Еңбек пен жұмысбастылық
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ МЕН ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Еңбек пен жұмысбастылық әлеуметтік зерттеудің объектісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Жұмысбастылық пен еңбек нарығының қалыптасуының ғылыми негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Қазақстан Республикасының еңбек нарығы мен жұмысбастылығының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 ЕҢБЕК ПЕН ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚ ОБЛЫСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТҚА СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ: ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Жұмыспен қамтуды реттеудің шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақстан Республикасындағы еңбек пен жұмысбастылық облысындағы мемлекеттік саясаттың жүзеге асырылуы ... ... ... ... ... ...
2.3 Қазақстандық қоғамдағы жұмысбастылықтың гендерлік аспектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ МЕН ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Еңбек пен жұмысбастылық әлеуметтік зерттеудің объектісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Жұмысбастылық пен еңбек нарығының қалыптасуының ғылыми негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Қазақстан Республикасының еңбек нарығы мен жұмысбастылығының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 ЕҢБЕК ПЕН ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚ ОБЛЫСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТҚА СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ: ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Жұмыспен қамтуды реттеудің шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақстан Республикасындағы еңбек пен жұмысбастылық облысындағы мемлекеттік саясаттың жүзеге асырылуы ... ... ... ... ... ...
2.3 Қазақстандық қоғамдағы жұмысбастылықтың гендерлік аспектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Жұмыстың өзектілігі. Соңғы жылдары экономиканың тұрақтануы арқасында әлеуметтік мәселелерге тұтастай бет бұру мүмкіндігі туды. Адам потенциалын дамытуға керекті барлық жағдай жасалып, әлеуметтік жағынан қолдау көрсету сияқты міндеттер саясатымыздың басты бағытына айналуда. Солардың бірі еңбек пен жұмысбастылықтағы мемлекеттік саясат, яғни халықты жұмыспен қамту саясаты, басқаша айтар болсақ халықтың жұмысбастылық деңгейін көтеру саясаты болып табылады.
«Еңбек» ұғымымен қатар «жұмысбастылық» немесе «жұмыспен қамту» түсінігі өзекті сипат алды. «Жұмысбастылық» немесе «жұмыспен қамту» категориясының мазмұндық жағымен бірге жұмыспен қамтумен байланысты үдерістерді реттейтін және қызмет атқаратын мемлекеттік және мемлекеттік емес тұтас бір мекемелер жүйесі жедел дами бастады. Бұл құрылымдардың қызметінің жеделдігі мен кәсіптік біліктілігінен халықтық шаруашылық үдерістер тәуелді болды: еңбек нарығының қызмет етуі, кадрларды дайындау мен кәсіптік біліктілігін көтеруді қамсыздандыру, жұмысшы күші мен жұмыс орындарының ұдайы өндірісі, қоғамдағы әлеуметтік серіктестікті реттеу және т.с.с. Бұл қызметтерді жүзеге асырудың табыстылығы жоғарыда аталған құрылымдардың қызметкерлерінен «еңбек» және «жұмысбастылық» түсініктерінің объективті ара қатынасын дұрыс түсінуге, атап айтқанда, олардың теңдігін емес, сәйкессіздігін дәлелдеуге негізделген кәсіптік білім мен бейімді талап етеді. Алайда жұмысбастылық пен еңбек ұғымдары – синоним емес. Еңбек – бұл тәуліктің белгілі бір шеңберінде жұмыс уақытында өтетін қызмет. Кез келген қызмет түрі сияқты еңбек үзіледі, ол үздіксіз басқа бір қызмет түрімен ауысып отырады, демалыспен ауысады. Тіпті ішкі өндірістік еңбек үдерісінде еңбекке тек өндіріс уақытының бір бөлігі – жұмыс кезеңі тиесілі болады.
Жұмысбастылықтың, еңбектен айырмашылығы, қызмет емес, экономкалық және құқықтық болатын, еңбеккерді белгілі бір жұмыс орнындағы еңбек кооперациясына қосуға байланысты қоғамдық қатынастар болып табылады. Еңбеккер шаруашылық кешенінің қандай да бір ішкі жүйесінде қалғанға дейін бұл қатынастар үздіксіз сипатта өрбиді. Жұмысбасты болып есептелу үшін адамға қандай да бір жұмыс орынмен байланысты болуы керек - өндірістік ұжымның мүшесі болу, жеке еңбек қызметі тәртібімен жұмыс істеу, жеке кәсіпкерлікпен айналысу және т.б. Жұмысбасты адамның статусы адам берілген уақытта жұмыс істеп жатыр ма, спортпен айналысып жатыр ма, демалып жатыр ма оған тәуелді емес.
Жұмысбастылықтың тиімділігі – еңбек тиімділігіне қарағанда кең категория болып табылады. Соңғысын есептеу үшін еңбек шығынын еңбек қызметінің жағдайын ұдайы өндіруге кеткен шығындармен салыстыру жеткілікті. Шығындар мен нәтижелердің сандық бағалауы қиындық туғызбайтындықтан, еңбек өнімділігін есептеу де қиын емес.
«Еңбек» ұғымымен қатар «жұмысбастылық» немесе «жұмыспен қамту» түсінігі өзекті сипат алды. «Жұмысбастылық» немесе «жұмыспен қамту» категориясының мазмұндық жағымен бірге жұмыспен қамтумен байланысты үдерістерді реттейтін және қызмет атқаратын мемлекеттік және мемлекеттік емес тұтас бір мекемелер жүйесі жедел дами бастады. Бұл құрылымдардың қызметінің жеделдігі мен кәсіптік біліктілігінен халықтық шаруашылық үдерістер тәуелді болды: еңбек нарығының қызмет етуі, кадрларды дайындау мен кәсіптік біліктілігін көтеруді қамсыздандыру, жұмысшы күші мен жұмыс орындарының ұдайы өндірісі, қоғамдағы әлеуметтік серіктестікті реттеу және т.с.с. Бұл қызметтерді жүзеге асырудың табыстылығы жоғарыда аталған құрылымдардың қызметкерлерінен «еңбек» және «жұмысбастылық» түсініктерінің объективті ара қатынасын дұрыс түсінуге, атап айтқанда, олардың теңдігін емес, сәйкессіздігін дәлелдеуге негізделген кәсіптік білім мен бейімді талап етеді. Алайда жұмысбастылық пен еңбек ұғымдары – синоним емес. Еңбек – бұл тәуліктің белгілі бір шеңберінде жұмыс уақытында өтетін қызмет. Кез келген қызмет түрі сияқты еңбек үзіледі, ол үздіксіз басқа бір қызмет түрімен ауысып отырады, демалыспен ауысады. Тіпті ішкі өндірістік еңбек үдерісінде еңбекке тек өндіріс уақытының бір бөлігі – жұмыс кезеңі тиесілі болады.
Жұмысбастылықтың, еңбектен айырмашылығы, қызмет емес, экономкалық және құқықтық болатын, еңбеккерді белгілі бір жұмыс орнындағы еңбек кооперациясына қосуға байланысты қоғамдық қатынастар болып табылады. Еңбеккер шаруашылық кешенінің қандай да бір ішкі жүйесінде қалғанға дейін бұл қатынастар үздіксіз сипатта өрбиді. Жұмысбасты болып есептелу үшін адамға қандай да бір жұмыс орынмен байланысты болуы керек - өндірістік ұжымның мүшесі болу, жеке еңбек қызметі тәртібімен жұмыс істеу, жеке кәсіпкерлікпен айналысу және т.б. Жұмысбасты адамның статусы адам берілген уақытта жұмыс істеп жатыр ма, спортпен айналысып жатыр ма, демалып жатыр ма оған тәуелді емес.
Жұмысбастылықтың тиімділігі – еңбек тиімділігіне қарағанда кең категория болып табылады. Соңғысын есептеу үшін еңбек шығынын еңбек қызметінің жағдайын ұдайы өндіруге кеткен шығындармен салыстыру жеткілікті. Шығындар мен нәтижелердің сандық бағалауы қиындық туғызбайтындықтан, еңбек өнімділігін есептеу де қиын емес.
1. Назарбаев Н.Ә. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» - Қазақстан Республикасының Президентінің халыққа жолдауы, 2 наурыз 2007ж.
2. Байболова А., «Халықты жұмыспен қамту» // Саясат-2005. №4.
3. Қазақстан Республикасының статистикалық мәліметтері 2003 – 2007жж
4. Габдулина К.Г. Социология : учебное пособие. – Алматы: «Санат», 1997ж
5. Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория.Ақтөбе, 2004.
6. Қайырбеков Б.О., Еңбек нарығын реттеуді және халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру жолдары, Тараз, 2009.
7. Нүркенов А.Н. Биліктің бөліну концепциясы. Алматы, 2004.
8. Сарсенбаева Р.Б., Социология гендера: учебное пособие. Алматы, 2007.
9. Шеденова Н.У. Социальные проблемы женского труда // Мысль. 1997. №12.
10. Шеденова Н.У. Проблемы женской занятости // Мысль. 1999. №8.
11. Шеденова Н.У. Социальные проблемы женского труда в условиях рыночных отношений – Алматы, Ғылым, 1998, 160 с.
12. Самуэльсон П.А. стратегия занятости / Труд в Казахстане. – 2002г. - №5. – с.4-6
13. Қазақстан Республикасының «Халықты жұмыспен қамту» туралы №149 Заңы, 2001 жылғы 23 қаңтар.
14. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Призидентінің Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы: Білім, 1997, -176 б
15. Маршалл А.А. Принципы экономической науки. М.: Пргресс, Т.1. – 213с., 353с., Т.2 – 18с.
16. Назарбаев Н.Ә. Әйелдердің қоғам өмірінің барлық салаларына белсенділікпен және тең құқықтылықпен қатысуы – егемен Қазақстанның өркендеу мен тұрақтылық жолында табыспен алға басуының кепілі // Егемен Қазақстан. 1998. 25 желтоқсан. №256.
17. Қараңыз: // Коммунистка. 1925. №12. 30с.
18. Женщины в современном мире. К итогам Х-летия женщин ООН. М., Наука. 1989. -358 с. (322).
19. Бабаева Л.В., Чирикова А.Е. женщины в бизнесе // Социс. – 199. - №3
20. Бабаева Л.В. Женщины: актуальные направления социальной политики // Социс. – 1997. - №7
21. Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. М., Госполитиздат. Т 21. 745с. (77)
22. Айвазова С.Г. Женщины в российском обществе: гендерное измерение политического процесса. М. РАН, 1997. -47 с.
23. Усачева Н. Женщина: ее статус, судьба и образ в мировой культуре. Караганда, 1995. – 218 с. (93).
24. Бердяев Н.А. Философия свободы. Смысл творчества. М., Правда. 1989. – 607 с. (418).
25. Шакирова С.М. Феминизм как философская проблема. Алматы, 1996. – 128 с. (14)
26. Қараңыз: // Егемен Қазақстан. Сырғалым. №№8118, 28, 46, 13, 1998. //Туркестан №9 1998.
27. Бовуар Де С. Второй пол (главы из книги) // Иностранная литература. 1993, №3. С. 41-44.
28. Айвазова С.Г. Женщины в российском обществе: гендерное измерение политического процесса, С. 75.
29. Женские и гендерные монография исследования: концепции и напрвления // Современная женщина: проблемы самореализации. Самара, 1997. – 116 с. (11).
30. Статистический ежегодник Казахстана 1994-97. Алматы. -592 с. (90-91)
31. Отчет о положении женщин в Казахстане 1997 г. Алматы. Мальвина. 1997. – 96 с. (67).
32. Женщины и дети Казахстана. Алматы. 1997. – 71 с. (57,59).
33. Сарсембаева Р. Женщина и предпринимательство. Отчет о положении женщин в Казахстане. Алматы, Мальвина, 1997. С. 96 (69).
34. Қазақстан әйелдері – ел болашағы үшін // Егемен Қазақстан. 1998. 25 желтоқсан.
35. Роль женщин в социально- экономической и политической жизни Казахстана. Отчет о положении женщин в РК. 1997. Алматы. - 96 с. (24)
36. Сборник нормативных актов к Закону Казахской ССР «О занятости населения». Алма-Ата. 1992.- 206 с.
37. Закон Республики Казахстан от 8 декабря 2009 года № 223-IV «О государственных гарантиях равных прав и равных возможностей мужчин и женщин»
2. Байболова А., «Халықты жұмыспен қамту» // Саясат-2005. №4.
3. Қазақстан Республикасының статистикалық мәліметтері 2003 – 2007жж
4. Габдулина К.Г. Социология : учебное пособие. – Алматы: «Санат», 1997ж
5. Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория.Ақтөбе, 2004.
6. Қайырбеков Б.О., Еңбек нарығын реттеуді және халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру жолдары, Тараз, 2009.
7. Нүркенов А.Н. Биліктің бөліну концепциясы. Алматы, 2004.
8. Сарсенбаева Р.Б., Социология гендера: учебное пособие. Алматы, 2007.
9. Шеденова Н.У. Социальные проблемы женского труда // Мысль. 1997. №12.
10. Шеденова Н.У. Проблемы женской занятости // Мысль. 1999. №8.
11. Шеденова Н.У. Социальные проблемы женского труда в условиях рыночных отношений – Алматы, Ғылым, 1998, 160 с.
12. Самуэльсон П.А. стратегия занятости / Труд в Казахстане. – 2002г. - №5. – с.4-6
13. Қазақстан Республикасының «Халықты жұмыспен қамту» туралы №149 Заңы, 2001 жылғы 23 қаңтар.
14. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Призидентінің Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы: Білім, 1997, -176 б
15. Маршалл А.А. Принципы экономической науки. М.: Пргресс, Т.1. – 213с., 353с., Т.2 – 18с.
16. Назарбаев Н.Ә. Әйелдердің қоғам өмірінің барлық салаларына белсенділікпен және тең құқықтылықпен қатысуы – егемен Қазақстанның өркендеу мен тұрақтылық жолында табыспен алға басуының кепілі // Егемен Қазақстан. 1998. 25 желтоқсан. №256.
17. Қараңыз: // Коммунистка. 1925. №12. 30с.
18. Женщины в современном мире. К итогам Х-летия женщин ООН. М., Наука. 1989. -358 с. (322).
19. Бабаева Л.В., Чирикова А.Е. женщины в бизнесе // Социс. – 199. - №3
20. Бабаева Л.В. Женщины: актуальные направления социальной политики // Социс. – 1997. - №7
21. Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. М., Госполитиздат. Т 21. 745с. (77)
22. Айвазова С.Г. Женщины в российском обществе: гендерное измерение политического процесса. М. РАН, 1997. -47 с.
23. Усачева Н. Женщина: ее статус, судьба и образ в мировой культуре. Караганда, 1995. – 218 с. (93).
24. Бердяев Н.А. Философия свободы. Смысл творчества. М., Правда. 1989. – 607 с. (418).
25. Шакирова С.М. Феминизм как философская проблема. Алматы, 1996. – 128 с. (14)
26. Қараңыз: // Егемен Қазақстан. Сырғалым. №№8118, 28, 46, 13, 1998. //Туркестан №9 1998.
27. Бовуар Де С. Второй пол (главы из книги) // Иностранная литература. 1993, №3. С. 41-44.
28. Айвазова С.Г. Женщины в российском обществе: гендерное измерение политического процесса, С. 75.
29. Женские и гендерные монография исследования: концепции и напрвления // Современная женщина: проблемы самореализации. Самара, 1997. – 116 с. (11).
30. Статистический ежегодник Казахстана 1994-97. Алматы. -592 с. (90-91)
31. Отчет о положении женщин в Казахстане 1997 г. Алматы. Мальвина. 1997. – 96 с. (67).
32. Женщины и дети Казахстана. Алматы. 1997. – 71 с. (57,59).
33. Сарсембаева Р. Женщина и предпринимательство. Отчет о положении женщин в Казахстане. Алматы, Мальвина, 1997. С. 96 (69).
34. Қазақстан әйелдері – ел болашағы үшін // Егемен Қазақстан. 1998. 25 желтоқсан.
35. Роль женщин в социально- экономической и политической жизни Казахстана. Отчет о положении женщин в РК. 1997. Алматы. - 96 с. (24)
36. Сборник нормативных актов к Закону Казахской ССР «О занятости населения». Алма-Ата. 1992.- 206 с.
37. Закон Республики Казахстан от 8 декабря 2009 года № 223-IV «О государственных гарантиях равных прав и равных возможностей мужчин и женщин»
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ МЕН ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Еңбек пен жұмысбастылық әлеуметтік зерттеудің объектісі
ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1.2 Жұмысбастылық пен еңбек нарығының қалыптасуының ғылыми
негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1.3 Қазақстан Республикасының еңбек нарығы мен жұмысбастылығының
ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
2 ЕҢБЕК ПЕН ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚ ОБЛЫСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТҚА
СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ: ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.1 Жұмыспен қамтуды реттеудің шетелдік тәжірибесі
... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақстан Республикасындағы еңбек пен жұмысбастылық
облысындағы мемлекеттік саясаттың жүзеге асырылуы
... ... ... ... ... ...
2.3 Қазақстандық қоғамдағы жұмысбастылықтың гендерлік аспектісі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Соңғы жылдары экономиканың тұрақтануы арқасында
әлеуметтік мәселелерге тұтастай бет бұру мүмкіндігі туды. Адам потенциалын
дамытуға керекті барлық жағдай жасалып, әлеуметтік жағынан қолдау көрсету
сияқты міндеттер саясатымыздың басты бағытына айналуда. Солардың бірі
еңбек пен жұмысбастылықтағы мемлекеттік саясат, яғни халықты жұмыспен
қамту саясаты, басқаша айтар болсақ халықтың жұмысбастылық деңгейін көтеру
саясаты болып табылады.
Еңбек ұғымымен қатар жұмысбастылық немесе жұмыспен қамту
түсінігі өзекті сипат алды. Жұмысбастылық немесе жұмыспен қамту
категориясының мазмұндық жағымен бірге жұмыспен қамтумен байланысты
үдерістерді реттейтін және қызмет атқаратын мемлекеттік және мемлекеттік
емес тұтас бір мекемелер жүйесі жедел дами бастады. Бұл құрылымдардың
қызметінің жеделдігі мен кәсіптік біліктілігінен халықтық шаруашылық
үдерістер тәуелді болды: еңбек нарығының қызмет етуі, кадрларды дайындау
мен кәсіптік біліктілігін көтеруді қамсыздандыру, жұмысшы күші мен жұмыс
орындарының ұдайы өндірісі, қоғамдағы әлеуметтік серіктестікті реттеу және
т.с.с. Бұл қызметтерді жүзеге асырудың табыстылығы жоғарыда аталған
құрылымдардың қызметкерлерінен еңбек және жұмысбастылық түсініктерінің
объективті ара қатынасын дұрыс түсінуге, атап айтқанда, олардың теңдігін
емес, сәйкессіздігін дәлелдеуге негізделген кәсіптік білім мен бейімді
талап етеді. Алайда жұмысбастылық пен еңбек ұғымдары – синоним емес. Еңбек
– бұл тәуліктің белгілі бір шеңберінде жұмыс уақытында өтетін қызмет. Кез
келген қызмет түрі сияқты еңбек үзіледі, ол үздіксіз басқа бір қызмет
түрімен ауысып отырады, демалыспен ауысады. Тіпті ішкі өндірістік еңбек
үдерісінде еңбекке тек өндіріс уақытының бір бөлігі – жұмыс кезеңі тиесілі
болады.
Жұмысбастылықтың, еңбектен айырмашылығы, қызмет емес, экономкалық
және құқықтық болатын, еңбеккерді белгілі бір жұмыс орнындағы еңбек
кооперациясына қосуға байланысты қоғамдық қатынастар болып табылады.
Еңбеккер шаруашылық кешенінің қандай да бір ішкі жүйесінде қалғанға дейін
бұл қатынастар үздіксіз сипатта өрбиді. Жұмысбасты болып есептелу үшін
адамға қандай да бір жұмыс орынмен байланысты болуы керек - өндірістік
ұжымның мүшесі болу, жеке еңбек қызметі тәртібімен жұмыс істеу, жеке
кәсіпкерлікпен айналысу және т.б. Жұмысбасты адамның статусы адам берілген
уақытта жұмыс істеп жатыр ма, спортпен айналысып жатыр ма, демалып жатыр
ма оған тәуелді емес.
Жұмысбастылықтың тиімділігі – еңбек тиімділігіне қарағанда кең
категория болып табылады. Соңғысын есептеу үшін еңбек шығынын еңбек
қызметінің жағдайын ұдайы өндіруге кеткен шығындармен салыстыру жеткілікті.
Шығындар мен нәтижелердің сандық бағалауы қиындық туғызбайтындықтан, еңбек
өнімділігін есептеу де қиын емес.
Жұмысбастылықтың тиімділігін есептеу көптеген факторларды есептеуді,
оның ішінде экономикалық, әлеуметтік, заңдылық факторларды есептеуді
қарастырады. Жұмысбастылықтың тиімділігін есептеуде жасырын және анық
жұмыссыздық деңгейіне, еңбекақы өлшемі мен оны ұйымдастыруға, жұмыс орыны
жоғалтқан және еңбек қабілеттлігін жоғалтқан жағдайда әлеуметтік
қамсыздандыру тәртібіне тәуелді қоғамдағы әлеуметтік жағдайдың дәрежесі
ескеріледі. Оларды бағалау жүйесіне енгізу жұмыспен қамтуды сандық
бағалауда қиындықтар туғызады. Жұмыспен қамту еңбекпен сәйкес келмесе де
бұл категориялар өте тығыз байланысты.
Халықты жұмыспен қамту мәселесін шешу үдерісінде бұрынғы КСРО- ның
көптеген мемлекеттері бірдей қиындықтарға кездесті. Жаңа экономикалық
қатынастардың қалыптасуы, қоғамды демократияландыру халықты жұмыспен қамту
саласындағы қызметті жаңаша реттеуді талап етті. Мемлекеттердің жаңа
басшылығының алдында жұмыссыздық деңгейінің өсу проблемасы тұрды. Алғашқы
кезде жұмыссыздық экономиканың дамуына оң әсерін тигізді: өндірісте
қысқарған адамдардың орнына білікті және жауапкершілікті еңбеккерлер келді,
өндіріс өнімділігі артты. Сонымен бірге жұмыссыздықтың теріс салдары да
өсті, қылмыстың өсуі, мемлекеттік бюджеттен түрлі әлеуметтік төлемдер
ретінде кетіп жатқан қаржының қомақты бөлігін жоғалту және т.б.
Сондықтан да жұмыссыздық деңгейін қысқартып оны дамыған рыноктық
экономикалық елдердің деңгейіне жеткізу қажеттілігі туындады. Ол үшін
халықты жұмыспен қамтуды ынталандырудағы мемлекеттік саясатты жетілдіру
керек.
Сонымен қатар, демократиялық, азаматтық және саяси институттар өзінен-
өзі жұмыс істеп кете алмайды. Олар қазіргі заман қоғамының сұрақтарына
жауап қайтара алатын әлеуметтік, экономикалық, саяси бағыттардан терең
хабары бар адамдарға мұқтаж. Қазіргі заманғы мемлекеттерге қоғамдық істерге
белсенді қатысатын, өздерінің құқықтарын пайдалана алатын және өздерінің
ұлттық, мемлекеттік бірлестіктің мүшесі ретіндегі міндеттерін орындай
алатын азаматтар қажет.
Сол себепті де демократиялық қайтақұрулар шартында қоғам дамуының
басты принципі ретінде әлеуметтік әділеттілік болуы керек, ол адамдар
құқығының сақталуы мен жынысы бойынша және т.с.с. дискриминацияның барлық
түрін жеңіп шығуға мүмкіндік береді. Гендер ұғымы нақты қоғамда әйел мен
еректерден әлеуметтік күтімдерді күтуді білдіреді, сондай-ақ олардың
экономикалық әлеуметтік-мәдени және саяси шарттардағы мінез-құлқының
ерекшеліктерін айқындайды. Гендерлік тұрғыдан қарастыру түсінігі
әлеуметтік жағдайларда әйел мен ер кісілердің ерекшеліктерін ескеруді
білдіреді.
Осы тұрғыда уй шаруасындағы зорлық, кедейшілік, жыныстық белгілер
бойынша теңсіздік пен дискриминациялардың себебіне талдау жасалады: өмірлік
жолдағы гендерлік ерекшеліктері, жұмысбастылық, экономикалық-әлеуметтік
дамытудың әлеуметтік реформалар мен гендерлік қарым қатынастармен
еркектердің жағдайы; гендерлік теңсіздіктің идеяларының алға шығу әдістері
және тәдірибе әлеуметтік әділеттіліктің принциптерін жүзеге асыру.
Яғни, еңбек пен жұмысбастылықта жыныстық дискриминациялар да
кездеседі. Еңбек үдерісінің мазмұны нақты формадағы тұтыну құндылықтырын
өндірудегі адамның мақсатты қызметін білдірсе, физиологиялық мағынасында –
мақсатты түрде жұмыс күшін шығындау. Яғни, еңбек жұмысшының өзі өңдейтін
затына ғана емес, сонымен бірге, ерлер мен әйелдерге әртүрлі болып келетін
өзінің еңбек ету қабілетіне қатынасы болып табылады. Егер қоғамдық
өндірісті материалдық игіліктер өндірісі мен халықтың табиғи ұдайы өндірісі
тұрғысынан алып қарастыратын болсақ, онда бұл үдеріске әйелдердің қатысу
ауқымы аса кең, себебі, әйелдер тек қоғамның материалдық байлығының
көбеюіне ықпал етіпқана қоймайды, сонымен қатар, репродуктивті қызмет
атқарады. Әйелдердің аналық қызметі олардың материалдық игіліктерді
өндірудегі мүмкіндіктерін сандық және сапалық тұрғыда шектейді. Сандық
тұрғыда – репрадуктивті қызметті орындауға байланысты әйел еңбегіне үзіліс
жасаудың әлеуметтік қызметтілігі. Үзіліс уақытпен өлшенеді және өндіргіш
күштердің даму деңгейі мен өндірістік қатынастардың сипатына тәуелді
болады. Бір жағынан, мұндай үзілістің қажеттігі мен мүмкіндігі өседі,
екінші жағынан – төмендейді. Сапалы тұрғыда – ауыр және зинды жұмыстарда
әйел еңбегін шектеу қажеттілігінен көрінеді. Осы себептерге байланысты
еңбек пен жұмысбастылық облысындағы мемлекеттік саясатта жыныстық
ерекшеліктер де ескеріледі.
Зерттеу нысаны (объектісі). Еңбек пен жұмысбастылық.
Зерттеу пәні: еңбек пен жұмысбастылықтың гендерлік аспектісінің
көрінісі.
Бітіру жұмыстың мақсаты: еңбек пен жұмысбастылықтағы мемлекеттік
саясаттың мазмұны мен мәнін, оның экономикада қолданылатын үлгілерін және
шет елдерде қолданылу тәжірибесін, біздің еліміздегі қазіргі күні еңбек пен
жұмысбастылықтағы мемлекеттік саясаттың ерекшеліктеріне тоқталып, оның
гендерлік аспектілеріне талдау жасау болып табылады.
Бітіру жұмыстың міндеттері: алға қойған мақсатқа сәйкес төмендегідей
міндеттерді шешу қажеттілігі айқындалады:
- теорияляқ талдау негізінде еңбек, жұмысбастылық, еңбек нарығы,
гендер категорияларының мән мазмұнын , оның түсініктері мен қоғамда
алатын орнын, құрылымын нақтылау;
- әлеуметтік категория ретінде еңбек пен жұмысбастылықтың әлеуметтік-
экономикалық мазмұнын ашу;
- Қазақстанның еңбек нарығында қалыптасқан процестерге талдау жасау;
- еңбек нарығының қызмет ету тетіктерін және әлеуметтік-экономикалық
мазмұны мен факторларын анықтау;
- Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығы мен жұмысбастылығының
салыстырмалы түрде ерекшелігін анықтап, оған талдау жасау.
- Қазақстандық қоғамдағы еңбек пен жұмысбастылықтың гендерлік аспектісін
анықтау:
- елдегі еңбек пен жұмысбастылыққа байланысты мемлекеттік саясатқа
талдау жасай отырып, ондағы әйелдер мен еркектердің орнын анықтау.
- әйел мен еркек жұмыс күші нарығын жетілдірудің индустриалық бағыттарын
негіздеу;
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі: еңбек пен жұмысбастылықтың
қалыптасуының ғылыми негізіне, Қазақстан Республикасының еңбек нарығы мен
жұмысбастылығының ерекшелігіне негізделген.
Дипломды жұмыстың тәжірибелік негізі: Қазақстан Республикасындағы
еңбек пен жұмысбастылық облысындағы мемлекеттік саясатының жүзеге
асырылуына және оның гендерлік аспектісіне негізделген.
Бітіру жұмысының құрылымы. Жұмыстың құрылымы кіріспеден, негізгі
мазмұндағы екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Және де глоссарий, мазмұны мен қосымша бөлімдерден құралған.
1 ЕҢБЕК ПЕН ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚ ОБЛЫСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ ГЕНДЕРЛІК
АСПЕКТІСІ
1.1 ЕҢБЕК ПЕН ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК ЗЕРТТЕУДІҢ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
Еңбек адамның табиғи қажеттігі болып табылады. Маймылды адам еткен
еңбек деген пікірлер де бекер емес. Сонымен қатар, еңбек адамның өмір
сүруінің маңызды жағдайы болып табылады, себебі, ол адамның материалдық
жəне рухани қажеттіліктерін, басқаша айтқанда, тамақтануға, баспана
иеленуге, киінуге, адамдармен араласуға, білімге, оқуға, өнерге жəне т.б.
қатысты қажеттіліктерін қанағаттандырады. Кең мағынада еңбек тек адамның
ғана емес, сонымен қатар қоғамның да табиғи қажеттігі болып табылады,
себебі, еңбек қоғамның материалдық негіздерін қалыптастырады.
Еңбек – бұл еңбек өнімін алу үшін адамның дене, ақыл-ой, рухани
қабілеттерін жұмсау арқылы жүзеге асатын мақсатты қызмет. Еңбек дене, ақыл
ой жəне рухани қабілеттіктерден туындайды да, бұлардың
нəтижесіндематериалдық, рухани жəне санаткерлік құндылықтар жасалады.
Еңбек жеке шаруашылықта, бау-бақшада, тіпті үйде жəне өзге де жерлерде
жүзеге асырылуы мүмкін. Мұндай еңбекпен адамдардың басым көпшілігі бала
кезінен айналысады. Алайда, еңбектің бұл түрі еңбек құқығымен реттелмейді
[14].
Сонда еңбектің қандай түрлері еңбек құқығымен реттеледі?
Көп жағдайда еңбек бірлескен немесе ұжымдық сипатты иеленеді.
Бірлескен еңбектің нəтижесінде адамдар қоғамдық еңбек қатынастарына
қатысады. Мұндай жағдайда еңбектің екі түрін ажыратып алған жөн: өз
игілігіне бағытталған жеке еңбек жəне жалданбалы еңбек. Дəл осы жалданбалы
еңбек – жұмыс берушімен қатынасқа түсуді еңбек құқығы реттейді. Сонымен
қатар, меншік иелері мен меншік иесі емес тұлғалардың ұжымдық еңбегін
көздейтін еңбектің үшінші түрі – аралас нысандағы еңбек те болады. Ескеріп
өтетін бір жайт, еңбек құқығы тек жалданбалы еңбекке негізделетін еңбек
қатынастарын ғана реттейді . Дербес еңбекке негізделген еңбек қатынастары
(меншік иелерінің еңбегі) еңбек құқығының пəніне кірмейді. Мұндай
қатынастарға жалданбалы қызметкерлердің еңбегін пайдаланбайтын жеке еңбек
қызметі, меншік иесі-кəсіпкерлердің, еңбек кооперацияларының қызметі жəне
т.б. қызмет жатады. Мысалы, азамат жеке дербес еңбек қызметімен айналысып –
заңды тұлғаны құрмастан дəріхана, дүкен, шаштараз жəне т.б. орындарды ашып,
қызметкерді жалдамастан, өзі өз дəріханасында, дүкенінде, шаштаразында
жұмыс істесе. Жазушының, ғалымның, өнертапқыштың қоғамдық кооперциядан тыс
жүзеге асырылатын еңбегі де еңбек құқығының саласына жатпайды. Алайда, егер
жазушының немесе ғалымның еңбегі журнал редакциясының немесе ғылыми
мекеменің еңбек ұжымында еңбек шартының шеңберінде жүзеге асырылатын болса,
онда бұл қатынастар еңбек құқығымен реттелетін еңбек қатынастарына
айналады.
Дербес еңбекке негізделген еңбек қатынастары (меншік иелерінің еңбегі)
еңбек құқығының пəніне кірмейді. Мұндай қатынастарға жалданбалы
қызметкерлердің еңбегін пайдаланбайтын жеке еңбек қызметі, меншік иесі-
кəсіпкерлердің, еңбек кооперацияларының қызметі жəне т.б. қызмет жатады.
Мысалы, азамат жеке дербес еңбек қызметімен айналысып – заңды тұлғаны
құрмастан дəріхана, дүкен, шаштараз жəне т.б. орындарды ашып, қызметкерді
жалдамастан, өзі өз дəріханасында, дүкенінде, шаштаразында жұмыс істесе.
Жазушының, ғалымның, өнертапқыштың қоғамдық кооперциядан тыс жүзеге
асырылатын еңбегі де еңбек құқығының саласына жатпайды. Алайда, егер
жазушының немесе ғалымның еңбегі журнал редакциясының немесе ғылыми
мекеменің еңбек ұжымында еңбек шартының шеңберінде жүзеге асырылатын болса,
онда бұл қатынастар еңбек құқығымен реттелетін еңбек қатынастарына
айналады. Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп шығуының негізі - өмір сүру
ортасын өз еңбегімен өзгерту, қайта жасау тәсілін, ол үшін еңбек
құралдарын, оның ең қарапайым түрінен бастап, бірте-бірте жетілдіру жолын
меңгеру қабілетінде болды. Тек еңбек процесінде адамдар бір-бірімен
қатынас, байланыс жасауды, ойларын сөз арқылы жеткізуді үйренеді. Бара-бара
адам еңбегі материалдық және рухани мәдениет жүйесінің субъектісі, яғни
жасаушысы болып шықты. Қоғамдық қатынастар адамның өмір сүруіне қажетті
материалдық игіліктерді (тамақ, киім, баспана) өндіру қажеттілігінен туады.
Осыларды еске ала отырып, адам дегеніміз, еңбек әрекетімен шұғылдана
алатын, әлеуметтік қатынастарға түсетін, өзара байланыс жасауға толық
қабілеті бар тіршілік иесі деп анықтама беруге болады [6].
Еңбек үрдісі – қиын және көпаспектілі құбылыс. Оның көрінісінің
негізгі формалары – бұл адам энергиясының шығыны, жұмысшының өндіріс
құралдарымен арақатынасы (еңбектің құралдары мен заттары) және
жұмысшылардың бір-бірімен көлденеңнен (біріңғай еңбек процесіндегі қатысуға
қатынас) және тігінен (басқарушы мен бағыныштылардың арасындағы
қатынас)арақатынасы болады. Еңбектің адам мен қоғам дамуындағы рөлі тек
қана адамдарды қанағаттандыруға арналған материалдық және рухани
құндылықтарды туындатып қоймайды, сонымен бірге жұмысшылардың өздерінің
дамуына алып келеді, яғни олар өздеріне қажетті дағдылар мен өздерінің
қабілеттілігін ашады, білімдерін толықтырады. Еңбектің шығармашылық сипаты
қажеттіліктердің дамуына апаратын жаңа ойлардың туындауы ,еңбектің жоғары
өндірісті қаруларының болуы, тауарлардың жаңа түрі, энергия өзінің
қөзқарасын табады [5].
Сол себепті де, еңбек қызметі барысында тек қана тауырлар өндірілмейді,
сонымен қатар мәдени құндылықтар да қалыптасады, алайда өзінің орындалуын
қажет ететін жаңа қажеттіліктер қалыптасады. Адам мен қоғамның дамуына
еңбек әсер етеді.
Еңбек дегеніміз – қажеттіліктерді өтеу үшін игіліктерді (матерялдық
және рухани) өндіруге бағытталған адамдардың мақсатты және саналы іс-
әрекеті. Адамдар әрқашан өзеріне мақсат белгілеп алып, соған жету үшін
саналы іс-әрекет жасайды. Маркстік әдебиеттерде адамның еңбегі мен
жануардың инстинктивті тіршілігін салыстырып, адамның жануардан
айырмашылығы – мақсаттарын терең ойластырып алып сол мақсаттарын жүзеге
асырудың тәсілдері мен құралдарын жасап, саналы іс-әрекет жасайды деп
дәлелдеуге тырысады. Бұл пікірдің негізінде К.Маркстың ең жаман
сәулетшінің ең жақсы бал арадан айырмашылығы, балауыздан ұя жасамас бұрын,
адам оны алдымен өзінің басына құрып алады,- деп айтқанына жүгінеді.
Ал, жұмысбастылық – бұл маңызды макроэконоикалық көрсеткіш,
экономиканың, халықтың байлығының ең басты мінездемесі. Бірақ та,
жұмысбастылық тек-қана экономикалық құбылыс емес, сонымен қатар, ол
әлеуметтік сипатқа да ие. Ол қоғамға пайдалы қарекет ету арқылы өзін-өзі
көрсету көмегімен адамдардың тек-қана табысты керек етушілігін емес,
сонымен бірге, қоғамның дамуының белгілі бір әлеуметтік-экономикалық
деңгейінде сұрауларға қанағат болу сатысын айқындайды [6].
Жұмысбастылық саясатының сұрақтарын анықтап алу үшін жұмысбастылықтың
әлеуметтік және экономикалық тұрғыдағы мәнін анықтап алу керек.
Экономикалық тұрғыдан жұмысбастылық – тұрғындардың қоғамдық немесе өнімді
ұлттық табысты өндірудегі қызметі, ал қоғамдық өндірісте жұмыс істеуге
жарамды немесе ынталы адамдарға жұмыс тауып беру жаппай жұмысбастылыққа
алып келеді. Әлеуметтік тұрғыдан, жұмысбастылықтың мынандай түрлері бар:
жалпы білім беретін арнайы оқу орындарында оқу, әскер қатарындағы қызметі,
үй шаруашылығы, балаларды тәрбиелеу, қарттар мен ауруларды бағып-қағу,
қоғамдық ұйымдардың жұмысына қатысу. Қоғамның дамуы тұрғысынан алғанда
қоғамдақ өндірістегі жұмысбастылық негізгі болып табылады. Ол қоғамның
экономикалық потенциалымен қатар, тұтастай тұрғындардың өмір сапасы мен
денгеиін және жеке азаматтардың жақсы тұрмысын сипаттайды. Еңбек
нарығындағы бұл түсініктердің қандай мәні бар?
Біріншіден, олар ұлттық табысты құруға қатысатын қоғамдық еңбек потенциалын
неғұрлым дәл анықтауға мүмкінлік береді;
Екіншіден, олар еңбек потенциалының көлемін және оның елдің және оның
аймақтардағы қолданылуын неғұрлым дәл болжауға мүмкіндік береді;
Үшіншіден, әлеуметтік саясатты жасауға, басымдықтарды анықтауға, әлеуметтік
бағдарламаны қалыптастыруға, оны қаржыландыру көздерін анықтауға және
жүзеге асыру шарттарын жасауға жағдай жасалады.
Жалпы, халықтың жұмыспен қамтылуы немесе жұмысбастылығы – бұл оның,
яғни, халықты еңбекке жарамды бөлігінің табысы, жалақы, кіріс және
кәсіпкерлік табыс беретін жұмыспен қамтылу көрсеткіші. Бұл көрсеткіш
қатысты шама түрде көрсетілген. Қатысты шама деп отырғанымыз, яғни,
шаруашылық, басқарушылық, білім беру және де басқа сфераларда жұмыспен
қамтылғандардың сананың барлық еңбекке жарамды халықтың санына қатынасы.
Жұмыспен қамтылғандар қатарына жалдамалы ақылы жұмыс жасаушылар,
кәсіпкерлер, жеке қызметпен айналысушылар, фермерлер, кооператив мүшелері,
төленетін лауазымға таңдалған және тағайындалғандар, әскери қызметкерлер,
ЖОО-ның студенттері, ПТУ мен арнайы орта оқу орнының оқытушылары мен жоғары
сынып оқушыларын жатқызуға болады.
Кеңестік экономистер жұмысбастылықты, ең алдымен, өндірістің
қоғамдық жағдайына қатысты халықтың еңбек ұсынысының процесі әлде іс-қимылы
деп түсінген. Алайда, жұмысбастылық жоғарыда көрсетілген анықтама арқылы
сипатталып қана қоймайды, ол қоғамдық өндіріске қатысатын адамдардың
арасындағы өндірістік қатынастар түрлерінің бірі. Халықтың жұмысбастылығы
жұмысшының еңбек құралдарымен басқару жүйесінің нақты формасының нақты
бірігуін жорамалдайды. Бұйрықты – әкімшілік басқару жүйесінде – бұл жұмысшы
мен еңбек құралдарының бақыламалы орталықтандырылған біріктірілуі, нарықтық
жағдайда – демократыядық бірлестік . Сондықтан, осыған орай, жұмысбастылық
түсінігі мен анытамасы кең көлемде әрі жан жақты қарастыру қажет. Осылайша
жұмысбастылық пен еңбек нарығының категориясының идентификациясы
жүргізілуде [5].
1.2 ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚ ПЕН ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
Еңбек нарығының ең негізгі айырмашылығы онда ұсынылған тауар қасиетіне
байланысты. Сонда осы нарықта не сатылады, не сатып алынады? Бүл сұрқтың
жауабы мынадай - әрине, еңбек. Бірақ еңбек дегеннің өзі жұмысшының қызметі,
оның игіліктер өндіргенде дене және ой еңбегіне жұмсалған энергиясы. Еңбек
адамнан бөлінбейді, ол - жеке түлғаның өмір сүру формасы. Яғни осыдан
еңбекті экономикалық, саяси тұрғыдан еркін қоғамда не сатуға, не сатып
алуға болмайды. Ерікті адам сатылмайды (қүлиеленушілік мемлекеттер сияқты)
және де адамға тиісті қызметтерді де сату, сатып алуға жатпайды, еңбекті де
осы тұрғыдан қарастыруға болады.
Еңбек нарығы – бұл тауар болып табылатын еңбек ресурстарының нарығы,
олардың тепе-теңдік бағасы мен саны, сұраныс пен ұсыныстың бір-біріне әсер
етуімен анықталады. Кәсіпкерлер мен еңбекке қабілетті адамдар нарық
агенттері, олар еңбек нарығында өзара қатынаста болады. Сондықтан еңбек
нарығы сұраныс пен ұсыныс тетіктері арқылы экономикалық агенттердің
арасындағы бәсекелестіктің нәтижесінде жұмыспен қамтудың белгілі көлемі
және еңбек төлемі дәрежесі орнайтын экономикалық орта болып табылады [4].
Еңбек нарығында бірнеше ерекшеліктер болады. Осында құратын
элементтерге жұмысшы күшін иемденетін адамдар жатады. Бұларға
психофизиялогиялық, әлуметтік, мәдени, діни, саяси және т.б. адамдық
қасиеттер тән болады. Осы ерекшеліктер адамдардың мүдделеріне,
мотивацияларына, еңбекке белсенділік дәрежесіне елеулі әсер етеді және
еңбек нарығына, оның болмысына ықпал етеді. Өндірістік ресурстардың барлық
түрлерінен еңбектің басты айырмашылығы еңбек адамның тіршілік әрекеттерінің
формасы, оның өмірлік мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру формасы.
Еңбектің бағасы – ресурс бағасының жабайы бір түрі ғана емес, ол тірішілік
дәрежесінің, әлуметтік мәртебенің, жұмыскердің, және оның отбасының аман-
есендігінің бағасы, құны болып табылады. Сондықтан еңбек нарығы
категориясын зерттеп талдағанда адамгершілік элементтер барын, олардың
көлеңкесінде жанды жаны бар адамдар бар екенін естен шығармау қажет. Еңбек
нарығы – бұл тауар болып табылатын еңбек ресурстарының нарығы бұлардың тепе-
теңдік бағасы мен саны, оларға сұраныс пен ұсыныстың бір-біріне етуімен
белгіленеді. Кәсіпкерлер мен еңбекке қабілетті адамдар нарықтың агенттері,
еңбек нарығында өзара қатнаста болады. Сондықтан еңбек нарығы сұраныс пен
ұсыныс механизмі арқылы экономикалық агенттердің арасындағы бәсекелестіктің
нәтижесінде жұмыспен қамтудың белгілі көлемі және еңбек төлемі дәрежесі
орнайтын экономикалық орта немесе болмыс болып табылады. Еңбек нарығының
қызметтері қоғам өміріндегі еңбектің рөлімен белгіленеді, еңбек табыстың
және жақсы хал-жағдайдың өте маңызды өндірістік ресурс болып табылады.
Еңбек нарығы басты үш қызмет атқарады :
1) әлеумттік қызметі: адамдардың табыстары мен жақсы тұрмыс жағдайының
әдеттегідей дәрежесі мен жұмыскерлердің өндірістік қабілетін тиісті
дәрежеде ұдайы өндіруді қамтамасыз ету;
2) экономикалық қызметі: еңбекке тиімді түрде тарту, оны бөлу, реттеу
және пайдалану;
3) ынталандыру қызметі: олар бәсекелестік қабілеттің күшеюіне,
тиімділігі жоғары еңбекке ынтаның өсуінге, квалификацияның жоғарлауына,
еңбеккке ынтаның өсуіне квалификацияның жоғарлауына, мамандықты ауыстыруға
т.б. мүмкіндік тудырады [6].
Жұмыспен қамтудағы қазіргі үрдістер меншікті мемлекет иелігінен алумен
жне кәсіпорындарды жекешелендірумен байланысты. Елдің экономикасының көп
жақты болуы меншік нысандары бойынша халықты жұмыспен қамту құрылымын
өзгертіп, еңбек ұсынысының жаңа аясын дамытуға ықпал етеді И. Заславский.
Мемлекет иелігінен алу жекешелендіру мемлекетті меншік үлесінің
қысқарып, жеке меншіктің қалыптасуына және оның дамуына, сондай-ақ
кәсіпкерлік іс-әрекеттің басым болуына әкелді, және еңбек пен жалдамалы
еңбек те қоғам тарапынан мойындалып, мәртебеге ие болды деп жазады өзінің
ғылыми еңбегінде Б.А.Райзберг.
Еңбек нарығы туралы оқудың теориялық негізін алғашқы және зерттеу
объектісінің кеңірек көлемі, еңбек ресурсы нарығы өзіне, экономикалық
ғылымның классикалық мектебінің өкілдері максистік әдебиетте жұмыс күшінің
нарығы термині қолданыладығ, ал жұмыс күші деп адамдардың еңбекке
қабілеттілігін айтады. Басқа өндіріс факторларына қарағанда еңбектің
ерекшелігі бар. Ең бастысы еңбек адамнан, жұмыс күшінен бөлінбейді.
Маркстік тұжырым бойынша, еңбек болашақ күннің қайнар көзі, сол себепті
оның құны жоқ, тауар емес деп дәлелдейді. Оның пікірінше, сатылытын еңбек
емес, жұмысшының еңбекке деген қабілеттілігі, яғни, жұмысшы мен оның
жанұясының өмір сүру құралының құнын анықтайтын жұмыс күші көрінеді,
еңбекақы түрінде барлық өнім еңбегіне емес, тек бір бөлігіне ғана, жұмыс
күшінің ұдайы өндірісіне керекті құн үлесі ғана төленеді. Еңбек өнімінің
басқа бөлімін капиталист иеленеді [12].
Маркстік ілімге қарсы батыс теорияларында еңбек тауар деп саналады.
Нарықтык экономикада еңбек нарығына термині қолданылып, жұмыс күшіне
еңбекке кабілетті халыктың белгілі бір тобын жатқызып жүр.
Еңбек нарығы шетелдік әдебиеттерде жеткілікті түрде зерттеліп,
айқындалған. Ал, ресейлік Саткина М.А., Гибриков Г.Г. және қазақстандық
Н.К. Мамыров және т.б. бір топ ғалымдар еңбек нарығы анықтамасын ғылыми
тұрғыдан беруде әр түрлі көзқарасты ұстанады. Олар еңбек нарығының
анықтамасын жан-жақты зерттеп, үш топқа бөлген.
Бірінші топта:
а) еңбек нарығы – бұл еңбек қызметін сатушулар мен сатып алушылар
келісім-шартының аясы. Мұнда жұмыс жасағысы келетіндер де (олардың
қатарында жұмыспен қамтылғандар және жұмыссыздар кіреді), тауар мен қызмет
жасау үшін жұмыскерлерді жалдайтындар да қарама-қарсы тұрады;
ә) еңбек нарығы – бұл нарықтың ерекше түрі, онда жұмыс күші тауарын
сату мен сатып алу жүзеге асады. Осы жерде оның құны мен жалдау жағдайы
бағаланады. Еңбек нарығы – экономика жағдайын көрсетудің айнасы,
тұрғындарды жұмыспен қамту көлемі мен динамикасын, жұмыссыздықтың сала
бойынша, кәсіби-біліктілік, демографиялық және басқа да көрсеткіштердің
құрылымын байқатады. Еңбек нарығы – бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату-
сатып алу туралы экономикалық қатынастардың жүйесі;
б) еңбекнарығы – бұл жұмыс күшін сату-сатып алу жөнінен экономикалық
қатынастар. Оған кәсіпорындар,салалар, аймақтар арасында жұмыс күшінің
еркін қозғалысы мен бірдей сан мен сападығы еңбектің біріңғай бағасының
пайда болуы тән.
Еңбек нарығындағы қатынастардың басты субъектісі жұмыс беруші мен
жалдамалы жұмыскер екендігі белгілі, осы екеуінің өзара әрекет етуіне ықпал
жасайтын инфроқұрылым элементтері жоғарыдағы анықтамаларда ескерілмеген.
Сонымен бірге жалдамалы жұмыскерлермен қатар еңбек нарығында өзіндік
жұмыспен қамтылғандар да бар, олар да еңбек нарығының бір субъектісі.
Сондықтан бұл анықтамалар толық объективті емес.
Екінші топта:
а) еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныс заңы әрекет етеді, жұмыс
күшінің сатылуы мен сатып алынуы жетілген және жетілмеген бәсеке жағдайында
жұруі мүмкін, еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсынысты теңестіретін өзіндік
тепе-теңдік баға тағайындалады;
б) еңбек нарығы жұмыс күшінің жиынтық сұранысы мен жиынтық ұсынысын
білдіреді, осы екі құрамдас бөліктердің өзара әрекетнің арқасында
экономикалық белсенді тұрғындардың жұмыс орындарын салалық, аумақтық,
демографиялық, кәсіби-біліктілік аралықта шаруашылық қызтеттердің салалары
бойынша орналастыруды қамтамасыз етеді;
в) еңбек нарығында жұмыс беруші мен жалдамалы жұмыскерлер арасында
жұмыс күшінің өндіріс құрал-жабдықтар мен қосылуына ықпал жасайтын қарым-
қатынас қалыптасады. Сол арқылы жұмыс берушілердің еңбекке деген,
қажеттіліктерді қанағаттандырылады [4].
Осы келтірілген анықтамалардың мазмұнын еңбек нарығын құрайтын төрт
негізгі элементтерін атап өтетін болсақ: сұраныс, ұсыныс, бәсеке және
нарықтық баға. Атап өтілген анықтамалардың авторы еңбек нарығын анықтауда
бағаны белгілеу басты көрсеткуіш деп қарастырады. Бұл анықтамаларда еңбек
нарығының субъектілерінің ішіне мемлекеттік, қоғамдық ұйымдар, кәсіподақ
енгізілмеген.
Үшінші топ:
а) еңбек нарығы - сұраныс пен ұсынысты білдіретін сатып алушы мен
сатушы жақын байланыста болатын кеңістік;
ә) еңбек нарығы – механизмдермен, нормалармен, институттармен жұмыс
күшінің жүзеге асырылуын қамтамассыз ететін жұмыскерлердің және
кәсіпкерлердің арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі;
б) еңбек нарығы капитал, тауар, бағалы қағаздар және т.б. нарықтар
секілді қоғамның экономикалық және әлеуметтік-саяси өмірінің маңызды әрі
көп жоспарлы аясы [4].
Еңбек нарығының қызмет атқаруын кейнсиандықтар мен монетаристер
басқаша түсіндіреді. Неоклассиктерден олардың айырмашылығы, еңбек нарығын
тұрақты және фундаменталды теңсіздік ретінде қарасытады. Кейнсиандық үлгі
(Дж. М. Кейнс, кейіннен Д.Гордон және басқалары) жұмыскүшінің бағасы
(еңбекақы ) қатаң белгіленген және өзгермейді (әсіресе азаюы жағына қарай)
деп тұжырымдайды. Бұл тұжырым бойынша баға (еңбекақы) нарықтың реттеуіші
болып табылмайды, реттеуіш сырттан болу керек деп қорытады. Мұндай рөлді
мемлекетке береді, мемлекет жиынтық сұранысты азайтып немесе көбейте
отырып, теңсіздікті жояды. Айталық салықты қысқарта отырып, мемлекет
сұраныс пен тұтынудың өсуін ынталандырады. Ал бұның өзі өндірістің өсуіне,
олай болса, жұмыспен қамтылудың өсуіне алып келеді.
Д.Кларк, К.Менгер, Э.Бем-Баверк, және Ф.Визер., тепе-теңдік бағасы
жұмыс күшінің қоғамдық бағасына жауап бере отырып, шекті еңбек өнімділігін
жұмыс күші қызметінің ұсыным жағдайлары мен келісілген деңгейінде қолайлы
деп түсіндірді. А.Маршал былай деп жазады: еңбекақы еңбектің таза өніміне
тең болу тенденсиясын алады; шекті еңбек өнімділігі оған деген сұраныс
бағасын реттейді, бірақ, екінші жағынан, еңбекақы ұдайы өндіріске, өндіруші
жұмысшыларды оқыту мен ұстауға кеткен шығынментікелей болғанымен, тығыз да
күрделі қатынаста болу тенденциясына тән [12].
Жұмыс күшінің нарығы – адамның қызмет түрін еркін таңдауын,
кәсіпкерлердің жұмыскерлерді жалдаудығы еркіндігін, азаматтардың еңбек
мүддесін заңды түрде қорғайтын жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың әсерінен
пайда болатын жұмыс күшін ұсынушылар мен соны сатып алушылар арасындағы
экономикалық қарым-қатынастар жиынтығы.
Еңбек нарығы үшін қажетті жағдайлар:
- қызмет түрі мен бәсекелестікті еркін таңдау негізінде еңбек
нарығының қызмет етуінің құқықтық жағдайларының болуы;
- біріңғай, аумағы жағынан тұйықталған және тиімді қызмет ететін
еңбек нарығының институционалдық инфроқұрылымын ұйымдастыру;
- біріңғай экономикалық кеңістіктің және тұрғындардың еркін орын
ауыстыру мүмкіншілігінің болуы;
- еңбекақыға шектеудің қойылмауы, сондай-ақ дамыған тұрғын үй нарығы
мен бос жұмыс оындарының болуы.
У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо және олардың ізбасарлары еңбек нарығы,
басқа нарықар секілді, бағаның тепе-теңдігі негізінде әрекет етеді деп
пайымдайды, яғни, бұл жағдайда жұмыс күшінің негізгі нарықтық реттеушісі
(П.Самульсон, М.Фелдстайн, Р.Холл) айтса, ал 80-жылдары оны ұсыныс
экономикасы тұжырымын жақтаушылар да (Д.Гилдер, А.Лайффер және т.б.)
қолдады деп айтады А.С.Булатова [4].
Төмен еңбекақыға қарағанда жоғары еңбекақы төлеуде біз әрқашан жігерлі
де, іскер, ықыласты және зерек жұмысшыны табамыз- дейді А.Смитт оз
еңбегінде.
Жұмыс күшіне қойылатын бағаның қаталдығын мойындай отырып ,
монетаристер жұмыссыздықтың табиғи нормасы жағдайында қосымша жұмыс
орындарын жасауға жұмсалатын мемлекеттік шығындардың өсуі нарықтық
теңсіздендірілуіне әкеледі және қарасырады. Олардың пікірінше, мемлекеттің
ең төменгі еңбекақы деңгейін тағайындауы, бос жұмыс орны мен жұмыс күшінің
резерв қоры туралы қажетті ақпараттың болмауы нарықтық теңсіздікті
күшейтеді. Нарықтық тепе-теңдікті орнату үшін монетаристер ақша-несие
саясатының құралдырын қолдау керектігін айтып, ақша ұсынысы өндіріс
деңгейін, жұмыспен қамту және бағаны анықтаудағы жалғыз және ең маңызды
фактор – деп атап көрсеткен өз еңбектерінде К.Р.Макконел және С.Л. Брю.
Еңбек нарығында жұмыс күшіне сұраныс бірқатар факторлар жиынтығы
бойынша анықталады: елдегі қалыптасқан жұмыс орнынының жиынтығы, оның ұдайы
өндіріс құрылымы, экономикадығы құрылымдық өзгерістер, мемлекеттік немесе
басқа да кәсіпорындардың жағдайларының нашарлауы, экономикалық факторлар.
Кәсіпорындардағы жұмыс күшінің ұсынысы еңбек нарығының екінші маңызды
элементі болғандықтан, еңбекке қабілетті халықтың демографиялық-әлеуметтік
құрамына, олардың біліміне, кәсіби және біліктілік құрамына байланысты
анықталады.
П.Самуэльсонның пікірінше, қоғамдағы жиынтық еңбек ұсынысы төрт
көрсеткішпен анықталады:
- халықтың жалпы санымен;
- тұрғындардың жалпы санындағы өзіндік қамтылғандардың үлесімен;
- апта бойына және жыл бойына жұмысшылармен орындалған сағаттардың
орташа санымен;
- жұмысшылар жұмсайтын еңбектің сапасымен, санымен және біліктілігімен
[12].
Еңбек қорларының талдауы мен диагностикасын қолдау еңбек нарығының
теңгерімінің шегіне шығатын сияқты және келесі бөлімдерді қосу керек:
а) жұмысшы күші: санақ, құрамы мен құрылымы, біліктілік деңгейі;
формалары, еңбек күшінің динамикасы мен себептері; уақытын қолдау туралы,
тоқтап қалуды жою және жұмыс уақытын тиімді пайдалану үшін іс-шаралар
ұйымдастыру мәліметтері; өнімге еңбек сиымдылығы;
б) еңбек өнімділігі: динамикадағы есептермен салыстырғандағы
өндірістің жетілген деңгейі; нарықтық даму жағдайынталдау ерекшеліктері;
еңбек өндірісінің интенсивті және экстенсивті көрсеткіштері; еңбек
өндірісінің тиімді өсуінің резерві [6].
Маркстік әдістеме бойынша, қандай-да болмасын өндіріс факторы
(капитал, жер, еңбек) тауар болмас бұрын өзінің алғашқы шикізаты түрінде
болады, яғни капиталдың алғашқы клеткасы ақша болса, жердікі- табиғи
ресурс, еңбектікі- жұмыс күші.
Маркстік концепция бойынша, біріншіден, еңбек болашақ құнның қайнар
көзі, сол себептен оның құны жоқ, тауар емес деп дәлелденеді. Егер еңбек
тауар болса, онда жұмысшы оның иегері ретінде өндірілген өнімді толық
иемденген болар еді. Сондықтан нарықта сатылып-сатып алынатын процеске
қатысатын еңбек емес, оның негізін қалаушы- жұмыс күші тауары болып
саналады. Жұмыс күші – ол жұмысшының еңбекке деген ерекше физикалық және ой-
өрістік қабілеттер жиынтығы. Осы қабілеттер жиынтығы жоғары деңгейде
дамыған жұмысшының кәсіби білімі мен біліктілігі де жоғары болады, яғни
оның бағасы – жалақысы да жоғары болады. Маркстік концепсия бойынша, жұмыс
күшінің құны оның физикалық, ой-өрістік, кәсіби қабілеттерін қалыптастырып,
дамытуға және жанұясының өмір сүріп, тіршілік ету қажеттіліктерін
қамтамассыз ететін экономикалық игіліктер құнының жиынтығымен анықталынады.
Екіншіден, жалақы ретінде еңбектің нәтижесінде өндірілген өнімнің
барлық көлемі емес, тек қана оның қажетті еңбекпен өндірілген бөлігі, яғни,
жұмыс күшінің құнының орнын толтыратын бөлігі ғана төленеді.
Үшіншіден, кандай да болмасын тауардың құнында басқа факторлардың да
үлесі көрінеді. Жалақы сатушу субъектісі тұрғысынан қарағанда жұмыс күші
тауары құнының ақшалай бейнесі, яғни, бағасы ретінде байқалатын болса,
сатып алушы субъектісі тұрғысынан факторлық шағын ретінде байқалады [5].
Еңбек нарығына тән қасиеттер:
- жұмыс орындарын ұсынатын кәсіпорындардың санының мол болуы (жұмыс
күшіне сұраныс);
- әр түрлі мамандықтағы жұмысшылар санының мол болуы (жұмыс күшінің
ұсынысы);
- еңбек нарығында бірде-бір кәсіпорын және бірде-бір жұмысшының
үстемдік ете алмауы;
- жұмыс күші жалақының мөлшерімен бағаланады.
Жұмыс күшінің икемділік түрінің қайсысы көп болуына байланысты еңбек
рыногының үш үлгісі бар (американдық, жапондық, шведтік ,1-кесте).
Еңбек рыногының американдық үлгісі мына көрсеткіштерге бағдарланған:
- қызметкерлердің кәсіпорындар арасына жоғары аумақтық
қозғалғыштығына;
- оқу орындарындағы аяқталған кәсіби дайындығына;
- фирмалар өзгерген жағдайда қызметкерлердің кәсіби дайындығына;
- фирмалар өзгерген жағдайда қызметкерлердің кәсіби – мамандық
деңгейін мойындауға (тануға);
- кәсіпорындағы өндірістік оқыту шығындарын өте аз жұмсауға әрекет
етуіне.
Еңбек нарығының жапондық үлгісінің өзіндік өзгешелігі – ол
қызметкерлердің еңбек қызметінің барлық мерзімінде өмір бойы жалдау
жүйесі принципі негізінде кепілдік береді. Бұл кепілдік жалдамалы
қызметкерлер мен кәсіпкерлер, капитал меншіктенушілер арасында қалыптасқан
қатынастардың тәжірибелік жемісі. Олар заң жүзінде қалыптастырылмағын,
бірақ кәсіби одақтар тарапынан қолдау тауып отыр, фирмаға байланысты
сонғыларының ниеті түзулігі қамтамассыз етіледі. Бұл еңбек нарығының жабық
үлгісі.
Еңбек нарығының шведтік үлгісі. Бұл үлгінің өзіндік ерекшелігі
жұмыспен қамтуда мемлекеттің белсенді саясат жүргізуінде Мемлекеттік
органдар жұмыс күштерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға үлкен көңіл
бөледі. Ол үшін қызметкерлердің кәсіби дайындығы мен қайта дайындығы. Жұмыс
орнын құруды мемлекеттік секторда да, сондай-ақ жеке компанияларға демеу
қаржы жолымен де жүргізу, жұмыс іздеушілер мен бос жұмыс орындарын
сәйкестендіру, (соның ішінде ақппараттар мен қайта бағалау, жәрдемақы
төлеу, жаңа жұмыс орнына ауысу жолдарымен) бағыттарында тиянақты жұмыстар
жүргізіледі [7].
1-кесте
Еңбек нарығын реттеу үлгілері
Еңбек нарығынҚолданыстағы үлгісі Ерекшелігі Ескерту
реттеу үлгісі
Америкалық Жұмысқа алу мен Тұрғындардың Жұмыссыз
үлгі жұмыстан шығу еңбек нарығына кедейлердің
еркіндігі; кірудің қиындығы көптігі
Фирма деңгейінде
ұжымдық-келісімдікті
реттеу
Шведтік үлгі Жұмыс орындарын Еңбек нарығына Еңбек ақы
құруға, кәсіби жастардың жұмысқатөлеудің төмен
даярлау мен қайта орналасу қиындығыболуы
даярлауға көп шығын
жұмсау
Жапондық үлгіӨмірлік жалдану Бұл жүйе Жастардың қызмет
жүйесінің қолданылуы жастардың еңбек ету аясының тар
етуіне өз әсерін болуы
тигізуі
Қазақстандық Еңбек нарығын Еңбекке Жас маманды
үлгі белсенді түрде орналастыру жұмысқа алу
жүргізу, жұмыспен бойынша жалпы кезінде мемлекет
қамту саясатын іске қоғамдық жүйенің тарапынан
асыру жұмыс істемеуі кәсіпорындарға
қолдау көрсетудің
жоқтығы
Ескету-Шетел тәжірибесіне байланысты автордың құрастырған үлгісі
Еңбек нарығын реттеуде мемлекет тікелей араласады: ол еңбек туралы заң
қабылдайды, еңбекақының ең төменгі мөлшерін белгілейді, жұмысбастылық,
қайта даярлау бағдарламаларын қабылдайды, еңбек субъектілері арасындағы
келіспеушіліктерді делдал ретінде келістіреді және т.с.с. Сондықтан еңбек
нарығы өзіндігінен реттеле алмайды. Осы жағдайлар қазіргі кезде еңбек
нарығында 3 субъект бар екендігін білдіреді:
- жалдамалы жұмыскерлер;
- жұмыс беруші фирмалар;
- мемлекет.
Жұмысбастылық пен еңбек нарығын реттеудегі мемлекеттің негізгі
бағыттары мен әдістері өте көп. Олар елдегі нақты экономикалық жағдайға
байланысты еңбек нарықтарында пайда болатын мәселенің күрделілігіне қарай
анықталады.
Ал енді жұмысбастылыққа тоқталар болсақ, жұмысбастылық – маңызды
макроэконоикалық көрсеткіш, экономиканың, халықтың байлығының ең басты
мінездемесі. Бірақ та, жұмысбастылық тек-қана экономикалық құбылыс емес,
сонымен қатар, ол әлеуметтік сипатқа да ие. Ол қоғамға пайдалы қарекет ету
арқылы өзін-өзі көрсету көмегімен адамдардың тек-қана табысты керек
етушілігін емес, сонымен бірге, қоғамның дамуының белгілі бір әлеуметтік-
экономикалық деңгейінде сұрауларға қанағат болу сатысын айқындайды. Еңбек
аясында қажеттіліктерін қанағаттандыру мен еңбекке байланысты қатысы бар
адамның дамуының әлеуметтік аспектілерінің ең негізгілерінің бірін
жұмысбастылық ашады.
Экономикалық ғалымдарда жұмысбастылықтың анықтамасының тұтас пікірі
жоқ. Мамандар бұл мәселені басым қолданбалы зерттеулерде қарастырғандықтан
да болар (статистер, плановик (жоспаршы), демографтар). Алайда көптеген
ғалымдар жұмысбастылықты адамдардың қызметі деп түсіндіреді.
Жалпы, халықтың жұмыспен қамтылуы немесе жұмысбастылығы – бұл оның,
яғни, халықты еңбекке жарамды бөлігінің табысы, жалақы, кіріс және
кәсіпкерлік табыс беретін жұмыспен қамтылу көрсеткіші. Бұл көрсеткіш
қатысты шама түрде көрсетілген. Қатысты шама деп отырғанымыз, яғни,
шаруашылық, басқарушылық, білім беру және де басқа сфераларда жұмыспен
қамтылғандардың сананың барлық еңбекке жарамды халықтың санына қатынасы.
Жұмыспен қамтылғандар қатарына жалдамалы ақылы жұмыс жасаушылар,
кәсіпкерлер, жеке қызметпен айналысушылар, фермерлер, кооператив мүшелері,
төленетін лауазымға таңдалған және тағайындалғандар, әскери қызметкерлер,
ЖОО-ның студенттері, ПТУ мен арнайы орта оқу орнының оқытушылары мен жоғары
сынып оқушыларын жатқызуға болады.
Кеңестік экономистер жұмысбастылықты, ең алдымен, өндірістің қоғамдық
жағдайына қатысты халықтың еңбек ұсынысының процесі әлде іс-қимылы деп
түсінген. Алайда, жұмысбастылық жоғарыда көрсетілген анықтама арқылы
сипатталып қана қоймайды, ол қоғамдық өндіріске қатысатын адамдардың
арасындағы өндірістік қатынастар түрлерінің бірі. Халықтың жұмысбастылығы
жұмысшының еңбек құралдарымен басқару жүйесінің нақты формасының нақты
бірігуін жорамалдайды. Бұйрықты – әкімшілік басқару жүйесінде – бұл жұмысшы
мен еңбек құралдарының бақыламалы орталықтандырылған біріктірілуі, нарықтық
жағдайда – демократыядық бірлестік. Сондықтан, осыған орай, жұмысбастылық
түсінігі мен анытамасы кең көлемде әрі жан жақты қарастыру қажет. Осылайша
жұмысбастылық пен еңбек нарығының категориясының идентификациясы
жүргізілуде.
Жаһанды немесе жалпы және экономикалық жұмысбастылықты ажырату тиіс.
Жалпы жұмысбастылыққа экономикалықтан басқа жалпы білім беру, орта
мамандандыру, жоғары оқу орындарындағы білім алып жатқандарды; үй
шаруашылығы мен бала тәрбиесімен айналысатындарды; мүгедек пен қарт
адамдарға қараушыларға; мемлекеттік билік органдарда қатысушыларды,
қоғамдық ұйымдарда қатысушылар мен қарулы күш қызметшілерін жатқызады.
Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Халықты жұмыспен
қамту туралы №149 Заңының 2-бабында жұмыспен қамтылған халыққа мынандай
категориядағы халықты жатқызады:
1) еңбек шарты бойынша жұмыс iстейтiн, соның iшiнде жұмысты сыйақы
үшiн толық не толық емес жұмыс уақыты жағдайларында орындайтын немесе ақы
төленетiн өзге жұмысы (қызметi), табысы бар;
2) кәсiпкерлiк қызметпен шұғылданатын;
3) өз бетінше жұмыспен айналысатын;
4) қосалқы кәсiпшiлiкпен айналысатын және өнiмдi өнімді шарттар
бойынша өткiзетiн;
5) жұмысты азаматтық-құқықтық сипаттағы шарттар бойынша орын алатын
адамдар, сондай-ақ өндiрiстiк кооперативтердiң мүшелерi;
6) ақы төленетiн қызметке сайланған, тағайындалған немесе бекiтiлген;
7) Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерiнде, басқа да әскерлерi мен
әскери құралымдарында қызмет өткерiп жүрген;
8) қоғамдық бірлестіктерді, қоғамдық қорларды және дін
бірлестіктерді қоспағанда, ұйымдардың құрылтайшылары (қатысушылары)болып
табылатын, мүлкiне құрылтайшылардың (қатысушылардың) мүлiктiк құқықтары
сақталмайтын адамдар жатады.
Сонымен қатар, жұмысбастылыққа еңбекке жарамды халықтың қоғамдық
өндірісте қатысуы мен қызмет көрсету сферасын жатқызады. Жұмыс бастылықтың
бұл түрі алғашқы деңгейлі мағынаға ие, оның басқа да қызмет түрімен,
әсіресе білімімен ара-қатынасы. Осыдан қоғамның экономикалық потенциялы,
өмірдің сапасы мен деңгейі, әр елдің әлеуметтік – экономикалық және рухани
алға басушылығына байланысты болады. Жұмысбастылық келесідей сипаттарға ие
болады:
- адамдардың материалдық игіліктері мен әр түрлі саладағы қызмет
(рухани, әлеуметтік, мәдени) өндіретін қоғамдық пайдалы іс – әрекеттері.
Мұның арқасында жұмыс бастылық жеке және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға ықпалын тигізеді;
- іс-әрекетті нақты жұмыс орнымен қамтамасыз ету: жұмысшының өз
физикалық және рухани қабілеттерін еңбек, жұмыс барысында қолдануға
мүмкіндігінің болуы;
- жұмысбастылық жалақы, табыс түрінде немесе басқа да ақшалай формада
көрініс табатын кіріс көзі болып есептеледі.
Осылайша, жұмысбастылық – бұл қоғамдық өнім өндіретін, нақты жұмыс
орнымен қамтамасыз ететін және кіріс көзі болатын қоғамдық – пайдалы
қызмет, іс-әрекет. Ал, енді, жұмыс күшіне және жұмыс орнына деген қажетті
бағасына оралайық. Халықтың жұмыспен қамтылу коэффициенті еңбекке жарамды
халықтың мүмкіндігінше өте орташаланған шаманы көрсетеді. Жұмысбастылықтың
анализінің орталық сауалы – жалдамалы жұмысшылар тобының жұмысбастылығының
динамикасын, факторларымен жағдайын айқындау. Олардың жұмысбастылық
коэффициенті жұмыспен қамтылған жұмысшылар санының жұмыс іздеу үстіндегі
жұмысшылар санына қатынасымен ұсынылады. Жұмысбастылық деңгейі жұмыс күшіне
сұраныс арқылы анықталады. Ал, өндірістің жұмысшыларға деген қажеттілігі
жоспарланған өндіріс көлеміне қол жеткізу үшін адамдармен толтырылатын
жұмыс орнының санымен анықталады [13].
Халықты жұмыспен қамтуды түрлі жолдармен реттеуге болады:
- өндірістің өзінің жұмыс күшіне қажеттілікті өзгерту жолымен, жаңа
жұмыс орындарын енгізу;
- жұмысшылар тарапынан жұмыс орындарына қажеттілікті төмендету-
мемлекеттің ауқымды әлеуметтік және әлеуметтік-экономикалық шараларын іске
асыру.
Жалпы айтқанда, тұрақты және жоғары төлемді жұмысбастылықты
қамтамассыз ететін сенімді статегия СТР негізінде еңбек өнімділігін
жоғарылатуға бағытталуы қажет.
Нарықтық экономикада тағы да бір орын алатын жай-жұмыссыздық деңгейі
мен инфляция арасындағы тәуелділік(красная Филипса) 1861-1957 жылдар
арасында жүргізілген еңбек арқылы өлшеуге бағытталған Ұлыбританиядағы
зерттеу нәтижесінде профессор У.Филипс жұмыссыздық деңгейі мен жалақының
жоғарлауының арасында кері байланыс бар деген түйінге келді. Яғни,
жұмыссыздық деңгейі жоғарыланған сайын, инфляция деңгейі төмендейді.
Тұрғындардың жұмысбастылығын қамтамасыз ету мен оларды әлеуметтік
қорғаудың мәселелерін шешудің көптеген жолдары бар. Көптеген әлеуметтік
байланыстар қоғамның байлар мен кедейлерге бөлінуі мен жұмыссыздық көбейген
кезінде олардың қайсысы ең тиімді екен деген сұрақ туады. Дағдарыс
кесірінен тұрғындардың нақты ақшалай табыстары мен өмір сүру деңгейі
төмендеп, экономиканың салалары мен мемлекет аймақтарында өткір қақтығыстар
пайда бола бастайды.
Тұрғындардың кедей категорияларының ақшалай табыстарының, зейнетақы
мен төлемдердің, жалақының минималды және орта мөлшерлерінің арасындағы
айырмашылық пен халықтың табыс деңгейі бойынша бөлінуі әжептеуір көбейді
және ресми түрде тіркелген жұмыссыздар саны да өсті.
Қазіргі кезде жұмысбастылықты ұйымдастыру мәселелері бірінші ретте
шешілуі тиістілердің қатарына қосылып, оларды шешудің жолдары өзінің шегіне
жеткенін көрсетті. Тұрғындардың түрлі категорияларын әлеуметтік қорғаудың
нақтылы іс-шаралары керек. Әлеуметтік-еңбек аясындағы жағдайдың
шиеленісуіне кірісу үшін жаңа шешу жолдарын табу керек. Олардың дәстүрлік
жолдары қазіргі кезде орындалуы тиіс мәселелерге қатыса алмайды.
Қазіргі таңда мүгедектер, жастар және әйелдер сияқты әлеуметтік
қорғаусыз қалған тұрғындар категориясын жұмысбастылар қатарына қосу
мәселелерін ұйымдастырудың жаңа жолдарын табу өте маңызды. Бұл азаматтар
категориясы мемлекеттің аса қатты қорғауын сұрау етеді. Өйткені, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ МЕН ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Еңбек пен жұмысбастылық әлеуметтік зерттеудің объектісі
ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1.2 Жұмысбастылық пен еңбек нарығының қалыптасуының ғылыми
негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1.3 Қазақстан Республикасының еңбек нарығы мен жұмысбастылығының
ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
2 ЕҢБЕК ПЕН ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚ ОБЛЫСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТҚА
СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ: ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.1 Жұмыспен қамтуды реттеудің шетелдік тәжірибесі
... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақстан Республикасындағы еңбек пен жұмысбастылық
облысындағы мемлекеттік саясаттың жүзеге асырылуы
... ... ... ... ... ...
2.3 Қазақстандық қоғамдағы жұмысбастылықтың гендерлік аспектісі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Соңғы жылдары экономиканың тұрақтануы арқасында
әлеуметтік мәселелерге тұтастай бет бұру мүмкіндігі туды. Адам потенциалын
дамытуға керекті барлық жағдай жасалып, әлеуметтік жағынан қолдау көрсету
сияқты міндеттер саясатымыздың басты бағытына айналуда. Солардың бірі
еңбек пен жұмысбастылықтағы мемлекеттік саясат, яғни халықты жұмыспен
қамту саясаты, басқаша айтар болсақ халықтың жұмысбастылық деңгейін көтеру
саясаты болып табылады.
Еңбек ұғымымен қатар жұмысбастылық немесе жұмыспен қамту
түсінігі өзекті сипат алды. Жұмысбастылық немесе жұмыспен қамту
категориясының мазмұндық жағымен бірге жұмыспен қамтумен байланысты
үдерістерді реттейтін және қызмет атқаратын мемлекеттік және мемлекеттік
емес тұтас бір мекемелер жүйесі жедел дами бастады. Бұл құрылымдардың
қызметінің жеделдігі мен кәсіптік біліктілігінен халықтық шаруашылық
үдерістер тәуелді болды: еңбек нарығының қызмет етуі, кадрларды дайындау
мен кәсіптік біліктілігін көтеруді қамсыздандыру, жұмысшы күші мен жұмыс
орындарының ұдайы өндірісі, қоғамдағы әлеуметтік серіктестікті реттеу және
т.с.с. Бұл қызметтерді жүзеге асырудың табыстылығы жоғарыда аталған
құрылымдардың қызметкерлерінен еңбек және жұмысбастылық түсініктерінің
объективті ара қатынасын дұрыс түсінуге, атап айтқанда, олардың теңдігін
емес, сәйкессіздігін дәлелдеуге негізделген кәсіптік білім мен бейімді
талап етеді. Алайда жұмысбастылық пен еңбек ұғымдары – синоним емес. Еңбек
– бұл тәуліктің белгілі бір шеңберінде жұмыс уақытында өтетін қызмет. Кез
келген қызмет түрі сияқты еңбек үзіледі, ол үздіксіз басқа бір қызмет
түрімен ауысып отырады, демалыспен ауысады. Тіпті ішкі өндірістік еңбек
үдерісінде еңбекке тек өндіріс уақытының бір бөлігі – жұмыс кезеңі тиесілі
болады.
Жұмысбастылықтың, еңбектен айырмашылығы, қызмет емес, экономкалық
және құқықтық болатын, еңбеккерді белгілі бір жұмыс орнындағы еңбек
кооперациясына қосуға байланысты қоғамдық қатынастар болып табылады.
Еңбеккер шаруашылық кешенінің қандай да бір ішкі жүйесінде қалғанға дейін
бұл қатынастар үздіксіз сипатта өрбиді. Жұмысбасты болып есептелу үшін
адамға қандай да бір жұмыс орынмен байланысты болуы керек - өндірістік
ұжымның мүшесі болу, жеке еңбек қызметі тәртібімен жұмыс істеу, жеке
кәсіпкерлікпен айналысу және т.б. Жұмысбасты адамның статусы адам берілген
уақытта жұмыс істеп жатыр ма, спортпен айналысып жатыр ма, демалып жатыр
ма оған тәуелді емес.
Жұмысбастылықтың тиімділігі – еңбек тиімділігіне қарағанда кең
категория болып табылады. Соңғысын есептеу үшін еңбек шығынын еңбек
қызметінің жағдайын ұдайы өндіруге кеткен шығындармен салыстыру жеткілікті.
Шығындар мен нәтижелердің сандық бағалауы қиындық туғызбайтындықтан, еңбек
өнімділігін есептеу де қиын емес.
Жұмысбастылықтың тиімділігін есептеу көптеген факторларды есептеуді,
оның ішінде экономикалық, әлеуметтік, заңдылық факторларды есептеуді
қарастырады. Жұмысбастылықтың тиімділігін есептеуде жасырын және анық
жұмыссыздық деңгейіне, еңбекақы өлшемі мен оны ұйымдастыруға, жұмыс орыны
жоғалтқан және еңбек қабілеттлігін жоғалтқан жағдайда әлеуметтік
қамсыздандыру тәртібіне тәуелді қоғамдағы әлеуметтік жағдайдың дәрежесі
ескеріледі. Оларды бағалау жүйесіне енгізу жұмыспен қамтуды сандық
бағалауда қиындықтар туғызады. Жұмыспен қамту еңбекпен сәйкес келмесе де
бұл категориялар өте тығыз байланысты.
Халықты жұмыспен қамту мәселесін шешу үдерісінде бұрынғы КСРО- ның
көптеген мемлекеттері бірдей қиындықтарға кездесті. Жаңа экономикалық
қатынастардың қалыптасуы, қоғамды демократияландыру халықты жұмыспен қамту
саласындағы қызметті жаңаша реттеуді талап етті. Мемлекеттердің жаңа
басшылығының алдында жұмыссыздық деңгейінің өсу проблемасы тұрды. Алғашқы
кезде жұмыссыздық экономиканың дамуына оң әсерін тигізді: өндірісте
қысқарған адамдардың орнына білікті және жауапкершілікті еңбеккерлер келді,
өндіріс өнімділігі артты. Сонымен бірге жұмыссыздықтың теріс салдары да
өсті, қылмыстың өсуі, мемлекеттік бюджеттен түрлі әлеуметтік төлемдер
ретінде кетіп жатқан қаржының қомақты бөлігін жоғалту және т.б.
Сондықтан да жұмыссыздық деңгейін қысқартып оны дамыған рыноктық
экономикалық елдердің деңгейіне жеткізу қажеттілігі туындады. Ол үшін
халықты жұмыспен қамтуды ынталандырудағы мемлекеттік саясатты жетілдіру
керек.
Сонымен қатар, демократиялық, азаматтық және саяси институттар өзінен-
өзі жұмыс істеп кете алмайды. Олар қазіргі заман қоғамының сұрақтарына
жауап қайтара алатын әлеуметтік, экономикалық, саяси бағыттардан терең
хабары бар адамдарға мұқтаж. Қазіргі заманғы мемлекеттерге қоғамдық істерге
белсенді қатысатын, өздерінің құқықтарын пайдалана алатын және өздерінің
ұлттық, мемлекеттік бірлестіктің мүшесі ретіндегі міндеттерін орындай
алатын азаматтар қажет.
Сол себепті де демократиялық қайтақұрулар шартында қоғам дамуының
басты принципі ретінде әлеуметтік әділеттілік болуы керек, ол адамдар
құқығының сақталуы мен жынысы бойынша және т.с.с. дискриминацияның барлық
түрін жеңіп шығуға мүмкіндік береді. Гендер ұғымы нақты қоғамда әйел мен
еректерден әлеуметтік күтімдерді күтуді білдіреді, сондай-ақ олардың
экономикалық әлеуметтік-мәдени және саяси шарттардағы мінез-құлқының
ерекшеліктерін айқындайды. Гендерлік тұрғыдан қарастыру түсінігі
әлеуметтік жағдайларда әйел мен ер кісілердің ерекшеліктерін ескеруді
білдіреді.
Осы тұрғыда уй шаруасындағы зорлық, кедейшілік, жыныстық белгілер
бойынша теңсіздік пен дискриминациялардың себебіне талдау жасалады: өмірлік
жолдағы гендерлік ерекшеліктері, жұмысбастылық, экономикалық-әлеуметтік
дамытудың әлеуметтік реформалар мен гендерлік қарым қатынастармен
еркектердің жағдайы; гендерлік теңсіздіктің идеяларының алға шығу әдістері
және тәдірибе әлеуметтік әділеттіліктің принциптерін жүзеге асыру.
Яғни, еңбек пен жұмысбастылықта жыныстық дискриминациялар да
кездеседі. Еңбек үдерісінің мазмұны нақты формадағы тұтыну құндылықтырын
өндірудегі адамның мақсатты қызметін білдірсе, физиологиялық мағынасында –
мақсатты түрде жұмыс күшін шығындау. Яғни, еңбек жұмысшының өзі өңдейтін
затына ғана емес, сонымен бірге, ерлер мен әйелдерге әртүрлі болып келетін
өзінің еңбек ету қабілетіне қатынасы болып табылады. Егер қоғамдық
өндірісті материалдық игіліктер өндірісі мен халықтың табиғи ұдайы өндірісі
тұрғысынан алып қарастыратын болсақ, онда бұл үдеріске әйелдердің қатысу
ауқымы аса кең, себебі, әйелдер тек қоғамның материалдық байлығының
көбеюіне ықпал етіпқана қоймайды, сонымен қатар, репродуктивті қызмет
атқарады. Әйелдердің аналық қызметі олардың материалдық игіліктерді
өндірудегі мүмкіндіктерін сандық және сапалық тұрғыда шектейді. Сандық
тұрғыда – репрадуктивті қызметті орындауға байланысты әйел еңбегіне үзіліс
жасаудың әлеуметтік қызметтілігі. Үзіліс уақытпен өлшенеді және өндіргіш
күштердің даму деңгейі мен өндірістік қатынастардың сипатына тәуелді
болады. Бір жағынан, мұндай үзілістің қажеттігі мен мүмкіндігі өседі,
екінші жағынан – төмендейді. Сапалы тұрғыда – ауыр және зинды жұмыстарда
әйел еңбегін шектеу қажеттілігінен көрінеді. Осы себептерге байланысты
еңбек пен жұмысбастылық облысындағы мемлекеттік саясатта жыныстық
ерекшеліктер де ескеріледі.
Зерттеу нысаны (объектісі). Еңбек пен жұмысбастылық.
Зерттеу пәні: еңбек пен жұмысбастылықтың гендерлік аспектісінің
көрінісі.
Бітіру жұмыстың мақсаты: еңбек пен жұмысбастылықтағы мемлекеттік
саясаттың мазмұны мен мәнін, оның экономикада қолданылатын үлгілерін және
шет елдерде қолданылу тәжірибесін, біздің еліміздегі қазіргі күні еңбек пен
жұмысбастылықтағы мемлекеттік саясаттың ерекшеліктеріне тоқталып, оның
гендерлік аспектілеріне талдау жасау болып табылады.
Бітіру жұмыстың міндеттері: алға қойған мақсатқа сәйкес төмендегідей
міндеттерді шешу қажеттілігі айқындалады:
- теорияляқ талдау негізінде еңбек, жұмысбастылық, еңбек нарығы,
гендер категорияларының мән мазмұнын , оның түсініктері мен қоғамда
алатын орнын, құрылымын нақтылау;
- әлеуметтік категория ретінде еңбек пен жұмысбастылықтың әлеуметтік-
экономикалық мазмұнын ашу;
- Қазақстанның еңбек нарығында қалыптасқан процестерге талдау жасау;
- еңбек нарығының қызмет ету тетіктерін және әлеуметтік-экономикалық
мазмұны мен факторларын анықтау;
- Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығы мен жұмысбастылығының
салыстырмалы түрде ерекшелігін анықтап, оған талдау жасау.
- Қазақстандық қоғамдағы еңбек пен жұмысбастылықтың гендерлік аспектісін
анықтау:
- елдегі еңбек пен жұмысбастылыққа байланысты мемлекеттік саясатқа
талдау жасай отырып, ондағы әйелдер мен еркектердің орнын анықтау.
- әйел мен еркек жұмыс күші нарығын жетілдірудің индустриалық бағыттарын
негіздеу;
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі: еңбек пен жұмысбастылықтың
қалыптасуының ғылыми негізіне, Қазақстан Республикасының еңбек нарығы мен
жұмысбастылығының ерекшелігіне негізделген.
Дипломды жұмыстың тәжірибелік негізі: Қазақстан Республикасындағы
еңбек пен жұмысбастылық облысындағы мемлекеттік саясатының жүзеге
асырылуына және оның гендерлік аспектісіне негізделген.
Бітіру жұмысының құрылымы. Жұмыстың құрылымы кіріспеден, негізгі
мазмұндағы екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Және де глоссарий, мазмұны мен қосымша бөлімдерден құралған.
1 ЕҢБЕК ПЕН ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚ ОБЛЫСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ ГЕНДЕРЛІК
АСПЕКТІСІ
1.1 ЕҢБЕК ПЕН ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК ЗЕРТТЕУДІҢ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
Еңбек адамның табиғи қажеттігі болып табылады. Маймылды адам еткен
еңбек деген пікірлер де бекер емес. Сонымен қатар, еңбек адамның өмір
сүруінің маңызды жағдайы болып табылады, себебі, ол адамның материалдық
жəне рухани қажеттіліктерін, басқаша айтқанда, тамақтануға, баспана
иеленуге, киінуге, адамдармен араласуға, білімге, оқуға, өнерге жəне т.б.
қатысты қажеттіліктерін қанағаттандырады. Кең мағынада еңбек тек адамның
ғана емес, сонымен қатар қоғамның да табиғи қажеттігі болып табылады,
себебі, еңбек қоғамның материалдық негіздерін қалыптастырады.
Еңбек – бұл еңбек өнімін алу үшін адамның дене, ақыл-ой, рухани
қабілеттерін жұмсау арқылы жүзеге асатын мақсатты қызмет. Еңбек дене, ақыл
ой жəне рухани қабілеттіктерден туындайды да, бұлардың
нəтижесіндематериалдық, рухани жəне санаткерлік құндылықтар жасалады.
Еңбек жеке шаруашылықта, бау-бақшада, тіпті үйде жəне өзге де жерлерде
жүзеге асырылуы мүмкін. Мұндай еңбекпен адамдардың басым көпшілігі бала
кезінен айналысады. Алайда, еңбектің бұл түрі еңбек құқығымен реттелмейді
[14].
Сонда еңбектің қандай түрлері еңбек құқығымен реттеледі?
Көп жағдайда еңбек бірлескен немесе ұжымдық сипатты иеленеді.
Бірлескен еңбектің нəтижесінде адамдар қоғамдық еңбек қатынастарына
қатысады. Мұндай жағдайда еңбектің екі түрін ажыратып алған жөн: өз
игілігіне бағытталған жеке еңбек жəне жалданбалы еңбек. Дəл осы жалданбалы
еңбек – жұмыс берушімен қатынасқа түсуді еңбек құқығы реттейді. Сонымен
қатар, меншік иелері мен меншік иесі емес тұлғалардың ұжымдық еңбегін
көздейтін еңбектің үшінші түрі – аралас нысандағы еңбек те болады. Ескеріп
өтетін бір жайт, еңбек құқығы тек жалданбалы еңбекке негізделетін еңбек
қатынастарын ғана реттейді . Дербес еңбекке негізделген еңбек қатынастары
(меншік иелерінің еңбегі) еңбек құқығының пəніне кірмейді. Мұндай
қатынастарға жалданбалы қызметкерлердің еңбегін пайдаланбайтын жеке еңбек
қызметі, меншік иесі-кəсіпкерлердің, еңбек кооперацияларының қызметі жəне
т.б. қызмет жатады. Мысалы, азамат жеке дербес еңбек қызметімен айналысып –
заңды тұлғаны құрмастан дəріхана, дүкен, шаштараз жəне т.б. орындарды ашып,
қызметкерді жалдамастан, өзі өз дəріханасында, дүкенінде, шаштаразында
жұмыс істесе. Жазушының, ғалымның, өнертапқыштың қоғамдық кооперциядан тыс
жүзеге асырылатын еңбегі де еңбек құқығының саласына жатпайды. Алайда, егер
жазушының немесе ғалымның еңбегі журнал редакциясының немесе ғылыми
мекеменің еңбек ұжымында еңбек шартының шеңберінде жүзеге асырылатын болса,
онда бұл қатынастар еңбек құқығымен реттелетін еңбек қатынастарына
айналады.
Дербес еңбекке негізделген еңбек қатынастары (меншік иелерінің еңбегі)
еңбек құқығының пəніне кірмейді. Мұндай қатынастарға жалданбалы
қызметкерлердің еңбегін пайдаланбайтын жеке еңбек қызметі, меншік иесі-
кəсіпкерлердің, еңбек кооперацияларының қызметі жəне т.б. қызмет жатады.
Мысалы, азамат жеке дербес еңбек қызметімен айналысып – заңды тұлғаны
құрмастан дəріхана, дүкен, шаштараз жəне т.б. орындарды ашып, қызметкерді
жалдамастан, өзі өз дəріханасында, дүкенінде, шаштаразында жұмыс істесе.
Жазушының, ғалымның, өнертапқыштың қоғамдық кооперциядан тыс жүзеге
асырылатын еңбегі де еңбек құқығының саласына жатпайды. Алайда, егер
жазушының немесе ғалымның еңбегі журнал редакциясының немесе ғылыми
мекеменің еңбек ұжымында еңбек шартының шеңберінде жүзеге асырылатын болса,
онда бұл қатынастар еңбек құқығымен реттелетін еңбек қатынастарына
айналады. Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп шығуының негізі - өмір сүру
ортасын өз еңбегімен өзгерту, қайта жасау тәсілін, ол үшін еңбек
құралдарын, оның ең қарапайым түрінен бастап, бірте-бірте жетілдіру жолын
меңгеру қабілетінде болды. Тек еңбек процесінде адамдар бір-бірімен
қатынас, байланыс жасауды, ойларын сөз арқылы жеткізуді үйренеді. Бара-бара
адам еңбегі материалдық және рухани мәдениет жүйесінің субъектісі, яғни
жасаушысы болып шықты. Қоғамдық қатынастар адамның өмір сүруіне қажетті
материалдық игіліктерді (тамақ, киім, баспана) өндіру қажеттілігінен туады.
Осыларды еске ала отырып, адам дегеніміз, еңбек әрекетімен шұғылдана
алатын, әлеуметтік қатынастарға түсетін, өзара байланыс жасауға толық
қабілеті бар тіршілік иесі деп анықтама беруге болады [6].
Еңбек үрдісі – қиын және көпаспектілі құбылыс. Оның көрінісінің
негізгі формалары – бұл адам энергиясының шығыны, жұмысшының өндіріс
құралдарымен арақатынасы (еңбектің құралдары мен заттары) және
жұмысшылардың бір-бірімен көлденеңнен (біріңғай еңбек процесіндегі қатысуға
қатынас) және тігінен (басқарушы мен бағыныштылардың арасындағы
қатынас)арақатынасы болады. Еңбектің адам мен қоғам дамуындағы рөлі тек
қана адамдарды қанағаттандыруға арналған материалдық және рухани
құндылықтарды туындатып қоймайды, сонымен бірге жұмысшылардың өздерінің
дамуына алып келеді, яғни олар өздеріне қажетті дағдылар мен өздерінің
қабілеттілігін ашады, білімдерін толықтырады. Еңбектің шығармашылық сипаты
қажеттіліктердің дамуына апаратын жаңа ойлардың туындауы ,еңбектің жоғары
өндірісті қаруларының болуы, тауарлардың жаңа түрі, энергия өзінің
қөзқарасын табады [5].
Сол себепті де, еңбек қызметі барысында тек қана тауырлар өндірілмейді,
сонымен қатар мәдени құндылықтар да қалыптасады, алайда өзінің орындалуын
қажет ететін жаңа қажеттіліктер қалыптасады. Адам мен қоғамның дамуына
еңбек әсер етеді.
Еңбек дегеніміз – қажеттіліктерді өтеу үшін игіліктерді (матерялдық
және рухани) өндіруге бағытталған адамдардың мақсатты және саналы іс-
әрекеті. Адамдар әрқашан өзеріне мақсат белгілеп алып, соған жету үшін
саналы іс-әрекет жасайды. Маркстік әдебиеттерде адамның еңбегі мен
жануардың инстинктивті тіршілігін салыстырып, адамның жануардан
айырмашылығы – мақсаттарын терең ойластырып алып сол мақсаттарын жүзеге
асырудың тәсілдері мен құралдарын жасап, саналы іс-әрекет жасайды деп
дәлелдеуге тырысады. Бұл пікірдің негізінде К.Маркстың ең жаман
сәулетшінің ең жақсы бал арадан айырмашылығы, балауыздан ұя жасамас бұрын,
адам оны алдымен өзінің басына құрып алады,- деп айтқанына жүгінеді.
Ал, жұмысбастылық – бұл маңызды макроэконоикалық көрсеткіш,
экономиканың, халықтың байлығының ең басты мінездемесі. Бірақ та,
жұмысбастылық тек-қана экономикалық құбылыс емес, сонымен қатар, ол
әлеуметтік сипатқа да ие. Ол қоғамға пайдалы қарекет ету арқылы өзін-өзі
көрсету көмегімен адамдардың тек-қана табысты керек етушілігін емес,
сонымен бірге, қоғамның дамуының белгілі бір әлеуметтік-экономикалық
деңгейінде сұрауларға қанағат болу сатысын айқындайды [6].
Жұмысбастылық саясатының сұрақтарын анықтап алу үшін жұмысбастылықтың
әлеуметтік және экономикалық тұрғыдағы мәнін анықтап алу керек.
Экономикалық тұрғыдан жұмысбастылық – тұрғындардың қоғамдық немесе өнімді
ұлттық табысты өндірудегі қызметі, ал қоғамдық өндірісте жұмыс істеуге
жарамды немесе ынталы адамдарға жұмыс тауып беру жаппай жұмысбастылыққа
алып келеді. Әлеуметтік тұрғыдан, жұмысбастылықтың мынандай түрлері бар:
жалпы білім беретін арнайы оқу орындарында оқу, әскер қатарындағы қызметі,
үй шаруашылығы, балаларды тәрбиелеу, қарттар мен ауруларды бағып-қағу,
қоғамдық ұйымдардың жұмысына қатысу. Қоғамның дамуы тұрғысынан алғанда
қоғамдақ өндірістегі жұмысбастылық негізгі болып табылады. Ол қоғамның
экономикалық потенциалымен қатар, тұтастай тұрғындардың өмір сапасы мен
денгеиін және жеке азаматтардың жақсы тұрмысын сипаттайды. Еңбек
нарығындағы бұл түсініктердің қандай мәні бар?
Біріншіден, олар ұлттық табысты құруға қатысатын қоғамдық еңбек потенциалын
неғұрлым дәл анықтауға мүмкінлік береді;
Екіншіден, олар еңбек потенциалының көлемін және оның елдің және оның
аймақтардағы қолданылуын неғұрлым дәл болжауға мүмкіндік береді;
Үшіншіден, әлеуметтік саясатты жасауға, басымдықтарды анықтауға, әлеуметтік
бағдарламаны қалыптастыруға, оны қаржыландыру көздерін анықтауға және
жүзеге асыру шарттарын жасауға жағдай жасалады.
Жалпы, халықтың жұмыспен қамтылуы немесе жұмысбастылығы – бұл оның,
яғни, халықты еңбекке жарамды бөлігінің табысы, жалақы, кіріс және
кәсіпкерлік табыс беретін жұмыспен қамтылу көрсеткіші. Бұл көрсеткіш
қатысты шама түрде көрсетілген. Қатысты шама деп отырғанымыз, яғни,
шаруашылық, басқарушылық, білім беру және де басқа сфераларда жұмыспен
қамтылғандардың сананың барлық еңбекке жарамды халықтың санына қатынасы.
Жұмыспен қамтылғандар қатарына жалдамалы ақылы жұмыс жасаушылар,
кәсіпкерлер, жеке қызметпен айналысушылар, фермерлер, кооператив мүшелері,
төленетін лауазымға таңдалған және тағайындалғандар, әскери қызметкерлер,
ЖОО-ның студенттері, ПТУ мен арнайы орта оқу орнының оқытушылары мен жоғары
сынып оқушыларын жатқызуға болады.
Кеңестік экономистер жұмысбастылықты, ең алдымен, өндірістің
қоғамдық жағдайына қатысты халықтың еңбек ұсынысының процесі әлде іс-қимылы
деп түсінген. Алайда, жұмысбастылық жоғарыда көрсетілген анықтама арқылы
сипатталып қана қоймайды, ол қоғамдық өндіріске қатысатын адамдардың
арасындағы өндірістік қатынастар түрлерінің бірі. Халықтың жұмысбастылығы
жұмысшының еңбек құралдарымен басқару жүйесінің нақты формасының нақты
бірігуін жорамалдайды. Бұйрықты – әкімшілік басқару жүйесінде – бұл жұмысшы
мен еңбек құралдарының бақыламалы орталықтандырылған біріктірілуі, нарықтық
жағдайда – демократыядық бірлестік . Сондықтан, осыған орай, жұмысбастылық
түсінігі мен анытамасы кең көлемде әрі жан жақты қарастыру қажет. Осылайша
жұмысбастылық пен еңбек нарығының категориясының идентификациясы
жүргізілуде [5].
1.2 ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚ ПЕН ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
Еңбек нарығының ең негізгі айырмашылығы онда ұсынылған тауар қасиетіне
байланысты. Сонда осы нарықта не сатылады, не сатып алынады? Бүл сұрқтың
жауабы мынадай - әрине, еңбек. Бірақ еңбек дегеннің өзі жұмысшының қызметі,
оның игіліктер өндіргенде дене және ой еңбегіне жұмсалған энергиясы. Еңбек
адамнан бөлінбейді, ол - жеке түлғаның өмір сүру формасы. Яғни осыдан
еңбекті экономикалық, саяси тұрғыдан еркін қоғамда не сатуға, не сатып
алуға болмайды. Ерікті адам сатылмайды (қүлиеленушілік мемлекеттер сияқты)
және де адамға тиісті қызметтерді де сату, сатып алуға жатпайды, еңбекті де
осы тұрғыдан қарастыруға болады.
Еңбек нарығы – бұл тауар болып табылатын еңбек ресурстарының нарығы,
олардың тепе-теңдік бағасы мен саны, сұраныс пен ұсыныстың бір-біріне әсер
етуімен анықталады. Кәсіпкерлер мен еңбекке қабілетті адамдар нарық
агенттері, олар еңбек нарығында өзара қатынаста болады. Сондықтан еңбек
нарығы сұраныс пен ұсыныс тетіктері арқылы экономикалық агенттердің
арасындағы бәсекелестіктің нәтижесінде жұмыспен қамтудың белгілі көлемі
және еңбек төлемі дәрежесі орнайтын экономикалық орта болып табылады [4].
Еңбек нарығында бірнеше ерекшеліктер болады. Осында құратын
элементтерге жұмысшы күшін иемденетін адамдар жатады. Бұларға
психофизиялогиялық, әлуметтік, мәдени, діни, саяси және т.б. адамдық
қасиеттер тән болады. Осы ерекшеліктер адамдардың мүдделеріне,
мотивацияларына, еңбекке белсенділік дәрежесіне елеулі әсер етеді және
еңбек нарығына, оның болмысына ықпал етеді. Өндірістік ресурстардың барлық
түрлерінен еңбектің басты айырмашылығы еңбек адамның тіршілік әрекеттерінің
формасы, оның өмірлік мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру формасы.
Еңбектің бағасы – ресурс бағасының жабайы бір түрі ғана емес, ол тірішілік
дәрежесінің, әлуметтік мәртебенің, жұмыскердің, және оның отбасының аман-
есендігінің бағасы, құны болып табылады. Сондықтан еңбек нарығы
категориясын зерттеп талдағанда адамгершілік элементтер барын, олардың
көлеңкесінде жанды жаны бар адамдар бар екенін естен шығармау қажет. Еңбек
нарығы – бұл тауар болып табылатын еңбек ресурстарының нарығы бұлардың тепе-
теңдік бағасы мен саны, оларға сұраныс пен ұсыныстың бір-біріне етуімен
белгіленеді. Кәсіпкерлер мен еңбекке қабілетті адамдар нарықтың агенттері,
еңбек нарығында өзара қатнаста болады. Сондықтан еңбек нарығы сұраныс пен
ұсыныс механизмі арқылы экономикалық агенттердің арасындағы бәсекелестіктің
нәтижесінде жұмыспен қамтудың белгілі көлемі және еңбек төлемі дәрежесі
орнайтын экономикалық орта немесе болмыс болып табылады. Еңбек нарығының
қызметтері қоғам өміріндегі еңбектің рөлімен белгіленеді, еңбек табыстың
және жақсы хал-жағдайдың өте маңызды өндірістік ресурс болып табылады.
Еңбек нарығы басты үш қызмет атқарады :
1) әлеумттік қызметі: адамдардың табыстары мен жақсы тұрмыс жағдайының
әдеттегідей дәрежесі мен жұмыскерлердің өндірістік қабілетін тиісті
дәрежеде ұдайы өндіруді қамтамасыз ету;
2) экономикалық қызметі: еңбекке тиімді түрде тарту, оны бөлу, реттеу
және пайдалану;
3) ынталандыру қызметі: олар бәсекелестік қабілеттің күшеюіне,
тиімділігі жоғары еңбекке ынтаның өсуінге, квалификацияның жоғарлауына,
еңбеккке ынтаның өсуіне квалификацияның жоғарлауына, мамандықты ауыстыруға
т.б. мүмкіндік тудырады [6].
Жұмыспен қамтудағы қазіргі үрдістер меншікті мемлекет иелігінен алумен
жне кәсіпорындарды жекешелендірумен байланысты. Елдің экономикасының көп
жақты болуы меншік нысандары бойынша халықты жұмыспен қамту құрылымын
өзгертіп, еңбек ұсынысының жаңа аясын дамытуға ықпал етеді И. Заславский.
Мемлекет иелігінен алу жекешелендіру мемлекетті меншік үлесінің
қысқарып, жеке меншіктің қалыптасуына және оның дамуына, сондай-ақ
кәсіпкерлік іс-әрекеттің басым болуына әкелді, және еңбек пен жалдамалы
еңбек те қоғам тарапынан мойындалып, мәртебеге ие болды деп жазады өзінің
ғылыми еңбегінде Б.А.Райзберг.
Еңбек нарығы туралы оқудың теориялық негізін алғашқы және зерттеу
объектісінің кеңірек көлемі, еңбек ресурсы нарығы өзіне, экономикалық
ғылымның классикалық мектебінің өкілдері максистік әдебиетте жұмыс күшінің
нарығы термині қолданыладығ, ал жұмыс күші деп адамдардың еңбекке
қабілеттілігін айтады. Басқа өндіріс факторларына қарағанда еңбектің
ерекшелігі бар. Ең бастысы еңбек адамнан, жұмыс күшінен бөлінбейді.
Маркстік тұжырым бойынша, еңбек болашақ күннің қайнар көзі, сол себепті
оның құны жоқ, тауар емес деп дәлелдейді. Оның пікірінше, сатылытын еңбек
емес, жұмысшының еңбекке деген қабілеттілігі, яғни, жұмысшы мен оның
жанұясының өмір сүру құралының құнын анықтайтын жұмыс күші көрінеді,
еңбекақы түрінде барлық өнім еңбегіне емес, тек бір бөлігіне ғана, жұмыс
күшінің ұдайы өндірісіне керекті құн үлесі ғана төленеді. Еңбек өнімінің
басқа бөлімін капиталист иеленеді [12].
Маркстік ілімге қарсы батыс теорияларында еңбек тауар деп саналады.
Нарықтык экономикада еңбек нарығына термині қолданылып, жұмыс күшіне
еңбекке кабілетті халыктың белгілі бір тобын жатқызып жүр.
Еңбек нарығы шетелдік әдебиеттерде жеткілікті түрде зерттеліп,
айқындалған. Ал, ресейлік Саткина М.А., Гибриков Г.Г. және қазақстандық
Н.К. Мамыров және т.б. бір топ ғалымдар еңбек нарығы анықтамасын ғылыми
тұрғыдан беруде әр түрлі көзқарасты ұстанады. Олар еңбек нарығының
анықтамасын жан-жақты зерттеп, үш топқа бөлген.
Бірінші топта:
а) еңбек нарығы – бұл еңбек қызметін сатушулар мен сатып алушылар
келісім-шартының аясы. Мұнда жұмыс жасағысы келетіндер де (олардың
қатарында жұмыспен қамтылғандар және жұмыссыздар кіреді), тауар мен қызмет
жасау үшін жұмыскерлерді жалдайтындар да қарама-қарсы тұрады;
ә) еңбек нарығы – бұл нарықтың ерекше түрі, онда жұмыс күші тауарын
сату мен сатып алу жүзеге асады. Осы жерде оның құны мен жалдау жағдайы
бағаланады. Еңбек нарығы – экономика жағдайын көрсетудің айнасы,
тұрғындарды жұмыспен қамту көлемі мен динамикасын, жұмыссыздықтың сала
бойынша, кәсіби-біліктілік, демографиялық және басқа да көрсеткіштердің
құрылымын байқатады. Еңбек нарығы – бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату-
сатып алу туралы экономикалық қатынастардың жүйесі;
б) еңбекнарығы – бұл жұмыс күшін сату-сатып алу жөнінен экономикалық
қатынастар. Оған кәсіпорындар,салалар, аймақтар арасында жұмыс күшінің
еркін қозғалысы мен бірдей сан мен сападығы еңбектің біріңғай бағасының
пайда болуы тән.
Еңбек нарығындағы қатынастардың басты субъектісі жұмыс беруші мен
жалдамалы жұмыскер екендігі белгілі, осы екеуінің өзара әрекет етуіне ықпал
жасайтын инфроқұрылым элементтері жоғарыдағы анықтамаларда ескерілмеген.
Сонымен бірге жалдамалы жұмыскерлермен қатар еңбек нарығында өзіндік
жұмыспен қамтылғандар да бар, олар да еңбек нарығының бір субъектісі.
Сондықтан бұл анықтамалар толық объективті емес.
Екінші топта:
а) еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныс заңы әрекет етеді, жұмыс
күшінің сатылуы мен сатып алынуы жетілген және жетілмеген бәсеке жағдайында
жұруі мүмкін, еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсынысты теңестіретін өзіндік
тепе-теңдік баға тағайындалады;
б) еңбек нарығы жұмыс күшінің жиынтық сұранысы мен жиынтық ұсынысын
білдіреді, осы екі құрамдас бөліктердің өзара әрекетнің арқасында
экономикалық белсенді тұрғындардың жұмыс орындарын салалық, аумақтық,
демографиялық, кәсіби-біліктілік аралықта шаруашылық қызтеттердің салалары
бойынша орналастыруды қамтамасыз етеді;
в) еңбек нарығында жұмыс беруші мен жалдамалы жұмыскерлер арасында
жұмыс күшінің өндіріс құрал-жабдықтар мен қосылуына ықпал жасайтын қарым-
қатынас қалыптасады. Сол арқылы жұмыс берушілердің еңбекке деген,
қажеттіліктерді қанағаттандырылады [4].
Осы келтірілген анықтамалардың мазмұнын еңбек нарығын құрайтын төрт
негізгі элементтерін атап өтетін болсақ: сұраныс, ұсыныс, бәсеке және
нарықтық баға. Атап өтілген анықтамалардың авторы еңбек нарығын анықтауда
бағаны белгілеу басты көрсеткуіш деп қарастырады. Бұл анықтамаларда еңбек
нарығының субъектілерінің ішіне мемлекеттік, қоғамдық ұйымдар, кәсіподақ
енгізілмеген.
Үшінші топ:
а) еңбек нарығы - сұраныс пен ұсынысты білдіретін сатып алушы мен
сатушы жақын байланыста болатын кеңістік;
ә) еңбек нарығы – механизмдермен, нормалармен, институттармен жұмыс
күшінің жүзеге асырылуын қамтамассыз ететін жұмыскерлердің және
кәсіпкерлердің арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі;
б) еңбек нарығы капитал, тауар, бағалы қағаздар және т.б. нарықтар
секілді қоғамның экономикалық және әлеуметтік-саяси өмірінің маңызды әрі
көп жоспарлы аясы [4].
Еңбек нарығының қызмет атқаруын кейнсиандықтар мен монетаристер
басқаша түсіндіреді. Неоклассиктерден олардың айырмашылығы, еңбек нарығын
тұрақты және фундаменталды теңсіздік ретінде қарасытады. Кейнсиандық үлгі
(Дж. М. Кейнс, кейіннен Д.Гордон және басқалары) жұмыскүшінің бағасы
(еңбекақы ) қатаң белгіленген және өзгермейді (әсіресе азаюы жағына қарай)
деп тұжырымдайды. Бұл тұжырым бойынша баға (еңбекақы) нарықтың реттеуіші
болып табылмайды, реттеуіш сырттан болу керек деп қорытады. Мұндай рөлді
мемлекетке береді, мемлекет жиынтық сұранысты азайтып немесе көбейте
отырып, теңсіздікті жояды. Айталық салықты қысқарта отырып, мемлекет
сұраныс пен тұтынудың өсуін ынталандырады. Ал бұның өзі өндірістің өсуіне,
олай болса, жұмыспен қамтылудың өсуіне алып келеді.
Д.Кларк, К.Менгер, Э.Бем-Баверк, және Ф.Визер., тепе-теңдік бағасы
жұмыс күшінің қоғамдық бағасына жауап бере отырып, шекті еңбек өнімділігін
жұмыс күші қызметінің ұсыным жағдайлары мен келісілген деңгейінде қолайлы
деп түсіндірді. А.Маршал былай деп жазады: еңбекақы еңбектің таза өніміне
тең болу тенденсиясын алады; шекті еңбек өнімділігі оған деген сұраныс
бағасын реттейді, бірақ, екінші жағынан, еңбекақы ұдайы өндіріске, өндіруші
жұмысшыларды оқыту мен ұстауға кеткен шығынментікелей болғанымен, тығыз да
күрделі қатынаста болу тенденциясына тән [12].
Жұмыс күшінің нарығы – адамның қызмет түрін еркін таңдауын,
кәсіпкерлердің жұмыскерлерді жалдаудығы еркіндігін, азаматтардың еңбек
мүддесін заңды түрде қорғайтын жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың әсерінен
пайда болатын жұмыс күшін ұсынушылар мен соны сатып алушылар арасындағы
экономикалық қарым-қатынастар жиынтығы.
Еңбек нарығы үшін қажетті жағдайлар:
- қызмет түрі мен бәсекелестікті еркін таңдау негізінде еңбек
нарығының қызмет етуінің құқықтық жағдайларының болуы;
- біріңғай, аумағы жағынан тұйықталған және тиімді қызмет ететін
еңбек нарығының институционалдық инфроқұрылымын ұйымдастыру;
- біріңғай экономикалық кеңістіктің және тұрғындардың еркін орын
ауыстыру мүмкіншілігінің болуы;
- еңбекақыға шектеудің қойылмауы, сондай-ақ дамыған тұрғын үй нарығы
мен бос жұмыс оындарының болуы.
У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо және олардың ізбасарлары еңбек нарығы,
басқа нарықар секілді, бағаның тепе-теңдігі негізінде әрекет етеді деп
пайымдайды, яғни, бұл жағдайда жұмыс күшінің негізгі нарықтық реттеушісі
(П.Самульсон, М.Фелдстайн, Р.Холл) айтса, ал 80-жылдары оны ұсыныс
экономикасы тұжырымын жақтаушылар да (Д.Гилдер, А.Лайффер және т.б.)
қолдады деп айтады А.С.Булатова [4].
Төмен еңбекақыға қарағанда жоғары еңбекақы төлеуде біз әрқашан жігерлі
де, іскер, ықыласты және зерек жұмысшыны табамыз- дейді А.Смитт оз
еңбегінде.
Жұмыс күшіне қойылатын бағаның қаталдығын мойындай отырып ,
монетаристер жұмыссыздықтың табиғи нормасы жағдайында қосымша жұмыс
орындарын жасауға жұмсалатын мемлекеттік шығындардың өсуі нарықтық
теңсіздендірілуіне әкеледі және қарасырады. Олардың пікірінше, мемлекеттің
ең төменгі еңбекақы деңгейін тағайындауы, бос жұмыс орны мен жұмыс күшінің
резерв қоры туралы қажетті ақпараттың болмауы нарықтық теңсіздікті
күшейтеді. Нарықтық тепе-теңдікті орнату үшін монетаристер ақша-несие
саясатының құралдырын қолдау керектігін айтып, ақша ұсынысы өндіріс
деңгейін, жұмыспен қамту және бағаны анықтаудағы жалғыз және ең маңызды
фактор – деп атап көрсеткен өз еңбектерінде К.Р.Макконел және С.Л. Брю.
Еңбек нарығында жұмыс күшіне сұраныс бірқатар факторлар жиынтығы
бойынша анықталады: елдегі қалыптасқан жұмыс орнынының жиынтығы, оның ұдайы
өндіріс құрылымы, экономикадығы құрылымдық өзгерістер, мемлекеттік немесе
басқа да кәсіпорындардың жағдайларының нашарлауы, экономикалық факторлар.
Кәсіпорындардағы жұмыс күшінің ұсынысы еңбек нарығының екінші маңызды
элементі болғандықтан, еңбекке қабілетті халықтың демографиялық-әлеуметтік
құрамына, олардың біліміне, кәсіби және біліктілік құрамына байланысты
анықталады.
П.Самуэльсонның пікірінше, қоғамдағы жиынтық еңбек ұсынысы төрт
көрсеткішпен анықталады:
- халықтың жалпы санымен;
- тұрғындардың жалпы санындағы өзіндік қамтылғандардың үлесімен;
- апта бойына және жыл бойына жұмысшылармен орындалған сағаттардың
орташа санымен;
- жұмысшылар жұмсайтын еңбектің сапасымен, санымен және біліктілігімен
[12].
Еңбек қорларының талдауы мен диагностикасын қолдау еңбек нарығының
теңгерімінің шегіне шығатын сияқты және келесі бөлімдерді қосу керек:
а) жұмысшы күші: санақ, құрамы мен құрылымы, біліктілік деңгейі;
формалары, еңбек күшінің динамикасы мен себептері; уақытын қолдау туралы,
тоқтап қалуды жою және жұмыс уақытын тиімді пайдалану үшін іс-шаралар
ұйымдастыру мәліметтері; өнімге еңбек сиымдылығы;
б) еңбек өнімділігі: динамикадағы есептермен салыстырғандағы
өндірістің жетілген деңгейі; нарықтық даму жағдайынталдау ерекшеліктері;
еңбек өндірісінің интенсивті және экстенсивті көрсеткіштері; еңбек
өндірісінің тиімді өсуінің резерві [6].
Маркстік әдістеме бойынша, қандай-да болмасын өндіріс факторы
(капитал, жер, еңбек) тауар болмас бұрын өзінің алғашқы шикізаты түрінде
болады, яғни капиталдың алғашқы клеткасы ақша болса, жердікі- табиғи
ресурс, еңбектікі- жұмыс күші.
Маркстік концепция бойынша, біріншіден, еңбек болашақ құнның қайнар
көзі, сол себептен оның құны жоқ, тауар емес деп дәлелденеді. Егер еңбек
тауар болса, онда жұмысшы оның иегері ретінде өндірілген өнімді толық
иемденген болар еді. Сондықтан нарықта сатылып-сатып алынатын процеске
қатысатын еңбек емес, оның негізін қалаушы- жұмыс күші тауары болып
саналады. Жұмыс күші – ол жұмысшының еңбекке деген ерекше физикалық және ой-
өрістік қабілеттер жиынтығы. Осы қабілеттер жиынтығы жоғары деңгейде
дамыған жұмысшының кәсіби білімі мен біліктілігі де жоғары болады, яғни
оның бағасы – жалақысы да жоғары болады. Маркстік концепсия бойынша, жұмыс
күшінің құны оның физикалық, ой-өрістік, кәсіби қабілеттерін қалыптастырып,
дамытуға және жанұясының өмір сүріп, тіршілік ету қажеттіліктерін
қамтамассыз ететін экономикалық игіліктер құнының жиынтығымен анықталынады.
Екіншіден, жалақы ретінде еңбектің нәтижесінде өндірілген өнімнің
барлық көлемі емес, тек қана оның қажетті еңбекпен өндірілген бөлігі, яғни,
жұмыс күшінің құнының орнын толтыратын бөлігі ғана төленеді.
Үшіншіден, кандай да болмасын тауардың құнында басқа факторлардың да
үлесі көрінеді. Жалақы сатушу субъектісі тұрғысынан қарағанда жұмыс күші
тауары құнының ақшалай бейнесі, яғни, бағасы ретінде байқалатын болса,
сатып алушы субъектісі тұрғысынан факторлық шағын ретінде байқалады [5].
Еңбек нарығына тән қасиеттер:
- жұмыс орындарын ұсынатын кәсіпорындардың санының мол болуы (жұмыс
күшіне сұраныс);
- әр түрлі мамандықтағы жұмысшылар санының мол болуы (жұмыс күшінің
ұсынысы);
- еңбек нарығында бірде-бір кәсіпорын және бірде-бір жұмысшының
үстемдік ете алмауы;
- жұмыс күші жалақының мөлшерімен бағаланады.
Жұмыс күшінің икемділік түрінің қайсысы көп болуына байланысты еңбек
рыногының үш үлгісі бар (американдық, жапондық, шведтік ,1-кесте).
Еңбек рыногының американдық үлгісі мына көрсеткіштерге бағдарланған:
- қызметкерлердің кәсіпорындар арасына жоғары аумақтық
қозғалғыштығына;
- оқу орындарындағы аяқталған кәсіби дайындығына;
- фирмалар өзгерген жағдайда қызметкерлердің кәсіби дайындығына;
- фирмалар өзгерген жағдайда қызметкерлердің кәсіби – мамандық
деңгейін мойындауға (тануға);
- кәсіпорындағы өндірістік оқыту шығындарын өте аз жұмсауға әрекет
етуіне.
Еңбек нарығының жапондық үлгісінің өзіндік өзгешелігі – ол
қызметкерлердің еңбек қызметінің барлық мерзімінде өмір бойы жалдау
жүйесі принципі негізінде кепілдік береді. Бұл кепілдік жалдамалы
қызметкерлер мен кәсіпкерлер, капитал меншіктенушілер арасында қалыптасқан
қатынастардың тәжірибелік жемісі. Олар заң жүзінде қалыптастырылмағын,
бірақ кәсіби одақтар тарапынан қолдау тауып отыр, фирмаға байланысты
сонғыларының ниеті түзулігі қамтамассыз етіледі. Бұл еңбек нарығының жабық
үлгісі.
Еңбек нарығының шведтік үлгісі. Бұл үлгінің өзіндік ерекшелігі
жұмыспен қамтуда мемлекеттің белсенді саясат жүргізуінде Мемлекеттік
органдар жұмыс күштерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға үлкен көңіл
бөледі. Ол үшін қызметкерлердің кәсіби дайындығы мен қайта дайындығы. Жұмыс
орнын құруды мемлекеттік секторда да, сондай-ақ жеке компанияларға демеу
қаржы жолымен де жүргізу, жұмыс іздеушілер мен бос жұмыс орындарын
сәйкестендіру, (соның ішінде ақппараттар мен қайта бағалау, жәрдемақы
төлеу, жаңа жұмыс орнына ауысу жолдарымен) бағыттарында тиянақты жұмыстар
жүргізіледі [7].
1-кесте
Еңбек нарығын реттеу үлгілері
Еңбек нарығынҚолданыстағы үлгісі Ерекшелігі Ескерту
реттеу үлгісі
Америкалық Жұмысқа алу мен Тұрғындардың Жұмыссыз
үлгі жұмыстан шығу еңбек нарығына кедейлердің
еркіндігі; кірудің қиындығы көптігі
Фирма деңгейінде
ұжымдық-келісімдікті
реттеу
Шведтік үлгі Жұмыс орындарын Еңбек нарығына Еңбек ақы
құруға, кәсіби жастардың жұмысқатөлеудің төмен
даярлау мен қайта орналасу қиындығыболуы
даярлауға көп шығын
жұмсау
Жапондық үлгіӨмірлік жалдану Бұл жүйе Жастардың қызмет
жүйесінің қолданылуы жастардың еңбек ету аясының тар
етуіне өз әсерін болуы
тигізуі
Қазақстандық Еңбек нарығын Еңбекке Жас маманды
үлгі белсенді түрде орналастыру жұмысқа алу
жүргізу, жұмыспен бойынша жалпы кезінде мемлекет
қамту саясатын іске қоғамдық жүйенің тарапынан
асыру жұмыс істемеуі кәсіпорындарға
қолдау көрсетудің
жоқтығы
Ескету-Шетел тәжірибесіне байланысты автордың құрастырған үлгісі
Еңбек нарығын реттеуде мемлекет тікелей араласады: ол еңбек туралы заң
қабылдайды, еңбекақының ең төменгі мөлшерін белгілейді, жұмысбастылық,
қайта даярлау бағдарламаларын қабылдайды, еңбек субъектілері арасындағы
келіспеушіліктерді делдал ретінде келістіреді және т.с.с. Сондықтан еңбек
нарығы өзіндігінен реттеле алмайды. Осы жағдайлар қазіргі кезде еңбек
нарығында 3 субъект бар екендігін білдіреді:
- жалдамалы жұмыскерлер;
- жұмыс беруші фирмалар;
- мемлекет.
Жұмысбастылық пен еңбек нарығын реттеудегі мемлекеттің негізгі
бағыттары мен әдістері өте көп. Олар елдегі нақты экономикалық жағдайға
байланысты еңбек нарықтарында пайда болатын мәселенің күрделілігіне қарай
анықталады.
Ал енді жұмысбастылыққа тоқталар болсақ, жұмысбастылық – маңызды
макроэконоикалық көрсеткіш, экономиканың, халықтың байлығының ең басты
мінездемесі. Бірақ та, жұмысбастылық тек-қана экономикалық құбылыс емес,
сонымен қатар, ол әлеуметтік сипатқа да ие. Ол қоғамға пайдалы қарекет ету
арқылы өзін-өзі көрсету көмегімен адамдардың тек-қана табысты керек
етушілігін емес, сонымен бірге, қоғамның дамуының белгілі бір әлеуметтік-
экономикалық деңгейінде сұрауларға қанағат болу сатысын айқындайды. Еңбек
аясында қажеттіліктерін қанағаттандыру мен еңбекке байланысты қатысы бар
адамның дамуының әлеуметтік аспектілерінің ең негізгілерінің бірін
жұмысбастылық ашады.
Экономикалық ғалымдарда жұмысбастылықтың анықтамасының тұтас пікірі
жоқ. Мамандар бұл мәселені басым қолданбалы зерттеулерде қарастырғандықтан
да болар (статистер, плановик (жоспаршы), демографтар). Алайда көптеген
ғалымдар жұмысбастылықты адамдардың қызметі деп түсіндіреді.
Жалпы, халықтың жұмыспен қамтылуы немесе жұмысбастылығы – бұл оның,
яғни, халықты еңбекке жарамды бөлігінің табысы, жалақы, кіріс және
кәсіпкерлік табыс беретін жұмыспен қамтылу көрсеткіші. Бұл көрсеткіш
қатысты шама түрде көрсетілген. Қатысты шама деп отырғанымыз, яғни,
шаруашылық, басқарушылық, білім беру және де басқа сфераларда жұмыспен
қамтылғандардың сананың барлық еңбекке жарамды халықтың санына қатынасы.
Жұмыспен қамтылғандар қатарына жалдамалы ақылы жұмыс жасаушылар,
кәсіпкерлер, жеке қызметпен айналысушылар, фермерлер, кооператив мүшелері,
төленетін лауазымға таңдалған және тағайындалғандар, әскери қызметкерлер,
ЖОО-ның студенттері, ПТУ мен арнайы орта оқу орнының оқытушылары мен жоғары
сынып оқушыларын жатқызуға болады.
Кеңестік экономистер жұмысбастылықты, ең алдымен, өндірістің қоғамдық
жағдайына қатысты халықтың еңбек ұсынысының процесі әлде іс-қимылы деп
түсінген. Алайда, жұмысбастылық жоғарыда көрсетілген анықтама арқылы
сипатталып қана қоймайды, ол қоғамдық өндіріске қатысатын адамдардың
арасындағы өндірістік қатынастар түрлерінің бірі. Халықтың жұмысбастылығы
жұмысшының еңбек құралдарымен басқару жүйесінің нақты формасының нақты
бірігуін жорамалдайды. Бұйрықты – әкімшілік басқару жүйесінде – бұл жұмысшы
мен еңбек құралдарының бақыламалы орталықтандырылған біріктірілуі, нарықтық
жағдайда – демократыядық бірлестік. Сондықтан, осыған орай, жұмысбастылық
түсінігі мен анытамасы кең көлемде әрі жан жақты қарастыру қажет. Осылайша
жұмысбастылық пен еңбек нарығының категориясының идентификациясы
жүргізілуде.
Жаһанды немесе жалпы және экономикалық жұмысбастылықты ажырату тиіс.
Жалпы жұмысбастылыққа экономикалықтан басқа жалпы білім беру, орта
мамандандыру, жоғары оқу орындарындағы білім алып жатқандарды; үй
шаруашылығы мен бала тәрбиесімен айналысатындарды; мүгедек пен қарт
адамдарға қараушыларға; мемлекеттік билік органдарда қатысушыларды,
қоғамдық ұйымдарда қатысушылар мен қарулы күш қызметшілерін жатқызады.
Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Халықты жұмыспен
қамту туралы №149 Заңының 2-бабында жұмыспен қамтылған халыққа мынандай
категориядағы халықты жатқызады:
1) еңбек шарты бойынша жұмыс iстейтiн, соның iшiнде жұмысты сыйақы
үшiн толық не толық емес жұмыс уақыты жағдайларында орындайтын немесе ақы
төленетiн өзге жұмысы (қызметi), табысы бар;
2) кәсiпкерлiк қызметпен шұғылданатын;
3) өз бетінше жұмыспен айналысатын;
4) қосалқы кәсiпшiлiкпен айналысатын және өнiмдi өнімді шарттар
бойынша өткiзетiн;
5) жұмысты азаматтық-құқықтық сипаттағы шарттар бойынша орын алатын
адамдар, сондай-ақ өндiрiстiк кооперативтердiң мүшелерi;
6) ақы төленетiн қызметке сайланған, тағайындалған немесе бекiтiлген;
7) Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерiнде, басқа да әскерлерi мен
әскери құралымдарында қызмет өткерiп жүрген;
8) қоғамдық бірлестіктерді, қоғамдық қорларды және дін
бірлестіктерді қоспағанда, ұйымдардың құрылтайшылары (қатысушылары)болып
табылатын, мүлкiне құрылтайшылардың (қатысушылардың) мүлiктiк құқықтары
сақталмайтын адамдар жатады.
Сонымен қатар, жұмысбастылыққа еңбекке жарамды халықтың қоғамдық
өндірісте қатысуы мен қызмет көрсету сферасын жатқызады. Жұмыс бастылықтың
бұл түрі алғашқы деңгейлі мағынаға ие, оның басқа да қызмет түрімен,
әсіресе білімімен ара-қатынасы. Осыдан қоғамның экономикалық потенциялы,
өмірдің сапасы мен деңгейі, әр елдің әлеуметтік – экономикалық және рухани
алға басушылығына байланысты болады. Жұмысбастылық келесідей сипаттарға ие
болады:
- адамдардың материалдық игіліктері мен әр түрлі саладағы қызмет
(рухани, әлеуметтік, мәдени) өндіретін қоғамдық пайдалы іс – әрекеттері.
Мұның арқасында жұмыс бастылық жеке және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға ықпалын тигізеді;
- іс-әрекетті нақты жұмыс орнымен қамтамасыз ету: жұмысшының өз
физикалық және рухани қабілеттерін еңбек, жұмыс барысында қолдануға
мүмкіндігінің болуы;
- жұмысбастылық жалақы, табыс түрінде немесе басқа да ақшалай формада
көрініс табатын кіріс көзі болып есептеледі.
Осылайша, жұмысбастылық – бұл қоғамдық өнім өндіретін, нақты жұмыс
орнымен қамтамасыз ететін және кіріс көзі болатын қоғамдық – пайдалы
қызмет, іс-әрекет. Ал, енді, жұмыс күшіне және жұмыс орнына деген қажетті
бағасына оралайық. Халықтың жұмыспен қамтылу коэффициенті еңбекке жарамды
халықтың мүмкіндігінше өте орташаланған шаманы көрсетеді. Жұмысбастылықтың
анализінің орталық сауалы – жалдамалы жұмысшылар тобының жұмысбастылығының
динамикасын, факторларымен жағдайын айқындау. Олардың жұмысбастылық
коэффициенті жұмыспен қамтылған жұмысшылар санының жұмыс іздеу үстіндегі
жұмысшылар санына қатынасымен ұсынылады. Жұмысбастылық деңгейі жұмыс күшіне
сұраныс арқылы анықталады. Ал, өндірістің жұмысшыларға деген қажеттілігі
жоспарланған өндіріс көлеміне қол жеткізу үшін адамдармен толтырылатын
жұмыс орнының санымен анықталады [13].
Халықты жұмыспен қамтуды түрлі жолдармен реттеуге болады:
- өндірістің өзінің жұмыс күшіне қажеттілікті өзгерту жолымен, жаңа
жұмыс орындарын енгізу;
- жұмысшылар тарапынан жұмыс орындарына қажеттілікті төмендету-
мемлекеттің ауқымды әлеуметтік және әлеуметтік-экономикалық шараларын іске
асыру.
Жалпы айтқанда, тұрақты және жоғары төлемді жұмысбастылықты
қамтамассыз ететін сенімді статегия СТР негізінде еңбек өнімділігін
жоғарылатуға бағытталуы қажет.
Нарықтық экономикада тағы да бір орын алатын жай-жұмыссыздық деңгейі
мен инфляция арасындағы тәуелділік(красная Филипса) 1861-1957 жылдар
арасында жүргізілген еңбек арқылы өлшеуге бағытталған Ұлыбританиядағы
зерттеу нәтижесінде профессор У.Филипс жұмыссыздық деңгейі мен жалақының
жоғарлауының арасында кері байланыс бар деген түйінге келді. Яғни,
жұмыссыздық деңгейі жоғарыланған сайын, инфляция деңгейі төмендейді.
Тұрғындардың жұмысбастылығын қамтамасыз ету мен оларды әлеуметтік
қорғаудың мәселелерін шешудің көптеген жолдары бар. Көптеген әлеуметтік
байланыстар қоғамның байлар мен кедейлерге бөлінуі мен жұмыссыздық көбейген
кезінде олардың қайсысы ең тиімді екен деген сұрақ туады. Дағдарыс
кесірінен тұрғындардың нақты ақшалай табыстары мен өмір сүру деңгейі
төмендеп, экономиканың салалары мен мемлекет аймақтарында өткір қақтығыстар
пайда бола бастайды.
Тұрғындардың кедей категорияларының ақшалай табыстарының, зейнетақы
мен төлемдердің, жалақының минималды және орта мөлшерлерінің арасындағы
айырмашылық пен халықтың табыс деңгейі бойынша бөлінуі әжептеуір көбейді
және ресми түрде тіркелген жұмыссыздар саны да өсті.
Қазіргі кезде жұмысбастылықты ұйымдастыру мәселелері бірінші ретте
шешілуі тиістілердің қатарына қосылып, оларды шешудің жолдары өзінің шегіне
жеткенін көрсетті. Тұрғындардың түрлі категорияларын әлеуметтік қорғаудың
нақтылы іс-шаралары керек. Әлеуметтік-еңбек аясындағы жағдайдың
шиеленісуіне кірісу үшін жаңа шешу жолдарын табу керек. Олардың дәстүрлік
жолдары қазіргі кезде орындалуы тиіс мәселелерге қатыса алмайды.
Қазіргі таңда мүгедектер, жастар және әйелдер сияқты әлеуметтік
қорғаусыз қалған тұрғындар категориясын жұмысбастылар қатарына қосу
мәселелерін ұйымдастырудың жаңа жолдарын табу өте маңызды. Бұл азаматтар
категориясы мемлекеттің аса қатты қорғауын сұрау етеді. Өйткені, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz