Жас отбасының қалыптасуы мен нығаюында мемлекеттік әлеуметтік саясаттың рөлі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ЖАС ОТБАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1. Жас отбасының қалыптасуы мен нығаюы әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.2. Жас отбасының әлеуметтік.психологиялық спецификасы ... ... ... ... 16
1.3. Жас отбасымен әлеуметтік жұмыс жүргізу тәжірибесі ... ... ... ... ... 31
2. ЖАС ОТБАСЫНА ҚАТЫСТЫ МЕМЛЕКЕТТІК ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТҚА ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.1. Жас отбасыларды мемлекеттік қолдау шаралары ... ... ... ... ... ... 38
2.2. Мемлекеттік әлеуметтік саясат тарапынан жас отбасымен әлеуметтік жұмысты жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
1. ЖАС ОТБАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1. Жас отбасының қалыптасуы мен нығаюы әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.2. Жас отбасының әлеуметтік.психологиялық спецификасы ... ... ... ... 16
1.3. Жас отбасымен әлеуметтік жұмыс жүргізу тәжірибесі ... ... ... ... ... 31
2. ЖАС ОТБАСЫНА ҚАТЫСТЫ МЕМЛЕКЕТТІК ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТҚА ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.1. Жас отбасыларды мемлекеттік қолдау шаралары ... ... ... ... ... ... 38
2.2. Мемлекеттік әлеуметтік саясат тарапынан жас отбасымен әлеуметтік жұмысты жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Тақырыптың өзектілігі: отбасы адамның әлеуметтік жұмыс істеу жүйесін білдіреді. Ол қоғамның негізгі институттарының бірі. Әлеуметтік жұмыстардың маңызды саласы мен негізгі объектілерінің бірі болып табылады. Қазіргі таңда жас отбасы өрістеудің күрделі кезеңін –дәстүрлі үлгіден жаңаға ауысу үдерісін бастан кешіп отыр. Отбасы құрылымы, отбасы қызметі, отбасы рөлі, билік жүйесі, жұбайлардың функционалды тәуелділігі, отбасындағы бала жағдайы өзгереді, ал бұл өз кезегінде әлемдегі отбасы түрінің өзгеруіне алып келеді.
Қазіргі кезде соның салдарынан бала туу төмендеп, ажырасулар саны өсіп, жалғыз басты адамдар саны көбейіп жатыр. Сол себепті де отбасын немесе жас отбасыларды зерттеу өте қажетті зерттеулер қатарында болуда.
Отбасы – адам баласының түп қазығы, алтын ұясы. Себебі: адам баласы шыр етіп дүниеге келген күннен бастап, сол ортаның ыстық-суығына бейімделіп, ықпалына көніп, осында ер жетеді. Кәмілеттік жасқа толғаннан кейін де өзі отбасын құрып бөлек шықпағанша, туған ата-анасының қол астында, қамқорлығында болмақ. Демек, отбасы – негізгі қамқорлық мектебі.
Отбасы – некеге қарағанда күрделірек қарым-қатынастар жүйесі, ол тек жұбайларды ғана емес, сонымен қатар балаларды, туыстарды, жұбайларға жақын адамдарды біріктіреді. Отбасы – бұл әлеуметтік институт пен шағын әлеуметтік топ белгілерін иеленетін әлеуметтік жүйе. Отбасы әлеуметтік институт ретінде жұбайлардың, ата-аналардың, балалар мен басқа туыстардың өзара қарым-қатынастарын реттейтін әлеуметтік нормалардың, санкциялардың және мінез-құлық үлгілерінің жиынтығымен сипатталады. Отбасы – некеге немесе қандас туыстыққа негізделген шағын топ, оның мүшелері тұрмысының ортақтығымен, өзара моральдық жауапкершілікпен және өзара көмекпен байланысады.
Отбасы қоғамдағы негізгі әлеуметтік институттардың бірі болып табылатындықтан, ол әрқашанда қоғам назарында болады. Қазіргі уақытта кейбір ғалымдардың айтуынша, отбасы дағдарыстан өтуде. Оның жаңа үлгісі пайда болды. Отбасылық қарым-қатынас өзгеруде. Әсіресе, отбасындағы өзгерістердің көпшілігі – экономикалық жағынан дамыған Батыс елдерінде. Ресей мен Қазақстанның нарыққа өтуі некелесу мен бала тууға қатты әсер етті. Ажырасулар көбейіп, ол да отбасындағы туып көбеюшілікті азайтты. Отбасы адамды қорғайды, сондықтан да оны нығайту керек. Отбасы жасы толмаған балаларға және қарт адамдарға қамқорлық етеді, өмірдің қиын жағдайларында көмек көрсетеді, ауырған кезде қолдайды. Отбасы мүшелері бір-біріне көмек етеді. Отбасы сүйіспеншілік сезіммен бірігеді. Онымен бірге отбасы алғашында жас отбасы деген атауға ие болады.
Жас отбасы деп біз жаңадан некеге тұрып, заңды түрде отбасы құрған жастарды айтамыз. Қазіргі нарықтық заманда жас отбасыларын мелекет тарапынан қолдауға арналған бағдарламалар жасалынуда. Себебі, нарық заманында енді ғана отбасы құрған адамдар тобы өз отбасыларын толықтай қамтамассыз ете алмауы мүмкін. Ал ол бала санының азаюы, яғни туу мөлшерінің азаюына алып келеді, ал Қазақстан Республикасы үшін бала саны, яғни туу мөлшері ең қажетті категория болуда. Сол себепті де жас отбасыларына қазіргі кезде мемлекет тарапынан әлеуметтік көмек көрсетілу өзекті мәселелердің бірі болуда.
Қазіргі кезде соның салдарынан бала туу төмендеп, ажырасулар саны өсіп, жалғыз басты адамдар саны көбейіп жатыр. Сол себепті де отбасын немесе жас отбасыларды зерттеу өте қажетті зерттеулер қатарында болуда.
Отбасы – адам баласының түп қазығы, алтын ұясы. Себебі: адам баласы шыр етіп дүниеге келген күннен бастап, сол ортаның ыстық-суығына бейімделіп, ықпалына көніп, осында ер жетеді. Кәмілеттік жасқа толғаннан кейін де өзі отбасын құрып бөлек шықпағанша, туған ата-анасының қол астында, қамқорлығында болмақ. Демек, отбасы – негізгі қамқорлық мектебі.
Отбасы – некеге қарағанда күрделірек қарым-қатынастар жүйесі, ол тек жұбайларды ғана емес, сонымен қатар балаларды, туыстарды, жұбайларға жақын адамдарды біріктіреді. Отбасы – бұл әлеуметтік институт пен шағын әлеуметтік топ белгілерін иеленетін әлеуметтік жүйе. Отбасы әлеуметтік институт ретінде жұбайлардың, ата-аналардың, балалар мен басқа туыстардың өзара қарым-қатынастарын реттейтін әлеуметтік нормалардың, санкциялардың және мінез-құлық үлгілерінің жиынтығымен сипатталады. Отбасы – некеге немесе қандас туыстыққа негізделген шағын топ, оның мүшелері тұрмысының ортақтығымен, өзара моральдық жауапкершілікпен және өзара көмекпен байланысады.
Отбасы қоғамдағы негізгі әлеуметтік институттардың бірі болып табылатындықтан, ол әрқашанда қоғам назарында болады. Қазіргі уақытта кейбір ғалымдардың айтуынша, отбасы дағдарыстан өтуде. Оның жаңа үлгісі пайда болды. Отбасылық қарым-қатынас өзгеруде. Әсіресе, отбасындағы өзгерістердің көпшілігі – экономикалық жағынан дамыған Батыс елдерінде. Ресей мен Қазақстанның нарыққа өтуі некелесу мен бала тууға қатты әсер етті. Ажырасулар көбейіп, ол да отбасындағы туып көбеюшілікті азайтты. Отбасы адамды қорғайды, сондықтан да оны нығайту керек. Отбасы жасы толмаған балаларға және қарт адамдарға қамқорлық етеді, өмірдің қиын жағдайларында көмек көрсетеді, ауырған кезде қолдайды. Отбасы мүшелері бір-біріне көмек етеді. Отбасы сүйіспеншілік сезіммен бірігеді. Онымен бірге отбасы алғашында жас отбасы деген атауға ие болады.
Жас отбасы деп біз жаңадан некеге тұрып, заңды түрде отбасы құрған жастарды айтамыз. Қазіргі нарықтық заманда жас отбасыларын мелекет тарапынан қолдауға арналған бағдарламалар жасалынуда. Себебі, нарық заманында енді ғана отбасы құрған адамдар тобы өз отбасыларын толықтай қамтамассыз ете алмауы мүмкін. Ал ол бала санының азаюы, яғни туу мөлшерінің азаюына алып келеді, ал Қазақстан Республикасы үшін бала саны, яғни туу мөлшері ең қажетті категория болуда. Сол себепті де жас отбасыларына қазіргі кезде мемлекет тарапынан әлеуметтік көмек көрсетілу өзекті мәселелердің бірі болуда.
КІТАПТАР МЕН МОНОГРАФИЯЛАР:
1. Жаназарова З.Ж., отьасы социологиясы: оқк құрал. – Алматы: Қазақ университеті, 2010. – 240 б.
2. Биекенов К.У., Жаназарова З.Ж., Нұрбекова Ж.А. Отбасымен әлеуметтік жұмыс: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 133 бет.
3. М.Т. Баймұқанова «Отбасымен әлеуметтік-педагогикалық жұмыс» Астана.2005ж 3-15 бет
4. Агафонов А.Н., Меңлібаев Қ.Н. “ Жастармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстар” – Астана 2005 ж. 281-287 бет
5. Жаназарова З.Ж. Социология семьи: Учеб.-метод.пособие. алматы, 2001.
6. Теория и практика социальной работы: основные направления развития в XX-XXI веках (отечественный и зарубежный опыт): Хрестоматия. / Сост. и науч. ред. С. И. Григорьев, Л. И. Гуслякова. 2-е изд., доп. и перераб. – М.: Издательский дом «МАГИСТР- ПРЕСС», 2004. – 479 с.
7. Основы социальной работы: учебное пособие для студентов ВУЗов / Под ред. Н. Ф. Басова. – М.: Издательский центр «академия», 2004. – 288 с.
8. Холостова Е. И. Социальная работа: учебное пособие. – М.: «Дашков и Ко», 2004 – 692 с.
9. Павленок П. Д. Теория история и методика социальной работы: учебное пособие. – М.: «Дашков и Ко», 2003. – 428 с.
10. Технология социальной работы с семьей и детьми / Департамент труда и социальной защиты Ханты – Мансийского АО / Под общ. ред. Ю. В. Крупова. – Ханты –Мансийск: ГУИП «Полиграфист», 2003. – 117 с.
11. Савинов Л.И. Семья и общество: история, современность и взгляд в будущее. Саранск, 1992. С.5
12. Алешина Ю.Е. Цикл развития семьи: исследования и проблемы. / Психология семьи. (Серия «Психология семейных отношений»). Самара: Издательский Дом «Бахрах-М». 2002.
13. Шенин А.Д. Семейно-бытовые отношения при социолизмеи коммунизме. – киев, 1967. – С.10.
14. Н.Г. Юркевич. Семья в совремменом обществе. – Минск, 1964. – С.47.
15. Жас ұрпақты отбасылық өмірге дайындау. Оқу-әдістемелік құрал Алматы. 2007, – 32 б. (Б.К.Момынбаевпен авторлық бірлестікте).
16. 11. Жанұя барлық тәрбие бастауларының тірегі. Әдістемелік құрал. Алматы. 2007, – 38 б.
17. Этнопедагогика жанұя институты мен жанұя тәрбиесін жетілдірудің негізі. Әдістемелік құрал. Алматы. 2007, – 62 б.
18. Жас ұрпақты отбасылық өмірге даярлау үшін ата-аналардың, жастардың педагогикалық сауатын арттыру. «Білім беруді реформалау: Ұлттық басымдықтар және оларды шешу жолдарын іздестіру» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары Тараз, 2008, 121-125 б.б.
МЕРЗІМДІ БАСЫЛЫМДАР:
19. Жаназарова З.Ж. Внебрачный союз – сожительство как альтернативная форма брака. – Саясат, №2, 2006. – С. 52-55
20. Васильева Э.К. Семья как философская проблема // Сила первого взгляда. М., 1998. С.40.
21. Голофаст В.Б. Изменения семьи при капитализме // Семья как объект философского и социологического исследования. Ленинград, 1974.
22. Дармодехин С.В. Семья и семейная политика: проблемы научной разработки // Проблемы семьи и семейной политики. Вып. 3. М., 1993.
23. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Егемен Қазақстан.2004.16 қазан
24. Новинская М.И. Молодежь в современном мире: проблемы и суждения / Материалы «круглого стола» // Вопросы философии. 1990. № 5. С.64
25. Жас ұрпақтың өнегелік ұстанымы». //Бастауыш мектеп. Алматы, 2004 №12
26. Болашақ отбасын тәрбиелеу - бүгінгі күннің өткір проблемасы. //Бастауыш мектеп. Алматы, 2004 №12
27. Отбасы тәрбиесі қанша кезеңге бөлінеді? // Бастауыш мектеп. Алматы, 2005№3
28. Отбасы тәрбиесінің қазаққа тән айрықша құбылысы. //Бастауыш мектеп. Алматы, 2005 №4
НОРМАТИВТІК- ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР:
29. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы 2004 жылғы 7 шілдедегі № 581-II Қазақстан Республикасының Заңы
30. Закон «О государственных гарантиях равных прав и равных возможностей мужчин иженщин», №223-IV, 8 декабря 2009 года
31. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Призидентінің Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы: Білім, 1997, -176 б
32. Назарбаев Н.Ә. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» - Қазақстан Республикасының Президентінің халыққа жолдауы, 2 наурыз 2007ж.
ИНТЕРНЕТ – СІЛТЕМЕЛЕР:
33. http://socioline.ru
34. http://www.egemen.kz
35. http://egovkz.kz/
36. http://slovari.yandex.ru
37. http://www.stat.kz
38. http://dmk.kz/zholdau-zhane-zhyrtshyilyik/zhas-otbasyiga-zhaylyi-yy.html
1. Жаназарова З.Ж., отьасы социологиясы: оқк құрал. – Алматы: Қазақ университеті, 2010. – 240 б.
2. Биекенов К.У., Жаназарова З.Ж., Нұрбекова Ж.А. Отбасымен әлеуметтік жұмыс: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 133 бет.
3. М.Т. Баймұқанова «Отбасымен әлеуметтік-педагогикалық жұмыс» Астана.2005ж 3-15 бет
4. Агафонов А.Н., Меңлібаев Қ.Н. “ Жастармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстар” – Астана 2005 ж. 281-287 бет
5. Жаназарова З.Ж. Социология семьи: Учеб.-метод.пособие. алматы, 2001.
6. Теория и практика социальной работы: основные направления развития в XX-XXI веках (отечественный и зарубежный опыт): Хрестоматия. / Сост. и науч. ред. С. И. Григорьев, Л. И. Гуслякова. 2-е изд., доп. и перераб. – М.: Издательский дом «МАГИСТР- ПРЕСС», 2004. – 479 с.
7. Основы социальной работы: учебное пособие для студентов ВУЗов / Под ред. Н. Ф. Басова. – М.: Издательский центр «академия», 2004. – 288 с.
8. Холостова Е. И. Социальная работа: учебное пособие. – М.: «Дашков и Ко», 2004 – 692 с.
9. Павленок П. Д. Теория история и методика социальной работы: учебное пособие. – М.: «Дашков и Ко», 2003. – 428 с.
10. Технология социальной работы с семьей и детьми / Департамент труда и социальной защиты Ханты – Мансийского АО / Под общ. ред. Ю. В. Крупова. – Ханты –Мансийск: ГУИП «Полиграфист», 2003. – 117 с.
11. Савинов Л.И. Семья и общество: история, современность и взгляд в будущее. Саранск, 1992. С.5
12. Алешина Ю.Е. Цикл развития семьи: исследования и проблемы. / Психология семьи. (Серия «Психология семейных отношений»). Самара: Издательский Дом «Бахрах-М». 2002.
13. Шенин А.Д. Семейно-бытовые отношения при социолизмеи коммунизме. – киев, 1967. – С.10.
14. Н.Г. Юркевич. Семья в совремменом обществе. – Минск, 1964. – С.47.
15. Жас ұрпақты отбасылық өмірге дайындау. Оқу-әдістемелік құрал Алматы. 2007, – 32 б. (Б.К.Момынбаевпен авторлық бірлестікте).
16. 11. Жанұя барлық тәрбие бастауларының тірегі. Әдістемелік құрал. Алматы. 2007, – 38 б.
17. Этнопедагогика жанұя институты мен жанұя тәрбиесін жетілдірудің негізі. Әдістемелік құрал. Алматы. 2007, – 62 б.
18. Жас ұрпақты отбасылық өмірге даярлау үшін ата-аналардың, жастардың педагогикалық сауатын арттыру. «Білім беруді реформалау: Ұлттық басымдықтар және оларды шешу жолдарын іздестіру» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары Тараз, 2008, 121-125 б.б.
МЕРЗІМДІ БАСЫЛЫМДАР:
19. Жаназарова З.Ж. Внебрачный союз – сожительство как альтернативная форма брака. – Саясат, №2, 2006. – С. 52-55
20. Васильева Э.К. Семья как философская проблема // Сила первого взгляда. М., 1998. С.40.
21. Голофаст В.Б. Изменения семьи при капитализме // Семья как объект философского и социологического исследования. Ленинград, 1974.
22. Дармодехин С.В. Семья и семейная политика: проблемы научной разработки // Проблемы семьи и семейной политики. Вып. 3. М., 1993.
23. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Егемен Қазақстан.2004.16 қазан
24. Новинская М.И. Молодежь в современном мире: проблемы и суждения / Материалы «круглого стола» // Вопросы философии. 1990. № 5. С.64
25. Жас ұрпақтың өнегелік ұстанымы». //Бастауыш мектеп. Алматы, 2004 №12
26. Болашақ отбасын тәрбиелеу - бүгінгі күннің өткір проблемасы. //Бастауыш мектеп. Алматы, 2004 №12
27. Отбасы тәрбиесі қанша кезеңге бөлінеді? // Бастауыш мектеп. Алматы, 2005№3
28. Отбасы тәрбиесінің қазаққа тән айрықша құбылысы. //Бастауыш мектеп. Алматы, 2005 №4
НОРМАТИВТІК- ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР:
29. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы 2004 жылғы 7 шілдедегі № 581-II Қазақстан Республикасының Заңы
30. Закон «О государственных гарантиях равных прав и равных возможностей мужчин иженщин», №223-IV, 8 декабря 2009 года
31. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Призидентінің Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы: Білім, 1997, -176 б
32. Назарбаев Н.Ә. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» - Қазақстан Республикасының Президентінің халыққа жолдауы, 2 наурыз 2007ж.
ИНТЕРНЕТ – СІЛТЕМЕЛЕР:
33. http://socioline.ru
34. http://www.egemen.kz
35. http://egovkz.kz/
36. http://slovari.yandex.ru
37. http://www.stat.kz
38. http://dmk.kz/zholdau-zhane-zhyrtshyilyik/zhas-otbasyiga-zhaylyi-yy.html
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 4
1. ЖАС ОТБАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Жас отбасының қалыптасуы мен нығаюы әлеуметтік жұмыстың объектісі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 6
1.2. Жас отбасының әлеуметтік-психологиялық спецификасы ... ... ... ... 16
1.3. Жас отбасымен әлеуметтік жұмыс жүргізу тәжірибесі ... ... ... ... ... 31
2. ЖАС ОТБАСЫНА ҚАТЫСТЫ МЕМЛЕКЕТТІК ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТҚА
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
2.1. Жас отбасыларды мемлекеттік қолдау шаралары ... ... ... ... ... ... 38
2.2. Мемлекеттік әлеуметтік саясат тарапынан жас отбасымен әлеуметтік
жұмысты жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПайдаланЫЛҒАн әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: отбасы адамның әлеуметтік жұмыс істеу жүйесін
білдіреді. Ол қоғамның негізгі институттарының бірі. Әлеуметтік жұмыстардың
маңызды саласы мен негізгі объектілерінің бірі болып табылады. Қазіргі
таңда жас отбасы өрістеудің күрделі кезеңін –дәстүрлі үлгіден жаңаға ауысу
үдерісін бастан кешіп отыр. Отбасы құрылымы, отбасы қызметі, отбасы рөлі,
билік жүйесі, жұбайлардың функционалды тәуелділігі, отбасындағы бала
жағдайы өзгереді, ал бұл өз кезегінде әлемдегі отбасы түрінің өзгеруіне
алып келеді.
Қазіргі кезде соның салдарынан бала туу төмендеп, ажырасулар саны өсіп,
жалғыз басты адамдар саны көбейіп жатыр. Сол себепті де отбасын немесе жас
отбасыларды зерттеу өте қажетті зерттеулер қатарында болуда.
Отбасы – адам баласының түп қазығы, алтын ұясы. Себебі: адам баласы шыр
етіп дүниеге келген күннен бастап, сол ортаның ыстық-суығына бейімделіп,
ықпалына көніп, осында ер жетеді. Кәмілеттік жасқа толғаннан кейін де өзі
отбасын құрып бөлек шықпағанша, туған ата-анасының қол астында,
қамқорлығында болмақ. Демек, отбасы – негізгі қамқорлық мектебі.
Отбасы – некеге қарағанда күрделірек қарым-қатынастар жүйесі, ол тек
жұбайларды ғана емес, сонымен қатар балаларды, туыстарды, жұбайларға жақын
адамдарды біріктіреді. Отбасы – бұл әлеуметтік институт пен шағын
әлеуметтік топ белгілерін иеленетін әлеуметтік жүйе. Отбасы әлеуметтік
институт ретінде жұбайлардың, ата-аналардың, балалар мен басқа туыстардың
өзара қарым-қатынастарын реттейтін әлеуметтік нормалардың, санкциялардың
және мінез-құлық үлгілерінің жиынтығымен сипатталады. Отбасы – некеге
немесе қандас туыстыққа негізделген шағын топ, оның мүшелері тұрмысының
ортақтығымен, өзара моральдық жауапкершілікпен және өзара көмекпен
байланысады.
Отбасы қоғамдағы негізгі әлеуметтік институттардың бірі болып
табылатындықтан, ол әрқашанда қоғам назарында болады. Қазіргі уақытта
кейбір ғалымдардың айтуынша, отбасы дағдарыстан өтуде. Оның жаңа үлгісі
пайда болды. Отбасылық қарым-қатынас өзгеруде. Әсіресе, отбасындағы
өзгерістердің көпшілігі – экономикалық жағынан дамыған Батыс елдерінде.
Ресей мен Қазақстанның нарыққа өтуі некелесу мен бала тууға қатты әсер
етті. Ажырасулар көбейіп, ол да отбасындағы туып көбеюшілікті азайтты.
Отбасы адамды қорғайды, сондықтан да оны нығайту керек. Отбасы жасы
толмаған балаларға және қарт адамдарға қамқорлық етеді, өмірдің қиын
жағдайларында көмек көрсетеді, ауырған кезде қолдайды. Отбасы мүшелері бір-
біріне көмек етеді. Отбасы сүйіспеншілік сезіммен бірігеді. Онымен бірге
отбасы алғашында жас отбасы деген атауға ие болады.
Жас отбасы деп біз жаңадан некеге тұрып, заңды түрде отбасы құрған
жастарды айтамыз. Қазіргі нарықтық заманда жас отбасыларын мелекет
тарапынан қолдауға арналған бағдарламалар жасалынуда. Себебі, нарық
заманында енді ғана отбасы құрған адамдар тобы өз отбасыларын толықтай
қамтамассыз ете алмауы мүмкін. Ал ол бала санының азаюы, яғни туу
мөлшерінің азаюына алып келеді, ал Қазақстан Республикасы үшін бала саны,
яғни туу мөлшері ең қажетті категория болуда. Сол себепті де жас
отбасыларына қазіргі кезде мемлекет тарапынан әлеуметтік көмек көрсетілу
өзекті мәселелердің бірі болуда.
Жас отбасымен қазіргі кезде әлеуметтік жұмыстың объектісі бола алады.
Ал әлеуметтік жұмыстардың ұйымдары мен мекеме жүйелері маңызды аспект болып
табылады. Оған Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі мен облыс және
аудан жиынтығы тиісті басқарма мен бөлімдер басшылық жасайды. Онда
әлеуметтік қамсыздандыру, сақтандыру қызметтері, денсаулық сақтау, білім
беру, қоғамдық тәртіп және т.б. органдарындағы әлеуметтік көмек және қорғау
комиссиялары жұмыс істейді. Мемлекетпен қатар бірне-бірі байланысты, өзара
іс-қимыл жасап көмектесетін көптеген қоғамдық ұйымдар мен мекемелер қызмет
етеді. Отбасымен жұмыс жүргізетін әлеуметтік қызметкер өзінің жұмысын
осындай ұйымдармен және басқа да әлеуметтік институттармен бірге жасайды.
Жоғарыда көрсетілген себептерге сәйкес қазіргі кезде Қазақстан
Республикасы үшін жас отбасыларын зерттеп біліп, оған қандай жағдай жасау
керек екендігін айқындап алу керек. Жас отбасыларына жағдай жасау арқылы
біз еліміздің яғни халқымыздың санын көбейте аламыз, себебі еліміздің
болашағы жастар болып табылады. Сонымен қатар еліміздегі ажырасу, жастар
арасынадығ түсініспеушілік деген маңыэды мәселелерді тежей аламыз. Сол
себепті де қазір жас отбасыларына мемекет тарапынан көмек қажет. Ал ол
дегеніміз біздің көтеріп отырған проблемамыздың өзекті екендігіне дәлел
бола алады.
Бітіру жұмыстың мақсаты: жас отбасының қалыптасуы мен нығаюында
мемлекеттік әлеуметтік саясаттың рөлін анықтау.
Бітіру жұмыстың міндеттері: жоғарыда көрсетілген мақсатқа сай
төмендегідей міндеттер алға қойылады:
- отбасы, жас отбасы, мемлекттік әлеуметтік саясат
категорияларына анықтама беру;
- жас отбасының қалыптасуы мен нығаюын әлеуметтік жұмыстың объектісі
ретінде қарастырып, оның мәнін ашу;
- жас отбасының қалыптасуының ерекшеліктеріне тоқталу;
- жас отбасымен әлеуметтік жұмыс жүргізу үрдістеріне тоқтап, оның шет
ел тәжірибесімен салыстыра отырып талдау жасау;
- жас отбасыларды мемлекеттік қолдау шараларын анықтау;
- мемлекеттік әлеуметтік саясат тарапынан жас отбасымен әлеуметтік
жұмысты жетілдіру бағыттарына талдау жасау.
Зерттеудің объектісі: жас отбасы.
Зерттеу пәні: жас отбасының қалыптасуы мен нығаюына мемлекет тарапынан
әлеуметтік саясаттың рөлі.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізінде жас отбасының қалыптасуы мен
нығаюы әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде қарастыра отырып, оның
ерекшеліктері және қоғамға әсері қарастырылады. Сонымен бірге, жас
отбасымен әлеуметтік жұмыс жүргізу үрдістері және де шет ел тәжірибесіне
негізделеді.
Отбасы мен некенің туындауын және қоғамда дамуын зерттеуген Дж.Ф. Мак-
Леннан, Л. Морган, Г.И. Бахофен, Ф. Энгельс, Ю.И. Семенов, М. Мид және
еңбектері басшылыққа алынған. Сонымен бірге, Ресей ғалымдары
И.В. Гребенников, С.В. Ковалев, В.П. Меньшутинның тұжырымдамалары да
қарастырылады. Қазақсатан зерттеушілерінен К.Ү. Биекенов, З.Ж.
Жаназарова,
Ж.А. Нұрбекова, С.И. Оспанов, Г.С. Әбдірайымова сында
әлеуметтінушылардың еңбектері негізге алынған.
Дипломды жұмыстың тәжірибелік негізі: жас отбасыларды мемлекеттік
қолдау шараларына және де мемлекеттік әлеуметтік саясат тарапынан жас
отбасымен әлеуметтік жұмысты жетілдіруге негізделген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі
бөлімнен, бес бөлімшеден қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
және мазмұннан тұрады.
1. ЖАС ОТБАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Жас отбасының қалыптасуы мен нығаюы әлеуметтік жұмыстың объектісі
ретінде
Жас отбасы әлеуметтік жұмыстардың маңызды салаларының бірі әрі негізгі
объектісі болып табылады. Жас отбасы объектісін жеке адамға алмастыруға
бейімділік зерттеу жүргізуге ғана емес сұрыптау жасап, мәліметтерді және
т.б. өңдеуге негіз болады. Әлеуметтік жұмыс, әлеуметтік қамқорлық, көмек,
психотерапия, яғни медикаландыру неке мен отбасына байланысты ұлғайып
отыр. Индустриялық қоғамда пайда болған әлеуметтік жұмыс адами
қатынастарды ең алдымен өндірісте қалпына келтіру мақсатында, отбасылық
өндіріс сатысында экономика тән болған осы қатынастардың жойылып кеткен
адами сапаларын қалпына келтіруге бағытталды.
Отбасы қоғамдағы негізгі әлеуметтік институттардың бірі болып табылады.
Ол әрқашанда қоғам назарында болады. Қазіргі уақытта кейбір ғалымдардың
айтуынша, отбасы дағдарыстан өтуде. Оның жаңа үлгісі пайда болды. Отбасылық
қарым-қатынас өзгеруде. Әсіресе, отбасындағы өзгерістердің көпшілігі –
экономикалық жағынан дамыған Батыс елдерінде. Ресей мен Қазақстанның
нарыққа өтуі некелесу мен бала тууға қатты әсер етті. Ажырасулар көбейіп,
ол да отбасындағы туып көбеюшілікті азайтты. Отбасы адамды қорғайды,
сондықтан да оны нығайту керек. Отбасы жасы толмаған балаларға және қарт
адамдарға қамқорлық етеді, өмірдің қиын жағдайларында көмек көрсетеді,
ауырған кезде қолдайды. Отбасы мүшелері бір-біріне көмек етеді. Отбасы
сүйіспеншілік сезіммен бірігеді.
Жас отбасы- әлеуметтік жұмыстың маңызды және күрделі объектісі. Оның
маңыздылығы Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан-2030 атты Президентінің
халқына Жолдауында атап өткен болатын: Жасқа байланысты құрылған саясатта
біз жастарға және жас ұрпаққа, жас отбасыларына баса назар аударуымыз
керек.
Дәл ғылыми тұрғыда жас отбасы деген терминнің анықтамасы жоқ. Әртүрлі
авторлар некенің ұзақтығының шегі мен жас жұбайлардың жастарын әртүрлі
көрсетеді. Дегенмен, көпшілігі жас отбасы бірге 3 жыл өмір сүрген,
жұбайлардың жастары 30-дан аспаған және екеуі де бірінші рет некеге отырған
жастар деп есептейді. Отбасылық өтіл 3 жылдың таңдалуы зерттеушілердің дәл
осы уақытта отбасылық қатынастардың дамуында дағдарыс жағдайы аса жоғары
болып, осы уақытқа айырылысу саны көп болатынымен байланыстырады. Отбасы
тікелей және жанама қатынасқа түсетін әлеуметтік жұмыстың ең таралған түрі
болып табылады. Отбасының әлеуметтік қызметкерлердің еңбекпен қамту
саласындағы орталық орынды алатынының дәлелі отбасы проблемалары мен
айналысатын социономдардың санының көптілігінен көрінеді. Мысалы, АҚШ- та
әлеуметтік қызметкерлердің Ұлттық ассоциациясының жалпы санының 25 пайызы
осы проблемамен айналысатындарды құрайды [4. 65 б.].
Әлеуметтік жұмыстың ғылым ретінде, де практикалық әрекет ретінде де
отбасына деген қызығушылық қарауы оның әлеуметтік құбылыс екенін көрсетеді.
Отбасының қоғамдағы рөлі күшіне қарай ешбір әлеуметтік институттармен
салыстыруға келмейді, себебі тек осы отбасында адамның жеке басы
қалыптасып, дамиды, олардың қоағмға енуіне қажетті әлеуметтік рөлдерді
меңгереді. Отбасы адам үшін алғашқы тәрбие беру институты, оны адам өмір
бойы сезініп өтеді. Отбасы әлеуметтенудің маңызды факторы болып табылады
да, онда адамгершілік негіздері бекітіледі, мінез-құлық нормалары
қалыптасады, жеке адамның ішкі дүниесі мен жеке қасиеттері ашылады. Отбасы
адамның әлеуметтік, шығармашылық белсенділігін ынталандырады. Ол адам мен
қоғамның қайта өзгеруінде шешуші рөл атқарады.
Сонымен қатар,отбасы қоғамның дербес бөлігі, әлеуметтік ортамен тығыз
байланыста болады да, соған әтуелденеді. Отбасында қоғамдық өмірдің барлық
жетістіктері, қиындықтары және қайшылықтары өз бейнелерін табады.
Социумдағы отбасы – күрделі феномен. Ол бір жағынан, қоғамға тәуелді,
сондықтан онда болған өзгерістер мұнда да болады, екінші жағынан-
имманенттік заңдылықтары бар өзіндік механизмдерге негізделген өз
эволюциясына ие. Мұндағы диалектика мынадай: отбасы қоғамдағы өзгерістермен
бірге өзгереді, ал ол өз кезегінде отбасымен бірге өзгереді. Осыған
байланысты отбасы жеке адам мен қоғамның өзара әрекеттестігі туындайтын
әлеуметтік арена болып табылады.
Отбасы қоғамдық өмірдің құрылым құрушы жүйесі ретінде әлеуметтік-
экономикалық, әлеуметтік- саяси және әлеуметтік мәдени қатынастардың
түбегейлі өзгеруін жүзеге асырып, оларды микро әлеуметтік деңгейде
сындырады.
20 ғасырдың 90 жылдарынан бастап Қазақстан Республикасында жүргізіле
бастаған реформалар отбасына әртүрлі әсер етеді, оның өміріне терең
өзгерістер енгізді. Қоғамның саяси ұйымдарындағы, экономикалық жүйесіндегі
және адамдардың моральдық ұстанымдары мен бағдарындағы өзгермелі жағдайлар
отбасына да әсер етті. Экономикалық тұрақсыздықтың нәтижесінде көптеген
отбасындағы өмір сүру жағдайының деңгейінің төмендеуі, денсаулық сақтау,
білім беру және мәдени инфрақұрылымның әлсіреуі отбасыларының қалыпты өмір
сүруін барынша төмендетті. Әрине көптеген отбасылары бұл жағдайға кірігіп,
болып жатқан өзгерістерден өз орындарын тауып, одан қандай да бір пайда
табуға, психологиялық жайлылықты сезінуге қол жеткізді. Бірақ отбасыларының
көп бөлігі сенімсіз, белгісіз, өмірлік болашағы жоқ жағдайында қалып,
бәсекелестік жағдайында өмір сүруге икемсіз болып шықты.
Отбасындағы қолайсыздықтың өсуі мен балалар мен жасөсіпірімдердің
мінез-құлықындағы құқыққа қарсы үрдістердің өсуі мен олардың ортасындағы
алкоголизм, нашақорлық және токсикоманияның өсунің арасында тура байланыс
бар. отбасындағы қатігездік, зорлық қазақстандық қоғамның аса бір өзекті
проблемасына айналып отыр. Бұл құбылыстар жас ұрпақтың әлеуметтену
процесіне теріс әсер етеді [7. 16 б.].
Отбасындағы дағдарыс жағдайының тағы бір себептеріне ерлі-
зайыптылардың айырылысуынаның өсуі, туудың қысқаруы, жас кезінде некеге
отыруға мәжбүр болған проблемалық отбасылардың санының өсуі, толық емес,
жалғыз басты аналардың санының көбеюі жатады. 90-шы жылдары Қазақстанда
некеге отырудың жалпы коэффициенті күрт төмендеуі, яғни мың адамға
шаққандағы неке саны 1991 жылдағы 9,8 пайыздан, 1999 жылы 5,8 пайызға дейін
төмендегені байқалды. Жы сайын тіркелетін некеге отыру санының үш бөлігіне
дейін қысқарған, ал айырылусы керісінше жоғарғы деңгейін сақтаған, әрбір үш
тіркелген некенің біреуі айырысқан. Тұрмыс құрмаған әйелдердің туу
көбейген. Бұл некеге дейінгі бірге тұру мен заңды түрде ресмиленбеген
некелердің көбеюіне байланысты. Егер 1990 жылы тіркелмеген некеде туған
сәбилер саны жалпы туған сәбилердің 13,2 пайыз құраса, 1997 жылы бұл
көрсеткіш 21 пайыз өскен. Бұл үдеріс қалалық жерде де, ауылдық жерде де
бірдей байқалған.
Соңғы жылдары отбасы әлеуметтік институт ретінде таралудың, тіпті
быт-шыт болудың аз-ақ алдында тұр деген пікір кеңінен таратылып жүр.
Әрине қазақстандық қоғамда орын алып отырған күрделі әлеуметтік-
экономикалық құлдырау кезінде, радикалды әлеуметтік мәдениеттің өзгеруі
жағдайында болатын дағдарыстық құбылыс отбасы- неке қатынастары саласына да
әсер еткені сөзсіз. Бірақ осындай жағдайларда да отбасы қоғамның
ұстанымдарының бірі және оның маңызды құндылығы болып қала бермек. Ол жайлы
республика халқының әлеуметтік топтарын теңестіру жасалған социологиялық
зерттеулері көрсетіп берген. Барлық таңдап алынған жиынтықта өзін отбасымен
93,6 пайыз адам теңестіреді екен. Оның үстіне мұнда әлеуметтік-
демаграфиялық және этникалық жағынан бөлудегі айырмашылық жоқ. Теңестіруді
үдемелігі жағынан айырмашылығы жағынан мекен тұрағының өзгершіліне қарай
байқалады. Мысалы, 55,6 пайыз астаналық тұрғындар өздерін жиі өз
отбасыларымен тееңстірсе 33,3 пайыз кейде ғана теңестіреді. Кіші қалалар
мен ауыл тұрғындары өздерін өз отбасыларымен жиі 80,1-80,2 пайыз және
кейде теңестіреді 19,4 пайыз.
Осындай өзгерістерге ұшыраған отбасы күрделі қиындықтарға кездеседі,
дегенмен ол әлеуметтік өзгерістерге қарамастан негізгі әлеуметтік мәдени
институт, қоғамның маңызды құндылығы, әлеуметтік маңызды құндылықтар мен
жеке бастың қалыптасуының, жас ұрпақтың әлеуметтенуі мен тәрбиесінің
қалыптасуы мен дамуының жетекші әлеуметтік институты болып қала береді.
Міне, сондықтан да, мемлекет пен қоғам отбасынан тыс, оған бейқам
қала алмайды. Тиімді мемлекеттік отбасылық саясатты жасап, жүргізу- уақыт
талабы, объективтік қажеттілік. Арнайы ұйымдастырылған мемлекеттік
отбасылық саясат балалы отбасыларын белгілі- бір әлеуметтік кепілдіктер
беретін кешенді шаралар деп анықталуы керек, оның мақсаты- отбасының әл-
ауқатын жақсарты және отбасының қоғам мүддесі үшін қызмет етуін қамтамасыз
ету. Отабсы саясаты отбасының экономикалық проблемаларын жақсатруға
мақсатталған, толықтай отбасы қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған
[6. 65 б.].
Отбасының бірнеше түрлері болады:
– Отбасының нуклеаралық түрі көп. Онда ата-анасы мен балалар немесе
баласыз жұбайлар.
– Кең отбасында ата-анасы мен балаларға тағы басқа туысқандары
қосылады, мысалы ата-анасы мен әжесі.
– Толық емес отбасы бір ата-анадан баладан тұрады, мысалы жалғыз басты
ана.
– Мүгедектер отбасы.
– Мүгедек баласы бар отбасы.
– Балалы студенттер отбасы.
– Девианттық отбасы.
– Жұмыссыздар отбасы.
– Жас отбасы [7. 22 б.].
Отбасының типтері және әлеуметтік мәртебесі (статус).
Қазіргі заман отбасының көптеген шешімін күтіп тұрған мәселерінің
ішінен әлеуметтік-педагогикалық қызметтерге тиеселі – күйзеліске ұшыраған
отбасы мүшелерінің қоғамдық өмірге бейімделуіне көмектесу. Бейімделудің ең
басты көрсеткіші отбасының әлеуметтік мәртебесі, әсіресе оның материалдық
қал-жағдайы, құрылымы, мүшелерінің жеке ерекшеліктері, рухани құндылықтары,
көзқарасы болып табылады. Осыған орай әлеуметтік педагог отбасының
құрылымына байланысты оның мынадай белгілерін білуі тиіс:
- толық, не толық емес отбасы;
- күн көру үшін уақтылы құрылған жалған отбасы;
- отбасы мүшелерінің жас ерекшеліктері – жастар, ересектер, қарттар;
- қаншасыншы рет құрылған отбасы (мысалы, алғашқы не екінші, үшінші рет
құрылған);
- балаларының санына қарай – көп балалы, жалғыз балалы отбасы;
- отбасында ұрпақ жалғасына қарай – бір не бірнеше буыннан құралған,
мысалы, жас отбасы мен әке-шешесі, ата, әжесі, қайын бикесі, қайын
сіңілісі, қайын ағасы т.б. тұрады.
Бұлардан басқа әлеуметтендіру жұмысын ұйымдастыруда отбасының
материалдық ахуалы, психологиялық жағдайы, тұрмыс-тіршілік шарты,
мүшелерінің атқаратын міндеті – әкелік, балалық міндеттері, әр адамның жеке
және жас ерекшеліктері де маңызды. Міне, осылардың барлығы отбасының
мәртебесін құрайды. Ғалымдардың зерттеулеріне сүйенсек, отбасының мынадай
төрт түрлі мәртебесі бар: әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-
психологиялық, әлеуметтік-мәдени, және ситуативтік [8. 54 б.].
Әлеуметтік педагог әртүрлі типтегі отбасыларға назар аударуы керек.
Өзара қарым-қатынастары жақсы отбасылар болса, енді бір отбасы мүшелерінің
арасында түсініспеушіліктің салдарынан ұрыс-жанжал туып жатыр. Негізгі
әлеуметтік жұмыс осы соңғы жағдайдағы отбасы мүшелеріне бағытталуы керек.
Туысқандық, неке, отбасы ұғымдарын бөлу қажет. Олар бірдей
емес. Неке өз кезегінде моногамия (жалғыз некелі) және полигамия (көп
некелі) деп бөлінеді. Полигамия полиандрия және полигиния болып бөлінеді.
Полиандрияда бір әйелдің бірнее күйеуі болады. Бұл әелдер жетіспейтін
қоғамда орын алған жай. Полигиния дгеніміз – бір еркектің көп әйелі болуы,
мысалы мұылмандарда. Дүниежүзінің р түпкірінде отбсы формаының әр түрллігі
сақталады.
Әр түрлі отбасына әлеуметтік жұмыстың түрлі технологиясы қолданылады.
Отбасымен жэұмыс істейтін әлеуметтік жұмыстың мақсаты – отбасын сақтауға
және нығайтуға көмектесу, балаларды тәрбиелеуге, адамдарға материалдық
көмек пен саналы түрде адамгершілікті үйрету.
Жас отбасындағы материалдық жағдай, көбінесе мемлекеттің экономикалық
және әлеуметтік саясатына байланысты болады. Қазіргі уақытта мемлекеттің
балалары бар отбасына көрсететін көмегінің ең негізгі төрт түрі белгілі:
1. Балаларға ақылай жәрдемдесу. Қазақстанда 2002 жылдан бастап, туылған
балаға ақы беріледі.
2. Салық төлеу, дәрігерлік, тұрғын үй жәрдемақысына жеңілдіктері
беріледі.
3. Отбасына тегін дәрі, киім-кешек, балалар азығы беріледі.
4. Отбасына тегін әлеуметтік қызмет ету, яғни, психологиялық,
педагогикалық және заң жүзінде көмек көрсету.
Басты ұран Адам адамға дос, жолдас және аға болған қоғамдық жүйеден
бас тарту, өмірде тұтынушылық қатынас пен шоғырлану жүйесіне өтуде,
қоғамның эгоистік, өзін-өзі оқшаулау, азғындану, рухсыздық, жалғыздық,
отбасының ажырасу қаупі – кедей азаматтардың қауіп-қатері көбейді.
Кедейшілік жағдайында қоршаған адамдардың назар аудармауы жанға батып, өзін-
өзі өлтіруге дейінгі күйзеліске ұшыратады [28].
Отбасының ішкі қатынастары өз күн көрісі мен толық жарамды азамат
тәрбиелеу үшін үлкен жауапкершілікті өз бетінше реттейді.
Жаңа жағдайға қойылған қазіргі отбасы кейбір өзгерістерді бастан
кешеді. Отбасы әлеуметтік институт ретінде өзінің өзіндік қызметін жоғалта
отырып, қоғамдағы өз көзқарасын жоғалтады. Сыртқы факторлардан өзге кез
келген отбасы, табиғи өмір жолынан өткен кезде сол жолда туындаған
мәселермен ұшырасады. Отбасы мүшелері өз тобын тұтастық ретінде сақтауға
қабілетсіз болған жағдайда, отбасы әлеуметтік жұмыстардың объектісі болады.
Әлеуметтік жұмыс объектісі болып табылатын отбасы түрлерін төмендегі
шарт бойынша бөлуге болады. Біріншіден, отбасы әр түрлі мәселелерді шешуде
өз әлеуеті бойынша соаланады:
1. Отбасының әр мүшесі басқа мүшелерімен тілдеседі және өзінің сезімі
мен тілектері туралы еркін сөйлеседі. Мұндай отбасытарында барлық мәселе
бірге талқыланады, бұл әр отбасына қолайлы барынша ұтқыр шешім қабылдауға
мүмкіндік береді.
2. Отбасы мүшелері арасында тілдесу қиын отбастары. Мұндай
отбасытарында көбінесе табиғи бір-біріне деген үйірсектік бәсеңдейді.
Осының нәтижесінде отбасының тұтастығы мен мызғымастығына қауіп туғызатын,
даулар мен тартыстар пайда болады.
Осы екі топтың екеуі де әлеуметтік жұмыстың обьектісі болатындығы
түсінікті. Алайда, отбасылық бірінші жағдай, отбасы өмірінің табиғи
жағдайына байланысты күйзеліске аз душар болады. Осындай отбасылар
әлеуметтік көмекті көпшілігінде сыртқы факторлардан (жазатайым жағдай,
қатты науқастану және т.б. пайда болатын жағдайларда қажет етеді. Екінші
түрдегі отбастарының мәселелерді өз бетінше шешу әлеуеті өте аз. Сондықтан
олар әлеуметтік қолдау көрсетуді барынша қажет етеді [3].
Ажырасу тұқым өсушіліктің төмендеуіне әкеп соғады. Профессор Шелягтың
айтуынша, осындай отбасының балалары әлеуметтік қорғауды талап етеді.
Біріншіден, ата-аналардың ажырасуы немесе әкелердің жоқтығы балаларына
үлкен соққы болып тиеді. Іштей тынып жүрген, яғни жасырын қайғы- қасіреттен
белгілі бір шара, девиантты қылық жасауы мүмкін. Ал екіншіден, кейбір
аналар өздерінің балаларын өзгелерден кем болмасын деп, материалдық жағынан
да қамтамасыздырамын деп, көп жұмыс істейді де, баласымен сөйлесуге, оған
ақыл айтып, оны тәрбиелеуге уақыты болмайды. Үшіншіден, кейбір жалғыз басты
аналар өзінің көрген қиыншылықтарына баласын кінәләп, сол үшін баласына
жаман қарап, оны жек көреді.
Бала туудың төмендеуіне ажырасулар мен бедеулік әсерін тигізеді.
Әйелдердің бедеулікке ұшырауына бірден-бір себеп бала алдырту (аборт),
түсік тастау. Қазақстанда үш екіқабат әйелдің біреуі ғана туады. Белсенді
репродуктивті (бала тууға жарамды) жаста (18-48 жас) Қазақстандағы әр
әйелге орташа есеппен екі жарым аборт келеді. Сақтану құралдарынан ақысыз
тарату нәтижесінде Алматыда 2009 жылы аборт саны 24249-ға дейін кеміген.
Аборттың салдарынан келесі бала туу кезінде түсік тастау, түрлі аурулар,
жатырдан тыс бала біту немесе бедеулікке ұрынуы мүмкін [9. 365 б.].
Егер бір әйелден бала тууы үшін емделіп, азап шегіп жүрсе, керісінше
кейбіреулер туылған бас тартып, бала тууы үйіне тастап кетіп, қоқыс салатын
жәшіктерге, вокзалға қалдырып кетіп жүр. Ондай аналардың ауруханаға келіп,
қалдырып кеткен баларын алуы өте сирек жағдай. 1917 жылдары төңкеріске
дейін қазақтар арасында тастанды балалар және жетім балалар болмаған.
Панасыз немесе жетім балаларды туған-туысқандары немесе перзент сүюге зар
болып жүрген ерлі-зайыптылар жиі асырап, алып жүрді. Бұл жағдай кеңінен
таралды.
Әлеуметтік қызметкер отбасына қызмет көрсетіп, сонымен қатар
мемлекеттік саясат та өткізеді. Ол өзгермелі әлеуметік-экономикалық
жағдайда нақты отбасылы көмек көрсетеді, әлеуметтік қызметкер белсенді
түрде мемлекеттік емес ұйымдардың жұмысына қосылып, көп балалы отбасына
және балаларға көмек көрсетеді. З.Ж.Жаназарова жазғандай, бір жағынан
әлеуметтік жұмыс қиын жағдайда өмір сүріп жатқан адамға және топқа көмек
беруге бағытталған болса, ал басқа жағынан алғанда, әлеуметтік жұмыс
индивидтер, бөлек топтар, қоғамдық, жеке және мемлекеттік мекемелер
арасында сарапшы болып, маңызды роль атқарады [5].
Кейде әлеуметтік қызметкерден отбасына мынандай жағдайда шұғыл көмек
талап етіледі: отбасында анасы мен баласын қорлағанда және күш көрсетіп,
зорлаған жағдайда. Күш көрсетіп, қорлағанға: соққы, тұншықтыру әрекеті,
жаралау, күйдіру, улы немесе психотропты заттарды қолдану және әдейі жүйке
ауруына шалдықтыру жатады. Балаларға зорлық көрсету, ұру, қорлау сияқты
жағдайлар орын алады. Ата-аналар баларына қатыгездік көрсеткен жағдайда
оларды ата-аналық құқығын айырып, заң жүзінде жазалайды. Балалрды жетімдер
үйіне және интернаттарға орналыстырады. Жәбірленген және сексуалды зорлық
көрген адамдар ұзақ уақытқа дейін өз қалпына келе алмай, депрессияға
қалады. Әлеуметтік қызметкерге қақтығысқа түскен отбасымен жұмыс істеуге
тура келеді, мысалы, ерлі-зайыптылар үнемі ұрысқан немесе ажырасқан
жағдайда. Ажырасуға ерлі-зайыптылардың мінездерінің сәйкеспеуі, материалдық
қиыншылықтар, бір-бірін алдау, соғу және сол сияқты жағдайлар себепші
болады. Мінездерінің сәйкес келмеуі соншалықты, шы нында үйді түрмеге
айналдырғаннан гөрі, жақсылықпен ажырасқан дұрыс. Әлеуметтік жұмыс
қақтығысқан отбасында жеке, дара әңгімелесу, сұхбаттасу, топталған
психотерапия немесе ойынды терапия жолымен өткізеді [10].
Отбасы және отбасы тәрбиесінің теориялық мәселелерін педагогикалық
және психологиялық, әлеуметтік, экономикалық, демографиялық және
физиологиялық аспектіде зерттеген ғалымдар (И. Бестужев-Лада, И.В.
Гребенников, В.Н. Колбановский, И. С. Кон, Э.И. Новиков, А.Г. Хрипкова
т.б.) өздерінің зерттеулерінде қоғам өмірінде отбасы рөлінің маңызына
тоқталып, бала тәрбиесінде халықтың этникалық, этикалық, ерекшеліктерін
есептеудің қажеттілігін дәлелдейді.
Түрлі мамандық иелерінің отбасы тақырыбына деген қызығушылығы,
ғалымдардың зерттеулері көрсеткендей, әлеуметтік ортада отбасының өмір
сүруінің көп функциялы сипатына байланысты.
Жалпы алғанда, зерттеу бірнеше бағытта жүргізілді:
- отбасы мен некенің туындауын және қоғамда дамуын зерттеу (Дж.Ф.Мак-
Леннан, Л.Морган, Г.И.Бахофен, Ф.Энгельс, Ю.И.Семенов, М.Мид және
басқалары);
- отбасы мен некенің типтері мен түрлерінің дамуын зерттеу
(И.В.Гребенников, С.В.Ковалев, В.П.Меньшутин және басқалары);
- отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынасы психологиясының мәселелері
(С.В.Ковалев, Л.В. Ковалева, А.И.Кочетов, Л.В.Панкова, В.А.Сысенко,
В.С.Торохтий, Т.А.Трапезкова, В.Сатир, Н.М.Ходаков)
- отбасының тәрбиелік мүмкіндіктерін анықтау, отбасылық тәрбиенің әдіс-
тәсілдерін жасау (Ю.П.Азаров, И.В.Гребенников, Н.К.Крупская,
П.Ф.Лесгафт, А.С.Макаренко және басқалары).
Отбасына тарихи көзқрасытың басы швейцар ғалымы И. Бахофеннің Ана
құқығы (1861ж) еңбегі деуге болады. Бұл еңбегінде ол қоғамның дамуының
бастапқы салаларына жыныстық қатынастардың ретсіздігі немесе жыныстық
еркіндіктің кең тарауы тән деген болжам айтты. Бұдан кейін қоғамның
дамуында басты роль әйелге тиесілі болды (матриархат). Кейінірек
еркектердің басымдығы бекіді (патриархат).
Отбасы туралы жаңа ілімге сын айтқан ағылшын заңгері, психолог,
тарихшы Г.Мэн қоғамның дамуында матриахтың болғанын жоққа шығарды.
Американдық зерттеуші, тарихшы, этнограф Л. Морган отбасының дамуына
қатысты басқа көзқарасты ұстанды. Ол 200-ден астам қоғамдық топтың неке
–отбасы қатынастарын зерттеді. Л.Морган адамзаттың даму тарихын үш кезеңге
бөлді: тағылық, варварлық, өркениет.
Олардың әрқайсысы өзіндік қоғамдық институттары мен өнердің түрлерін
жасады. Ч.Дарвин ілімнің тікелей әсерімен ол отбасының даму теориясын
сомдады. Л.Морганның іліміне сәйкес отбасы мынадай кезеңдерден өткен:
• қандас туыс отбасы;
• пуналуалды отбасы;
• полигамия (алдымен әйелдер жағынан, кейінен еркектер жағынан)
• моногамия
Отбасына деген нақты ғылыми пікірді Ф.Энгельс негіздеп берді. Ол
бірінші болып мәдениеттің, яғни тағылық пен варварлықтың алғы тарихын
ғылыми тұрғыдан сипаттады. Әр кезеңді ол төменгі, орташа және жоғары
сатыларға бөлді. Ол өзінің Отбасының, жеке меншіктің және мемлекеттің
туындауы атты еңбегінде отбасына оның тарихи даму барысында талдау
жасайды. Алғашқыда неке топтары ұрпақтарға бөлінгенде, яғни, ата-аналар мен
балалары арасында жыныстық қатынасқа жол берілмегенде, бұл қандас туыс
отбасы болды. Онан кейін пуналуалдыотбасы алмастырды, ол апа мен бауырлар
арасындағы жыныстық қатынасқа жол бермеді.
Ал кейініректе жұптан тұратын отбасы пайда болды, онда еркек пен
әйелден бір-біріне қатысты жұбайлық адалдықты талап етті, ал көзге шөп салу
қатаң жазаланды. Өркениеттің табалдырығын арттарда туындаған отбасының
соңғы түрі моногомия болып табылады [2. 65 б.].
Отбасы қоғамның жеке ұйымы ретінде зерттеу, оның даму тарихын зерттеу
ертеден орын алған. Ал, ғылыми тұрғыдан жүйелі зерттеу тек ХІХ ғасырдың
ортасында басталған. Осы кезде көптеген ғалымдардың еңбектері (Ф.Энгельс,
Дж.Ф. Мак-Ленанн, Л. Морган, И. Баховен ) неке түрлерін және некенің
қоғамдық дамуын зерттеуге бағытталған еді. Ал, ХХ ғасырда батыс ғалымдары
некенің құрылымын (Боуен, Олсон, Бэйтсон), дамуын (Соломон, Дювель, Шепард,
Беннис, Куутсар және т.б.) зерттеуге ден қойған.Отандық психология және
социология ғылымдарында жанұяның құрылуы мәселелері қарастырылды (А.Г.
Харчев, Н.Я. Соловьев, В.М. Медков, А.И. Антонов,
И.В.Гребенников,Э.Г.Эйдемиллер, В.В. Юстицкис, А.Н.Елизаров және т.б.).
Отбасы және отбасындағы қатынастар психологиясы саласында ата-аналар мен
балалардың қатынасы мәселесі ерекше зерттеу нысанына айналды. Аталмыш
мәселелер бойынша зерттеулер, олардың қорытындылары жеке концепцияларды
құрайды. Шетелдік психологияда ананың балаға қатынасы түрлерін зерттеген С.
Броди және Л. Ковар еңбектерін; ата-ананың тәрбиелеу стильдерін сипаттарын
жіктеген Д. Боумрин зерттеулерін атап өтуге болады. Поляк зерттеушісі М.
Земсканың әке – шешнің балаларға қатынасы мен оның баланың тұлғалық
сипаттарының қалыптасуына ықпалын зерттеуі ерекше мәнге ие болады.
Ресейдегі отбасы психологиясына қатысты зерттеулерді бірнеше негізгі
бағыуттарға жіктеуге болады:
1) ата – ана бағдарларын (А.С. Спиваковская, Т.В. Архиреева, В.В.
Столин, А.Я. Варга, Е.А. Савина, О.Б. Чарова, Г.Г. Филиппова) және
отбасындағы тәрбиелеу стильдерін зерттеу (С.В. Ковалев, В.В. Воронов, Е.А.
Костицина, Е.Т. Соколова, Э.Вильданова);
2) Дұрыс емес тәрбиелеу түрлерін зерттеу (В.И. Гарбузов, А.С.
Спикаковская, А.Е. Личко, Э.Г. Эльдемиллер);
3) ата – аналар мен балалардың өзара қатынасының әр түрлі аспектілерін
зерттеу (О.В. Илларионова, В.В. Столин, А.В. Петровский, М.В. Полевая);
4) ата – аналар мен балалардың өзра қатынасындағы бұзылуларды және
олардың тұлғалық дамуына әсерін зерттеу А. Захар А.С. Спикаковская ,Е.О.
Смирнова, Т.А. Кошкарова, Н. Штирман, Э.Г. Эйдемиллер ).
Қазақстандық ғалымдардың еңбектері отбасындағы қатынастар педагогикасы
мәселелерін, балалар мен ата – аналардың дау – жанжал жағдайларындағы мінез
– құлқы, өртүрлі отбасындағы қарым – қатынас ерекшеліктерін қамтиды (С.М.
Илюсизова, У.И. Ауталипова, М. Габдуллин, С. Кубеноев, Х.Т. Шерьязданова).
Көрініп тұрғандай, отбасындағы қатынас мәселелеріне ғылыми зерттеу
қызығушылығы өсіп келеді, сонымен қатар, отбасы өміріне көптеген сыртқы,
әлеуметтік - экономикалық факторлар орасан зор ықпалын тигізеді. Отбасы қай
кезде болмасын жан-жанты қызығушылықты тудырған құбылыс. Қоғам үшін осы
әлеуметтік институттың ерекшеліктерін, зерттеу мәлеметтерін іс жүзінде
қолдану аса маңызды мәселе болып табылады. Жеке адамдардың өміріндегі
маңызымен қатар, отбасы елеулі қоғамдық рөлі де орындайды. Жанұя бала
дамуындағы, әлеуметтік ортасына сәйкес өмірге балаларды дайындаудағы өте
маңызды орынға ие; баланың қалыпты тұлғалық дамуына негіз болатын
білімдерді, іскерліктерді және дағдыларды алғашқы меңгеру ортасы. Ал,
қоғамның алдында, өз кезегнде, жанұялық тәрбие, леудің маңызын өсіре отыра
қоғамдық тәрбиелеуді байланыстыру міндеті тұр. Тәрбиелеу және жанұядағы
үйлесімді қатынастар қоғам мақсаттарына үндес болуы керек, сондықтан әр
түрлі ғылымдардың, соның ішінде психология тұрғысынан отбасы мәселелерін
зерттеу қажеттілігі туады [8. 125 б.].
Шетелдік психологиясында жағымды және жағымсыз ата-аналық
позицияларды белгілейді. Поляк зерттеушісі М. Земска осыған орай ата-ананың
жағымды позициялары мен баланың қалыпты тұлғалық дамуымен және мінез-
құлығының қалыптасуы арасындағы байланыс механизмдерін және жағымсыз ата-
аналық позициялар мен балалардағы мінез- құлықтың бұзулары арындағы
байлныстарды қарастырады. Осы проблеманы зерттеу барысында ғалым ата-ананың
балаға жағымсыз және жағымды бағдарларынан тұратын күрделі позицияларды
жіктейді. Негізгі үлгілері ретінде М. Земска белгіледі:
1) Ата - ана мен балалар арасындағы эмоционалды алшақтық, яғни
жақындықтың болмауы - бала мен ата - анасы арасындағы эмоционалды қалыпты
қатынас ата - ана зейіннің тек балаға шоғырлануы;
2) Ата - ананың балаға қатысты басымдылығы, үстемділігі - ата - ана мен
баланың ішкі өзаратәуелсіздігі - ата - ананың балаға қатысты шектен тыс
көнгіштігі;
М.Земски көрсеткен ата - аналық бағдарларды талдау келесі ерекшліктерді
көрсетті. Ата - ана мен балалар арасындағы эмоционалды алшақтық, яғни
жақындыұтың болмау кезінде ата - ананың баламен қарым - қатынасы жеткілікті
мөлшерде болмайды, демек, баладан әке - шешелердің психикалық қашықтығы
байқалды. Әдетте, эмоционалды жақындығы жоқ ата - аналар баланы қолдау
тәсілін емес, балаға қарсы қатынасты ұсынады [3].
Жаңа қоғамдық-саяси қарым-қатынастар бекіп жатқан кезеңде қазіргі
заманның отбасына әлеуметтік талдау жасайтын, отбасын нығайтудың және оның
тұрақтылығын сақтаудың жолын белгілеген қазақстандық сойиолгтардың
зерттеулерін атап өту керек (Н.А.Аитов, У.Ауталипова, У.Бекжанов,
К.Г.Габдуллина, З.Ж.Жаназарова және тағы басқалары).
Отбасы – некеге қарағанда күрделірек қарым-қатынастар жүйесі, ол тек
жұбайларды ғана емес, сонымен қатар балаларды, туыстарды, жұбайларға жақын
адамдарды біріктіреді. Отбасы – бұл әлеуметтік институт пен шағын
әлеуметтік топ белгілерін иеленетін әлеуметтік жүйе. Отбасы әлеуметтік
институт ретінде жұбайлардың, ата-аналардың, балалар мен басқа туыстардың
өзара қарым-қатынастарын реттейтін әлеуметтік нормалардың, санкциялардың
және мінез-құлық үлгілерінің жиынтығымен сипатталады. Отбасы – некеге
немесе қандас туыстыққа негізделген шағын топ, оның мүшелері тұрмысының
ортақтығымен, өзара моральдық жауапкершілікпен және өзара көмекпен
байланысады.
Отбасы – адамдардың өзара әрекеттесулерінің ежелгі институты, бірегей
құбылыс. Оның бірегейлігі бірнеше адамның ондаған жылдарға есептелетін ұзақ
уақыт ішінде, яғни адам өмірінің көп бөлігінде өте тығыз өзара
әрекеттесетіндігінде. Қарқынды өзара әрекетесудің, мұндай жүйесінде
таластардың, дау-дамай мен дағдарыстардың пайда болмауы мүмкін емес.
Отбасы ұжымы - бұл тату-тәтті, бір-бірімен байлнысты бір мақсаттағы,
мүддесі мен көзқарасы біріккен адамдар тобы. Отбасы адамдардың біртұтас
тату ұжымға бірігуі, ең алдымен ата - ана мүддесінің мәні мен мағынасына,
әке мен шешенің бір-біріне, балаларына, олардың достарына, жолдастарына
қалай қарайтындықтарына байланысты. Өз баласының тәрбиесін жеке өз ісің
ғана емес, қоғам алдындағы азаматтық борышыңды орындау деп қарау керек.
Бала өмірінің алғашқы күнінен бастап, ата-аналар өздерінің негізгі
борыштарын атқаруға кіріседі, яғни олар тәрбиеші бола бастайды. Ата-ана бұл
болашақ кішкене адамды дене күші мол және рухани және ақыл-ойы мен дене
құрылысы, яғни тән жүйесі жағынан да жан-жақты даму дәрежесіне жеткізуі
тиіс. Дұрыс тәрбиенің кілті - бүкіл отбасы өмір құрылысында. баланың
денессі мен рухани жақтан қалыптасуының негізі отбасы. Отбасы - бұл бірге
тұратын жақын туыстары, әке-шешесі, ата-әжесі, балалары және тағы басқалар.
Ата-аналардың қарым-қатынасын реттейтін ұлттық ойындар, қалжың түрлері,
достық, туысқандық, құрдастық қарым-қатынастың деңгейлері (жеңгесі,
қайнысы, нағашысы мен жиендері, жездесі мен балдыздары т.с.с.) тәрізді салт-
дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар, ырымдардың барлығы қазақтардың өзіндік
дүниетанымның қалыптасуда, тәлім тәрбие беруде үлкен рөл атқарады [1. 25
б.].
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасында әлеуметтік жұмыс мамандағы,
сондай-ақ барлық пәндерінің арасынан отбасы туралы ғылым өзекті тақырып
болып, отбасы, әйел, өскелең жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізетін жаңа
мамандық маманына талап күшейді.
1. Жас отбасының әлеуметтік-психологиялық спецификасы
Жас отбасымен жұмыс істейтін әлеуметтік қызметкер үшін оның мынадай
ерекшеліктерін білу маңызды:
- жас отбасы қалыптастыру сатысында болатындықтан, осының өзі оның
әлеуметтік қолдауды қажет етітінін білдіреді;
- жас отбасы елеулі материалдық- экономикалық қиындықтарға ұшырайды;
- төлем ақысының төменгі деңгейі, жұмыс орнын іздеу, тұрғын үй
проблемасы және т.б;
- жас жұбайлар жеке бас және кәсіптік өз орнын анықтау фазасында
болады, бұл отбасы болуда қосымша қиындықтар туғызады;
- жас жұбайлар өздерінің жеке және өздерінің жеке және отбасылық
мүдделерінің оңтайлы ара қатынастарын табудың, әрқайсысына тиімді
отбасылық қатынастардың өз моделін табудың сатысынан өтеді,
- баланың дүниеге келуі жас отбасына материалдық әлеуметтік-
психологиялық және тәрбиелік сипатындағы қиындықтарға кездеседі;
- жас отбасы өмірлік кезеңдеріндегі алғашқа дағдарыс жағдайының фазасын
бастан кешіріп жатқандықтан жанжалдар болады, жас жұбайларда оны
шешудің, бір келісімге келудің тәжірибесі жоқ болғандықтан, кейде ол
өткірленіп, отбасының ыдырауына әкеп соғады;
- жас отбасының ыдырауынан пайда болған толық емес отбасылары одан да
күрделі проблемалармен кездеседі де, оларды әлеуметтік жұмыстың
бірінші орын алатын объектіге айналдырады.
Жас отбасы – дамудың бастапқы кезеңін басынан кешіріп, жұбайларды
таңдауды жүзеге асыру кезеңіндегі отбасы. Осы кезеңде басқадан некеге
дейінгі адамнан да күрделі адамды көру феномені ашылады, мінез-құлықтардың
үйренсуі, яғни барлық өмір салтын өзгерту басталады. Жас отбасының
өмірінің қалыптсауы бірнеше жоспардан тұрады: физиологиялық, әлеуметтік
және психологиялық. Отбасы құрудың өмірлік мақсатын шешуде және оны жүзеге
асыруда физиологиялық жоспар өз денесі мен басқа адамның денесінің
кеңістігін меңгеруден тұрады. Мұның оңай емес екенін сексолог- дәрігерлер
мен сексопатологтар ғана емес психологтар да айтып жүр.
Жас отбасы құрудың мақсаттарын шешудегі әлеуметтік жоспар некелік
серіктердің біріге отырып құрған отбасы идеалына сай жаңа қауымдастықты
құру іскерлігінен тұрады. Мамандардың айтуынша, өзінің жаңа отбасында ата-
аналарын отбасылық мінез-құлқын қайталау- отбасы өміріндегі жеке басының
мақсаттарын шешудің кең тараған қате жолдарының бірі.
Жас отбасындағы өмірлік мақсаттары шешудегі психологиялық жоспар бір-
бірінің шығармашылығы және ортақ үй үшін екі әртүрлі, бірақ бір біріге өмір
сүру үшін біріккен адамдардың шығармашылығынан көрінеді.
Жас отбасының өмірлік мақсаттарын шешудегі әрбір осы аталған жоспар
шартты түрде бөлінген: біріге өмір сүруді құрудың күнделікті тіршілігінде,
тіпті күнделікті, ақарпайым және мағынасыз әркеттерде: үй жинау, тамақ
әзірлеу, ыдыс жуу, бірге уақыт өткізу және т.б олар араласып жатады.
Жас отбасының қалыптсуындағы күрделі проблемаға алғашқыда махаббат пен
секуалдық құштарлық негізінде құрылған отбасылық қатынастар күту мен талап
ету сияқты жаңа ұстанымдардың: әртүрлі көзқарастар, серігінің тұрмыстағы
және некеден бұрыңғы тіршілігіне сәйкес келмеуі және т.б үстемелеп кетуі
жатады. Жас әйелдер отбасылық өмір туралы өзінің романтикалық түсініктері
мен шындықтың сәйкес келмеуін ауыр бастан кешеді, себебі неке туралы
ойлағанда ол эмоциялы- махаббатты бастан өткеру сияқты елестейді, ал
шындығында ол әйел адам үшін көп міндеттемелер мен отбасындағы қолайлы
психологиялық климат үшін жауапкершілікті жүктейді.
Жас отбасының қалыптсауы үшін маңызды фазаға- баланың туу жатады.
Әдетте, бірінші бала жас отбасының бірге тұрған бір-екі жылында дүниеге
келеді. Әрине, баланың туылуына қарай отбасының материалдық шығыны да өсе
түседі, оның үстіне ата-ананың жұмыстан бос уақыты баланы күту мен тәрбиеге
кетеді. Ана мен әке болудың әлеуметтік рөлдерін меңгеру- жас жұбайлар үшін
ғана емес, жалпы жас отбасылық қауымдастығы үшін де үлкен сын [4. 145б.].
Зайыбы үшін бұл қиындық бір мезгілде ана мен еңбеккердің рөлін меңгеру
және оны жүзеге асырудан тұрады: осындағы ауыртпалықтар бала тумай тұрған
кезде қалыптасып қалған отбасы өмірін бұзады және әйелдің психикалық
денсаулығына теріс әсер етеді. Жас әйелдің ана болу рөлін меңгерудегі тағы
бір қиындығы оның дәл осы жаста өзінің Менін отбасы кеңістігінде ғана
емес, қоғам кеңістігінде де іздеп, жүзеге асыруға ұмтылуымен байланысты: ол
карьерасы туралы шешім қабылдайды.
Ері үшін әке болудағы әлеуметтік рөл- оның асыраушы болуы, ол туралы
халықта: Асырай алмаса несіне әке болып жүр деген сияқты сөз бар. әрі
қарай күнделікті тамақ, баспана, қажетті өмірлік қуаныштар т.б басталады.
Әке болудың әлеуметтік рөлінің қиындығы алғашқыда оның оңай сияқты көрінуі.
Осы оңайлық жас ер және әке болуға итермелеп, қақпанға түсіреді. Солардың
бірнешеуін қарап көрейік:
• қарапайым мақсат қақпаны;
• міндет ету қақпаны;
• күш көрсетудің дұрыстығын дәлелдеу қақпаны
• жас қақпаны
• баладан қызғану қақпаны.
Әкенің әлеуметтік рөліне қатысты ғана емес, ананың рөлінің де
қақпандарын келтіруге болады. Олардың барлығы жас жұбайлардың отбасындағы
өз қарым- қатынастарын отбасы өмірінің мақсаты мен мәні туралы ақылға
салынған және толық түсінік негізінде және отбасындағы рөлдерді бөлу арқылы
құру керектігін білдіреді. Жас жұбайларға ата- аналық рөлді меңгеру үшіг
отбасы бюджетін жоспарлау дағдысы ғана емес, жеке бастары арасындағы
келіссөздер мен жанжалдарды шешудің коммунативтік дағдыларын да игеру
керек.
Өмірлік бағдарға, отбасында рөлдерді бөліп алуына, балалы болуына
байланысты жас отбасыларын бірнеше түрге бөлуге болады. Жас отбасының
бірінші түрі ерлі- зайыптылардың тек қана отбасылық құндылықтарға, екі
балаға ғана бағдарлануымен сипатталады. Онда көшбасшы күйеуі, бірақ
көшбасшылық көбіне оның отбасы қарым- қатынастарындағы экономикалық
саласында ғана анықталады және шектеледі. Бұл ерлі- зайыптылардың достары
бір, ортақ, көбіне бірге, жабық.
Екінші түрлі жас отбасы жеке бастың дамуына бағдарланған, аз балалы
отбасы болуды жоспарлаған. Отбасындағы көшбасшылық жариялылықты ұстанады:
отбасы өміріне байланысты бірге немесе бөлек. Мұндай отбасы социум үшін
ашық та, жабық та болуы мүмкін.
Үшінші түрде жас отбасы- ерлі зайыптылар думан- тойға бағдарланған
отбасы. Мұндай отбасында әйелі мен күйеуі ортақ достармен де, әрқайсысы
некеге дейінгі достарынан тұратын бөлек достармен де араласа береді.
Репродуктивтік ұстанымдары- баласыз, тіпті болмағанда бір балалы отбасын
құру. Мұнда көшбасшылық авторитарлық та, жариялықта бола береді.
Жас отбасылары көбіне бір балалы, кейде екі балалы болады. Мұндай толық
отбасыларында бала үшін де, ата- аналары үшін де бір-бірін жақсы көру,
бірлік сияқты оң әлеуметтік- психологиялық қасиеттердің қалыптасуына мол
мүмкіндік бар. онымен қатар онда жалғыз баланы гипер қамқорлық
қағидасымен тәрбиелеуге байланысты теріс қасиеттерде қалыптасуына мүмкіндік
бар [6. 45 б.].
Соңғы жылдары кеңінен тараған жас отбасыларына толық емес отбасылары-
бір ата- анасымен, көбіне анадан ғана тұратын отбасы жатады. Бұл
айырылысудың, бір ата- анасыныңі қайтыс болуының немесе некесіз бала туудың
нәтижесі. Мұндай отбасыларыы әкенің жоқтығына байланысты материалдық
қиындықтар мен әлеуметтік- психологиялық проблемаларды бастан өткізеді.
Жоғарыда аталған жас отбасылар түрлері жалпы қалыпты тіршілік етуге
ешбір қауіп туғызбайтын белгілері бойынша жіктелді. Мұндай түрлер, оны
білу әлеуметтік қызметкер үшін қажет, себебі ол жас отбасына әлеуметтік
құбылыс ретінде түсінік береді. Бірақ социум үшін әлеуметтік қауіпті
түрлерін, яғни объектілік немесе субъектілік жағынан өмірлік қиындықтар
көріп, мемлекеттік әлеуметтік қорғау және әлеуметтік қызмет көрсету жүйесі
жағынан да, әлеуметтік- қорғау бағытындағы қоғамдық құрылымдар тарапынан да
көмекті қажет ететін жас отбасылар туралы білген өте маңызды.
Мұндай түрлерді шартты түрде әлеуметтік қауіпті барлық отбасыларына,
соның ішінде жастардың, және тек жас отбасыларына қатысты ғана бөлуге
болады. Мысалы, ағылшын маманы Джилл Г. Барнз әлеуметтік қызметкер жұмыс
істейтін отбасылардың нақты түрлерін көрсете отырып, айырысқан, бір ата-
анасы ғана бар, өгей әкесі немесе шешесі бар, асырып алған ата- аналары
бар, мүгедек баласы бар, кішкентай баласы бар, балаға немесе отбасының
басқа мүшелеріне зорлық көрсететін отбасыларына, өзін-өзі өлтіруге бейім
жасөсіпірімдер балалары бар және т.б отбасыларын атай кеткен. Отбасылық
топтарға терапевтік қызмет көрсетуді ұйымдастыруға арналған анықтама-
сөздіктің ағылшындық авторлары проблемасы бар тағы да отбасы түрлерін
көрсетеді. Отбасылардың осы барлық түрі жас отбасыларының арасынан
табылатыны сөзсіз.
Жас отбасыларына тура қатысты әлеуметтік қауіпті отбасылар да бар.
мысалы, отбасына қолдау жасау пробламаларын шешумен айналысатын жұмыстарына
американдықтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 4
1. ЖАС ОТБАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Жас отбасының қалыптасуы мен нығаюы әлеуметтік жұмыстың объектісі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 6
1.2. Жас отбасының әлеуметтік-психологиялық спецификасы ... ... ... ... 16
1.3. Жас отбасымен әлеуметтік жұмыс жүргізу тәжірибесі ... ... ... ... ... 31
2. ЖАС ОТБАСЫНА ҚАТЫСТЫ МЕМЛЕКЕТТІК ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТҚА
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
2.1. Жас отбасыларды мемлекеттік қолдау шаралары ... ... ... ... ... ... 38
2.2. Мемлекеттік әлеуметтік саясат тарапынан жас отбасымен әлеуметтік
жұмысты жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПайдаланЫЛҒАн әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: отбасы адамның әлеуметтік жұмыс істеу жүйесін
білдіреді. Ол қоғамның негізгі институттарының бірі. Әлеуметтік жұмыстардың
маңызды саласы мен негізгі объектілерінің бірі болып табылады. Қазіргі
таңда жас отбасы өрістеудің күрделі кезеңін –дәстүрлі үлгіден жаңаға ауысу
үдерісін бастан кешіп отыр. Отбасы құрылымы, отбасы қызметі, отбасы рөлі,
билік жүйесі, жұбайлардың функционалды тәуелділігі, отбасындағы бала
жағдайы өзгереді, ал бұл өз кезегінде әлемдегі отбасы түрінің өзгеруіне
алып келеді.
Қазіргі кезде соның салдарынан бала туу төмендеп, ажырасулар саны өсіп,
жалғыз басты адамдар саны көбейіп жатыр. Сол себепті де отбасын немесе жас
отбасыларды зерттеу өте қажетті зерттеулер қатарында болуда.
Отбасы – адам баласының түп қазығы, алтын ұясы. Себебі: адам баласы шыр
етіп дүниеге келген күннен бастап, сол ортаның ыстық-суығына бейімделіп,
ықпалына көніп, осында ер жетеді. Кәмілеттік жасқа толғаннан кейін де өзі
отбасын құрып бөлек шықпағанша, туған ата-анасының қол астында,
қамқорлығында болмақ. Демек, отбасы – негізгі қамқорлық мектебі.
Отбасы – некеге қарағанда күрделірек қарым-қатынастар жүйесі, ол тек
жұбайларды ғана емес, сонымен қатар балаларды, туыстарды, жұбайларға жақын
адамдарды біріктіреді. Отбасы – бұл әлеуметтік институт пен шағын
әлеуметтік топ белгілерін иеленетін әлеуметтік жүйе. Отбасы әлеуметтік
институт ретінде жұбайлардың, ата-аналардың, балалар мен басқа туыстардың
өзара қарым-қатынастарын реттейтін әлеуметтік нормалардың, санкциялардың
және мінез-құлық үлгілерінің жиынтығымен сипатталады. Отбасы – некеге
немесе қандас туыстыққа негізделген шағын топ, оның мүшелері тұрмысының
ортақтығымен, өзара моральдық жауапкершілікпен және өзара көмекпен
байланысады.
Отбасы қоғамдағы негізгі әлеуметтік институттардың бірі болып
табылатындықтан, ол әрқашанда қоғам назарында болады. Қазіргі уақытта
кейбір ғалымдардың айтуынша, отбасы дағдарыстан өтуде. Оның жаңа үлгісі
пайда болды. Отбасылық қарым-қатынас өзгеруде. Әсіресе, отбасындағы
өзгерістердің көпшілігі – экономикалық жағынан дамыған Батыс елдерінде.
Ресей мен Қазақстанның нарыққа өтуі некелесу мен бала тууға қатты әсер
етті. Ажырасулар көбейіп, ол да отбасындағы туып көбеюшілікті азайтты.
Отбасы адамды қорғайды, сондықтан да оны нығайту керек. Отбасы жасы
толмаған балаларға және қарт адамдарға қамқорлық етеді, өмірдің қиын
жағдайларында көмек көрсетеді, ауырған кезде қолдайды. Отбасы мүшелері бір-
біріне көмек етеді. Отбасы сүйіспеншілік сезіммен бірігеді. Онымен бірге
отбасы алғашында жас отбасы деген атауға ие болады.
Жас отбасы деп біз жаңадан некеге тұрып, заңды түрде отбасы құрған
жастарды айтамыз. Қазіргі нарықтық заманда жас отбасыларын мелекет
тарапынан қолдауға арналған бағдарламалар жасалынуда. Себебі, нарық
заманында енді ғана отбасы құрған адамдар тобы өз отбасыларын толықтай
қамтамассыз ете алмауы мүмкін. Ал ол бала санының азаюы, яғни туу
мөлшерінің азаюына алып келеді, ал Қазақстан Республикасы үшін бала саны,
яғни туу мөлшері ең қажетті категория болуда. Сол себепті де жас
отбасыларына қазіргі кезде мемлекет тарапынан әлеуметтік көмек көрсетілу
өзекті мәселелердің бірі болуда.
Жас отбасымен қазіргі кезде әлеуметтік жұмыстың объектісі бола алады.
Ал әлеуметтік жұмыстардың ұйымдары мен мекеме жүйелері маңызды аспект болып
табылады. Оған Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі мен облыс және
аудан жиынтығы тиісті басқарма мен бөлімдер басшылық жасайды. Онда
әлеуметтік қамсыздандыру, сақтандыру қызметтері, денсаулық сақтау, білім
беру, қоғамдық тәртіп және т.б. органдарындағы әлеуметтік көмек және қорғау
комиссиялары жұмыс істейді. Мемлекетпен қатар бірне-бірі байланысты, өзара
іс-қимыл жасап көмектесетін көптеген қоғамдық ұйымдар мен мекемелер қызмет
етеді. Отбасымен жұмыс жүргізетін әлеуметтік қызметкер өзінің жұмысын
осындай ұйымдармен және басқа да әлеуметтік институттармен бірге жасайды.
Жоғарыда көрсетілген себептерге сәйкес қазіргі кезде Қазақстан
Республикасы үшін жас отбасыларын зерттеп біліп, оған қандай жағдай жасау
керек екендігін айқындап алу керек. Жас отбасыларына жағдай жасау арқылы
біз еліміздің яғни халқымыздың санын көбейте аламыз, себебі еліміздің
болашағы жастар болып табылады. Сонымен қатар еліміздегі ажырасу, жастар
арасынадығ түсініспеушілік деген маңыэды мәселелерді тежей аламыз. Сол
себепті де қазір жас отбасыларына мемекет тарапынан көмек қажет. Ал ол
дегеніміз біздің көтеріп отырған проблемамыздың өзекті екендігіне дәлел
бола алады.
Бітіру жұмыстың мақсаты: жас отбасының қалыптасуы мен нығаюында
мемлекеттік әлеуметтік саясаттың рөлін анықтау.
Бітіру жұмыстың міндеттері: жоғарыда көрсетілген мақсатқа сай
төмендегідей міндеттер алға қойылады:
- отбасы, жас отбасы, мемлекттік әлеуметтік саясат
категорияларына анықтама беру;
- жас отбасының қалыптасуы мен нығаюын әлеуметтік жұмыстың объектісі
ретінде қарастырып, оның мәнін ашу;
- жас отбасының қалыптасуының ерекшеліктеріне тоқталу;
- жас отбасымен әлеуметтік жұмыс жүргізу үрдістеріне тоқтап, оның шет
ел тәжірибесімен салыстыра отырып талдау жасау;
- жас отбасыларды мемлекеттік қолдау шараларын анықтау;
- мемлекеттік әлеуметтік саясат тарапынан жас отбасымен әлеуметтік
жұмысты жетілдіру бағыттарына талдау жасау.
Зерттеудің объектісі: жас отбасы.
Зерттеу пәні: жас отбасының қалыптасуы мен нығаюына мемлекет тарапынан
әлеуметтік саясаттың рөлі.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізінде жас отбасының қалыптасуы мен
нығаюы әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде қарастыра отырып, оның
ерекшеліктері және қоғамға әсері қарастырылады. Сонымен бірге, жас
отбасымен әлеуметтік жұмыс жүргізу үрдістері және де шет ел тәжірибесіне
негізделеді.
Отбасы мен некенің туындауын және қоғамда дамуын зерттеуген Дж.Ф. Мак-
Леннан, Л. Морган, Г.И. Бахофен, Ф. Энгельс, Ю.И. Семенов, М. Мид және
еңбектері басшылыққа алынған. Сонымен бірге, Ресей ғалымдары
И.В. Гребенников, С.В. Ковалев, В.П. Меньшутинның тұжырымдамалары да
қарастырылады. Қазақсатан зерттеушілерінен К.Ү. Биекенов, З.Ж.
Жаназарова,
Ж.А. Нұрбекова, С.И. Оспанов, Г.С. Әбдірайымова сында
әлеуметтінушылардың еңбектері негізге алынған.
Дипломды жұмыстың тәжірибелік негізі: жас отбасыларды мемлекеттік
қолдау шараларына және де мемлекеттік әлеуметтік саясат тарапынан жас
отбасымен әлеуметтік жұмысты жетілдіруге негізделген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі
бөлімнен, бес бөлімшеден қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
және мазмұннан тұрады.
1. ЖАС ОТБАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Жас отбасының қалыптасуы мен нығаюы әлеуметтік жұмыстың объектісі
ретінде
Жас отбасы әлеуметтік жұмыстардың маңызды салаларының бірі әрі негізгі
объектісі болып табылады. Жас отбасы объектісін жеке адамға алмастыруға
бейімділік зерттеу жүргізуге ғана емес сұрыптау жасап, мәліметтерді және
т.б. өңдеуге негіз болады. Әлеуметтік жұмыс, әлеуметтік қамқорлық, көмек,
психотерапия, яғни медикаландыру неке мен отбасына байланысты ұлғайып
отыр. Индустриялық қоғамда пайда болған әлеуметтік жұмыс адами
қатынастарды ең алдымен өндірісте қалпына келтіру мақсатында, отбасылық
өндіріс сатысында экономика тән болған осы қатынастардың жойылып кеткен
адами сапаларын қалпына келтіруге бағытталды.
Отбасы қоғамдағы негізгі әлеуметтік институттардың бірі болып табылады.
Ол әрқашанда қоғам назарында болады. Қазіргі уақытта кейбір ғалымдардың
айтуынша, отбасы дағдарыстан өтуде. Оның жаңа үлгісі пайда болды. Отбасылық
қарым-қатынас өзгеруде. Әсіресе, отбасындағы өзгерістердің көпшілігі –
экономикалық жағынан дамыған Батыс елдерінде. Ресей мен Қазақстанның
нарыққа өтуі некелесу мен бала тууға қатты әсер етті. Ажырасулар көбейіп,
ол да отбасындағы туып көбеюшілікті азайтты. Отбасы адамды қорғайды,
сондықтан да оны нығайту керек. Отбасы жасы толмаған балаларға және қарт
адамдарға қамқорлық етеді, өмірдің қиын жағдайларында көмек көрсетеді,
ауырған кезде қолдайды. Отбасы мүшелері бір-біріне көмек етеді. Отбасы
сүйіспеншілік сезіммен бірігеді.
Жас отбасы- әлеуметтік жұмыстың маңызды және күрделі объектісі. Оның
маңыздылығы Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан-2030 атты Президентінің
халқына Жолдауында атап өткен болатын: Жасқа байланысты құрылған саясатта
біз жастарға және жас ұрпаққа, жас отбасыларына баса назар аударуымыз
керек.
Дәл ғылыми тұрғыда жас отбасы деген терминнің анықтамасы жоқ. Әртүрлі
авторлар некенің ұзақтығының шегі мен жас жұбайлардың жастарын әртүрлі
көрсетеді. Дегенмен, көпшілігі жас отбасы бірге 3 жыл өмір сүрген,
жұбайлардың жастары 30-дан аспаған және екеуі де бірінші рет некеге отырған
жастар деп есептейді. Отбасылық өтіл 3 жылдың таңдалуы зерттеушілердің дәл
осы уақытта отбасылық қатынастардың дамуында дағдарыс жағдайы аса жоғары
болып, осы уақытқа айырылысу саны көп болатынымен байланыстырады. Отбасы
тікелей және жанама қатынасқа түсетін әлеуметтік жұмыстың ең таралған түрі
болып табылады. Отбасының әлеуметтік қызметкерлердің еңбекпен қамту
саласындағы орталық орынды алатынының дәлелі отбасы проблемалары мен
айналысатын социономдардың санының көптілігінен көрінеді. Мысалы, АҚШ- та
әлеуметтік қызметкерлердің Ұлттық ассоциациясының жалпы санының 25 пайызы
осы проблемамен айналысатындарды құрайды [4. 65 б.].
Әлеуметтік жұмыстың ғылым ретінде, де практикалық әрекет ретінде де
отбасына деген қызығушылық қарауы оның әлеуметтік құбылыс екенін көрсетеді.
Отбасының қоғамдағы рөлі күшіне қарай ешбір әлеуметтік институттармен
салыстыруға келмейді, себебі тек осы отбасында адамның жеке басы
қалыптасып, дамиды, олардың қоағмға енуіне қажетті әлеуметтік рөлдерді
меңгереді. Отбасы адам үшін алғашқы тәрбие беру институты, оны адам өмір
бойы сезініп өтеді. Отбасы әлеуметтенудің маңызды факторы болып табылады
да, онда адамгершілік негіздері бекітіледі, мінез-құлық нормалары
қалыптасады, жеке адамның ішкі дүниесі мен жеке қасиеттері ашылады. Отбасы
адамның әлеуметтік, шығармашылық белсенділігін ынталандырады. Ол адам мен
қоғамның қайта өзгеруінде шешуші рөл атқарады.
Сонымен қатар,отбасы қоғамның дербес бөлігі, әлеуметтік ортамен тығыз
байланыста болады да, соған әтуелденеді. Отбасында қоғамдық өмірдің барлық
жетістіктері, қиындықтары және қайшылықтары өз бейнелерін табады.
Социумдағы отбасы – күрделі феномен. Ол бір жағынан, қоғамға тәуелді,
сондықтан онда болған өзгерістер мұнда да болады, екінші жағынан-
имманенттік заңдылықтары бар өзіндік механизмдерге негізделген өз
эволюциясына ие. Мұндағы диалектика мынадай: отбасы қоғамдағы өзгерістермен
бірге өзгереді, ал ол өз кезегінде отбасымен бірге өзгереді. Осыған
байланысты отбасы жеке адам мен қоғамның өзара әрекеттестігі туындайтын
әлеуметтік арена болып табылады.
Отбасы қоғамдық өмірдің құрылым құрушы жүйесі ретінде әлеуметтік-
экономикалық, әлеуметтік- саяси және әлеуметтік мәдени қатынастардың
түбегейлі өзгеруін жүзеге асырып, оларды микро әлеуметтік деңгейде
сындырады.
20 ғасырдың 90 жылдарынан бастап Қазақстан Республикасында жүргізіле
бастаған реформалар отбасына әртүрлі әсер етеді, оның өміріне терең
өзгерістер енгізді. Қоғамның саяси ұйымдарындағы, экономикалық жүйесіндегі
және адамдардың моральдық ұстанымдары мен бағдарындағы өзгермелі жағдайлар
отбасына да әсер етті. Экономикалық тұрақсыздықтың нәтижесінде көптеген
отбасындағы өмір сүру жағдайының деңгейінің төмендеуі, денсаулық сақтау,
білім беру және мәдени инфрақұрылымның әлсіреуі отбасыларының қалыпты өмір
сүруін барынша төмендетті. Әрине көптеген отбасылары бұл жағдайға кірігіп,
болып жатқан өзгерістерден өз орындарын тауып, одан қандай да бір пайда
табуға, психологиялық жайлылықты сезінуге қол жеткізді. Бірақ отбасыларының
көп бөлігі сенімсіз, белгісіз, өмірлік болашағы жоқ жағдайында қалып,
бәсекелестік жағдайында өмір сүруге икемсіз болып шықты.
Отбасындағы қолайсыздықтың өсуі мен балалар мен жасөсіпірімдердің
мінез-құлықындағы құқыққа қарсы үрдістердің өсуі мен олардың ортасындағы
алкоголизм, нашақорлық және токсикоманияның өсунің арасында тура байланыс
бар. отбасындағы қатігездік, зорлық қазақстандық қоғамның аса бір өзекті
проблемасына айналып отыр. Бұл құбылыстар жас ұрпақтың әлеуметтену
процесіне теріс әсер етеді [7. 16 б.].
Отбасындағы дағдарыс жағдайының тағы бір себептеріне ерлі-
зайыптылардың айырылысуынаның өсуі, туудың қысқаруы, жас кезінде некеге
отыруға мәжбүр болған проблемалық отбасылардың санының өсуі, толық емес,
жалғыз басты аналардың санының көбеюі жатады. 90-шы жылдары Қазақстанда
некеге отырудың жалпы коэффициенті күрт төмендеуі, яғни мың адамға
шаққандағы неке саны 1991 жылдағы 9,8 пайыздан, 1999 жылы 5,8 пайызға дейін
төмендегені байқалды. Жы сайын тіркелетін некеге отыру санының үш бөлігіне
дейін қысқарған, ал айырылусы керісінше жоғарғы деңгейін сақтаған, әрбір үш
тіркелген некенің біреуі айырысқан. Тұрмыс құрмаған әйелдердің туу
көбейген. Бұл некеге дейінгі бірге тұру мен заңды түрде ресмиленбеген
некелердің көбеюіне байланысты. Егер 1990 жылы тіркелмеген некеде туған
сәбилер саны жалпы туған сәбилердің 13,2 пайыз құраса, 1997 жылы бұл
көрсеткіш 21 пайыз өскен. Бұл үдеріс қалалық жерде де, ауылдық жерде де
бірдей байқалған.
Соңғы жылдары отбасы әлеуметтік институт ретінде таралудың, тіпті
быт-шыт болудың аз-ақ алдында тұр деген пікір кеңінен таратылып жүр.
Әрине қазақстандық қоғамда орын алып отырған күрделі әлеуметтік-
экономикалық құлдырау кезінде, радикалды әлеуметтік мәдениеттің өзгеруі
жағдайында болатын дағдарыстық құбылыс отбасы- неке қатынастары саласына да
әсер еткені сөзсіз. Бірақ осындай жағдайларда да отбасы қоғамның
ұстанымдарының бірі және оның маңызды құндылығы болып қала бермек. Ол жайлы
республика халқының әлеуметтік топтарын теңестіру жасалған социологиялық
зерттеулері көрсетіп берген. Барлық таңдап алынған жиынтықта өзін отбасымен
93,6 пайыз адам теңестіреді екен. Оның үстіне мұнда әлеуметтік-
демаграфиялық және этникалық жағынан бөлудегі айырмашылық жоқ. Теңестіруді
үдемелігі жағынан айырмашылығы жағынан мекен тұрағының өзгершіліне қарай
байқалады. Мысалы, 55,6 пайыз астаналық тұрғындар өздерін жиі өз
отбасыларымен тееңстірсе 33,3 пайыз кейде ғана теңестіреді. Кіші қалалар
мен ауыл тұрғындары өздерін өз отбасыларымен жиі 80,1-80,2 пайыз және
кейде теңестіреді 19,4 пайыз.
Осындай өзгерістерге ұшыраған отбасы күрделі қиындықтарға кездеседі,
дегенмен ол әлеуметтік өзгерістерге қарамастан негізгі әлеуметтік мәдени
институт, қоғамның маңызды құндылығы, әлеуметтік маңызды құндылықтар мен
жеке бастың қалыптасуының, жас ұрпақтың әлеуметтенуі мен тәрбиесінің
қалыптасуы мен дамуының жетекші әлеуметтік институты болып қала береді.
Міне, сондықтан да, мемлекет пен қоғам отбасынан тыс, оған бейқам
қала алмайды. Тиімді мемлекеттік отбасылық саясатты жасап, жүргізу- уақыт
талабы, объективтік қажеттілік. Арнайы ұйымдастырылған мемлекеттік
отбасылық саясат балалы отбасыларын белгілі- бір әлеуметтік кепілдіктер
беретін кешенді шаралар деп анықталуы керек, оның мақсаты- отбасының әл-
ауқатын жақсарты және отбасының қоғам мүддесі үшін қызмет етуін қамтамасыз
ету. Отабсы саясаты отбасының экономикалық проблемаларын жақсатруға
мақсатталған, толықтай отбасы қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған
[6. 65 б.].
Отбасының бірнеше түрлері болады:
– Отбасының нуклеаралық түрі көп. Онда ата-анасы мен балалар немесе
баласыз жұбайлар.
– Кең отбасында ата-анасы мен балаларға тағы басқа туысқандары
қосылады, мысалы ата-анасы мен әжесі.
– Толық емес отбасы бір ата-анадан баладан тұрады, мысалы жалғыз басты
ана.
– Мүгедектер отбасы.
– Мүгедек баласы бар отбасы.
– Балалы студенттер отбасы.
– Девианттық отбасы.
– Жұмыссыздар отбасы.
– Жас отбасы [7. 22 б.].
Отбасының типтері және әлеуметтік мәртебесі (статус).
Қазіргі заман отбасының көптеген шешімін күтіп тұрған мәселерінің
ішінен әлеуметтік-педагогикалық қызметтерге тиеселі – күйзеліске ұшыраған
отбасы мүшелерінің қоғамдық өмірге бейімделуіне көмектесу. Бейімделудің ең
басты көрсеткіші отбасының әлеуметтік мәртебесі, әсіресе оның материалдық
қал-жағдайы, құрылымы, мүшелерінің жеке ерекшеліктері, рухани құндылықтары,
көзқарасы болып табылады. Осыған орай әлеуметтік педагог отбасының
құрылымына байланысты оның мынадай белгілерін білуі тиіс:
- толық, не толық емес отбасы;
- күн көру үшін уақтылы құрылған жалған отбасы;
- отбасы мүшелерінің жас ерекшеліктері – жастар, ересектер, қарттар;
- қаншасыншы рет құрылған отбасы (мысалы, алғашқы не екінші, үшінші рет
құрылған);
- балаларының санына қарай – көп балалы, жалғыз балалы отбасы;
- отбасында ұрпақ жалғасына қарай – бір не бірнеше буыннан құралған,
мысалы, жас отбасы мен әке-шешесі, ата, әжесі, қайын бикесі, қайын
сіңілісі, қайын ағасы т.б. тұрады.
Бұлардан басқа әлеуметтендіру жұмысын ұйымдастыруда отбасының
материалдық ахуалы, психологиялық жағдайы, тұрмыс-тіршілік шарты,
мүшелерінің атқаратын міндеті – әкелік, балалық міндеттері, әр адамның жеке
және жас ерекшеліктері де маңызды. Міне, осылардың барлығы отбасының
мәртебесін құрайды. Ғалымдардың зерттеулеріне сүйенсек, отбасының мынадай
төрт түрлі мәртебесі бар: әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-
психологиялық, әлеуметтік-мәдени, және ситуативтік [8. 54 б.].
Әлеуметтік педагог әртүрлі типтегі отбасыларға назар аударуы керек.
Өзара қарым-қатынастары жақсы отбасылар болса, енді бір отбасы мүшелерінің
арасында түсініспеушіліктің салдарынан ұрыс-жанжал туып жатыр. Негізгі
әлеуметтік жұмыс осы соңғы жағдайдағы отбасы мүшелеріне бағытталуы керек.
Туысқандық, неке, отбасы ұғымдарын бөлу қажет. Олар бірдей
емес. Неке өз кезегінде моногамия (жалғыз некелі) және полигамия (көп
некелі) деп бөлінеді. Полигамия полиандрия және полигиния болып бөлінеді.
Полиандрияда бір әйелдің бірнее күйеуі болады. Бұл әелдер жетіспейтін
қоғамда орын алған жай. Полигиния дгеніміз – бір еркектің көп әйелі болуы,
мысалы мұылмандарда. Дүниежүзінің р түпкірінде отбсы формаының әр түрллігі
сақталады.
Әр түрлі отбасына әлеуметтік жұмыстың түрлі технологиясы қолданылады.
Отбасымен жэұмыс істейтін әлеуметтік жұмыстың мақсаты – отбасын сақтауға
және нығайтуға көмектесу, балаларды тәрбиелеуге, адамдарға материалдық
көмек пен саналы түрде адамгершілікті үйрету.
Жас отбасындағы материалдық жағдай, көбінесе мемлекеттің экономикалық
және әлеуметтік саясатына байланысты болады. Қазіргі уақытта мемлекеттің
балалары бар отбасына көрсететін көмегінің ең негізгі төрт түрі белгілі:
1. Балаларға ақылай жәрдемдесу. Қазақстанда 2002 жылдан бастап, туылған
балаға ақы беріледі.
2. Салық төлеу, дәрігерлік, тұрғын үй жәрдемақысына жеңілдіктері
беріледі.
3. Отбасына тегін дәрі, киім-кешек, балалар азығы беріледі.
4. Отбасына тегін әлеуметтік қызмет ету, яғни, психологиялық,
педагогикалық және заң жүзінде көмек көрсету.
Басты ұран Адам адамға дос, жолдас және аға болған қоғамдық жүйеден
бас тарту, өмірде тұтынушылық қатынас пен шоғырлану жүйесіне өтуде,
қоғамның эгоистік, өзін-өзі оқшаулау, азғындану, рухсыздық, жалғыздық,
отбасының ажырасу қаупі – кедей азаматтардың қауіп-қатері көбейді.
Кедейшілік жағдайында қоршаған адамдардың назар аудармауы жанға батып, өзін-
өзі өлтіруге дейінгі күйзеліске ұшыратады [28].
Отбасының ішкі қатынастары өз күн көрісі мен толық жарамды азамат
тәрбиелеу үшін үлкен жауапкершілікті өз бетінше реттейді.
Жаңа жағдайға қойылған қазіргі отбасы кейбір өзгерістерді бастан
кешеді. Отбасы әлеуметтік институт ретінде өзінің өзіндік қызметін жоғалта
отырып, қоғамдағы өз көзқарасын жоғалтады. Сыртқы факторлардан өзге кез
келген отбасы, табиғи өмір жолынан өткен кезде сол жолда туындаған
мәселермен ұшырасады. Отбасы мүшелері өз тобын тұтастық ретінде сақтауға
қабілетсіз болған жағдайда, отбасы әлеуметтік жұмыстардың объектісі болады.
Әлеуметтік жұмыс объектісі болып табылатын отбасы түрлерін төмендегі
шарт бойынша бөлуге болады. Біріншіден, отбасы әр түрлі мәселелерді шешуде
өз әлеуеті бойынша соаланады:
1. Отбасының әр мүшесі басқа мүшелерімен тілдеседі және өзінің сезімі
мен тілектері туралы еркін сөйлеседі. Мұндай отбасытарында барлық мәселе
бірге талқыланады, бұл әр отбасына қолайлы барынша ұтқыр шешім қабылдауға
мүмкіндік береді.
2. Отбасы мүшелері арасында тілдесу қиын отбастары. Мұндай
отбасытарында көбінесе табиғи бір-біріне деген үйірсектік бәсеңдейді.
Осының нәтижесінде отбасының тұтастығы мен мызғымастығына қауіп туғызатын,
даулар мен тартыстар пайда болады.
Осы екі топтың екеуі де әлеуметтік жұмыстың обьектісі болатындығы
түсінікті. Алайда, отбасылық бірінші жағдай, отбасы өмірінің табиғи
жағдайына байланысты күйзеліске аз душар болады. Осындай отбасылар
әлеуметтік көмекті көпшілігінде сыртқы факторлардан (жазатайым жағдай,
қатты науқастану және т.б. пайда болатын жағдайларда қажет етеді. Екінші
түрдегі отбастарының мәселелерді өз бетінше шешу әлеуеті өте аз. Сондықтан
олар әлеуметтік қолдау көрсетуді барынша қажет етеді [3].
Ажырасу тұқым өсушіліктің төмендеуіне әкеп соғады. Профессор Шелягтың
айтуынша, осындай отбасының балалары әлеуметтік қорғауды талап етеді.
Біріншіден, ата-аналардың ажырасуы немесе әкелердің жоқтығы балаларына
үлкен соққы болып тиеді. Іштей тынып жүрген, яғни жасырын қайғы- қасіреттен
белгілі бір шара, девиантты қылық жасауы мүмкін. Ал екіншіден, кейбір
аналар өздерінің балаларын өзгелерден кем болмасын деп, материалдық жағынан
да қамтамасыздырамын деп, көп жұмыс істейді де, баласымен сөйлесуге, оған
ақыл айтып, оны тәрбиелеуге уақыты болмайды. Үшіншіден, кейбір жалғыз басты
аналар өзінің көрген қиыншылықтарына баласын кінәләп, сол үшін баласына
жаман қарап, оны жек көреді.
Бала туудың төмендеуіне ажырасулар мен бедеулік әсерін тигізеді.
Әйелдердің бедеулікке ұшырауына бірден-бір себеп бала алдырту (аборт),
түсік тастау. Қазақстанда үш екіқабат әйелдің біреуі ғана туады. Белсенді
репродуктивті (бала тууға жарамды) жаста (18-48 жас) Қазақстандағы әр
әйелге орташа есеппен екі жарым аборт келеді. Сақтану құралдарынан ақысыз
тарату нәтижесінде Алматыда 2009 жылы аборт саны 24249-ға дейін кеміген.
Аборттың салдарынан келесі бала туу кезінде түсік тастау, түрлі аурулар,
жатырдан тыс бала біту немесе бедеулікке ұрынуы мүмкін [9. 365 б.].
Егер бір әйелден бала тууы үшін емделіп, азап шегіп жүрсе, керісінше
кейбіреулер туылған бас тартып, бала тууы үйіне тастап кетіп, қоқыс салатын
жәшіктерге, вокзалға қалдырып кетіп жүр. Ондай аналардың ауруханаға келіп,
қалдырып кеткен баларын алуы өте сирек жағдай. 1917 жылдары төңкеріске
дейін қазақтар арасында тастанды балалар және жетім балалар болмаған.
Панасыз немесе жетім балаларды туған-туысқандары немесе перзент сүюге зар
болып жүрген ерлі-зайыптылар жиі асырап, алып жүрді. Бұл жағдай кеңінен
таралды.
Әлеуметтік қызметкер отбасына қызмет көрсетіп, сонымен қатар
мемлекеттік саясат та өткізеді. Ол өзгермелі әлеуметік-экономикалық
жағдайда нақты отбасылы көмек көрсетеді, әлеуметтік қызметкер белсенді
түрде мемлекеттік емес ұйымдардың жұмысына қосылып, көп балалы отбасына
және балаларға көмек көрсетеді. З.Ж.Жаназарова жазғандай, бір жағынан
әлеуметтік жұмыс қиын жағдайда өмір сүріп жатқан адамға және топқа көмек
беруге бағытталған болса, ал басқа жағынан алғанда, әлеуметтік жұмыс
индивидтер, бөлек топтар, қоғамдық, жеке және мемлекеттік мекемелер
арасында сарапшы болып, маңызды роль атқарады [5].
Кейде әлеуметтік қызметкерден отбасына мынандай жағдайда шұғыл көмек
талап етіледі: отбасында анасы мен баласын қорлағанда және күш көрсетіп,
зорлаған жағдайда. Күш көрсетіп, қорлағанға: соққы, тұншықтыру әрекеті,
жаралау, күйдіру, улы немесе психотропты заттарды қолдану және әдейі жүйке
ауруына шалдықтыру жатады. Балаларға зорлық көрсету, ұру, қорлау сияқты
жағдайлар орын алады. Ата-аналар баларына қатыгездік көрсеткен жағдайда
оларды ата-аналық құқығын айырып, заң жүзінде жазалайды. Балалрды жетімдер
үйіне және интернаттарға орналыстырады. Жәбірленген және сексуалды зорлық
көрген адамдар ұзақ уақытқа дейін өз қалпына келе алмай, депрессияға
қалады. Әлеуметтік қызметкерге қақтығысқа түскен отбасымен жұмыс істеуге
тура келеді, мысалы, ерлі-зайыптылар үнемі ұрысқан немесе ажырасқан
жағдайда. Ажырасуға ерлі-зайыптылардың мінездерінің сәйкеспеуі, материалдық
қиыншылықтар, бір-бірін алдау, соғу және сол сияқты жағдайлар себепші
болады. Мінездерінің сәйкес келмеуі соншалықты, шы нында үйді түрмеге
айналдырғаннан гөрі, жақсылықпен ажырасқан дұрыс. Әлеуметтік жұмыс
қақтығысқан отбасында жеке, дара әңгімелесу, сұхбаттасу, топталған
психотерапия немесе ойынды терапия жолымен өткізеді [10].
Отбасы және отбасы тәрбиесінің теориялық мәселелерін педагогикалық
және психологиялық, әлеуметтік, экономикалық, демографиялық және
физиологиялық аспектіде зерттеген ғалымдар (И. Бестужев-Лада, И.В.
Гребенников, В.Н. Колбановский, И. С. Кон, Э.И. Новиков, А.Г. Хрипкова
т.б.) өздерінің зерттеулерінде қоғам өмірінде отбасы рөлінің маңызына
тоқталып, бала тәрбиесінде халықтың этникалық, этикалық, ерекшеліктерін
есептеудің қажеттілігін дәлелдейді.
Түрлі мамандық иелерінің отбасы тақырыбына деген қызығушылығы,
ғалымдардың зерттеулері көрсеткендей, әлеуметтік ортада отбасының өмір
сүруінің көп функциялы сипатына байланысты.
Жалпы алғанда, зерттеу бірнеше бағытта жүргізілді:
- отбасы мен некенің туындауын және қоғамда дамуын зерттеу (Дж.Ф.Мак-
Леннан, Л.Морган, Г.И.Бахофен, Ф.Энгельс, Ю.И.Семенов, М.Мид және
басқалары);
- отбасы мен некенің типтері мен түрлерінің дамуын зерттеу
(И.В.Гребенников, С.В.Ковалев, В.П.Меньшутин және басқалары);
- отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынасы психологиясының мәселелері
(С.В.Ковалев, Л.В. Ковалева, А.И.Кочетов, Л.В.Панкова, В.А.Сысенко,
В.С.Торохтий, Т.А.Трапезкова, В.Сатир, Н.М.Ходаков)
- отбасының тәрбиелік мүмкіндіктерін анықтау, отбасылық тәрбиенің әдіс-
тәсілдерін жасау (Ю.П.Азаров, И.В.Гребенников, Н.К.Крупская,
П.Ф.Лесгафт, А.С.Макаренко және басқалары).
Отбасына тарихи көзқрасытың басы швейцар ғалымы И. Бахофеннің Ана
құқығы (1861ж) еңбегі деуге болады. Бұл еңбегінде ол қоғамның дамуының
бастапқы салаларына жыныстық қатынастардың ретсіздігі немесе жыныстық
еркіндіктің кең тарауы тән деген болжам айтты. Бұдан кейін қоғамның
дамуында басты роль әйелге тиесілі болды (матриархат). Кейінірек
еркектердің басымдығы бекіді (патриархат).
Отбасы туралы жаңа ілімге сын айтқан ағылшын заңгері, психолог,
тарихшы Г.Мэн қоғамның дамуында матриахтың болғанын жоққа шығарды.
Американдық зерттеуші, тарихшы, этнограф Л. Морган отбасының дамуына
қатысты басқа көзқарасты ұстанды. Ол 200-ден астам қоғамдық топтың неке
–отбасы қатынастарын зерттеді. Л.Морган адамзаттың даму тарихын үш кезеңге
бөлді: тағылық, варварлық, өркениет.
Олардың әрқайсысы өзіндік қоғамдық институттары мен өнердің түрлерін
жасады. Ч.Дарвин ілімнің тікелей әсерімен ол отбасының даму теориясын
сомдады. Л.Морганның іліміне сәйкес отбасы мынадай кезеңдерден өткен:
• қандас туыс отбасы;
• пуналуалды отбасы;
• полигамия (алдымен әйелдер жағынан, кейінен еркектер жағынан)
• моногамия
Отбасына деген нақты ғылыми пікірді Ф.Энгельс негіздеп берді. Ол
бірінші болып мәдениеттің, яғни тағылық пен варварлықтың алғы тарихын
ғылыми тұрғыдан сипаттады. Әр кезеңді ол төменгі, орташа және жоғары
сатыларға бөлді. Ол өзінің Отбасының, жеке меншіктің және мемлекеттің
туындауы атты еңбегінде отбасына оның тарихи даму барысында талдау
жасайды. Алғашқыда неке топтары ұрпақтарға бөлінгенде, яғни, ата-аналар мен
балалары арасында жыныстық қатынасқа жол берілмегенде, бұл қандас туыс
отбасы болды. Онан кейін пуналуалдыотбасы алмастырды, ол апа мен бауырлар
арасындағы жыныстық қатынасқа жол бермеді.
Ал кейініректе жұптан тұратын отбасы пайда болды, онда еркек пен
әйелден бір-біріне қатысты жұбайлық адалдықты талап етті, ал көзге шөп салу
қатаң жазаланды. Өркениеттің табалдырығын арттарда туындаған отбасының
соңғы түрі моногомия болып табылады [2. 65 б.].
Отбасы қоғамның жеке ұйымы ретінде зерттеу, оның даму тарихын зерттеу
ертеден орын алған. Ал, ғылыми тұрғыдан жүйелі зерттеу тек ХІХ ғасырдың
ортасында басталған. Осы кезде көптеген ғалымдардың еңбектері (Ф.Энгельс,
Дж.Ф. Мак-Ленанн, Л. Морган, И. Баховен ) неке түрлерін және некенің
қоғамдық дамуын зерттеуге бағытталған еді. Ал, ХХ ғасырда батыс ғалымдары
некенің құрылымын (Боуен, Олсон, Бэйтсон), дамуын (Соломон, Дювель, Шепард,
Беннис, Куутсар және т.б.) зерттеуге ден қойған.Отандық психология және
социология ғылымдарында жанұяның құрылуы мәселелері қарастырылды (А.Г.
Харчев, Н.Я. Соловьев, В.М. Медков, А.И. Антонов,
И.В.Гребенников,Э.Г.Эйдемиллер, В.В. Юстицкис, А.Н.Елизаров және т.б.).
Отбасы және отбасындағы қатынастар психологиясы саласында ата-аналар мен
балалардың қатынасы мәселесі ерекше зерттеу нысанына айналды. Аталмыш
мәселелер бойынша зерттеулер, олардың қорытындылары жеке концепцияларды
құрайды. Шетелдік психологияда ананың балаға қатынасы түрлерін зерттеген С.
Броди және Л. Ковар еңбектерін; ата-ананың тәрбиелеу стильдерін сипаттарын
жіктеген Д. Боумрин зерттеулерін атап өтуге болады. Поляк зерттеушісі М.
Земсканың әке – шешнің балаларға қатынасы мен оның баланың тұлғалық
сипаттарының қалыптасуына ықпалын зерттеуі ерекше мәнге ие болады.
Ресейдегі отбасы психологиясына қатысты зерттеулерді бірнеше негізгі
бағыуттарға жіктеуге болады:
1) ата – ана бағдарларын (А.С. Спиваковская, Т.В. Архиреева, В.В.
Столин, А.Я. Варга, Е.А. Савина, О.Б. Чарова, Г.Г. Филиппова) және
отбасындағы тәрбиелеу стильдерін зерттеу (С.В. Ковалев, В.В. Воронов, Е.А.
Костицина, Е.Т. Соколова, Э.Вильданова);
2) Дұрыс емес тәрбиелеу түрлерін зерттеу (В.И. Гарбузов, А.С.
Спикаковская, А.Е. Личко, Э.Г. Эльдемиллер);
3) ата – аналар мен балалардың өзара қатынасының әр түрлі аспектілерін
зерттеу (О.В. Илларионова, В.В. Столин, А.В. Петровский, М.В. Полевая);
4) ата – аналар мен балалардың өзра қатынасындағы бұзылуларды және
олардың тұлғалық дамуына әсерін зерттеу А. Захар А.С. Спикаковская ,Е.О.
Смирнова, Т.А. Кошкарова, Н. Штирман, Э.Г. Эйдемиллер ).
Қазақстандық ғалымдардың еңбектері отбасындағы қатынастар педагогикасы
мәселелерін, балалар мен ата – аналардың дау – жанжал жағдайларындағы мінез
– құлқы, өртүрлі отбасындағы қарым – қатынас ерекшеліктерін қамтиды (С.М.
Илюсизова, У.И. Ауталипова, М. Габдуллин, С. Кубеноев, Х.Т. Шерьязданова).
Көрініп тұрғандай, отбасындағы қатынас мәселелеріне ғылыми зерттеу
қызығушылығы өсіп келеді, сонымен қатар, отбасы өміріне көптеген сыртқы,
әлеуметтік - экономикалық факторлар орасан зор ықпалын тигізеді. Отбасы қай
кезде болмасын жан-жанты қызығушылықты тудырған құбылыс. Қоғам үшін осы
әлеуметтік институттың ерекшеліктерін, зерттеу мәлеметтерін іс жүзінде
қолдану аса маңызды мәселе болып табылады. Жеке адамдардың өміріндегі
маңызымен қатар, отбасы елеулі қоғамдық рөлі де орындайды. Жанұя бала
дамуындағы, әлеуметтік ортасына сәйкес өмірге балаларды дайындаудағы өте
маңызды орынға ие; баланың қалыпты тұлғалық дамуына негіз болатын
білімдерді, іскерліктерді және дағдыларды алғашқы меңгеру ортасы. Ал,
қоғамның алдында, өз кезегнде, жанұялық тәрбие, леудің маңызын өсіре отыра
қоғамдық тәрбиелеуді байланыстыру міндеті тұр. Тәрбиелеу және жанұядағы
үйлесімді қатынастар қоғам мақсаттарына үндес болуы керек, сондықтан әр
түрлі ғылымдардың, соның ішінде психология тұрғысынан отбасы мәселелерін
зерттеу қажеттілігі туады [8. 125 б.].
Шетелдік психологиясында жағымды және жағымсыз ата-аналық
позицияларды белгілейді. Поляк зерттеушісі М. Земска осыған орай ата-ананың
жағымды позициялары мен баланың қалыпты тұлғалық дамуымен және мінез-
құлығының қалыптасуы арасындағы байланыс механизмдерін және жағымсыз ата-
аналық позициялар мен балалардағы мінез- құлықтың бұзулары арындағы
байлныстарды қарастырады. Осы проблеманы зерттеу барысында ғалым ата-ананың
балаға жағымсыз және жағымды бағдарларынан тұратын күрделі позицияларды
жіктейді. Негізгі үлгілері ретінде М. Земска белгіледі:
1) Ата - ана мен балалар арасындағы эмоционалды алшақтық, яғни
жақындықтың болмауы - бала мен ата - анасы арасындағы эмоционалды қалыпты
қатынас ата - ана зейіннің тек балаға шоғырлануы;
2) Ата - ананың балаға қатысты басымдылығы, үстемділігі - ата - ана мен
баланың ішкі өзаратәуелсіздігі - ата - ананың балаға қатысты шектен тыс
көнгіштігі;
М.Земски көрсеткен ата - аналық бағдарларды талдау келесі ерекшліктерді
көрсетті. Ата - ана мен балалар арасындағы эмоционалды алшақтық, яғни
жақындыұтың болмау кезінде ата - ананың баламен қарым - қатынасы жеткілікті
мөлшерде болмайды, демек, баладан әке - шешелердің психикалық қашықтығы
байқалды. Әдетте, эмоционалды жақындығы жоқ ата - аналар баланы қолдау
тәсілін емес, балаға қарсы қатынасты ұсынады [3].
Жаңа қоғамдық-саяси қарым-қатынастар бекіп жатқан кезеңде қазіргі
заманның отбасына әлеуметтік талдау жасайтын, отбасын нығайтудың және оның
тұрақтылығын сақтаудың жолын белгілеген қазақстандық сойиолгтардың
зерттеулерін атап өту керек (Н.А.Аитов, У.Ауталипова, У.Бекжанов,
К.Г.Габдуллина, З.Ж.Жаназарова және тағы басқалары).
Отбасы – некеге қарағанда күрделірек қарым-қатынастар жүйесі, ол тек
жұбайларды ғана емес, сонымен қатар балаларды, туыстарды, жұбайларға жақын
адамдарды біріктіреді. Отбасы – бұл әлеуметтік институт пен шағын
әлеуметтік топ белгілерін иеленетін әлеуметтік жүйе. Отбасы әлеуметтік
институт ретінде жұбайлардың, ата-аналардың, балалар мен басқа туыстардың
өзара қарым-қатынастарын реттейтін әлеуметтік нормалардың, санкциялардың
және мінез-құлық үлгілерінің жиынтығымен сипатталады. Отбасы – некеге
немесе қандас туыстыққа негізделген шағын топ, оның мүшелері тұрмысының
ортақтығымен, өзара моральдық жауапкершілікпен және өзара көмекпен
байланысады.
Отбасы – адамдардың өзара әрекеттесулерінің ежелгі институты, бірегей
құбылыс. Оның бірегейлігі бірнеше адамның ондаған жылдарға есептелетін ұзақ
уақыт ішінде, яғни адам өмірінің көп бөлігінде өте тығыз өзара
әрекеттесетіндігінде. Қарқынды өзара әрекетесудің, мұндай жүйесінде
таластардың, дау-дамай мен дағдарыстардың пайда болмауы мүмкін емес.
Отбасы ұжымы - бұл тату-тәтті, бір-бірімен байлнысты бір мақсаттағы,
мүддесі мен көзқарасы біріккен адамдар тобы. Отбасы адамдардың біртұтас
тату ұжымға бірігуі, ең алдымен ата - ана мүддесінің мәні мен мағынасына,
әке мен шешенің бір-біріне, балаларына, олардың достарына, жолдастарына
қалай қарайтындықтарына байланысты. Өз баласының тәрбиесін жеке өз ісің
ғана емес, қоғам алдындағы азаматтық борышыңды орындау деп қарау керек.
Бала өмірінің алғашқы күнінен бастап, ата-аналар өздерінің негізгі
борыштарын атқаруға кіріседі, яғни олар тәрбиеші бола бастайды. Ата-ана бұл
болашақ кішкене адамды дене күші мол және рухани және ақыл-ойы мен дене
құрылысы, яғни тән жүйесі жағынан да жан-жақты даму дәрежесіне жеткізуі
тиіс. Дұрыс тәрбиенің кілті - бүкіл отбасы өмір құрылысында. баланың
денессі мен рухани жақтан қалыптасуының негізі отбасы. Отбасы - бұл бірге
тұратын жақын туыстары, әке-шешесі, ата-әжесі, балалары және тағы басқалар.
Ата-аналардың қарым-қатынасын реттейтін ұлттық ойындар, қалжың түрлері,
достық, туысқандық, құрдастық қарым-қатынастың деңгейлері (жеңгесі,
қайнысы, нағашысы мен жиендері, жездесі мен балдыздары т.с.с.) тәрізді салт-
дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар, ырымдардың барлығы қазақтардың өзіндік
дүниетанымның қалыптасуда, тәлім тәрбие беруде үлкен рөл атқарады [1. 25
б.].
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасында әлеуметтік жұмыс мамандағы,
сондай-ақ барлық пәндерінің арасынан отбасы туралы ғылым өзекті тақырып
болып, отбасы, әйел, өскелең жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізетін жаңа
мамандық маманына талап күшейді.
1. Жас отбасының әлеуметтік-психологиялық спецификасы
Жас отбасымен жұмыс істейтін әлеуметтік қызметкер үшін оның мынадай
ерекшеліктерін білу маңызды:
- жас отбасы қалыптастыру сатысында болатындықтан, осының өзі оның
әлеуметтік қолдауды қажет етітінін білдіреді;
- жас отбасы елеулі материалдық- экономикалық қиындықтарға ұшырайды;
- төлем ақысының төменгі деңгейі, жұмыс орнын іздеу, тұрғын үй
проблемасы және т.б;
- жас жұбайлар жеке бас және кәсіптік өз орнын анықтау фазасында
болады, бұл отбасы болуда қосымша қиындықтар туғызады;
- жас жұбайлар өздерінің жеке және өздерінің жеке және отбасылық
мүдделерінің оңтайлы ара қатынастарын табудың, әрқайсысына тиімді
отбасылық қатынастардың өз моделін табудың сатысынан өтеді,
- баланың дүниеге келуі жас отбасына материалдық әлеуметтік-
психологиялық және тәрбиелік сипатындағы қиындықтарға кездеседі;
- жас отбасы өмірлік кезеңдеріндегі алғашқа дағдарыс жағдайының фазасын
бастан кешіріп жатқандықтан жанжалдар болады, жас жұбайларда оны
шешудің, бір келісімге келудің тәжірибесі жоқ болғандықтан, кейде ол
өткірленіп, отбасының ыдырауына әкеп соғады;
- жас отбасының ыдырауынан пайда болған толық емес отбасылары одан да
күрделі проблемалармен кездеседі де, оларды әлеуметтік жұмыстың
бірінші орын алатын объектіге айналдырады.
Жас отбасы – дамудың бастапқы кезеңін басынан кешіріп, жұбайларды
таңдауды жүзеге асыру кезеңіндегі отбасы. Осы кезеңде басқадан некеге
дейінгі адамнан да күрделі адамды көру феномені ашылады, мінез-құлықтардың
үйренсуі, яғни барлық өмір салтын өзгерту басталады. Жас отбасының
өмірінің қалыптсауы бірнеше жоспардан тұрады: физиологиялық, әлеуметтік
және психологиялық. Отбасы құрудың өмірлік мақсатын шешуде және оны жүзеге
асыруда физиологиялық жоспар өз денесі мен басқа адамның денесінің
кеңістігін меңгеруден тұрады. Мұның оңай емес екенін сексолог- дәрігерлер
мен сексопатологтар ғана емес психологтар да айтып жүр.
Жас отбасы құрудың мақсаттарын шешудегі әлеуметтік жоспар некелік
серіктердің біріге отырып құрған отбасы идеалына сай жаңа қауымдастықты
құру іскерлігінен тұрады. Мамандардың айтуынша, өзінің жаңа отбасында ата-
аналарын отбасылық мінез-құлқын қайталау- отбасы өміріндегі жеке басының
мақсаттарын шешудің кең тараған қате жолдарының бірі.
Жас отбасындағы өмірлік мақсаттары шешудегі психологиялық жоспар бір-
бірінің шығармашылығы және ортақ үй үшін екі әртүрлі, бірақ бір біріге өмір
сүру үшін біріккен адамдардың шығармашылығынан көрінеді.
Жас отбасының өмірлік мақсаттарын шешудегі әрбір осы аталған жоспар
шартты түрде бөлінген: біріге өмір сүруді құрудың күнделікті тіршілігінде,
тіпті күнделікті, ақарпайым және мағынасыз әркеттерде: үй жинау, тамақ
әзірлеу, ыдыс жуу, бірге уақыт өткізу және т.б олар араласып жатады.
Жас отбасының қалыптсуындағы күрделі проблемаға алғашқыда махаббат пен
секуалдық құштарлық негізінде құрылған отбасылық қатынастар күту мен талап
ету сияқты жаңа ұстанымдардың: әртүрлі көзқарастар, серігінің тұрмыстағы
және некеден бұрыңғы тіршілігіне сәйкес келмеуі және т.б үстемелеп кетуі
жатады. Жас әйелдер отбасылық өмір туралы өзінің романтикалық түсініктері
мен шындықтың сәйкес келмеуін ауыр бастан кешеді, себебі неке туралы
ойлағанда ол эмоциялы- махаббатты бастан өткеру сияқты елестейді, ал
шындығында ол әйел адам үшін көп міндеттемелер мен отбасындағы қолайлы
психологиялық климат үшін жауапкершілікті жүктейді.
Жас отбасының қалыптсауы үшін маңызды фазаға- баланың туу жатады.
Әдетте, бірінші бала жас отбасының бірге тұрған бір-екі жылында дүниеге
келеді. Әрине, баланың туылуына қарай отбасының материалдық шығыны да өсе
түседі, оның үстіне ата-ананың жұмыстан бос уақыты баланы күту мен тәрбиеге
кетеді. Ана мен әке болудың әлеуметтік рөлдерін меңгеру- жас жұбайлар үшін
ғана емес, жалпы жас отбасылық қауымдастығы үшін де үлкен сын [4. 145б.].
Зайыбы үшін бұл қиындық бір мезгілде ана мен еңбеккердің рөлін меңгеру
және оны жүзеге асырудан тұрады: осындағы ауыртпалықтар бала тумай тұрған
кезде қалыптасып қалған отбасы өмірін бұзады және әйелдің психикалық
денсаулығына теріс әсер етеді. Жас әйелдің ана болу рөлін меңгерудегі тағы
бір қиындығы оның дәл осы жаста өзінің Менін отбасы кеңістігінде ғана
емес, қоғам кеңістігінде де іздеп, жүзеге асыруға ұмтылуымен байланысты: ол
карьерасы туралы шешім қабылдайды.
Ері үшін әке болудағы әлеуметтік рөл- оның асыраушы болуы, ол туралы
халықта: Асырай алмаса несіне әке болып жүр деген сияқты сөз бар. әрі
қарай күнделікті тамақ, баспана, қажетті өмірлік қуаныштар т.б басталады.
Әке болудың әлеуметтік рөлінің қиындығы алғашқыда оның оңай сияқты көрінуі.
Осы оңайлық жас ер және әке болуға итермелеп, қақпанға түсіреді. Солардың
бірнешеуін қарап көрейік:
• қарапайым мақсат қақпаны;
• міндет ету қақпаны;
• күш көрсетудің дұрыстығын дәлелдеу қақпаны
• жас қақпаны
• баладан қызғану қақпаны.
Әкенің әлеуметтік рөліне қатысты ғана емес, ананың рөлінің де
қақпандарын келтіруге болады. Олардың барлығы жас жұбайлардың отбасындағы
өз қарым- қатынастарын отбасы өмірінің мақсаты мен мәні туралы ақылға
салынған және толық түсінік негізінде және отбасындағы рөлдерді бөлу арқылы
құру керектігін білдіреді. Жас жұбайларға ата- аналық рөлді меңгеру үшіг
отбасы бюджетін жоспарлау дағдысы ғана емес, жеке бастары арасындағы
келіссөздер мен жанжалдарды шешудің коммунативтік дағдыларын да игеру
керек.
Өмірлік бағдарға, отбасында рөлдерді бөліп алуына, балалы болуына
байланысты жас отбасыларын бірнеше түрге бөлуге болады. Жас отбасының
бірінші түрі ерлі- зайыптылардың тек қана отбасылық құндылықтарға, екі
балаға ғана бағдарлануымен сипатталады. Онда көшбасшы күйеуі, бірақ
көшбасшылық көбіне оның отбасы қарым- қатынастарындағы экономикалық
саласында ғана анықталады және шектеледі. Бұл ерлі- зайыптылардың достары
бір, ортақ, көбіне бірге, жабық.
Екінші түрлі жас отбасы жеке бастың дамуына бағдарланған, аз балалы
отбасы болуды жоспарлаған. Отбасындағы көшбасшылық жариялылықты ұстанады:
отбасы өміріне байланысты бірге немесе бөлек. Мұндай отбасы социум үшін
ашық та, жабық та болуы мүмкін.
Үшінші түрде жас отбасы- ерлі зайыптылар думан- тойға бағдарланған
отбасы. Мұндай отбасында әйелі мен күйеуі ортақ достармен де, әрқайсысы
некеге дейінгі достарынан тұратын бөлек достармен де араласа береді.
Репродуктивтік ұстанымдары- баласыз, тіпті болмағанда бір балалы отбасын
құру. Мұнда көшбасшылық авторитарлық та, жариялықта бола береді.
Жас отбасылары көбіне бір балалы, кейде екі балалы болады. Мұндай толық
отбасыларында бала үшін де, ата- аналары үшін де бір-бірін жақсы көру,
бірлік сияқты оң әлеуметтік- психологиялық қасиеттердің қалыптасуына мол
мүмкіндік бар. онымен қатар онда жалғыз баланы гипер қамқорлық
қағидасымен тәрбиелеуге байланысты теріс қасиеттерде қалыптасуына мүмкіндік
бар [6. 45 б.].
Соңғы жылдары кеңінен тараған жас отбасыларына толық емес отбасылары-
бір ата- анасымен, көбіне анадан ғана тұратын отбасы жатады. Бұл
айырылысудың, бір ата- анасыныңі қайтыс болуының немесе некесіз бала туудың
нәтижесі. Мұндай отбасыларыы әкенің жоқтығына байланысты материалдық
қиындықтар мен әлеуметтік- психологиялық проблемаларды бастан өткізеді.
Жоғарыда аталған жас отбасылар түрлері жалпы қалыпты тіршілік етуге
ешбір қауіп туғызбайтын белгілері бойынша жіктелді. Мұндай түрлер, оны
білу әлеуметтік қызметкер үшін қажет, себебі ол жас отбасына әлеуметтік
құбылыс ретінде түсінік береді. Бірақ социум үшін әлеуметтік қауіпті
түрлерін, яғни объектілік немесе субъектілік жағынан өмірлік қиындықтар
көріп, мемлекеттік әлеуметтік қорғау және әлеуметтік қызмет көрсету жүйесі
жағынан да, әлеуметтік- қорғау бағытындағы қоғамдық құрылымдар тарапынан да
көмекті қажет ететін жас отбасылар туралы білген өте маңызды.
Мұндай түрлерді шартты түрде әлеуметтік қауіпті барлық отбасыларына,
соның ішінде жастардың, және тек жас отбасыларына қатысты ғана бөлуге
болады. Мысалы, ағылшын маманы Джилл Г. Барнз әлеуметтік қызметкер жұмыс
істейтін отбасылардың нақты түрлерін көрсете отырып, айырысқан, бір ата-
анасы ғана бар, өгей әкесі немесе шешесі бар, асырып алған ата- аналары
бар, мүгедек баласы бар, кішкентай баласы бар, балаға немесе отбасының
басқа мүшелеріне зорлық көрсететін отбасыларына, өзін-өзі өлтіруге бейім
жасөсіпірімдер балалары бар және т.б отбасыларын атай кеткен. Отбасылық
топтарға терапевтік қызмет көрсетуді ұйымдастыруға арналған анықтама-
сөздіктің ағылшындық авторлары проблемасы бар тағы да отбасы түрлерін
көрсетеді. Отбасылардың осы барлық түрі жас отбасыларының арасынан
табылатыны сөзсіз.
Жас отбасыларына тура қатысты әлеуметтік қауіпті отбасылар да бар.
мысалы, отбасына қолдау жасау пробламаларын шешумен айналысатын жұмыстарына
американдықтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz