдайы бағаланады. Еңбек нарығы - экономика жағдайын көрсетудің айнасы, тұрғындарды жұмыспен қамту көлемі мен динамикасын, жұмыссыздықтың сала бойынша, кәсіби-біліктілік, демографиялық және басқа да көрсеткіштердің құрылымын байқатады. Еңбек нарығы - бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату- сатып алу туралы экономикалық қатынастардың жүйесі;
б) еңбекнарығы - бұл жұмыс күшін сату-сатып алу жөнінен экономикалық қатынастар. Оған кәсіпорындар,салалар, аймақтар арасында жұмыс күшінің еркін қозғалысы мен бірдей сан мен сападығы еңбектің біріңғай бағасының пайда болуы тән.
Еңбек нарығындағы қатынастардың басты субъектісі жұмыс беруші мен жалдамалы жұмыскер екендігі белгілі, осы екеуінің өзара әрекет етуіне ықпал жасайтын инфроқұрылым элементтері жоғарыдағы анықтамаларда ескерілмеген. Сонымен бірге жалдамалы жұмыскерлермен қатар еңбек нарығында өзіндік жұмыспен қамтылғандар да бар, олар да еңбек нарығының бір субъектісі. Сондықтан бұл анықтамалар толық объективті емес.
Екінші топта:
а) еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныс заңы әрекет етеді, жұмыс күшінің сатылуы мен сатып алынуы жетілген және жетілмеген бәсеке жағдайында жұруі мүмкін, еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсынысты теңестіретін өзіндік тепе-теңдік баға тағайындалады;
б) еңбек нарығы жұмыс күшінің жиынтық сұранысы мен жиынтық ұсынысын білдіреді, осы екі құрамдас бөліктердің өзара әрекетнің арқасында экономикалық белсенді тұрғындардың жұмыс орындарын салалық, аумақтық, демографиялық, кәсіби-біліктілік аралықта шаруашылық қызтеттердің салалары бойынша орналастыруды қамтамасыз етеді;
в) еңбек нарығында жұмыс беруші мен жалдамалы жұмыскерлер арасында жұмыс күшінің өндіріс құрал-жабдықтар мен қосылуына ықпал жасайтын қарым-қатынас қалыптасады. Сол арқылы жұмыс берушілердің еңбекке деген, қажеттіліктерді қанағаттандырылады [52].
Осы келтірілген анықтамалардың мазмұнын еңбек нарығын құрайтын төрт негізгі элементтерін атап өтетін болсақ: сұраныс, ұсыныс, бәсеке және нарықтық баға. Атап өтілген анықтамалардың авторы еңбек нарығын анықтауда бағаны белгілеу басты көрсеткіш деп қарастырады. Бұл анықтамаларда еңбек нарығының субъектілерінің ішіне мемлекеттік, қоғамдық ұйымдар, кәсіподақ енгізілмеген.
Үшінші топ:
а) еңбек нарығы - сұраныс пен ұсынысты білдіретін сатып алушы мен сатушы жақын байланыста болатын кеңістік;
ә) еңбек нарығы - механизмдермен, нормалармен, институттармен жұмыс күшінің жүзеге асырылуын қамтамассыз ететін жұмыскерлердің және кәсіпкерлердің арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі;
б) еңбек нарығы капитал, тауар, бағалы қағаздар және т.б. нарықтар секілді қоғамның экономикалық және әлеуметтік-саяси өмірінің маңызды әрі көп жоспарлы аясы [16].
Еңбек нарығының қызмет атқаруын кейнсиандықтар мен монетаристер басқаша түсіндіреді. Неоклассиктерден олардың айырмашылығы, еңбек нарығын тұрақты және фундаменталды теңсіздік ретінде қарасытады. Кейнсиандық үлгі (Дж. М. Кейнс, кейіннен Д.Гордон және басқалары) жұмыс күшінің бағасы (еңбекақы ) қатаң белгіленген және өзгермейді (әсіресе азаюы жағына қарай) деп тұжырымдайды. Бұл тұжырым бойынша баға (еңбекақы) нарықтың реттеуіші болып табылмайды, реттеуіш сырттан болу керек деп қорытады. Мұндай рөлді мемлекетке береді, мемлекет жиынтық сұранысты азайтып немесе көбейте отырып, теңсіздікті жояды. Айталық салықты қысқарта отырып, мемлекет сұраныс пен тұтынудың өсуін ынталандырады. Ал бұның өзі өндірістің өсуіне, олай болса, жұмыспен қамтылудың өсуіне алып келеді.
Д.Кларк, К.Менгер, Э.Бем-Баверк, және Ф.Визер., тепе-теңдік бағасы жұмыс күшінің қоғамдық бағасына жауап бере отырып, шекті еңбек өнімділігін жұмыс күші қызметінің ұсыным жағдайлары мен келісілген деңгейінде қолайлы деп түсіндірді. А.Маршал былай деп жазады: еңбекақы еңбектің таза өніміне тең болу тенденсиясын алады; шекті еңбек өнімділігі оған деген сұраныс бағасын реттейді, бірақ, екінші жағынан, еңбекақы ұдайы өндіріске, өндіруші жұмысшыларды оқыту мен ұстауға кеткен шығынмен тікелей болғанымен, тығыз да күрделі қатынаста болу тенденциясына тән [25].
Жұмыс күшінің нарығы - адамның қызмет түрін еркін таңдауын, кәсіпкерлердің жұмыскерлерді жалдаудығы еркіндігін, азаматтардың еңбек мүддесін заңды түрде қорғайтын жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың әсерінен пайда болатын жұмыс күшін ұсынушылар мен соны сатып алушылар арасындағы экономикалық қарым-қатынастар жиынтығы.
Еңбек нарығы үшін қажетті жағдайлар:
қызмет түрі мен бәсекелестікті еркін таңдау негізінде еңбек нарығының қызмет етуінің құқықтық жағдайларының болуы;
біріңғай, аумағы жағынан тұйықталған және тиімді қызмет ететін еңбек нарығының институционалдық инфроқұрылымын ұйымдастыру;
біріңғай экономикалық кеңістіктің және тұрғындардың еркін орын ауыстыру мүмкіншілігінің болуы;
еңбекақыға шектеудің қойылмауы, сондай-ақ дамыған тұрғын үй нарығы мен бос жұмыс орындарының болуы.
Төмен еңбекақыға қарағанда жоғары еңбекақы төлеуде біз әрқашан жігерлі де, іскер, ықыласты және зерек жұмысшыны табамыз- дейді А.Смитт оз еңбегінде.
У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо және олардың ізбасарлары еңбек нарығы, басқа нарықтар секілді, бағаның тепе-теңдігі негізінде әрекет етеді деп пайымдайды, яғни, бұл жағдайда жұмыс күшінің негізгі нарықтық реттеушісі (П.Самульсон, М.Фелдстайн, Р.Холл) айтса, ал 80-жылдары оны ұсыныс экономикасы тұжырымын жақтаушылар да (Д.Гилдер, А.Лайффер және т.б.) қолдады деп айтады А.С.Булатова [20].
Жұмыс күшіне қойылатын бағаның қаталдығын мойындай отырып , монетаристер жұмыссыздықтың табиғи нормасы жағдайында қосымша жұмыс орындарын жасауға жұмсалатын мемлекеттік шығындардың өсуі нарықтық теңсіздендірілуіне әкеледі және қарасырады. Олардың пікірінше, мемлекеттің ең төменгі еңбекақы деңгейін тағайындауы, бос жұмыс орны мен жұмыс күшінің резерв қоры туралы қажетті ақпараттың болмауы нарықтық теңсіздікті күшейтеді. Нарықтық тепе-теңдікті орнату үшін монетаристер ақша-несие саясатының құралдырын қолдау керектігін айтып, ақша ұсынысы өндіріс деңгейін, жұмыспен қамту және бағаны анықтаудағы жалғыз және ең маңызды фактор - деп атап көрсеткен өз еңбектерінде К.Р.Макконел және С.Л. Брю.
Кәсіпорындардағы жұмыс күшінің ұсынысы еңбек нарығының екінші маңызды элементі болғандықтан, еңбекке қабілетті халықтың демографиялық-әлеуметтік құрамына, олардың біліміне, кәсіби және біліктілік құрамына байланысты анықталады.
П.Самуэльсонның пікірінше, қоғамдағы жиынтық еңбек ұсынысы төрт көрсеткішпен анықталады:
- халықтың жалпы санымен;
- тұрғындардың жалпы санындағы өзіндік қамтылғандардың үлесімен;
- апта бойына және жыл бойына жұмысшылармен орындалған сағаттардың орташа санымен;
- жұмысшылар жұмсайтын еңбектің сапасымен, санымен және біліктілігімен [25].
Еңбек қорларының талдауы мен диагностикасын қолдау еңбек нарығының теңгерімінің шегіне шығатын сияқты және келесі бөлімдерді қосу керек:
а) жұмысшы күші: санақ, құрамы мен құрылымы, біліктілік деңгейі; формалары, еңбек күшінің динамикасы мен себептері; уақытын қолдау туралы, тоқтап қалуды жою және жұмыс уақытын тиімді пайдалану үшін іс-шаралар ұйымдастыру мәліметтері; өнімге еңбек сиымдылығы;
б) еңбек өнімділігі: динамикадағы есептермен салыстырғандағы өндірістің жетілген деңгейі; нарықтық даму жағдайынталдау ерекшеліктері; еңбек өндірісінің интенсивті және экстенсивті көрсеткіштері; еңбек өндірісінің тиімді өсуінің резерві [50].
Маркстік әдістеме бойынша, қандай-да болмасын өндіріс факторы (капитал, жер, еңбек) тауар болмас бұрын өзінің алғашқы шикізаты түрінде болады, яғни капиталдың алғашқы клеткасы ақша болса, жердікі- табиғи ресурс, еңбектікі- жұмыс күші.
Маркстік концепция бойынша, біріншіден, еңбек болашақ құнның қайнар көзі, сол себептен оның құны жоқ, тауар емес деп дәлелденеді. Егер еңбек тауар болса, онда жұмысшы оның иегері ретінде өндірілген өнімді толық иемденген болар еді. Сондықтан нарықта сатылып-сатып алынатын процеске қатысатын еңбек емес, оның негізін қалаушы- жұмыс күші тауары болып саналады. Жұмыс күші - ол жұмысшының еңбекке деген ерекше физикалық және ой-өрістік қабілеттер жиынтығы. Осы қабілеттер жиынтығы жоғары деңгейде дамыған жұмысшының кәсіби білімі мен біліктілігі де жоғары болады, яғни оның бағасы - жалақысы да жоғары болады. Маркстік концепсия бойынша, жұмыс күшінің құны оның физикалық, ой-өрістік, кәсіби қабілеттерін қалыптастырып, дамытуға және жанұясының өмір сүріп, тіршілік ету қажеттіліктерін қамтамассыз ететін экономикалық игіліктер құнының жиынтығымен анықталынады [33].
Екіншіден, жалақы ретінде еңбектің нәтижесінде өндірілген өнімнің барлық көлемі емес, тек қана оның қажетті еңбекпен өндірілген бөлігі, яғни, жұмыс күшінің құнының орнын толтыратын бөлігі ғана төленеді.
Үшіншіден, кандай да болмасын тауардың құнында басқа факторлардың да үлесі көрінеді. Жалақы сатушу субъектісі тұрғысынан қарағанда жұмыс күші тауары құнының ақшалай бейнесі, яғни, бағасы ретінде байқалатын болса, сатып алушы субъектісі тұрғысынан факторлық шағын ретінде байқалады [33].
Еңбек нарығына тән қасиеттер:
- жұмыс орындарын ұсынатын кәсіпорындардың санының мол болуы (жұмыс күшіне сұраныс);
- әр түрлі мамандықтағы жұмысшылар санының мол болуы (жұмыс күшінің ұсынысы);
- еңбек нарығында бірде-бір кәсіпорын және бірде-бір жұмысшының үстемдік ете алмауы;
- жұмыс күші жалақының мөлшерімен бағаланады.
Жұмыс күшінің икемділік түрінің қайсысы көп болуына байланысты еңбек рыногының үш үлгісі бар (американдық, жапондық, шведтік ).
Еңбек рыногының американдық үлгісі мына көрсеткіштерге бағдарланған:
қызметкерлердің кәсіпорындар арасына жоғары аумақтық қозғалғыштығына;
оқу орындарындағы аяқталған кәсіби дайындығына;
- фирмалар өзгерген жағдайда қызметкерлердің кәсіби дайындығына;
фирмалар өзгерген жағдайда қызметкерлердің кәсіби - мамандық деңгейін мойындауға (тануға);
кәсіпорындағы өндірістік оқыту шығындарын өте аз жұмсауға әрекет етуіне [3].
Еңбек нарығының жапондық үлгісінің өзіндік өзгешелігі - ол қызметкерлердің еңбек қызметінің барлық мерзімінде өмір бойы жалдау жүйесі принципі негізінде кепілдік береді. Бұл кепілдік жалдамалы қызметкерлер мен кәсіпкерлер, капитал меншіктенушілер арасында қалыптасқан қатынастардың тәжірибелік жемісі. Олар заң жүзінде қалыптастырылмағын, бірақ кәсіби одақтар тарапынан қолдау тауып отыр, фирмаға байланысты сонғыларының ниеті түзулігі қамтамассыз етіледі. Бұл еңбек нарығының жабық үлгісі.
Еңбек нарығының шведтік үлгісі. Бұл үлгінің өзіндік ерекшелігі жұмыспен қамтуда мемлекеттің белсенді саясат жүргізуінде Мемлекеттік органдар жұмыс күштерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға үлкен көңіл бөледі. Ол үшін қызметкерлердің кәсіби дайындығы мен қайта дайындығы. Жұмыс орнын құруды мемлекеттік секторда да, сондай-ақ жеке компанияларға демеу қаржы жолымен де жүргізу, жұмыс іздеушілер мен бос жұмыс орындарын сәйкестендіру, (соның ішінде ақппараттар мен қайта бағалау, жәрдемақы төлеу, жаңа жұмыс орнына ауысу жолдарымен) бағыттарында тиянақты жұмыстар жүргізіледі [50].
Еңбек нарығын реттеуде мемлекет тікелей араласады: ол еңбек туралы заң қабылдайды, еңбекақының ең төменгі мөлшерін белгілейді, жұмысбастылық, қайта даярлау бағдарламаларын қабылдайды, еңбек субъектілері арасындағы келіспеушіліктерді делдал ретінде келістіреді және т.с.с. Сондықтан еңбек нарығы өзіндігінен реттеле алмайды. Осы жағдайлар қазіргі кезде еңбек нарығында 3 субъект бар екендігін білдіреді:
- жалдамалы жұмыскерлер;
- жұмыс беруші фирмалар;
- мемлекет.
Еңбек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz