Мақал - мәтелдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылу ерекшеліктері
І БӨЛІМ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І.тарау. АҒЫЛШЫН . ҚАЗАҚ МАҚАЛ .МӘТЕЛДЕРІ
1.1. Аударма қарым . қатынас құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Мақал . мәтелдердің халық ауыз әдебиетіндегі орны және олардың бір.бірінен айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3. Ағылшын . қазақ мақал . мәтелдерінің шығу тарихы ... ... ... ... ... ... ... 13
І БӨЛІМ БОЙЫНША ТҮЙІН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ.тарау. МАҚАЛ.МӘТЕЛДЕРДІ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Мағынасы жағынан ұқсас қазақ және ағылшын мақал . мәтелдерін талдау және оларды аудару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2. Мақал . мәтелдерді аударудағы қиыншылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.3. Мақал . мәтелдерді аудару жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.4. Ағылшын . қазақ мақал . мәтелдерінің лексико . семантикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ІІ БӨЛІМ БОЙЫНША ТҮЙІН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І.тарау. АҒЫЛШЫН . ҚАЗАҚ МАҚАЛ .МӘТЕЛДЕРІ
1.1. Аударма қарым . қатынас құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Мақал . мәтелдердің халық ауыз әдебиетіндегі орны және олардың бір.бірінен айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3. Ағылшын . қазақ мақал . мәтелдерінің шығу тарихы ... ... ... ... ... ... ... 13
І БӨЛІМ БОЙЫНША ТҮЙІН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ.тарау. МАҚАЛ.МӘТЕЛДЕРДІ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Мағынасы жағынан ұқсас қазақ және ағылшын мақал . мәтелдерін талдау және оларды аудару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2. Мақал . мәтелдерді аударудағы қиыншылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.3. Мақал . мәтелдерді аудару жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.4. Ағылшын . қазақ мақал . мәтелдерінің лексико . семантикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ІІ БӨЛІМ БОЙЫНША ТҮЙІН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОСЫМША
Көркем сөз өнерінің тілдік және әдеби бұлақтары санатына жататын мақал – мәтелдер мән - мазмұнының дәйектілігімен, тереңдігімен, өткірлігімен, өміршеңдігімен айырықша ерекшеленеді. Көлем - құрылымының ықшамдығына қарамастан, бейнелі тілдік бірліктер нақты да күрделі ойдың себеп - салдарын, халықтың өмір тәжірибесінің қорытындысы мен дәлелін қатар білдіреді. Онда халықтың тарихы, саяси өмірі, салт - санасы, тұрмыс - тіршілігі, дүниетанымы, рухани және материалдық қазынасы, сан саладағы мәдениеті жан - жақты көрініс тапқан. Әр ұлттың философиясы оның мақал – мәтелдерде десек, қателесе қоймаспыз. Терең ойды аядай қалыпқа сыйғызған халық даналығын, шешендігі мен асқан шеберлігін танытатын да осы ұлттық сипатқа ие тұрақты орамдар. Әрбір халықтың тарихи даму кезеңдеріндегі сан алуан өзгерістер тілдің лексикалық - грамматикалық жүйесіне ықпал етіп, өзіндік із қалдырып отырғаны сөзсіз, алайда мақал – мәтелдер тұлғалық және мағыналық біртұтастығын сақтап қалған бірден-бір тілдік бірліктер ретінде белгілі.
Осы дипломдық жұмыс мақал - мәтелдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылу ерекшеліктерін зерттеуге арналған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақстан Республикасының егеменді ел, халықаралық қатынастар субъектісі болуына және қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына байланысты, мемлекеттің тілі ретінде оның халықаралық қатынастар деңгейіндегі коммуникацияда қолданылу ықтималдығын жоққа шығаруға болмайды. Өзара карым - қатынастың нығаюы, тіларалық байланыстардың, ағылшын - қазақ қостілділігінің жандануы, дамуы, осыған орай, классикалық, көркем әдеби шығармалардың, саяси ақпараттардың, халықаралық зор мәнділікке ие құжаттардың аралық тіл ықпалынсыз тікелей қазақ тіліне аударылуы таяу болашақга өрістей түседі. Ал, шет тілін үйретуде және аударма жұмысында аса бір қиындық туғызатын тілдік бірліктер - фразеологизмдер мен мақал - мәтелдер. Оның себебін тілдің фразеологаялық, паремиологиялық жүйесіндегі тұрақты тіркестердің ұлттық сипатының, ұлттық нақышының ерекшелігімен түсіндіруге болады. Тілдік бірліктердің тұтас мағынасын жете түсінбей, тіркес құрамындағы сыңарлар мәнін негізге ала отырып аудару әртүрлі келеңсіз жағдайларға, "сәтсіздіктерге" ұшыратуы әбден мүмкін. Сондықтан, мақал-мәтелдердің зерттей отырып, ондағы жалпы адамзаттық, жалпыхалықтық мәнділіктер мен заңдылықтарды және этностық ерекшеліктерді, сондай - ақ ұлт, тіл, мәдениет және өркениеттің өзара сабақтастығын айқындау да аса өзекті мәселелер қатарына жатады.
Осы дипломдық жұмыс мақал - мәтелдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылу ерекшеліктерін зерттеуге арналған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақстан Республикасының егеменді ел, халықаралық қатынастар субъектісі болуына және қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына байланысты, мемлекеттің тілі ретінде оның халықаралық қатынастар деңгейіндегі коммуникацияда қолданылу ықтималдығын жоққа шығаруға болмайды. Өзара карым - қатынастың нығаюы, тіларалық байланыстардың, ағылшын - қазақ қостілділігінің жандануы, дамуы, осыған орай, классикалық, көркем әдеби шығармалардың, саяси ақпараттардың, халықаралық зор мәнділікке ие құжаттардың аралық тіл ықпалынсыз тікелей қазақ тіліне аударылуы таяу болашақга өрістей түседі. Ал, шет тілін үйретуде және аударма жұмысында аса бір қиындық туғызатын тілдік бірліктер - фразеологизмдер мен мақал - мәтелдер. Оның себебін тілдің фразеологаялық, паремиологиялық жүйесіндегі тұрақты тіркестердің ұлттық сипатының, ұлттық нақышының ерекшелігімен түсіндіруге болады. Тілдік бірліктердің тұтас мағынасын жете түсінбей, тіркес құрамындағы сыңарлар мәнін негізге ала отырып аудару әртүрлі келеңсіз жағдайларға, "сәтсіздіктерге" ұшыратуы әбден мүмкін. Сондықтан, мақал-мәтелдердің зерттей отырып, ондағы жалпы адамзаттық, жалпыхалықтық мәнділіктер мен заңдылықтарды және этностық ерекшеліктерді, сондай - ақ ұлт, тіл, мәдениет және өркениеттің өзара сабақтастығын айқындау да аса өзекті мәселелер қатарына жатады.
1. В.Н. Коммисаров. Современное переводоведение. – М.: 1980. – 11 б.
2. Ө.А. Айтбаев. Тіл және аударма. Қазақ ССР Ғылым академиясы, Тіл білімі институты. Терминдер және олардың аудармасы. – Алматы: Ғылым, 1990. – 131б.
3. Қ.Алпысбаев, Т.Қазыбек. Қазақ аудармасының теориясы мен тәжірибесі: оқу құралы, ҚҰУ. – Алматы, 2001.
4. Гутнер «Пособие по переводу с английского языка на русский» М, «Высшая школа» 1982 5. Уәлиханов Ш. Тандамалы шығармалар.—Алматы: Жазушы,
1985, 185-6.
6. Досмұхаммедұлы X. Аламан. Алматы: Ана тілі, 1991. 28-6.
7. Виноградов В. В. Избранные труды: лексикологая и лексико-графия. М.: Наука, 1977. С. 133.
8. Ефимов А. И. О языке художественных произведении. М.,1954. С. 182.
9. Шанский И. М. Фразеология современного русского народа. 2-е изд., исп. и доп. Учебное пособие для студентов филологических факультетов. М.: Высшая школа, 1969. С. 84.
10. Булаховский Л. А. Введение в языкознания. ч.2. Москва, 1954. С. 54.
11. Кунин A. B. Курс фразеологии современного английского языка. Москва: Высшая школа, 1986. С 300-325.
12. Пермяков Г. Л. Паремиологический сборник. Пословица:
Загадка. ( Структура, смысл, текст.) М.: Наука, 1978. С. 8.
13. Ибрагимов Ш. Мақал-мөтелдер. А., 1874.
14. Алтынсарин Ы. Қырғыз хрестоматиясы. Орынбор, 1879. 106-111 бб.
15. Диваев Ә. Кдзақ мақалдары. Ташкент, 1927.
16. Тұрманжанов Ө. Қазақтың мақалдары мен мәтелдері. А,
1957, 1959, 1963, 1990.
17. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Алматы, 1958.
18. Нұрышев С. Қазақтың халық мақалдарының даму тарихынан. А., 1959.
19. Кеңесбаев С. Қазақ тілі фразеологиясы. Докторлық диссертация. А., 1961.
20. Сәрсенбаев Р. Қазақ мақал - мәтелдерінің лексика - семантикалық ерекшеліктері. АКД. Алматы, 1961.
21. Әлімбаев М. Өрнекті сөз - ортақ қазына. Алматы,1967.
22. Адамбаев Б. Халық даналығы. Алматы: Мектеп, 1976.
23. Адамбаев Б. Халық даналығы. Алматы: Мектеп, 1976. - 8б.
24. Райтдаун Р. Толковый словарь английских пословиц. Санкт - Петербург, 1997.
25. Linda and Roger Flavell. Dictionary of Proverbs and their Origins. London, 2000. P.62.
38. Арнольд И. В. Лексикология современного английского языка. – М.: Изд. литературы на иностранных языках, 1959. – 352 с.
39. Донбаева А. Б. Фразеология және мақал-мәтелдер. Жалпы және салғастырмалы фразеологияның өзекті мәселелері. Ғылыми мақалалар жинағы. – Алматы: Альянс-2, 2003. – 152-163 бб.
40. Сәрсенбаев Р. Қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-стилистикалық ерекшеліктері. Канд. дис., автореф. – Алматы, 1961
41. Кунин А. В. Фразеология современного английского языка. – М.: Международные отношения, 1972. – 240с.
42. Головин Б. Н. Введение в языкознание. – М.: Едиториал УРСС, 2005.
43. Кеңесбаев І. Фразеологизм және мақал-мәтелдер// Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 598-600 бб.
44. Амосова Н. Н. Основы английской фразеологии. – Ленинград: Типография ЛОЛГУ, 1963. – 208 с.
45. Ахметова С.Г. Словарь английских пословиц, поговорок, фразеологических единиц и способов их передачи в русском, казахском и немецком языках. Алматы: Мектеп, 2009.
46. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, 7 том. – Алматы: Ғылым, 1983
47. Dictionary of the English Language, International edition, Volume 2, 1963.
48. Longman Dictionary of Contemporary English, New edition, 2003.
49. Macmillan English Dictionary for Advanced Learners, International student edition, 2006.
2. Ө.А. Айтбаев. Тіл және аударма. Қазақ ССР Ғылым академиясы, Тіл білімі институты. Терминдер және олардың аудармасы. – Алматы: Ғылым, 1990. – 131б.
3. Қ.Алпысбаев, Т.Қазыбек. Қазақ аудармасының теориясы мен тәжірибесі: оқу құралы, ҚҰУ. – Алматы, 2001.
4. Гутнер «Пособие по переводу с английского языка на русский» М, «Высшая школа» 1982 5. Уәлиханов Ш. Тандамалы шығармалар.—Алматы: Жазушы,
1985, 185-6.
6. Досмұхаммедұлы X. Аламан. Алматы: Ана тілі, 1991. 28-6.
7. Виноградов В. В. Избранные труды: лексикологая и лексико-графия. М.: Наука, 1977. С. 133.
8. Ефимов А. И. О языке художественных произведении. М.,1954. С. 182.
9. Шанский И. М. Фразеология современного русского народа. 2-е изд., исп. и доп. Учебное пособие для студентов филологических факультетов. М.: Высшая школа, 1969. С. 84.
10. Булаховский Л. А. Введение в языкознания. ч.2. Москва, 1954. С. 54.
11. Кунин A. B. Курс фразеологии современного английского языка. Москва: Высшая школа, 1986. С 300-325.
12. Пермяков Г. Л. Паремиологический сборник. Пословица:
Загадка. ( Структура, смысл, текст.) М.: Наука, 1978. С. 8.
13. Ибрагимов Ш. Мақал-мөтелдер. А., 1874.
14. Алтынсарин Ы. Қырғыз хрестоматиясы. Орынбор, 1879. 106-111 бб.
15. Диваев Ә. Кдзақ мақалдары. Ташкент, 1927.
16. Тұрманжанов Ө. Қазақтың мақалдары мен мәтелдері. А,
1957, 1959, 1963, 1990.
17. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Алматы, 1958.
18. Нұрышев С. Қазақтың халық мақалдарының даму тарихынан. А., 1959.
19. Кеңесбаев С. Қазақ тілі фразеологиясы. Докторлық диссертация. А., 1961.
20. Сәрсенбаев Р. Қазақ мақал - мәтелдерінің лексика - семантикалық ерекшеліктері. АКД. Алматы, 1961.
21. Әлімбаев М. Өрнекті сөз - ортақ қазына. Алматы,1967.
22. Адамбаев Б. Халық даналығы. Алматы: Мектеп, 1976.
23. Адамбаев Б. Халық даналығы. Алматы: Мектеп, 1976. - 8б.
24. Райтдаун Р. Толковый словарь английских пословиц. Санкт - Петербург, 1997.
25. Linda and Roger Flavell. Dictionary of Proverbs and their Origins. London, 2000. P.62.
38. Арнольд И. В. Лексикология современного английского языка. – М.: Изд. литературы на иностранных языках, 1959. – 352 с.
39. Донбаева А. Б. Фразеология және мақал-мәтелдер. Жалпы және салғастырмалы фразеологияның өзекті мәселелері. Ғылыми мақалалар жинағы. – Алматы: Альянс-2, 2003. – 152-163 бб.
40. Сәрсенбаев Р. Қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-стилистикалық ерекшеліктері. Канд. дис., автореф. – Алматы, 1961
41. Кунин А. В. Фразеология современного английского языка. – М.: Международные отношения, 1972. – 240с.
42. Головин Б. Н. Введение в языкознание. – М.: Едиториал УРСС, 2005.
43. Кеңесбаев І. Фразеологизм және мақал-мәтелдер// Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 598-600 бб.
44. Амосова Н. Н. Основы английской фразеологии. – Ленинград: Типография ЛОЛГУ, 1963. – 208 с.
45. Ахметова С.Г. Словарь английских пословиц, поговорок, фразеологических единиц и способов их передачи в русском, казахском и немецком языках. Алматы: Мектеп, 2009.
46. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, 7 том. – Алматы: Ғылым, 1983
47. Dictionary of the English Language, International edition, Volume 2, 1963.
48. Longman Dictionary of Contemporary English, New edition, 2003.
49. Macmillan English Dictionary for Advanced Learners, International student edition, 2006.
І БӨЛІМ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І-тарау. АҒЫЛШЫН - ҚАЗАҚ МАҚАЛ -МӘТЕЛДЕРІ
1.1. Аударма қарым - қатынас
құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.6
1.2. Мақал - мәтелдердің халық ауыз әдебиетіндегі орны және олардың бір-
бірінен айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. 10
1.3. Ағылшын - қазақ мақал - мәтелдерінің шығу тарихы ... ... ... ... ... ... ... 13
І БӨЛІМ БОЙЫНША ТҮЙІН
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.19
ІІ-тарау. МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Мағынасы жағынан ұқсас қазақ және ағылшын мақал - мәтелдерін талдау
және оларды аудару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2. Мақал - мәтелдерді аударудағы қиыншылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.3. Мақал - мәтелдерді аудару жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.4. Ағылшын - қазақ мақал – мәтелдерінің лексико - семантикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
ІІ БӨЛІМ БОЙЫНША
ТҮЙІН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..56
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Көркем сөз өнерінің тілдік және әдеби бұлақтары санатына жататын мақал
– мәтелдер мән - мазмұнының дәйектілігімен, тереңдігімен, өткірлігімен,
өміршеңдігімен айырықша ерекшеленеді. Көлем - құрылымының ықшамдығына
қарамастан, бейнелі тілдік бірліктер нақты да күрделі ойдың себеп -
салдарын, халықтың өмір тәжірибесінің қорытындысы мен дәлелін қатар
білдіреді. Онда халықтың тарихы, саяси өмірі, салт - санасы, тұрмыс -
тіршілігі, дүниетанымы, рухани және материалдық қазынасы, сан саладағы
мәдениеті жан - жақты көрініс тапқан. Әр ұлттың философиясы оның мақал –
мәтелдерде десек, қателесе қоймаспыз. Терең ойды аядай қалыпқа сыйғызған
халық даналығын, шешендігі мен асқан шеберлігін танытатын да осы ұлттық
сипатқа ие тұрақты орамдар. Әрбір халықтың тарихи даму кезеңдеріндегі сан
алуан өзгерістер тілдің лексикалық - грамматикалық жүйесіне ықпал етіп,
өзіндік із қалдырып отырғаны сөзсіз, алайда мақал – мәтелдер тұлғалық және
мағыналық біртұтастығын сақтап қалған бірден-бір тілдік бірліктер ретінде
белгілі.
Осы дипломдық жұмыс мақал - мәтелдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне
аударылу ерекшеліктерін зерттеуге арналған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақстан Республикасының егеменді ел,
халықаралық қатынастар субъектісі болуына және қазақ тілінің мемлекеттік
мәртебе алуына байланысты, мемлекеттің тілі ретінде оның халықаралық
қатынастар деңгейіндегі коммуникацияда қолданылу ықтималдығын жоққа
шығаруға болмайды. Өзара карым - қатынастың нығаюы, тіларалық
байланыстардың, ағылшын - қазақ қостілділігінің жандануы, дамуы, осыған
орай, классикалық, көркем әдеби шығармалардың, саяси ақпараттардың,
халықаралық зор мәнділікке ие құжаттардың аралық тіл ықпалынсыз тікелей
қазақ тіліне аударылуы таяу болашақга өрістей түседі. Ал, шет тілін
үйретуде және аударма жұмысында аса бір қиындық туғызатын тілдік бірліктер
- фразеологизмдер мен мақал - мәтелдер. Оның себебін тілдің
фразеологаялық, паремиологиялық жүйесіндегі тұрақты тіркестердің ұлттық
сипатының, ұлттық нақышының ерекшелігімен түсіндіруге болады. Тілдік
бірліктердің тұтас мағынасын жете түсінбей, тіркес құрамындағы сыңарлар
мәнін негізге ала отырып аудару әртүрлі келеңсіз жағдайларға,
"сәтсіздіктерге" ұшыратуы әбден мүмкін. Сондықтан, мақал-мәтелдердің
зерттей отырып, ондағы жалпы адамзаттық, жалпыхалықтық мәнділіктер мен
заңдылықтарды және этностық ерекшеліктерді, сондай - ақ ұлт, тіл, мәдениет
және өркениеттің өзара сабақтастығын айқындау да аса өзекті мәселелер
қатарына жатады.
Мақал - мәтелдердің тіл білімінде, оның ішінде, қазақ және ағылшын
тілдерінде әр тұрғыдан азды - көпті зерттеліп келгені мәлім. Зерттеу
нысанына қатысты еңбектерге барынша қамтылды. Дегенмен, халықтық ұғым -
түсініктер мен рухани, мәдени кұндылықтардан мол мағлұмат беретін қазақ
және ағылшын тілдеріндегі аталмыш бейнелі халықаралық, экономикалық,
салааралық байланыстар кең өріс алған осы кезеңге дейін бірді - екілі
мақалаларды есепке алмағанда зерттелмей келді.
"Ұлт пен тіл біртұтас" деген қағидаға сәйкес, қазақ және ағылшын мақал -
мәтелдерін тілдік тұрғыдан қарастыру ұлттық болмысты тану жағынан да өзекті
мәселе қатарына жатады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері : жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ-
ағылшын мақал - мәтелдерін зерттей отырып, олардың мазмұн межесіндегі
ұқсастықтары мен ұлттық сипатын ашу. Аталған тілдік бірліктердің
семантикалық кұрамындағы ортақ тұстары мен ерекшеліктерін және олардың
себеп - салдарын айқындау.
Осы мақсаттарды орындау үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- мақал - мәтелдердің еркшеліктерін қарастыру;
- мақал - мәтелдердің жасалу жолдарын зерттеу;
- аудармаға жалпы түсінік беру;
- мақал - мәтелдердің аудару жолдарын зерттеу;
- мақал - мәтелдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару жолдарын
талдау;
Зерттеу пәні: ағылшын - қазақ тіліндегі мақал - мәтел әдебиеттері болып
табылады.
Зерттеу нысаны: зерттеу нысанына мақал-мәтелдерді қазақ тілінен ағылшын
тіліне аудару.
Зерттеу әдістері: зерттеу жұмысы барысында біз сипаттау, анықтау, талдау,
салыстыру тәсілдерін қолдандық.
Зерттеу жұмысының дереккөздері: қазақ тілінен әр жылдары жарық көрген мақал
- мәтелдер жинақтары мен ағылшын тілінен біршама сөздіктер мен көркем әдеби
шығармалар алынды. Сондай - ақ, такырыпқа қатысты қазақ, ағылшын, орыс
тілдеріндегі әдебиеттер, ғылыми еңбектер мүмкіндігінше қамтылды. Олардың
ішінде фольклорға, тарихқа, этнографияға қатысты зерттеу жұмыстары мен
ішінара ел аузынан жазылып алынған деректер бар.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы мен нәтижелері: тілдік құрылымы жағынан әртектес
тілдер топтарына жататын ағылшын - қазақ тілдеріндегі мақал - мәтелдер
зерттеліп, олардың қолданыс аясы, тақырыптық топтары айқындалды. Туыс емес
екі тіл тұрақты бірліктерінің мазмұн-межесі зерттелді. Мақал - мәтелдердің
құрамы мен құрылымы, мағынасы және тілде қалыптасуы тұрғысынан өзара
айырмашылықтары мен ұқсастықтары көрсетілді; тіл - тілдің көркем бейнелер
жүйесінде орын алатын сәйкестіктері және олардың себеп - салдары анықталды.
Жұмыста рухани және материалдық мәдениеті әрбасқа екі ұлт танымдарындағы
ортақ және ерекше ұғымға ұйытқы болған мақал - мәтелдерге мәтін арқылы
талдау жасалынды. Зерттеу нәтижесінде қазақ - ағылшын мақал - мәтелдерінің
тілде қалыптасу негіздері, қолдану жиілігі айқындалды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәнділігі: қазақ және ағылшын
тілдеріндегі паремиологиялық бірліктерді тіл иелерінің тарихымен,
дүниетанымымен, рухани және дәстүрлі тұрмыстық мәдениетімен сабақтастыра
қарастыру нәтижесінде жасалған қорытынды тұжырымдар жалпы және
салғастырмалы тіл білімі, фразеология, лингвомәдениеттану ғылымдарын
теориялық тұрғыдан жетілдіруге белгілі бір дәрежеде үлес қосады.
Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдарды "Тіл біліміне
кіріспе", "Фразеология", "Аударма теориясы" т.б. тәрізді теориялық
курстарды оқытуда және шетел тілін үйрету барысында қолдануға болады.
Сондай - ақ, тақырыпқа негізделіп жинақталған және белгілі бір жүйеге
келтірілген тілдік материалдарды, оларға берілген сипаттамалар мен
түсініктемелерді әр түрлі сөздіктерді түзуде (қос тілді, көп тілді,
түсіндірме, этнолингвистикалық т.б.) пайдалануға болады.
Зерттеудің кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, жаңалығы, мақсаты
мен міндеттері айқындалып, зерттеу әдістері, нысаны және зерттеуге негіз
болған материалдар баяндалады.
Бірінші бөлімінде мақал - мәтелдердің халық ауыз әдебиетіндегі орны
және олардың бір - бірінен айырмашылықтары және де шығу тарихы мен
зерттелуі сипатталған.
Жұмыстың екінші бөлімінде мағынасы жағынан ұқсас қазақ және ағылшын
мақал - мәтелдерінің аударылу ерекшеліктері мен қиыншылықтары көрсетілген.
Қорытындыда дипломдық жұмыстың нәтижесі көрсетілген.
Қосымшада мақал - мәтелдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аудармалары
мен мысалдар берілген.
І-тарау. Теориялық бөлім. АҒЫЛШЫН - ҚАЗАҚ МАҚАЛ -МӘТЕЛДЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Аударма қарым - қатынас құралы
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алған күннен бастап рухани бастауларының
көзін ашып, бар - жоғын түгелдеп, өркениетті әлемнің озық ойларынан нәр
жинап, бүгінгі күн талабына сай рухани жанғыртуды мақсат қойып отыр.
Бүгінгі күрделі де қиын әлемнің замана талабына сай болу үшін, мәдени -
өркениеттік сахнасында өзіңдегіңді жоғалтып алмау үшін өзгенікінде біліп,
саралап отыру керек. Бүкіл адамзат тарихында түрлі халықтар бір - бірімен
сауда, әскери, саяси, экономикалық, мәдени, ғылыми байланыста болды,
сондықтан аударма адамның саналы әрекеттерінің көне түрлерінің бірі болып
табылады. Көне заманнан бері аударма адамдардың тіларалық және мәдениаралық
қарым - қатынас жасауына септігін тигізді, тек мемлекеттер арасында ғана
емес, сонымен қатар, көпұлтты елдердің аумағында да. Соған мысал ретінде
құрамына әртүрлі тайпалар мен халықтар кірген Ежелгі Карфаген, Ежелгі
Мысыр, Ежелгі Грекия мемлекеттері, Рим империясы, Орта Азия мемлекеттері,
Үндістан, Иранды алса болады. Көпұлтты мемлекеттерде аудармашылар айрықша
мәртебеге ие болды. Мысалы, Ежелгі Карфагенде аудармашылар кастасы жоғары
мәртебе мен құрметке ие болған, ал олардың эмблемасы жарқын да сәнді тоты
болды. Қауырсындарының көп бояулығы аудармашының қай тілмен жұмыс
істейтіндігін көрсеткен.
Аударма дамуының негізгі кезеңдерінің біріне жазудың пайда болуы
жатады. Біріншіден, бұл адам әрекетінің түрлі саласындағы құндылықтары мен
жетістіктерінің мәдениаралық алмасуына қуатты серпіліс берді, екіншіден,
аударма практикасының жаңа түрі, яғни жазбаша аударма пайда болды және ол
ауызша аудармамен қатар қолданыла бастады.
Әралуан ұлттар өкілдерінің қарым – қатынас жасауын қамтамасыз ететін
аударма тіларалық және мәдениаралық коммуникация тәсілі болып табылады. А.
Д. Швейцердің пайымдауынша аударма тіларалық және мәдениаралық
коммуникацияның бір бағыты және екі сатылы үрдісі, нәтижесінде мақсатты
(аудармашылық) талдауға алынған бастапқы мәтіннің негізінде екінші мәтін
(метамәтін) құрылып, алғашқысы өзге тілдік, мәдени ортада алмастырылады ...
Алғашқы мәтіннің коммуникативтік әсерін жеткізумен сипатталатын үрдіс екі
тіл, екі мәдениет және екі коммуникативтік жағдай арасындағы өзгешелікті
модификациялауға бағытталған. [1,75б.]
Аударма тілдік дәнекерліктің бір түрі болып саналады. Тілдік
дәнекерліктің бұдан басқа рефераттау, аннотациялау, мазмұндама деген
түрлері бар. Олар жеткізілетін ақпараттың көлемі және формаларымен
ерекшеленеді. Аударма негізгі нұсқаның мазмұны мен форма бірлігін қайта
жаңғыртатын үрдіс болғандықтан, қысқартылған баяндама, мазмұндау және басқа
да тілдік дәнекерлерден мейлінше өзгешеленеді. Аудару дегеніміз бір тілдің
әдістерімен екінші тілде айтылған лебізді дәл және толық жеткізу. [2,75б.]
Аударманы қарастырған кезде көңіл бөлетін принципті жағдайлардың бірі
ол қарым – қатынастың жеке тұлғалар арасындағы өзара әрекет екендігін
ұғыну, соның барысында коммуниканттар мәдениет субъектісі, белгілі
лингвомәдени қауымның өкілі ретінде қарастырылады. Аударманы мәдениаралық
коммуникация ретінде бағалау тілдің мәдениеттің құрамдас бөлігі, тілдің
біртұтас әлеуметтік – мәдени құрылым деген ұғымдарға негізделген. Ал
мәдениет қоғамның материалдық және рухани жетістіктерінің жиынтығы болып
табылады. Мәдениеттің құрамына этностың көпжақты тарихи, әлеуметтік және
психологиялық ерекшеліктері, салт дәтүрі, көзқарасы, құндылықтары, мінез –
құлқы, тұрмысы, өмір сүру жағдайлары, қорыта келгенде, оның болмысы мен
санасының барлық жақтары және тіл кіреді. Осы тұрғыда, тіл біртұтас
әлеуметтік – мәдени құрылым болып саналады, өйткені тіл этностың
ерекшеліктерін көрсетіп, басқа мәдениеттер арасында оны мейлінше
өзгешелейді.
Тілдердің бәрінің бірдей сөздік қоры мен сөздік құрамы, оның сөзжасам
тәсілдері т.т. толып жатқан мүмкіндіктері бір – біріне сәйкес келе
бермейтіні заңды. Аудармашылардың қиналатын жері де осы тұстан туындап
жатады, өйткені тілдердің құрылымдық, стильдік, грамматикалық жүйелері,
лексикалық байлығы әралуан тарихи негізде туып, жасалып қалыптасқан. Міне
осындай әрқилылық аударма ісіне әсер етпей тұрмайды. [3,134б.] Алайда бұдан
қайсібір тілдерді аударуға болатын, ал екінші біреулерін аударуға болмайтын
тіл деп саралауға болмайды. Негізінде өз ұлтына қатықсыз қызмет етіп
отырған тілдердің қай – қайсысында да аударма ісі жандана алады. Ендеше
тілдер табиғатындағы әлгіндей ерекшеліктерден шошынудың жөні жоқ. Қайта
ондай ерекшеліктердің әсерімен өз тілінің жаңа бір мүмкіндігі іске қосылып,
жаңаша қыры аршылып жатады. Тілдердің бір – біріне игі әсері, өзара ықпалы
дегенде оның осындай прогрестік мәнін ерекше ескеріп отырған лазым.
Кезінде Р. Якобсон Аударма туралы деген эссесінде [4,22б.] аударманың үш
түрін көрсеткен екен:
1) бір тілдің өзінің ішіндегі тілшілік аударма, яғни бір тілдің
лингвистикалық белгілерін сол тілдің басқа белгілерімен сипаттау –
түсініктеме, талдау, мазмұндау, бір тілдің ескі нұсқасында жазылған
шығарманы жаңаша сөйлету т.б.;
2) сөздің төл мағынасындағы аударма, немесе, тіларалық аударма, яғни бір
тілдің лингвистикалық белгілерін басқа тілде беру;
3) семиотика аралық аударма, немесе трансмутация, яғни тілдің
лингвистикалық белгілерін бейлингвистикалық белгілер жүйесі арқылы
қайталау. Мысалы: белгілі роман не повесть желісінде фильм түсіру немесе
қойылымдар даярлау. Осыдан, былайша айтқанда, аударма болып
есептелмейтін “аударманың” екі формасы бар екені көрініп тұр. Біріншісін
Якобсон аудармадан басқа сөзбен жеткізеді: тілішілік аударма немесе басқа
атау беру, “rewordіng”. Сондай-ақ, үшіншісі де аударма болып есептелмейтін
семиотика аралық аударма немесе трансмутация. Бұл екі жағдайда да сөз
“аударманың” аудармасы, интерпретациясы туралы болып тұр. Осыдан тура өз
мағынасындағы аударма бар және жанама мағынадағы аударма бар деп айтуға
болатын секілді.
Аударма ұғымының тар және кең мағынасы бар. Тар мағынасында аударма
деп бір тілдің ауызекі немесе жазулы ақпаратын (мәтінін) екінші бір тілде
түсінікті етіп жеткізуді айтады. Тар мағынасындағы аударма жалпы аударма
ұғымының көпке үйреншікті, дағдылы түсінігін білдіреді. Расында да, аударма
дегенде ана тілімізден басқа тілде жазылған көркем-әдеби шығарма мәтіні
немесе басқа да керегі болып тұрған ақпарат, хабарлама және т.б.-ны
өзімізге түсінікті түрде өз тілімізде бізге жеткізуді көз алдымызға
елестетеміз.Кең мағынасында аударма деп қандай да болмасын мәдени ақпарат
түрін, мәдени мәтінді өзінің үйреншікті арнасынан басқа түрге ауыстыру, оны
сол мәтін жазылған, айтылған, жасалған “тілден” басқа бір тілге мән -
мағынасын бұзбай жеткізуді айтады. Мысалы, айтулы немесе жазулы тілге
негізделмеген мәдени салалар: көркемсурет, музыка, би және т.с.с. өз
алдында тілдік кейіпке келе алады. Өйткені біз көркемсурет идеясын,
музыканың рухын, бидің қимыл-қозғалыстарының мәнін тілге сала аламыз, яғни
тіл арқылы “сөйлете” аламыз. “Тілсіз тілдер” ұғымы осыдан барып шығады,
“мәдениет – метатіл” деген түсінік туындайды.
1.2. Мақал-мәтелдердің халық ауыз әдебиетіндегі орны және олардың бір-
бірінен айырмашылықтары.
Мақал - мәтелдер - сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді,
қарым - қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі
ойды шебер де ұтымды жеткізетін, қысқа әрі нұсқа тұжырым жасайтын, мән -
мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, көңілге түйгенін мақал -
мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі - өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш
тілдік бірліктер арқылы жас ұрпақғын елін-жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге,
білім алуға, адал, кішіпейіл болуға т.б. үндеп, жалқаулық, өсек - өтірік,
мақтаншақтық тәрізді нашар қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей
білген.
Бұл жөнінде көрнекті ғалым Ш.Уәлиханов "Тәуір деген әрбір би мен төре
мақалдап сөйлеуді сүйеді және қатардағы қазақтармен сөйлескенде, тіпті кез
- келген сөзінде оны көп қолданады", - десе [5,185б.], Х. Досмұхамедұлы
"Қазақтың мақал - мәтелдері ағыл - тегіл көптігімен және өткірлігімен
ерекшеленеді. Ойды әдіптемей, мақал - мәтелді араластырмай, ақыл - нәфілды
қоспай, күлтелемей сөйлейтін қазақ кем де кем болған десек, артық кетпеген
болар едік. Азды - көпті шешен сөйлейтін кез - келген қазақ өз сөзінде
мақал - мәтелге жүгінуге тырысқан, ал билер мен ел ішіндегі ділмарлардың
сөздері халықтық мақалдар мен мәтелдерге тұнып тұратын" деп, жоғарыда
айтылған ойды талдап - таратып, басқа халықтармен салыстыра алғанда,
ерекше көзге түсетін қазақ табиғатына тән, танымал қасиетті атап көрсетеді
[6,28б.]. Демек, ел мен елді татуластыру, өріс - қоныс, жер дауы, жесір
дауы және т.б. билік-төрелік келісімдерде сөздің дәлелді, қисындылығымен
қатар, тапқыр да тартымды болуына үлкен мән берген халық билері үкім
сөздерінде екі жақтың даулары мен ұтымды жауаптарын, әдетте, ұйқасты мақал-
мәтелдерді өз орнымен тиімді қолданып отырған. Атақты билердің ұзақ
жылдарға созылған дау-дамайларды "екі - үш ауыз сөзбен" бітіріп, екі жақты
да риза қылғаны туралы көненің көзі іспетті тарихи, мәдени мәні зор аңыз,
әңгімелер халық арасында кеңінен таралған. Соның бірі - Төле бидің бала
күнінде айтқан билігі.
Ертеде Шу өзенінің Балқашқа жақын жайылым алқабына үйсін мен арғын
тайпаларының белді бектері таласыпты. Екі жақтың да билері бас қосып,
кеңесіп, бәтуаласа алмайды. Көпшілікке еріп барған он бес жасар Төле билік
айтушыларға көңілі толмай:
Ақты - ақ деп бағалар!
О, игі жақсы ағалар!
Өзегі талса ел біткен,
Өзен бойын жағалар, - деп сөз бастай бергенде:
- "Ата тұрып, ұл сөйлегеннен без, ана тұрып қыз сөйлегеннен без," - деуші
еді. Мына бала кім өзі ? — дейді, төрде отырған би. Сонда Төле қасқая қарап
тұрып: — О, би аға, он үште отау иесі демес пе,
Кінәлімін бе келіп қалсам он беске?
Сөз сөйледім, бұйыра көрмеңіз айыпқа,
Қазақтың: "Жауға барсаң, кесірді ал, дауға барсаң шешенді ал" деуінің сыры
да осында жатса керек. "Аталы сөзге арсыз тоқтамайды," - демекші,
тапқырлықпен, орынды айтылған сөзге халық тоқтаған әрі қара қылды қақ
жарған, көркемсөз шеберлері билерін ханнан бетер қадірлеп, олардың кесімді,
ұлағатты өсиет сөздерін, бітімді сөздерін жадында сақтап келген.
Сондай-ақ, Абай, Жамбыл, М.Әуезов, F. Мүсірепов, А.С. Пушкин, М.Горький,
В.Шекспир т.б. сынды аттарын әлем таныған ақын-жазушылар өз туындыларында
сөз мәйегі санатындағы халық мақал – мәтелдерін асқан шеберлікпен қолдана
білген. Мысалы, қазақтың ұлы кемеңгер ақыны, ойшылы Абай "Би екеу болса,
дау төртеу болады", "Ырыс баққан - дау бақпас", "Бас - басыңа би болсаң,
Манар тауға сыймассың, басалқысы бар болса, жанған отқа күймессің" деген
халық мақалдарын өз шығармаларында ел бірлігі мәселелерімен байланысты
қолданған. "Еңбек етсең емерсің" деген халық мақалын негізге ала отырып,
"Еңбек етсең ерінбей, Тояды қарның тіленбей" деп тың тұжырым жасайды.
Қорыта айтқанда, мақал - мәтелдерді шебер қолданудың үлгілері олардың сыры
мол табиғатын терең түсініп, сиқырлы күші мен құдіретін тани білген кешегі
шоқтығы биік шешен де ділмар бабалардың, ердің құнын екі ауыз сөзбен
тындырған тапқыр да әділ билердің , заман зарын, халқының арманын арқалап,
күңірене күй толғаған абыз-жыраулардың сөз саптауларында, халық өмірінің
қат - қабат қаттауынан сыр шерткен танымал ақын - жазушылар шығармаларынан
көрініс тапқан. Себебі, ұтқыр ойдың ұрымтал тұсын тауып жеткізе, жігін
тауып сөйлей білудің өзі үлкен ақыл -парасатты, шеберлік пен шешендікті
талап етеді.
1.3. Ағылшын - қазақ мақал - мәтелдерінің шығу тарихы.
Мақал - мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне
тоқталмас бұрын отандық, әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас
туғызған, белгілі бір салаға қатыстылығы жөнінде мәселеге тоқтала
кеткеніміз жөн болар. Осы мәселе төңірегінде айтылған тұжырым -
пайымдауларды зерделеу барысында, үш түрлі ұстанымның қалыптасқандығы
анықталды. Мысалы, фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес
қосқан В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, М. Чернышева, М.М. Копыленко, А.В.
Кунин, И.В. Арнольд, І. Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды
ғалымдар мақал - мәтелдерді осы саланың еншісіне тиесілі деп тауып, ғылыми
негіздемелерін ұсынды, Академик В.В. Виноградов "К области фразеологических
единств относятся и многие фразовые штампы, клише, типичные для разных
литературных стилей, и литературные цитаты, и крылатые выражения, и
народные пословицы и поговорки", - деп фразеологияның зерттеу нысанын
нақтыласа [7,133б.], келесі ғалым А.М. Ефимов зерттеу ауқымын одан әрі
кеңейте түсті "К фразеологическим средствам языка относятся не только
идиомы, но и поговорки, пословицы, афоризмы писателей, крылатые строки
стихотворений, устойчивые формулы и обороты научно-терминологического
характера, некоторые канцелярские штампы, производственно - технические
выражения ит.д" [8,182б.]
М.М. Шанский "Фразеология современного русского
народа" деген еңбегінде мақал - мәтелдердің фразеология саласына
катыстылығын сөз ете келіп, оларды "фразеологиялық сөйлемшелер"
(фразеологические выражения) тобында [9,84б.], ал А.А. Булаховский
фразеологиялық оралымдардың (фразеологические обороты) құрамында қарауды
ұсынды [10,54б.]. Ағылшын тілінің фразеологиясына қатысты кешенді
зерттеулерімен, дәйекті тұжырым, пайымдауларымен танымал
А. В. Кунин де жоғарыда аталған ғалымдардың көзқарасын ұстанады. Ол С
нашей точки зрения фразеологическими единицами могут быть как
словосочетания, так и предложения, вклучая и пословицы", - дейді. Алайда,
ғалым аталмыш тұрақты тұлғалардың құрылымдық – мағыналық ерекшеліктерін
негізге ала отырып, оларды "коммуникативтік фразеологиялық бірліктер" деп
атап, жеке қарауды ұсынды. Сондай - ақ, автор құрамындағы сыңарлары тура
мағыналы болып келетін мақалдар тобын яғни, "all is well, that ends well"
(сөзбе-сөз ауд.: сәтті аяқталған істің бәрі жақсы), "Appearances are
deceptive" (сөзбе-сөз ауд.: сыртқы түр - алдамшы), "Better late than never"
(сөзбе - сөз ауд.: ештен кеш жақсы) тәрізді оралымдарды фразеология аясынан
тыс "фразеологиялық емес тұрақты құрылымдар" аясында қарастырды
[11,300б.].
Осы жоғарыда аталған тұжырымға қарсы пікірді ұстанушы белгілі ғалымдар -
Н.Н. Амосова, А.М. Бабкин, В.П. Жуков, М.Т.Тагиев, М.А. Филипповская, А.Н.
Кожин т.б. Мақал - мәтелдерді фразеология саласынан тыс қарайтын
ғалымдардың көпшілігі оларды ауыз әдебиетінің зерттеу нысаны қатарына
жатқызады. Ал осы бағыттағы көлемді зерттеулерімен танымал ғалым Н.Н.
Амосова мақал – мәтелдерді фразеология қорына жатқызуға болмайтынын олардың
мазмұны жағынан да, сөйлемде атқаратын қызметі тұрғысынан да фразеологиялық
бірліктердің белгілеріне жауап бермейтіндігімен ұштастырады.
Мақал - мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде, тілдік
бірліктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек сіңірген ғалым
Г.Л. Пермяков "Пословицы могут быть объектом исследования в одинаковой мере
и лингвиста и литературоведа - с различных точек зрения" [12,8б.] дей келе,
аталмыш тұракты тұлғалардың тілші ғалымдар тарапынан да, әдебиетші мамандар
тарапынан да зерттелуі қажетгігін ескертеді.
Осы келтірілген ой - пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне сүйенер
болсақ, мақал - мәтелдердің тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы, мағына
тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды фразеологизмдер
қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік береді.
Қазақ тіліндегі мақал - мәтелдерге қатысты материалдарға шолу жасар
болсақ, оларды жинау, жариялау ісі екі кезеңнен тұратынын байкаймыз:
бірінші кезең - XIX ғасырдың екінші жартысы. Кеңес дәуірінің 1948 жылдарына
дейін мақал - мәтелдерді тек халық аузынан жинақтап, қағаз бетіне түсіріп,
жеке басылым ретінде шығару жұмыстары жүргізілген болса,
екінші кезең мақал - мәтелдерді тілдік тұрғыдан зерттеулердің пайда
болуымен сипатталады. Қазақтың мақал - мәтелдерін алғаш қағаз бетіне
түсірген ғалым - Ш.Уәлиханов. Ш. Уәлиханов пен Н.Н. Березин архивтерінде
XIX ғасырдың елуінші жылдарында ел аузынан жазып алынған екі жүзден аса
мақал - мәтелдер сақталған. Сондай - ақ, қазақ ауыз әдебиетінің басқа
үлгілерімен бірге қазақ мақалдары мен мәтелдерін де жинақтап, жеке жинақтар
шығарып, қазақ тілі мен әдебиетінің, тіл
ғылымының, мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан Ы. Алтынсарин, В.Радлов,
Ш.Ибрагимов, М.Терентьев, Я. Лютш, Ф.Катанов, В.В.
Катаринский, П.М. Мелиоранский, Н.Н. Пантусов, А.Е. Алекторов т.б. сынды
ағартушы, ғалымдардың еңбегі ерекше. Осы мәселе жөнінде көрнекті жазушы
М.Әуезовтің белгілі түркітанушыларды "қазақ мақал -мәтелдерінің молдығы,
олардың тамаша поэтикалық формасы, шебер түрде берілген терең, тіпті
философиялық мән - мағынасы зор осындай тамаша үздік шығармалар тудырған
қазақ халқының өзінің де асқан ақындық дарыны, оның сарқылмас даналығы
қызықтырған еді" деген пікірімен толық келісеміз.
Қазақ мақал - мәтелдерін жинақтап, баспадан шығару ісі хронологиялық жүйе
тұрғысынан алғанда, 1874 жылдардан бастау алады. Алғашқы жинақ Ш.
Ибрагимовтың құрастыруымен 1874 жылы жарық көрсе [13] Ы. Алтынсарин 1879
жылғы "Қырғыз хрестоматиясы" атты еңбегіне [14] ел аузынан жинаған қазақтың
алпыс жеті мақалын кіргізіп, 1906 жылы Орынборда жарық көрген
хрестоматияның екінші басылымына, ел аузынан жинаған қазақ мақал -
мәтелдерінің ең тандаулы екі жүз он үш нұсқасын он бір тақырыптық топқа
бөліп жариялаған.
Халық мұрасын жүйеге келтіру, насихаттауда зор үлес қосқан танымал ғалым -
Ә. Диваев. Ғалым халық арасынан жинаған мақал - мәтелдерін 1900 жылы жеке
кітапша етіп, В. И. Ильиннің баспаханасынан жариялатқан. Сондай - ақ, ғалым
жинақталған материалдың барлық нұсқасын толық қамтуды көздей отырып, өз
топтамаларын 1891-1927 жылдар аралығында " Сборник материалов для
статистики Сыр-Дарьинской области", "Этнографические материалы"
жинақтарының, "Туркестанские ведомоства" газетінің басылымдарында
жариялады. Ал, 1927 жылы Ә. Диваевтың кұрастыруымен қазақ мақал -
мәтелдерінің толық жинағы жарық көрді [15].
Халық шеберлігі мен шешендігінің куәсі іспеттес жалпыхалықтық қорды
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуде Ө. Тұрманжановтың қосқан үлесі мол. Ол баспасөз
беттерінде, жинақ, кітапшаларда бұрын - соңды жарияланған және әдеби -
тарихи мұражайларда қолжазба күйінде сақталған халық мақалдары мен
мәтелдерін сұрыптап, жүйеге келтіріп, 1935-1990 жылдар аралығында үнемі
жариялап келді [16].
Қазақ мақал - мәтелдерінің ғылыми тұрғыдан зерттелуіне келер болсақ, оларға
арналған іргелі монографиялық зерттеулер де, мақалалар да баршылық.
Солардың ішінде зерттеу нысанына тікелей қатыстыларына тоқтала кетейік.
Ғалым Б. Шалабаев алғашқылардың бірі болып 1948 жылы Алматыда жарық көрген
" Қазақ әдебиетінің тарихы" атты очеркінде аталмыш тұрақты тіркестер тобын
арнайы қарастырып, малшылық, аңшылық, егіншілік жөніндегі мақал - мәтелдер
деп негізгі үш мағыналық топқа бөліп, олардың жанрлық ерекшеліктерін
айқындады және мақал мен мәтелге байланысты өзіндік пайымдауларын ұсынды.
М. Ғабдуллин "Қазақ халқының ауыз әдебиеті" деген еңбегінде [17] қазақ
халқының шаруашылығын, кәсібін, тұрмыс - тіршілігін сипаттайтын мақал-
мәтелдердің өмір танытқыштық мәні мен қызметіне тоқталады. Автор өнер -
білімді, ерлік - еңбекті, бірлік - ынтымақты уағыздайтын мақал -мәтелдердің
мағынасын ашып, олардың әдеби - эстетикалық мәнін айқындай түседі.
Сондай - ақ, қазақ халқының малшылық, аңшылық, диханшылық кәсіптерін
көрсететін мақал - мәтелдерден мысалдар келтіре отырып, олардың өмір
танытқыштық мәні мен қызметін кеңінен ашып көрсеткен.
С. Нұрышев "Қазақтың халық мақалдарының даму тарихынан" атты 1959 жылы
басылып шыққан еңбегіңде [18] малшылық жайлы мақалдарды "Россияға
қосылғанға дейінгі", егіншілік жайлы мақалдарды " Россияға қосылғаннан
кейінгі," - деп екі топқа бөліп, мақалдардың даму тарихы жайлы өз пікірін
білдіреді.
Кеңес үкіметі дәуірінде мақал - мәтелдер ауыз әдебиетінің ерекше поэтикалық
жанры ретінде зерттеліп, проблемалық тың пікірлер айтылды. Қазақ мақалдары
мен мәтелдерінің 1952, 1957, 1959 жылдары бірнеше жинақтары шығарылды. Бұл
кезеңде қазақ мақал - мәтелдері туралы
айтылған жекелеген кұнды пікірлер де жоқ емес. Академик С. К. Кеңесбаев
қазақ фразеологиясы жайындағы еңбектерінде мақалдар мен мәтелдерді жалпы
фразеологиялық бірліктер қатарына қоса келіп, олардың бір-бірінен басты
айырмашылықтарын көрсетеді. Сонымен бірге автор өзінің жалпы фразеологиялық
тіркестердің құрылысы жайлы жазған еңбегінде мақалдар мен мәтелдердің де
лексика - стилистикалық ерекшеліктері жайында бағалы пікірлер айтты [19].
Қазақ мақал - мәтелдеріне қатысты ерекше орны бар зерттеулердің бірі -
Р. Сәрсенбавтың "Қазақ мақал - мәтелдерінің лексика семантикалық
ерекшеліктері" атты кандидаттық диссертациясы [20]. Жұмыстың негізгі
материалы етіп өз тақырыбына байланысты көрнекті кеңес лингвистері мен
әдебиетшілерінің, атап айтқанда, В.В. Виноградов, Н. А. Баскаков, А. Н.
Кононов, А. И. Ефимов, С. К. Кеңесбаев, С.А. Аманжолов, М. Б. Балақаев, Ғ.
Мұсабаев жөне М. Ғабдуллин, Жұмалиев, Б. Кенжебаев, С. Нұрышев сияқты
ғалымдардың еңбектерін пайдаланған. Р. Сөрсенбаевтың ғылымфи зерттеу
жұмысында қазақ мақал - мәтелдерінің құрылымы, лексикасы, стилистикасы
сараланған. Аталған ғылыми еңбекте қазақ мақал - мәтелдерінің жасалу
жолдары, түрлері мен мазмұны, өзара сабақтас жанрлармен арақатынасы
зерттеледі. Автор орыс мақал - мәтелдерін қазақ тіліне аудару тәсілдеріне
тоқталып, өзінің ой - пікірлерін ортаға салады.
М. Әлімбаевтың "Өрнекті сөз - ортақ қазына" атты зерттеуі [21] аударма
мәселесіне арналған. Қазақ мақал - мәтелдерінің шығу тарихы, өмір
танытқыштық мәні, қолданылуы және жаңа мақал - мәтелдердің жасалу жолдары
жайында бағалы пікірлерін айта келіп, аталмыш тіркестерді орыс тілінен
қазақ тіліне аударудағы өз тәжірибелерін ұсынған. Поэтикалық аудармаға бой
ұру басымдылығына қарамастан, бұл қазақ мақал - мәтелдерін зерттеуде
өзіндік орны, елеулі үлесі бар еңбек.
Б. Адамбаевтың "Халық даналығы" атты монографиясы [22] "Мақал - мәтелдер"
және "Шешендік сөздер" деген өзара байланысты екі бөлімнен тұрады. Еңбекте
халық мақал - мәтелдері мен шешендік сөздердің жанрлық табиғаты, тәрбиелік,
өмір танытқыштық мәні, олардың қалыптасу, даму жолдары анықталып, әдеби -
көркемдік ерекшеліктері, құрылысы мен қалыптасу кезеңдері нақтыланады.
І БӨЛІМ БОЙЫНША ТҮЙІН
Аударма ұғымының тар және кең мағынасы бар. Тар мағынасында аударма
деп бір тілдің ауызекі немесе жазулы ақпаратын (мәтінін) екінші бір тілде
түсінікті етіп жеткізуді айтады. Тар мағынасындағы аударма жалпы аударма
ұғымының көпке үйреншікті, дағдылы түсінігін білдіреді. Расында да, аударма
дегенде ана тілімізден басқа тілде жазылған көркем-әдеби шығарма мәтіні
немесе басқа да керегі болып тұрған ақпарат, хабарлама және т.б.-ны
өзімізге түсінікті түрде өз тілімізде бізге жеткізуді көз алдымызға
елестетеміз. Кең мағынасында аударма деп қандай да болмасын мәдени ақпарат
түрін, мәдени мәтінді өзінің үйреншікті арнасынан басқа түрге ауыстыру, оны
сол мәтін жазылған, айтылған, жасалған “тілден” басқа бір тілге мән -
мағынасын бұзбай жеткізуді айтады. Бүкіл адамзат тарихында түрлі халықтар
бір - бірімен байланыста болды, сондықтан аударма адамның саналы
әрекеттерінің көне түрлерінің бірі болып табылады. Әралуан ұлттар
өкілдерінің қарым - қатынас жасауын қамтамасыз ететін аударма тіларалық
және мәдениаралық коммуникация тәсілі болып табылады.
Аударма – адамның күрделі де көпжақты әрекеттерінің бірі. Аударма
кезінде әрқашанда екі мәтін болады: алғашқы мәтін түпнұсқа мәтінін деп
аталса, екінші мәтін аударма мәтіні деп аталады. Түпнұсқа мәтіні айтылған
немесе жазылған тіл түпнұсқа тілі болып саналса (source language), аударма
жүргізілетін тіл аударма тілі болып саналады. (target language).
Аударматануда лингвистика, әдебиеттану, әлеуметтану, психология,
этнография, семиотика, информатика және кейбір өзге де ғылымдардың
деректері қолданылады, сондықтан аударматану филологиялық пән болып
табылады.
Осы дипломдық жұмыста мақал – мәтелдердің аударылу ерекшеліктерін
қарастырадық. Жалпы бірінші тарауда қарастырған мәселе ол аударматану
сонымен қатар қазақ және ағылшын мақал - мәтелдердің ауыз әдебиетіндегі
алатын орны мен шығу тарихы болды.
ІІ-тарау. МАҚАЛ - МӘТЕЛДЕРДІ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
2.1. Мағынасы жағынан ұқсас қазақ және ағылшын мақал –мәтелдерін талдау
және оларды аудару.
Мақал - мәтелдердің шығу төркіні, тілде қалыптасуы деген мәселеге
келер болсақ, оның күрделілігі де, түпдеректі қалтқысыз табудың қиындығы да
түсінікті. Дегенмен, қазақ халқының рухани қазынасын, сөз маржандарын
қалыпқа келтіру барысында елеулі еңбек сіңірген Б. Адамбаевтың "мақал -
мәтелдер әуелде аузы дуалы жеке кісінің аузынан шыққанымен, біреуден
біреуге, ұрпақтан - ұрпаққа ауыса жүріп өңделген, өзгерген, бүкіл елге
тарап, оны халық ақиқат деп таныған қағидаға, тіпті ережеге - заңға
айналған" [23,8б.] деген ой тұжырымымен толық келісуге болады. Тарихи
деректер, ғылыми ізденістердің нәтижелері, танымал ғалымдардың пайымдаулары
да жоғарыда айтылған пікірмен өзектес. Себебі, кез - келген сөз ұрпақтан
ұрпаққа жетіп, ақиқат ретінде таныла бермесі хақ. Өз дәуірінің озық ойлы
кемеңгерлерінің халықтың көкейінен шығатын, ұтқыр ойы бейнелі, өткір сөзі
ғана кеңінен таралып, танымал болуы мүмкін. Тарихи деректер, ғылыми
ізденістердің нәтижелері, танымал ғалымдардың пайымдаулары да жоғарыда
айтылған пікірмен өзектес. Себебі, кез - келген сөз ұрпақтан ұрпаққа жетіп,
ақиқат ретінде таныла бермесі хақ. Қазақтың "Түгел сөздің түбі бір, түп
атасы - Майқы би" деуі де сондықтан. Мұңдай ақыл иелері халықтың мүддесін
ойлаған, үлгі өсиет ретінде кеңес беріп, мұңды -шерлі жүректерді жұбатып,
толып - тасығанның төгілетінін ескертіп, жастың өсетінінен, жарлының
байитынына, қиянаттың қияметке қалдырмайтынына сендірген. Халықтың дана
билері мен шешендерінің бір кезде аузынан шығып, кейіннен ел аузында
мақал-мәтел ретінде қолданысқа енген сөздерінен бірер мысал келтірейік.
Сондай - ақ, халықтық мақал - мәтелге айналып, жиі қолданылып жүрген "Көпті
қорлаған көмусіз қалады" тіркесінің Әйтеке бидің, ал "Бұлақ көрсең көзін
аш" Бәйдібек бидің дуалы аузынан шыққан тілдік бірліктер деген деректер
бар, мұңдай мысалдарды әрі қарай тізбектеп, қатарын көбейте беруге болады.
Зерттеу барысында ертегі, аңыз әңгімелер негізінде қалыптасқан мақал
-мәтелдердің де аз еместігі байқалды. Мысалы: Түйе бойына сеніп, жылдан құр
қалыпты; Аяз би әліңді біл, құмырсқа жолыңды біл т.б. Тілімізде
жұмбақтардан бастау алатын мақал - мәтелдер кездеседі: Сырты бүтін, іші
түтін (оқ); Қараңғы үйде қабан күркірейді (диірмен); Күндіз бар да түнде
жоқ ( көлеңке), т.б. Бұл жұмбақтардың кейде жұмбақтық негізінен "қол үзіп",
фразеологиялық тіркес, мәтел ретінде де қолданысқа енгені анықталды.
Рухы биік, ойы көркем, тілі шұрайлы, идеясы, мән - мазмұны терең, кесек
туындыларымен ерекшеленетін дарынды ақын - жазушылардың, дара тұлғалардың
көңіл түпкірінен шыққан пікір - пайымдаулары да жалпыхалықтық қорға еніп,
тұрақты қолданысқа, мақал - мәтелдік сипатқа ие болуы мүмкін. Мысалы:
Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей; "Шешеннің тілі—
шебердің бізі" т.б (Абай); Азға қанағат етпесең, көптен құр
қаларсың (Ыбырай); Берекені көктен тілеме, еткен еңбектен
тіле (М.Әуезов); Жасында көргені жоқтың, өскенде айтары жоқ
(Ғ.Мұстафин) т.б. ). Мысалы: "Еңбек етсең ерінбей, Тояды
қарның тіленбей"; "Шешеннің тілі~шебердің бізі" т.б, деген
Абай сөздері халық арасында мақалға айналып, кеңінен
қолданыс тапқан. Соңдай-ақ , Ыбырай қаламынан шыққан
"Атаңның баласы болма, адамның баласы бол"; "Аз жұмысты
қиынсынсаң, көп жұмысқа man боларсың" (Әке мен бала әңгімесі);
"Азға қанағат етпесең, көптен құр қаларсың"; "Ауырғаннан
аяған күштірек"; "Байлык, — қанағатта" (Қанағат әңгімесі)
т.б.сөздері де халық арасында мақал - мәтел ретінде айтылып
жүргендігіне көз жеткіздік. Сонымен қатар, Жамбылдың
Шешен кісі сөз бастар, Адал кісі ел бастар және т.б., М. Әуезовтың "Ақыл —
адам көрігі, ақылдың сабыр серігі", "Күшіңе сенбе, адал ісіңе сен",
"Берекені көктен тілеме, Еткен еңбектен тіле" F. Мұстафиннің "Сөз ~ ойдың
айнасы "; " Жасында көргені жоқтың, өскенде айтары жоқ", С. Дөнентаевтың
"Тіл — көңілдің тілмашы" тәрізді ақын-жазушылар қаламынан шыққан ұлағатты
сөздері қазақтың мақал -мәтелдер қорын байытуға қосылған зор үлес.
Зерттеу нәтижелері қазақ тіліндегі мақал - мәтелдердің тұрақты тұлға
ретінде тілде қалыптасуына тарихтың терең қат - қабат қаттауларынан көрініс
беретін оқиға, аңыз, әңгіме, ертегілер мен көрнекті ақын -жазушылар
шығармалары арқау болған деген қорытынды тұжырымды түюге мүмкіндік береді.
Ағылшын тіліндегі мақал - мәтелдердің ауқымды бір тобы қасиетті кітап
Інжілге байланысты қалыптасқан. Халық арасына кеңінен таралып, көп
оқылғандықтан, Інжілдік тізбектердің ауқымды тобы тұлға тұрақтылығы, тіркес
тиянақтылығы төрізді белгілердің арқасында қолдануға даяр тілдік бірлікке
айналған. Зерттеу барысында олардың бір бөлігінің түпнұсқадағы қалпын берік
сақтағандығы, еш өзгеріссіз қолданылатындығы айқындалды. Мысалы: You cannot
serve God and mammon (сөзбе - сөз аудармасы*: Сен құдай мен мамонаға бірдей
қызмет ете алмайсың); * Ескерту: әрі қарай қысқаша - с.с.а. түріңде
беріледі.
A soft answer turneth away wrath (c.c.a.: Жұмсақ (жылы) жауап ашуды
қайтарады) The spirit is willing, but the flesh is weak (c.c.a.: Жан
қалайды, бірақ дене әлсіз); т.б. Түп - төркіні Інжілге барып саятын мақал
-мәтелдердің сәл өзгеріске ұшыраған түрлері де кездеседі. Мысалы: Saw the
wind and reap the whirlwind; Spare the red and spoil the child; You cannot
make bricks without straw.
Ағылшын мақал - мәтелдерінің Інжілден кейінгі негізгі қайнар көзі В.Шекспир
шығармалары. Ағылшын мақал - мәтелдер қоры Шекспир шығармаларындағы
цитаттар арқылы едәуір байыған. Бірқатар ғалымдар тобы ағылшын мақал
-мәтелдерінің гүлдену дәуірі Шекспир өмір сүрген заманмен тұстас келеді
деген пікір айтады [24, 9б.]. Шекспир шығармаларында жазылған біршама мақал
-мәтелдер оған дейінгі дәуірде де қолданылған болуы мүмкіндігін де естен
шығаруға болмайды. Десек те, бұл мақал - мәтелдер Шекспирге дейін ауызша
айтылып, еш жерде жазбаша тіркелмегендіктен жазба тіліне алғаш рет Шекспир
шығармаларымен еніп, кейінгі ұрпаққа осы шығармалар арқылы жеткен. Әлі
күнге дейін ғалымдар қай мақал Шекспирге дейін қолданыста болған, мақалға
айналған қай цитат Шекспирдің өз туындысы, жазушының данышпандығы мен
тапқырлығының жемісі деген сұрақка жауап іздеуде. Осы уақытқа дейін
Шекспирге телініп келген "Brevity is the soul of wif", "Sweet are the uses
of adversity" тәрізді кейбір мақал - мәтелдердің Шекспирге дейін ауыз
әдебиетінде қолданыста болғандығы жөнінде азын - аулақ деректер
табылғандығына қарамастан бұл сұраққа ғылымда нақты да толық жауап әлі
алынған жоқ [24,11б.].
Дүние жүзі тілдерінің сөздік қоры тәрізді ағылшын паремиологаялық жүйесі де
басқа тілдерден, мысалы, латын, француз, испан тілдерінен енген мақал -
мәтелдермен толығып отырғаны мәлім. Олардың бір бөлігі ағылшын тіліне
кірігіп кетсе, келесі бөлігі басқа тілден енген бастапқы қалпын сақтап
қалған. Мысал ретінде, француз тілінен енген "Chercher lafemme" (с.с.а.:
әйелді ізде), яғни "қандай жамандық болса да, оның себебін әйелден іздеу
керек" деген ұғымды білдіретін, ішкі формасы көмескіленген тілдік орамды
келтіруге болады. Бұл тәрізді басқа тілдерден енген, қолдану жиілігі өте
жоғары мақал - мәтелдер көптеп саналады. Мысалы: фр. Нопі sait qui mal y
pence (с.с.а.: Кімде жаман ой болса, күнә сонда); лат. Noblesse oblige
(с.с.а.: Текті жерден шыққан соң, тегіңе сай игілікті іс істеуге тура
келеді); лат.и vino Veritas (с.с.а.: Шындық - шарапта) лат. Verb. Sap.
(с.ся.:Ақылдыға бір ауыз сөздің өзі жеткілікті). Лат. Caveat emptor
(с.с.а.: Сатып алушы, сақ бол) т.б.
Ақын - жазушы, саясаткерлердің ұтымды, үйлесімді айтылған қысқа, әрі нұсқа,
айшықты сөздері де ағылшын тілінің сөздік қорын байытуға едәуір үлес
қосқаны белгілі. Мысалы: The customer is always right (c.c.a.: Әрқашан
тұтынушынікі дұрыс) тіркесінің 1857 жылы Америка Құрама Штаттарында дүниеге
келіп, кейінірек Британия азаматтығын алған, Еуропадағы ең үлкен сауда
орталықгарының бірі "Сэлфриджезді" (Selfridge's) ашқан Г.Селфриджге
тиесілілігі жөнінде деректер бар [25,9б.]. Себебі, оның барлық дүкендерінде
"The customer is always right", яғни "әрқашан тұтынушынікі дұрыс" деген
қатаң қағида қалыптасқан. Көпшілік көңілінен шыққан осы сөз кейіннен халық
арасында жиі айтылып, дәстүрлі қолданысқа енген. Сондай - ақ ағылшын
ғалымдарының пайымдауынша, бүгінгі күні қолданыс жиілігімен ерекшеленетін
"Money talks" (c.c.a.: Ақша сөйлейді) мақалы О. Генридің 1915 жылы
басылып шыққан "The tale of a tainted tenner" шығармасы негізінде
қалыптасқан [25,11б.]. Ағылшын тілінде бұл тәрізді қолдануға даяр, астарлы
"авторлы" тіркестердің мол қоры бар. Сонымен, ағылшын тіліндегі мақал
-мәтелдердің ауқымды бөлігі қасиетті кітап Інжілден, ал келесі бір бөлігі
дарынды Шекспир сынды көркемсөз шеберлерінің, халыққа танымал ақын
-жазушылардың туындыларынан, сондай - ақ көрнекті саясаткерлер сөздерінен
бастау алғандықтары байқалады.
Қорыта келе, қазақ және ағылшын паремиологизмдерінің мынадай негізгі бастау
көздерін атап көрсетуге болады.
Қазақ тілі:
1. Майқы, Төле, Қазыбек, Әйтеке сынды қара қылды қақ жарған билердің, от
ауызды, орақ тілді шешендердің, ел бастаған көсемдердің есімдеріне
байланысты қалыптасқан мақал - мәтелдер;
2. Ауыз әдебиеті үлгілерінің, аңыз әңгіме, жұмбақ, ертегілердің негізінде
қалыптасқан мақал - мәтелдер;
3. Аса көрнекті ақын - жазушылардың, қоғам қайраткерлерінің мақал –
мәтелдік сипатқа ие болған мазмұнды сөз үлгілері;
4. Халықтық наным - сенімнен, діни мазмұнды
шығармалардан, жыр үлгілерінен бастау алған мақал - мәтелдер;
5. Кірме мақал - мәтелдер (араб,парсы т.б.)
Ағылшын тілі бойынша:
1. Зерттеу нәтижелеріне сүйенер болсақ, ағылшын мақал - мәтелдерінің
құнарлы бастау көзі қасиетті кітап Інжіл болып табылады;
2. В. Шекспир сынды ағылшын классикалық әдебиетінің
ұлы тұлғаларының шығармаларынан таралған, тұрақты
қолданысқа ие болған орамдар;
3. Өзге мәдени қоғамдастықтардан ауысқан мақал - мәтелдер;
4. Саяси тұлғалар мен қоғам қайраткерлерінің көркем
өрілген, мәні зор сөз үлгілері.
Қазақ және ағылшын паремиологизмдерінің түпдеректеріне қатысты негізгі
айырма мынада: Қазақ мақал - мәтелдерінің ауқымды тобы жеке тұлғаға (би,
шешен, ақылгөй, дана қариялар т.б.) байланысты қалыптасып, ұрпақтан -
ұрпаққа ауызша таралып отырған. Ал ағылшын мақал - мәтелдерінің негізгі
бұлағы діни ағым, қасиетті кітаптан тараған ұлағатты сөздер болып табылады
және сондай - ақ Шекспир сынды ұлы тұлғалардың айшықты, мәнді сөз үлгілері
ерекше орын алады.
М. Әлімбаев: "Мақал дегеніміз - өмір кұбылыстарын жинақтайтын және
типтендіретін, бір немесе екі бөлімнен құралып, алдыңғысында шарт немесе
жалпы пайымдау, соңғысында қорытынды, түйінді пікір айтатын бітімі бекем,
өте ықшам, бейнелі әрі ырғақты халық нақылы,"- деген өте орынды
пайымдауында мақал табиғатына тән ерекшеліктердің барлығы тұтастай
қамтылған [21,16б.]. Мысалы:
Better late than never,
Ештен кеш жақсы.
A good wife makes a good husband
Жақсы әйел жаман еркекті адам етеді.
Better die standing than live kneeling
Тізерлеп өмір сүргенше, тік тұрып өлген артық.
К.Аханов: "Мәтелде ой - пікір, топшылау мақалдағыдай, тікелей кесіп
айтылмайды да, образды түрде жанамалай айтылған ишара болады, - деп түйеді
[26,177б.]. Ғалым М. Ғабдуллин: "Егер мақалда дәлелдеу мен қорытынды пікір
бірдей келіп отырса, мәтелде бұл екеуінің бірі ғана болады, - деген пікір
айтады [27]. М. Әлімбаев мәтелді: "Мәтел дегеніміз- халықтың арасына көп
тараған, қорытындысы болмайтын, тұжырымы тиянақталмаған, қарама қарсы
шендестіруі жоқ ықшам да кестелі халық сөзі," -деп түсіндіреді [21,27б.].
Мысалы: Құрғақ қасық ауыз жыртады. Апама жездем сай. т.б. All one's geese
are swans (c.c.a. Біреудің қаздары аққудай). The shoe is on the other foot
(c.c.a. Басқа аяқтағы аяқ киім) That's the horse of another colour, (c.c.a.
Ол~ басқа түсті am]. Do you see any green ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
І-тарау. АҒЫЛШЫН - ҚАЗАҚ МАҚАЛ -МӘТЕЛДЕРІ
1.1. Аударма қарым - қатынас
құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.6
1.2. Мақал - мәтелдердің халық ауыз әдебиетіндегі орны және олардың бір-
бірінен айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. 10
1.3. Ағылшын - қазақ мақал - мәтелдерінің шығу тарихы ... ... ... ... ... ... ... 13
І БӨЛІМ БОЙЫНША ТҮЙІН
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.19
ІІ-тарау. МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Мағынасы жағынан ұқсас қазақ және ағылшын мақал - мәтелдерін талдау
және оларды аудару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2. Мақал - мәтелдерді аударудағы қиыншылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.3. Мақал - мәтелдерді аудару жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.4. Ағылшын - қазақ мақал – мәтелдерінің лексико - семантикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
ІІ БӨЛІМ БОЙЫНША
ТҮЙІН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..56
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Көркем сөз өнерінің тілдік және әдеби бұлақтары санатына жататын мақал
– мәтелдер мән - мазмұнының дәйектілігімен, тереңдігімен, өткірлігімен,
өміршеңдігімен айырықша ерекшеленеді. Көлем - құрылымының ықшамдығына
қарамастан, бейнелі тілдік бірліктер нақты да күрделі ойдың себеп -
салдарын, халықтың өмір тәжірибесінің қорытындысы мен дәлелін қатар
білдіреді. Онда халықтың тарихы, саяси өмірі, салт - санасы, тұрмыс -
тіршілігі, дүниетанымы, рухани және материалдық қазынасы, сан саладағы
мәдениеті жан - жақты көрініс тапқан. Әр ұлттың философиясы оның мақал –
мәтелдерде десек, қателесе қоймаспыз. Терең ойды аядай қалыпқа сыйғызған
халық даналығын, шешендігі мен асқан шеберлігін танытатын да осы ұлттық
сипатқа ие тұрақты орамдар. Әрбір халықтың тарихи даму кезеңдеріндегі сан
алуан өзгерістер тілдің лексикалық - грамматикалық жүйесіне ықпал етіп,
өзіндік із қалдырып отырғаны сөзсіз, алайда мақал – мәтелдер тұлғалық және
мағыналық біртұтастығын сақтап қалған бірден-бір тілдік бірліктер ретінде
белгілі.
Осы дипломдық жұмыс мақал - мәтелдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне
аударылу ерекшеліктерін зерттеуге арналған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақстан Республикасының егеменді ел,
халықаралық қатынастар субъектісі болуына және қазақ тілінің мемлекеттік
мәртебе алуына байланысты, мемлекеттің тілі ретінде оның халықаралық
қатынастар деңгейіндегі коммуникацияда қолданылу ықтималдығын жоққа
шығаруға болмайды. Өзара карым - қатынастың нығаюы, тіларалық
байланыстардың, ағылшын - қазақ қостілділігінің жандануы, дамуы, осыған
орай, классикалық, көркем әдеби шығармалардың, саяси ақпараттардың,
халықаралық зор мәнділікке ие құжаттардың аралық тіл ықпалынсыз тікелей
қазақ тіліне аударылуы таяу болашақга өрістей түседі. Ал, шет тілін
үйретуде және аударма жұмысында аса бір қиындық туғызатын тілдік бірліктер
- фразеологизмдер мен мақал - мәтелдер. Оның себебін тілдің
фразеологаялық, паремиологиялық жүйесіндегі тұрақты тіркестердің ұлттық
сипатының, ұлттық нақышының ерекшелігімен түсіндіруге болады. Тілдік
бірліктердің тұтас мағынасын жете түсінбей, тіркес құрамындағы сыңарлар
мәнін негізге ала отырып аудару әртүрлі келеңсіз жағдайларға,
"сәтсіздіктерге" ұшыратуы әбден мүмкін. Сондықтан, мақал-мәтелдердің
зерттей отырып, ондағы жалпы адамзаттық, жалпыхалықтық мәнділіктер мен
заңдылықтарды және этностық ерекшеліктерді, сондай - ақ ұлт, тіл, мәдениет
және өркениеттің өзара сабақтастығын айқындау да аса өзекті мәселелер
қатарына жатады.
Мақал - мәтелдердің тіл білімінде, оның ішінде, қазақ және ағылшын
тілдерінде әр тұрғыдан азды - көпті зерттеліп келгені мәлім. Зерттеу
нысанына қатысты еңбектерге барынша қамтылды. Дегенмен, халықтық ұғым -
түсініктер мен рухани, мәдени кұндылықтардан мол мағлұмат беретін қазақ
және ағылшын тілдеріндегі аталмыш бейнелі халықаралық, экономикалық,
салааралық байланыстар кең өріс алған осы кезеңге дейін бірді - екілі
мақалаларды есепке алмағанда зерттелмей келді.
"Ұлт пен тіл біртұтас" деген қағидаға сәйкес, қазақ және ағылшын мақал -
мәтелдерін тілдік тұрғыдан қарастыру ұлттық болмысты тану жағынан да өзекті
мәселе қатарына жатады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері : жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ-
ағылшын мақал - мәтелдерін зерттей отырып, олардың мазмұн межесіндегі
ұқсастықтары мен ұлттық сипатын ашу. Аталған тілдік бірліктердің
семантикалық кұрамындағы ортақ тұстары мен ерекшеліктерін және олардың
себеп - салдарын айқындау.
Осы мақсаттарды орындау үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- мақал - мәтелдердің еркшеліктерін қарастыру;
- мақал - мәтелдердің жасалу жолдарын зерттеу;
- аудармаға жалпы түсінік беру;
- мақал - мәтелдердің аудару жолдарын зерттеу;
- мақал - мәтелдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару жолдарын
талдау;
Зерттеу пәні: ағылшын - қазақ тіліндегі мақал - мәтел әдебиеттері болып
табылады.
Зерттеу нысаны: зерттеу нысанына мақал-мәтелдерді қазақ тілінен ағылшын
тіліне аудару.
Зерттеу әдістері: зерттеу жұмысы барысында біз сипаттау, анықтау, талдау,
салыстыру тәсілдерін қолдандық.
Зерттеу жұмысының дереккөздері: қазақ тілінен әр жылдары жарық көрген мақал
- мәтелдер жинақтары мен ағылшын тілінен біршама сөздіктер мен көркем әдеби
шығармалар алынды. Сондай - ақ, такырыпқа қатысты қазақ, ағылшын, орыс
тілдеріндегі әдебиеттер, ғылыми еңбектер мүмкіндігінше қамтылды. Олардың
ішінде фольклорға, тарихқа, этнографияға қатысты зерттеу жұмыстары мен
ішінара ел аузынан жазылып алынған деректер бар.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы мен нәтижелері: тілдік құрылымы жағынан әртектес
тілдер топтарына жататын ағылшын - қазақ тілдеріндегі мақал - мәтелдер
зерттеліп, олардың қолданыс аясы, тақырыптық топтары айқындалды. Туыс емес
екі тіл тұрақты бірліктерінің мазмұн-межесі зерттелді. Мақал - мәтелдердің
құрамы мен құрылымы, мағынасы және тілде қалыптасуы тұрғысынан өзара
айырмашылықтары мен ұқсастықтары көрсетілді; тіл - тілдің көркем бейнелер
жүйесінде орын алатын сәйкестіктері және олардың себеп - салдары анықталды.
Жұмыста рухани және материалдық мәдениеті әрбасқа екі ұлт танымдарындағы
ортақ және ерекше ұғымға ұйытқы болған мақал - мәтелдерге мәтін арқылы
талдау жасалынды. Зерттеу нәтижесінде қазақ - ағылшын мақал - мәтелдерінің
тілде қалыптасу негіздері, қолдану жиілігі айқындалды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәнділігі: қазақ және ағылшын
тілдеріндегі паремиологиялық бірліктерді тіл иелерінің тарихымен,
дүниетанымымен, рухани және дәстүрлі тұрмыстық мәдениетімен сабақтастыра
қарастыру нәтижесінде жасалған қорытынды тұжырымдар жалпы және
салғастырмалы тіл білімі, фразеология, лингвомәдениеттану ғылымдарын
теориялық тұрғыдан жетілдіруге белгілі бір дәрежеде үлес қосады.
Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдарды "Тіл біліміне
кіріспе", "Фразеология", "Аударма теориясы" т.б. тәрізді теориялық
курстарды оқытуда және шетел тілін үйрету барысында қолдануға болады.
Сондай - ақ, тақырыпқа негізделіп жинақталған және белгілі бір жүйеге
келтірілген тілдік материалдарды, оларға берілген сипаттамалар мен
түсініктемелерді әр түрлі сөздіктерді түзуде (қос тілді, көп тілді,
түсіндірме, этнолингвистикалық т.б.) пайдалануға болады.
Зерттеудің кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, жаңалығы, мақсаты
мен міндеттері айқындалып, зерттеу әдістері, нысаны және зерттеуге негіз
болған материалдар баяндалады.
Бірінші бөлімінде мақал - мәтелдердің халық ауыз әдебиетіндегі орны
және олардың бір - бірінен айырмашылықтары және де шығу тарихы мен
зерттелуі сипатталған.
Жұмыстың екінші бөлімінде мағынасы жағынан ұқсас қазақ және ағылшын
мақал - мәтелдерінің аударылу ерекшеліктері мен қиыншылықтары көрсетілген.
Қорытындыда дипломдық жұмыстың нәтижесі көрсетілген.
Қосымшада мақал - мәтелдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аудармалары
мен мысалдар берілген.
І-тарау. Теориялық бөлім. АҒЫЛШЫН - ҚАЗАҚ МАҚАЛ -МӘТЕЛДЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Аударма қарым - қатынас құралы
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алған күннен бастап рухани бастауларының
көзін ашып, бар - жоғын түгелдеп, өркениетті әлемнің озық ойларынан нәр
жинап, бүгінгі күн талабына сай рухани жанғыртуды мақсат қойып отыр.
Бүгінгі күрделі де қиын әлемнің замана талабына сай болу үшін, мәдени -
өркениеттік сахнасында өзіңдегіңді жоғалтып алмау үшін өзгенікінде біліп,
саралап отыру керек. Бүкіл адамзат тарихында түрлі халықтар бір - бірімен
сауда, әскери, саяси, экономикалық, мәдени, ғылыми байланыста болды,
сондықтан аударма адамның саналы әрекеттерінің көне түрлерінің бірі болып
табылады. Көне заманнан бері аударма адамдардың тіларалық және мәдениаралық
қарым - қатынас жасауына септігін тигізді, тек мемлекеттер арасында ғана
емес, сонымен қатар, көпұлтты елдердің аумағында да. Соған мысал ретінде
құрамына әртүрлі тайпалар мен халықтар кірген Ежелгі Карфаген, Ежелгі
Мысыр, Ежелгі Грекия мемлекеттері, Рим империясы, Орта Азия мемлекеттері,
Үндістан, Иранды алса болады. Көпұлтты мемлекеттерде аудармашылар айрықша
мәртебеге ие болды. Мысалы, Ежелгі Карфагенде аудармашылар кастасы жоғары
мәртебе мен құрметке ие болған, ал олардың эмблемасы жарқын да сәнді тоты
болды. Қауырсындарының көп бояулығы аудармашының қай тілмен жұмыс
істейтіндігін көрсеткен.
Аударма дамуының негізгі кезеңдерінің біріне жазудың пайда болуы
жатады. Біріншіден, бұл адам әрекетінің түрлі саласындағы құндылықтары мен
жетістіктерінің мәдениаралық алмасуына қуатты серпіліс берді, екіншіден,
аударма практикасының жаңа түрі, яғни жазбаша аударма пайда болды және ол
ауызша аудармамен қатар қолданыла бастады.
Әралуан ұлттар өкілдерінің қарым – қатынас жасауын қамтамасыз ететін
аударма тіларалық және мәдениаралық коммуникация тәсілі болып табылады. А.
Д. Швейцердің пайымдауынша аударма тіларалық және мәдениаралық
коммуникацияның бір бағыты және екі сатылы үрдісі, нәтижесінде мақсатты
(аудармашылық) талдауға алынған бастапқы мәтіннің негізінде екінші мәтін
(метамәтін) құрылып, алғашқысы өзге тілдік, мәдени ортада алмастырылады ...
Алғашқы мәтіннің коммуникативтік әсерін жеткізумен сипатталатын үрдіс екі
тіл, екі мәдениет және екі коммуникативтік жағдай арасындағы өзгешелікті
модификациялауға бағытталған. [1,75б.]
Аударма тілдік дәнекерліктің бір түрі болып саналады. Тілдік
дәнекерліктің бұдан басқа рефераттау, аннотациялау, мазмұндама деген
түрлері бар. Олар жеткізілетін ақпараттың көлемі және формаларымен
ерекшеленеді. Аударма негізгі нұсқаның мазмұны мен форма бірлігін қайта
жаңғыртатын үрдіс болғандықтан, қысқартылған баяндама, мазмұндау және басқа
да тілдік дәнекерлерден мейлінше өзгешеленеді. Аудару дегеніміз бір тілдің
әдістерімен екінші тілде айтылған лебізді дәл және толық жеткізу. [2,75б.]
Аударманы қарастырған кезде көңіл бөлетін принципті жағдайлардың бірі
ол қарым – қатынастың жеке тұлғалар арасындағы өзара әрекет екендігін
ұғыну, соның барысында коммуниканттар мәдениет субъектісі, белгілі
лингвомәдени қауымның өкілі ретінде қарастырылады. Аударманы мәдениаралық
коммуникация ретінде бағалау тілдің мәдениеттің құрамдас бөлігі, тілдің
біртұтас әлеуметтік – мәдени құрылым деген ұғымдарға негізделген. Ал
мәдениет қоғамның материалдық және рухани жетістіктерінің жиынтығы болып
табылады. Мәдениеттің құрамына этностың көпжақты тарихи, әлеуметтік және
психологиялық ерекшеліктері, салт дәтүрі, көзқарасы, құндылықтары, мінез –
құлқы, тұрмысы, өмір сүру жағдайлары, қорыта келгенде, оның болмысы мен
санасының барлық жақтары және тіл кіреді. Осы тұрғыда, тіл біртұтас
әлеуметтік – мәдени құрылым болып саналады, өйткені тіл этностың
ерекшеліктерін көрсетіп, басқа мәдениеттер арасында оны мейлінше
өзгешелейді.
Тілдердің бәрінің бірдей сөздік қоры мен сөздік құрамы, оның сөзжасам
тәсілдері т.т. толып жатқан мүмкіндіктері бір – біріне сәйкес келе
бермейтіні заңды. Аудармашылардың қиналатын жері де осы тұстан туындап
жатады, өйткені тілдердің құрылымдық, стильдік, грамматикалық жүйелері,
лексикалық байлығы әралуан тарихи негізде туып, жасалып қалыптасқан. Міне
осындай әрқилылық аударма ісіне әсер етпей тұрмайды. [3,134б.] Алайда бұдан
қайсібір тілдерді аударуға болатын, ал екінші біреулерін аударуға болмайтын
тіл деп саралауға болмайды. Негізінде өз ұлтына қатықсыз қызмет етіп
отырған тілдердің қай – қайсысында да аударма ісі жандана алады. Ендеше
тілдер табиғатындағы әлгіндей ерекшеліктерден шошынудың жөні жоқ. Қайта
ондай ерекшеліктердің әсерімен өз тілінің жаңа бір мүмкіндігі іске қосылып,
жаңаша қыры аршылып жатады. Тілдердің бір – біріне игі әсері, өзара ықпалы
дегенде оның осындай прогрестік мәнін ерекше ескеріп отырған лазым.
Кезінде Р. Якобсон Аударма туралы деген эссесінде [4,22б.] аударманың үш
түрін көрсеткен екен:
1) бір тілдің өзінің ішіндегі тілшілік аударма, яғни бір тілдің
лингвистикалық белгілерін сол тілдің басқа белгілерімен сипаттау –
түсініктеме, талдау, мазмұндау, бір тілдің ескі нұсқасында жазылған
шығарманы жаңаша сөйлету т.б.;
2) сөздің төл мағынасындағы аударма, немесе, тіларалық аударма, яғни бір
тілдің лингвистикалық белгілерін басқа тілде беру;
3) семиотика аралық аударма, немесе трансмутация, яғни тілдің
лингвистикалық белгілерін бейлингвистикалық белгілер жүйесі арқылы
қайталау. Мысалы: белгілі роман не повесть желісінде фильм түсіру немесе
қойылымдар даярлау. Осыдан, былайша айтқанда, аударма болып
есептелмейтін “аударманың” екі формасы бар екені көрініп тұр. Біріншісін
Якобсон аудармадан басқа сөзбен жеткізеді: тілішілік аударма немесе басқа
атау беру, “rewordіng”. Сондай-ақ, үшіншісі де аударма болып есептелмейтін
семиотика аралық аударма немесе трансмутация. Бұл екі жағдайда да сөз
“аударманың” аудармасы, интерпретациясы туралы болып тұр. Осыдан тура өз
мағынасындағы аударма бар және жанама мағынадағы аударма бар деп айтуға
болатын секілді.
Аударма ұғымының тар және кең мағынасы бар. Тар мағынасында аударма
деп бір тілдің ауызекі немесе жазулы ақпаратын (мәтінін) екінші бір тілде
түсінікті етіп жеткізуді айтады. Тар мағынасындағы аударма жалпы аударма
ұғымының көпке үйреншікті, дағдылы түсінігін білдіреді. Расында да, аударма
дегенде ана тілімізден басқа тілде жазылған көркем-әдеби шығарма мәтіні
немесе басқа да керегі болып тұрған ақпарат, хабарлама және т.б.-ны
өзімізге түсінікті түрде өз тілімізде бізге жеткізуді көз алдымызға
елестетеміз.Кең мағынасында аударма деп қандай да болмасын мәдени ақпарат
түрін, мәдени мәтінді өзінің үйреншікті арнасынан басқа түрге ауыстыру, оны
сол мәтін жазылған, айтылған, жасалған “тілден” басқа бір тілге мән -
мағынасын бұзбай жеткізуді айтады. Мысалы, айтулы немесе жазулы тілге
негізделмеген мәдени салалар: көркемсурет, музыка, би және т.с.с. өз
алдында тілдік кейіпке келе алады. Өйткені біз көркемсурет идеясын,
музыканың рухын, бидің қимыл-қозғалыстарының мәнін тілге сала аламыз, яғни
тіл арқылы “сөйлете” аламыз. “Тілсіз тілдер” ұғымы осыдан барып шығады,
“мәдениет – метатіл” деген түсінік туындайды.
1.2. Мақал-мәтелдердің халық ауыз әдебиетіндегі орны және олардың бір-
бірінен айырмашылықтары.
Мақал - мәтелдер - сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді,
қарым - қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі
ойды шебер де ұтымды жеткізетін, қысқа әрі нұсқа тұжырым жасайтын, мән -
мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, көңілге түйгенін мақал -
мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі - өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш
тілдік бірліктер арқылы жас ұрпақғын елін-жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге,
білім алуға, адал, кішіпейіл болуға т.б. үндеп, жалқаулық, өсек - өтірік,
мақтаншақтық тәрізді нашар қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей
білген.
Бұл жөнінде көрнекті ғалым Ш.Уәлиханов "Тәуір деген әрбір би мен төре
мақалдап сөйлеуді сүйеді және қатардағы қазақтармен сөйлескенде, тіпті кез
- келген сөзінде оны көп қолданады", - десе [5,185б.], Х. Досмұхамедұлы
"Қазақтың мақал - мәтелдері ағыл - тегіл көптігімен және өткірлігімен
ерекшеленеді. Ойды әдіптемей, мақал - мәтелді араластырмай, ақыл - нәфілды
қоспай, күлтелемей сөйлейтін қазақ кем де кем болған десек, артық кетпеген
болар едік. Азды - көпті шешен сөйлейтін кез - келген қазақ өз сөзінде
мақал - мәтелге жүгінуге тырысқан, ал билер мен ел ішіндегі ділмарлардың
сөздері халықтық мақалдар мен мәтелдерге тұнып тұратын" деп, жоғарыда
айтылған ойды талдап - таратып, басқа халықтармен салыстыра алғанда,
ерекше көзге түсетін қазақ табиғатына тән, танымал қасиетті атап көрсетеді
[6,28б.]. Демек, ел мен елді татуластыру, өріс - қоныс, жер дауы, жесір
дауы және т.б. билік-төрелік келісімдерде сөздің дәлелді, қисындылығымен
қатар, тапқыр да тартымды болуына үлкен мән берген халық билері үкім
сөздерінде екі жақтың даулары мен ұтымды жауаптарын, әдетте, ұйқасты мақал-
мәтелдерді өз орнымен тиімді қолданып отырған. Атақты билердің ұзақ
жылдарға созылған дау-дамайларды "екі - үш ауыз сөзбен" бітіріп, екі жақты
да риза қылғаны туралы көненің көзі іспетті тарихи, мәдени мәні зор аңыз,
әңгімелер халық арасында кеңінен таралған. Соның бірі - Төле бидің бала
күнінде айтқан билігі.
Ертеде Шу өзенінің Балқашқа жақын жайылым алқабына үйсін мен арғын
тайпаларының белді бектері таласыпты. Екі жақтың да билері бас қосып,
кеңесіп, бәтуаласа алмайды. Көпшілікке еріп барған он бес жасар Төле билік
айтушыларға көңілі толмай:
Ақты - ақ деп бағалар!
О, игі жақсы ағалар!
Өзегі талса ел біткен,
Өзен бойын жағалар, - деп сөз бастай бергенде:
- "Ата тұрып, ұл сөйлегеннен без, ана тұрып қыз сөйлегеннен без," - деуші
еді. Мына бала кім өзі ? — дейді, төрде отырған би. Сонда Төле қасқая қарап
тұрып: — О, би аға, он үште отау иесі демес пе,
Кінәлімін бе келіп қалсам он беске?
Сөз сөйледім, бұйыра көрмеңіз айыпқа,
Қазақтың: "Жауға барсаң, кесірді ал, дауға барсаң шешенді ал" деуінің сыры
да осында жатса керек. "Аталы сөзге арсыз тоқтамайды," - демекші,
тапқырлықпен, орынды айтылған сөзге халық тоқтаған әрі қара қылды қақ
жарған, көркемсөз шеберлері билерін ханнан бетер қадірлеп, олардың кесімді,
ұлағатты өсиет сөздерін, бітімді сөздерін жадында сақтап келген.
Сондай-ақ, Абай, Жамбыл, М.Әуезов, F. Мүсірепов, А.С. Пушкин, М.Горький,
В.Шекспир т.б. сынды аттарын әлем таныған ақын-жазушылар өз туындыларында
сөз мәйегі санатындағы халық мақал – мәтелдерін асқан шеберлікпен қолдана
білген. Мысалы, қазақтың ұлы кемеңгер ақыны, ойшылы Абай "Би екеу болса,
дау төртеу болады", "Ырыс баққан - дау бақпас", "Бас - басыңа би болсаң,
Манар тауға сыймассың, басалқысы бар болса, жанған отқа күймессің" деген
халық мақалдарын өз шығармаларында ел бірлігі мәселелерімен байланысты
қолданған. "Еңбек етсең емерсің" деген халық мақалын негізге ала отырып,
"Еңбек етсең ерінбей, Тояды қарның тіленбей" деп тың тұжырым жасайды.
Қорыта айтқанда, мақал - мәтелдерді шебер қолданудың үлгілері олардың сыры
мол табиғатын терең түсініп, сиқырлы күші мен құдіретін тани білген кешегі
шоқтығы биік шешен де ділмар бабалардың, ердің құнын екі ауыз сөзбен
тындырған тапқыр да әділ билердің , заман зарын, халқының арманын арқалап,
күңірене күй толғаған абыз-жыраулардың сөз саптауларында, халық өмірінің
қат - қабат қаттауынан сыр шерткен танымал ақын - жазушылар шығармаларынан
көрініс тапқан. Себебі, ұтқыр ойдың ұрымтал тұсын тауып жеткізе, жігін
тауып сөйлей білудің өзі үлкен ақыл -парасатты, шеберлік пен шешендікті
талап етеді.
1.3. Ағылшын - қазақ мақал - мәтелдерінің шығу тарихы.
Мақал - мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне
тоқталмас бұрын отандық, әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас
туғызған, белгілі бір салаға қатыстылығы жөнінде мәселеге тоқтала
кеткеніміз жөн болар. Осы мәселе төңірегінде айтылған тұжырым -
пайымдауларды зерделеу барысында, үш түрлі ұстанымның қалыптасқандығы
анықталды. Мысалы, фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес
қосқан В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, М. Чернышева, М.М. Копыленко, А.В.
Кунин, И.В. Арнольд, І. Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды
ғалымдар мақал - мәтелдерді осы саланың еншісіне тиесілі деп тауып, ғылыми
негіздемелерін ұсынды, Академик В.В. Виноградов "К области фразеологических
единств относятся и многие фразовые штампы, клише, типичные для разных
литературных стилей, и литературные цитаты, и крылатые выражения, и
народные пословицы и поговорки", - деп фразеологияның зерттеу нысанын
нақтыласа [7,133б.], келесі ғалым А.М. Ефимов зерттеу ауқымын одан әрі
кеңейте түсті "К фразеологическим средствам языка относятся не только
идиомы, но и поговорки, пословицы, афоризмы писателей, крылатые строки
стихотворений, устойчивые формулы и обороты научно-терминологического
характера, некоторые канцелярские штампы, производственно - технические
выражения ит.д" [8,182б.]
М.М. Шанский "Фразеология современного русского
народа" деген еңбегінде мақал - мәтелдердің фразеология саласына
катыстылығын сөз ете келіп, оларды "фразеологиялық сөйлемшелер"
(фразеологические выражения) тобында [9,84б.], ал А.А. Булаховский
фразеологиялық оралымдардың (фразеологические обороты) құрамында қарауды
ұсынды [10,54б.]. Ағылшын тілінің фразеологиясына қатысты кешенді
зерттеулерімен, дәйекті тұжырым, пайымдауларымен танымал
А. В. Кунин де жоғарыда аталған ғалымдардың көзқарасын ұстанады. Ол С
нашей точки зрения фразеологическими единицами могут быть как
словосочетания, так и предложения, вклучая и пословицы", - дейді. Алайда,
ғалым аталмыш тұрақты тұлғалардың құрылымдық – мағыналық ерекшеліктерін
негізге ала отырып, оларды "коммуникативтік фразеологиялық бірліктер" деп
атап, жеке қарауды ұсынды. Сондай - ақ, автор құрамындағы сыңарлары тура
мағыналы болып келетін мақалдар тобын яғни, "all is well, that ends well"
(сөзбе-сөз ауд.: сәтті аяқталған істің бәрі жақсы), "Appearances are
deceptive" (сөзбе-сөз ауд.: сыртқы түр - алдамшы), "Better late than never"
(сөзбе - сөз ауд.: ештен кеш жақсы) тәрізді оралымдарды фразеология аясынан
тыс "фразеологиялық емес тұрақты құрылымдар" аясында қарастырды
[11,300б.].
Осы жоғарыда аталған тұжырымға қарсы пікірді ұстанушы белгілі ғалымдар -
Н.Н. Амосова, А.М. Бабкин, В.П. Жуков, М.Т.Тагиев, М.А. Филипповская, А.Н.
Кожин т.б. Мақал - мәтелдерді фразеология саласынан тыс қарайтын
ғалымдардың көпшілігі оларды ауыз әдебиетінің зерттеу нысаны қатарына
жатқызады. Ал осы бағыттағы көлемді зерттеулерімен танымал ғалым Н.Н.
Амосова мақал – мәтелдерді фразеология қорына жатқызуға болмайтынын олардың
мазмұны жағынан да, сөйлемде атқаратын қызметі тұрғысынан да фразеологиялық
бірліктердің белгілеріне жауап бермейтіндігімен ұштастырады.
Мақал - мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде, тілдік
бірліктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек сіңірген ғалым
Г.Л. Пермяков "Пословицы могут быть объектом исследования в одинаковой мере
и лингвиста и литературоведа - с различных точек зрения" [12,8б.] дей келе,
аталмыш тұракты тұлғалардың тілші ғалымдар тарапынан да, әдебиетші мамандар
тарапынан да зерттелуі қажетгігін ескертеді.
Осы келтірілген ой - пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне сүйенер
болсақ, мақал - мәтелдердің тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы, мағына
тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды фразеологизмдер
қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік береді.
Қазақ тіліндегі мақал - мәтелдерге қатысты материалдарға шолу жасар
болсақ, оларды жинау, жариялау ісі екі кезеңнен тұратынын байкаймыз:
бірінші кезең - XIX ғасырдың екінші жартысы. Кеңес дәуірінің 1948 жылдарына
дейін мақал - мәтелдерді тек халық аузынан жинақтап, қағаз бетіне түсіріп,
жеке басылым ретінде шығару жұмыстары жүргізілген болса,
екінші кезең мақал - мәтелдерді тілдік тұрғыдан зерттеулердің пайда
болуымен сипатталады. Қазақтың мақал - мәтелдерін алғаш қағаз бетіне
түсірген ғалым - Ш.Уәлиханов. Ш. Уәлиханов пен Н.Н. Березин архивтерінде
XIX ғасырдың елуінші жылдарында ел аузынан жазып алынған екі жүзден аса
мақал - мәтелдер сақталған. Сондай - ақ, қазақ ауыз әдебиетінің басқа
үлгілерімен бірге қазақ мақалдары мен мәтелдерін де жинақтап, жеке жинақтар
шығарып, қазақ тілі мен әдебиетінің, тіл
ғылымының, мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан Ы. Алтынсарин, В.Радлов,
Ш.Ибрагимов, М.Терентьев, Я. Лютш, Ф.Катанов, В.В.
Катаринский, П.М. Мелиоранский, Н.Н. Пантусов, А.Е. Алекторов т.б. сынды
ағартушы, ғалымдардың еңбегі ерекше. Осы мәселе жөнінде көрнекті жазушы
М.Әуезовтің белгілі түркітанушыларды "қазақ мақал -мәтелдерінің молдығы,
олардың тамаша поэтикалық формасы, шебер түрде берілген терең, тіпті
философиялық мән - мағынасы зор осындай тамаша үздік шығармалар тудырған
қазақ халқының өзінің де асқан ақындық дарыны, оның сарқылмас даналығы
қызықтырған еді" деген пікірімен толық келісеміз.
Қазақ мақал - мәтелдерін жинақтап, баспадан шығару ісі хронологиялық жүйе
тұрғысынан алғанда, 1874 жылдардан бастау алады. Алғашқы жинақ Ш.
Ибрагимовтың құрастыруымен 1874 жылы жарық көрсе [13] Ы. Алтынсарин 1879
жылғы "Қырғыз хрестоматиясы" атты еңбегіне [14] ел аузынан жинаған қазақтың
алпыс жеті мақалын кіргізіп, 1906 жылы Орынборда жарық көрген
хрестоматияның екінші басылымына, ел аузынан жинаған қазақ мақал -
мәтелдерінің ең тандаулы екі жүз он үш нұсқасын он бір тақырыптық топқа
бөліп жариялаған.
Халық мұрасын жүйеге келтіру, насихаттауда зор үлес қосқан танымал ғалым -
Ә. Диваев. Ғалым халық арасынан жинаған мақал - мәтелдерін 1900 жылы жеке
кітапша етіп, В. И. Ильиннің баспаханасынан жариялатқан. Сондай - ақ, ғалым
жинақталған материалдың барлық нұсқасын толық қамтуды көздей отырып, өз
топтамаларын 1891-1927 жылдар аралығында " Сборник материалов для
статистики Сыр-Дарьинской области", "Этнографические материалы"
жинақтарының, "Туркестанские ведомоства" газетінің басылымдарында
жариялады. Ал, 1927 жылы Ә. Диваевтың кұрастыруымен қазақ мақал -
мәтелдерінің толық жинағы жарық көрді [15].
Халық шеберлігі мен шешендігінің куәсі іспеттес жалпыхалықтық қорды
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуде Ө. Тұрманжановтың қосқан үлесі мол. Ол баспасөз
беттерінде, жинақ, кітапшаларда бұрын - соңды жарияланған және әдеби -
тарихи мұражайларда қолжазба күйінде сақталған халық мақалдары мен
мәтелдерін сұрыптап, жүйеге келтіріп, 1935-1990 жылдар аралығында үнемі
жариялап келді [16].
Қазақ мақал - мәтелдерінің ғылыми тұрғыдан зерттелуіне келер болсақ, оларға
арналған іргелі монографиялық зерттеулер де, мақалалар да баршылық.
Солардың ішінде зерттеу нысанына тікелей қатыстыларына тоқтала кетейік.
Ғалым Б. Шалабаев алғашқылардың бірі болып 1948 жылы Алматыда жарық көрген
" Қазақ әдебиетінің тарихы" атты очеркінде аталмыш тұрақты тіркестер тобын
арнайы қарастырып, малшылық, аңшылық, егіншілік жөніндегі мақал - мәтелдер
деп негізгі үш мағыналық топқа бөліп, олардың жанрлық ерекшеліктерін
айқындады және мақал мен мәтелге байланысты өзіндік пайымдауларын ұсынды.
М. Ғабдуллин "Қазақ халқының ауыз әдебиеті" деген еңбегінде [17] қазақ
халқының шаруашылығын, кәсібін, тұрмыс - тіршілігін сипаттайтын мақал-
мәтелдердің өмір танытқыштық мәні мен қызметіне тоқталады. Автор өнер -
білімді, ерлік - еңбекті, бірлік - ынтымақты уағыздайтын мақал -мәтелдердің
мағынасын ашып, олардың әдеби - эстетикалық мәнін айқындай түседі.
Сондай - ақ, қазақ халқының малшылық, аңшылық, диханшылық кәсіптерін
көрсететін мақал - мәтелдерден мысалдар келтіре отырып, олардың өмір
танытқыштық мәні мен қызметін кеңінен ашып көрсеткен.
С. Нұрышев "Қазақтың халық мақалдарының даму тарихынан" атты 1959 жылы
басылып шыққан еңбегіңде [18] малшылық жайлы мақалдарды "Россияға
қосылғанға дейінгі", егіншілік жайлы мақалдарды " Россияға қосылғаннан
кейінгі," - деп екі топқа бөліп, мақалдардың даму тарихы жайлы өз пікірін
білдіреді.
Кеңес үкіметі дәуірінде мақал - мәтелдер ауыз әдебиетінің ерекше поэтикалық
жанры ретінде зерттеліп, проблемалық тың пікірлер айтылды. Қазақ мақалдары
мен мәтелдерінің 1952, 1957, 1959 жылдары бірнеше жинақтары шығарылды. Бұл
кезеңде қазақ мақал - мәтелдері туралы
айтылған жекелеген кұнды пікірлер де жоқ емес. Академик С. К. Кеңесбаев
қазақ фразеологиясы жайындағы еңбектерінде мақалдар мен мәтелдерді жалпы
фразеологиялық бірліктер қатарына қоса келіп, олардың бір-бірінен басты
айырмашылықтарын көрсетеді. Сонымен бірге автор өзінің жалпы фразеологиялық
тіркестердің құрылысы жайлы жазған еңбегінде мақалдар мен мәтелдердің де
лексика - стилистикалық ерекшеліктері жайында бағалы пікірлер айтты [19].
Қазақ мақал - мәтелдеріне қатысты ерекше орны бар зерттеулердің бірі -
Р. Сәрсенбавтың "Қазақ мақал - мәтелдерінің лексика семантикалық
ерекшеліктері" атты кандидаттық диссертациясы [20]. Жұмыстың негізгі
материалы етіп өз тақырыбына байланысты көрнекті кеңес лингвистері мен
әдебиетшілерінің, атап айтқанда, В.В. Виноградов, Н. А. Баскаков, А. Н.
Кононов, А. И. Ефимов, С. К. Кеңесбаев, С.А. Аманжолов, М. Б. Балақаев, Ғ.
Мұсабаев жөне М. Ғабдуллин, Жұмалиев, Б. Кенжебаев, С. Нұрышев сияқты
ғалымдардың еңбектерін пайдаланған. Р. Сөрсенбаевтың ғылымфи зерттеу
жұмысында қазақ мақал - мәтелдерінің құрылымы, лексикасы, стилистикасы
сараланған. Аталған ғылыми еңбекте қазақ мақал - мәтелдерінің жасалу
жолдары, түрлері мен мазмұны, өзара сабақтас жанрлармен арақатынасы
зерттеледі. Автор орыс мақал - мәтелдерін қазақ тіліне аудару тәсілдеріне
тоқталып, өзінің ой - пікірлерін ортаға салады.
М. Әлімбаевтың "Өрнекті сөз - ортақ қазына" атты зерттеуі [21] аударма
мәселесіне арналған. Қазақ мақал - мәтелдерінің шығу тарихы, өмір
танытқыштық мәні, қолданылуы және жаңа мақал - мәтелдердің жасалу жолдары
жайында бағалы пікірлерін айта келіп, аталмыш тіркестерді орыс тілінен
қазақ тіліне аударудағы өз тәжірибелерін ұсынған. Поэтикалық аудармаға бой
ұру басымдылығына қарамастан, бұл қазақ мақал - мәтелдерін зерттеуде
өзіндік орны, елеулі үлесі бар еңбек.
Б. Адамбаевтың "Халық даналығы" атты монографиясы [22] "Мақал - мәтелдер"
және "Шешендік сөздер" деген өзара байланысты екі бөлімнен тұрады. Еңбекте
халық мақал - мәтелдері мен шешендік сөздердің жанрлық табиғаты, тәрбиелік,
өмір танытқыштық мәні, олардың қалыптасу, даму жолдары анықталып, әдеби -
көркемдік ерекшеліктері, құрылысы мен қалыптасу кезеңдері нақтыланады.
І БӨЛІМ БОЙЫНША ТҮЙІН
Аударма ұғымының тар және кең мағынасы бар. Тар мағынасында аударма
деп бір тілдің ауызекі немесе жазулы ақпаратын (мәтінін) екінші бір тілде
түсінікті етіп жеткізуді айтады. Тар мағынасындағы аударма жалпы аударма
ұғымының көпке үйреншікті, дағдылы түсінігін білдіреді. Расында да, аударма
дегенде ана тілімізден басқа тілде жазылған көркем-әдеби шығарма мәтіні
немесе басқа да керегі болып тұрған ақпарат, хабарлама және т.б.-ны
өзімізге түсінікті түрде өз тілімізде бізге жеткізуді көз алдымызға
елестетеміз. Кең мағынасында аударма деп қандай да болмасын мәдени ақпарат
түрін, мәдени мәтінді өзінің үйреншікті арнасынан басқа түрге ауыстыру, оны
сол мәтін жазылған, айтылған, жасалған “тілден” басқа бір тілге мән -
мағынасын бұзбай жеткізуді айтады. Бүкіл адамзат тарихында түрлі халықтар
бір - бірімен байланыста болды, сондықтан аударма адамның саналы
әрекеттерінің көне түрлерінің бірі болып табылады. Әралуан ұлттар
өкілдерінің қарым - қатынас жасауын қамтамасыз ететін аударма тіларалық
және мәдениаралық коммуникация тәсілі болып табылады.
Аударма – адамның күрделі де көпжақты әрекеттерінің бірі. Аударма
кезінде әрқашанда екі мәтін болады: алғашқы мәтін түпнұсқа мәтінін деп
аталса, екінші мәтін аударма мәтіні деп аталады. Түпнұсқа мәтіні айтылған
немесе жазылған тіл түпнұсқа тілі болып саналса (source language), аударма
жүргізілетін тіл аударма тілі болып саналады. (target language).
Аударматануда лингвистика, әдебиеттану, әлеуметтану, психология,
этнография, семиотика, информатика және кейбір өзге де ғылымдардың
деректері қолданылады, сондықтан аударматану филологиялық пән болып
табылады.
Осы дипломдық жұмыста мақал – мәтелдердің аударылу ерекшеліктерін
қарастырадық. Жалпы бірінші тарауда қарастырған мәселе ол аударматану
сонымен қатар қазақ және ағылшын мақал - мәтелдердің ауыз әдебиетіндегі
алатын орны мен шығу тарихы болды.
ІІ-тарау. МАҚАЛ - МӘТЕЛДЕРДІ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
2.1. Мағынасы жағынан ұқсас қазақ және ағылшын мақал –мәтелдерін талдау
және оларды аудару.
Мақал - мәтелдердің шығу төркіні, тілде қалыптасуы деген мәселеге
келер болсақ, оның күрделілігі де, түпдеректі қалтқысыз табудың қиындығы да
түсінікті. Дегенмен, қазақ халқының рухани қазынасын, сөз маржандарын
қалыпқа келтіру барысында елеулі еңбек сіңірген Б. Адамбаевтың "мақал -
мәтелдер әуелде аузы дуалы жеке кісінің аузынан шыққанымен, біреуден
біреуге, ұрпақтан - ұрпаққа ауыса жүріп өңделген, өзгерген, бүкіл елге
тарап, оны халық ақиқат деп таныған қағидаға, тіпті ережеге - заңға
айналған" [23,8б.] деген ой тұжырымымен толық келісуге болады. Тарихи
деректер, ғылыми ізденістердің нәтижелері, танымал ғалымдардың пайымдаулары
да жоғарыда айтылған пікірмен өзектес. Себебі, кез - келген сөз ұрпақтан
ұрпаққа жетіп, ақиқат ретінде таныла бермесі хақ. Өз дәуірінің озық ойлы
кемеңгерлерінің халықтың көкейінен шығатын, ұтқыр ойы бейнелі, өткір сөзі
ғана кеңінен таралып, танымал болуы мүмкін. Тарихи деректер, ғылыми
ізденістердің нәтижелері, танымал ғалымдардың пайымдаулары да жоғарыда
айтылған пікірмен өзектес. Себебі, кез - келген сөз ұрпақтан ұрпаққа жетіп,
ақиқат ретінде таныла бермесі хақ. Қазақтың "Түгел сөздің түбі бір, түп
атасы - Майқы би" деуі де сондықтан. Мұңдай ақыл иелері халықтың мүддесін
ойлаған, үлгі өсиет ретінде кеңес беріп, мұңды -шерлі жүректерді жұбатып,
толып - тасығанның төгілетінін ескертіп, жастың өсетінінен, жарлының
байитынына, қиянаттың қияметке қалдырмайтынына сендірген. Халықтың дана
билері мен шешендерінің бір кезде аузынан шығып, кейіннен ел аузында
мақал-мәтел ретінде қолданысқа енген сөздерінен бірер мысал келтірейік.
Сондай - ақ, халықтық мақал - мәтелге айналып, жиі қолданылып жүрген "Көпті
қорлаған көмусіз қалады" тіркесінің Әйтеке бидің, ал "Бұлақ көрсең көзін
аш" Бәйдібек бидің дуалы аузынан шыққан тілдік бірліктер деген деректер
бар, мұңдай мысалдарды әрі қарай тізбектеп, қатарын көбейте беруге болады.
Зерттеу барысында ертегі, аңыз әңгімелер негізінде қалыптасқан мақал
-мәтелдердің де аз еместігі байқалды. Мысалы: Түйе бойына сеніп, жылдан құр
қалыпты; Аяз би әліңді біл, құмырсқа жолыңды біл т.б. Тілімізде
жұмбақтардан бастау алатын мақал - мәтелдер кездеседі: Сырты бүтін, іші
түтін (оқ); Қараңғы үйде қабан күркірейді (диірмен); Күндіз бар да түнде
жоқ ( көлеңке), т.б. Бұл жұмбақтардың кейде жұмбақтық негізінен "қол үзіп",
фразеологиялық тіркес, мәтел ретінде де қолданысқа енгені анықталды.
Рухы биік, ойы көркем, тілі шұрайлы, идеясы, мән - мазмұны терең, кесек
туындыларымен ерекшеленетін дарынды ақын - жазушылардың, дара тұлғалардың
көңіл түпкірінен шыққан пікір - пайымдаулары да жалпыхалықтық қорға еніп,
тұрақты қолданысқа, мақал - мәтелдік сипатқа ие болуы мүмкін. Мысалы:
Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей; "Шешеннің тілі—
шебердің бізі" т.б (Абай); Азға қанағат етпесең, көптен құр
қаларсың (Ыбырай); Берекені көктен тілеме, еткен еңбектен
тіле (М.Әуезов); Жасында көргені жоқтың, өскенде айтары жоқ
(Ғ.Мұстафин) т.б. ). Мысалы: "Еңбек етсең ерінбей, Тояды
қарның тіленбей"; "Шешеннің тілі~шебердің бізі" т.б, деген
Абай сөздері халық арасында мақалға айналып, кеңінен
қолданыс тапқан. Соңдай-ақ , Ыбырай қаламынан шыққан
"Атаңның баласы болма, адамның баласы бол"; "Аз жұмысты
қиынсынсаң, көп жұмысқа man боларсың" (Әке мен бала әңгімесі);
"Азға қанағат етпесең, көптен құр қаларсың"; "Ауырғаннан
аяған күштірек"; "Байлык, — қанағатта" (Қанағат әңгімесі)
т.б.сөздері де халық арасында мақал - мәтел ретінде айтылып
жүргендігіне көз жеткіздік. Сонымен қатар, Жамбылдың
Шешен кісі сөз бастар, Адал кісі ел бастар және т.б., М. Әуезовтың "Ақыл —
адам көрігі, ақылдың сабыр серігі", "Күшіңе сенбе, адал ісіңе сен",
"Берекені көктен тілеме, Еткен еңбектен тіле" F. Мұстафиннің "Сөз ~ ойдың
айнасы "; " Жасында көргені жоқтың, өскенде айтары жоқ", С. Дөнентаевтың
"Тіл — көңілдің тілмашы" тәрізді ақын-жазушылар қаламынан шыққан ұлағатты
сөздері қазақтың мақал -мәтелдер қорын байытуға қосылған зор үлес.
Зерттеу нәтижелері қазақ тіліндегі мақал - мәтелдердің тұрақты тұлға
ретінде тілде қалыптасуына тарихтың терең қат - қабат қаттауларынан көрініс
беретін оқиға, аңыз, әңгіме, ертегілер мен көрнекті ақын -жазушылар
шығармалары арқау болған деген қорытынды тұжырымды түюге мүмкіндік береді.
Ағылшын тіліндегі мақал - мәтелдердің ауқымды бір тобы қасиетті кітап
Інжілге байланысты қалыптасқан. Халық арасына кеңінен таралып, көп
оқылғандықтан, Інжілдік тізбектердің ауқымды тобы тұлға тұрақтылығы, тіркес
тиянақтылығы төрізді белгілердің арқасында қолдануға даяр тілдік бірлікке
айналған. Зерттеу барысында олардың бір бөлігінің түпнұсқадағы қалпын берік
сақтағандығы, еш өзгеріссіз қолданылатындығы айқындалды. Мысалы: You cannot
serve God and mammon (сөзбе - сөз аудармасы*: Сен құдай мен мамонаға бірдей
қызмет ете алмайсың); * Ескерту: әрі қарай қысқаша - с.с.а. түріңде
беріледі.
A soft answer turneth away wrath (c.c.a.: Жұмсақ (жылы) жауап ашуды
қайтарады) The spirit is willing, but the flesh is weak (c.c.a.: Жан
қалайды, бірақ дене әлсіз); т.б. Түп - төркіні Інжілге барып саятын мақал
-мәтелдердің сәл өзгеріске ұшыраған түрлері де кездеседі. Мысалы: Saw the
wind and reap the whirlwind; Spare the red and spoil the child; You cannot
make bricks without straw.
Ағылшын мақал - мәтелдерінің Інжілден кейінгі негізгі қайнар көзі В.Шекспир
шығармалары. Ағылшын мақал - мәтелдер қоры Шекспир шығармаларындағы
цитаттар арқылы едәуір байыған. Бірқатар ғалымдар тобы ағылшын мақал
-мәтелдерінің гүлдену дәуірі Шекспир өмір сүрген заманмен тұстас келеді
деген пікір айтады [24, 9б.]. Шекспир шығармаларында жазылған біршама мақал
-мәтелдер оған дейінгі дәуірде де қолданылған болуы мүмкіндігін де естен
шығаруға болмайды. Десек те, бұл мақал - мәтелдер Шекспирге дейін ауызша
айтылып, еш жерде жазбаша тіркелмегендіктен жазба тіліне алғаш рет Шекспир
шығармаларымен еніп, кейінгі ұрпаққа осы шығармалар арқылы жеткен. Әлі
күнге дейін ғалымдар қай мақал Шекспирге дейін қолданыста болған, мақалға
айналған қай цитат Шекспирдің өз туындысы, жазушының данышпандығы мен
тапқырлығының жемісі деген сұрақка жауап іздеуде. Осы уақытқа дейін
Шекспирге телініп келген "Brevity is the soul of wif", "Sweet are the uses
of adversity" тәрізді кейбір мақал - мәтелдердің Шекспирге дейін ауыз
әдебиетінде қолданыста болғандығы жөнінде азын - аулақ деректер
табылғандығына қарамастан бұл сұраққа ғылымда нақты да толық жауап әлі
алынған жоқ [24,11б.].
Дүние жүзі тілдерінің сөздік қоры тәрізді ағылшын паремиологаялық жүйесі де
басқа тілдерден, мысалы, латын, француз, испан тілдерінен енген мақал -
мәтелдермен толығып отырғаны мәлім. Олардың бір бөлігі ағылшын тіліне
кірігіп кетсе, келесі бөлігі басқа тілден енген бастапқы қалпын сақтап
қалған. Мысал ретінде, француз тілінен енген "Chercher lafemme" (с.с.а.:
әйелді ізде), яғни "қандай жамандық болса да, оның себебін әйелден іздеу
керек" деген ұғымды білдіретін, ішкі формасы көмескіленген тілдік орамды
келтіруге болады. Бұл тәрізді басқа тілдерден енген, қолдану жиілігі өте
жоғары мақал - мәтелдер көптеп саналады. Мысалы: фр. Нопі sait qui mal y
pence (с.с.а.: Кімде жаман ой болса, күнә сонда); лат. Noblesse oblige
(с.с.а.: Текті жерден шыққан соң, тегіңе сай игілікті іс істеуге тура
келеді); лат.и vino Veritas (с.с.а.: Шындық - шарапта) лат. Verb. Sap.
(с.ся.:Ақылдыға бір ауыз сөздің өзі жеткілікті). Лат. Caveat emptor
(с.с.а.: Сатып алушы, сақ бол) т.б.
Ақын - жазушы, саясаткерлердің ұтымды, үйлесімді айтылған қысқа, әрі нұсқа,
айшықты сөздері де ағылшын тілінің сөздік қорын байытуға едәуір үлес
қосқаны белгілі. Мысалы: The customer is always right (c.c.a.: Әрқашан
тұтынушынікі дұрыс) тіркесінің 1857 жылы Америка Құрама Штаттарында дүниеге
келіп, кейінірек Британия азаматтығын алған, Еуропадағы ең үлкен сауда
орталықгарының бірі "Сэлфриджезді" (Selfridge's) ашқан Г.Селфриджге
тиесілілігі жөнінде деректер бар [25,9б.]. Себебі, оның барлық дүкендерінде
"The customer is always right", яғни "әрқашан тұтынушынікі дұрыс" деген
қатаң қағида қалыптасқан. Көпшілік көңілінен шыққан осы сөз кейіннен халық
арасында жиі айтылып, дәстүрлі қолданысқа енген. Сондай - ақ ағылшын
ғалымдарының пайымдауынша, бүгінгі күні қолданыс жиілігімен ерекшеленетін
"Money talks" (c.c.a.: Ақша сөйлейді) мақалы О. Генридің 1915 жылы
басылып шыққан "The tale of a tainted tenner" шығармасы негізінде
қалыптасқан [25,11б.]. Ағылшын тілінде бұл тәрізді қолдануға даяр, астарлы
"авторлы" тіркестердің мол қоры бар. Сонымен, ағылшын тіліндегі мақал
-мәтелдердің ауқымды бөлігі қасиетті кітап Інжілден, ал келесі бір бөлігі
дарынды Шекспир сынды көркемсөз шеберлерінің, халыққа танымал ақын
-жазушылардың туындыларынан, сондай - ақ көрнекті саясаткерлер сөздерінен
бастау алғандықтары байқалады.
Қорыта келе, қазақ және ағылшын паремиологизмдерінің мынадай негізгі бастау
көздерін атап көрсетуге болады.
Қазақ тілі:
1. Майқы, Төле, Қазыбек, Әйтеке сынды қара қылды қақ жарған билердің, от
ауызды, орақ тілді шешендердің, ел бастаған көсемдердің есімдеріне
байланысты қалыптасқан мақал - мәтелдер;
2. Ауыз әдебиеті үлгілерінің, аңыз әңгіме, жұмбақ, ертегілердің негізінде
қалыптасқан мақал - мәтелдер;
3. Аса көрнекті ақын - жазушылардың, қоғам қайраткерлерінің мақал –
мәтелдік сипатқа ие болған мазмұнды сөз үлгілері;
4. Халықтық наным - сенімнен, діни мазмұнды
шығармалардан, жыр үлгілерінен бастау алған мақал - мәтелдер;
5. Кірме мақал - мәтелдер (араб,парсы т.б.)
Ағылшын тілі бойынша:
1. Зерттеу нәтижелеріне сүйенер болсақ, ағылшын мақал - мәтелдерінің
құнарлы бастау көзі қасиетті кітап Інжіл болып табылады;
2. В. Шекспир сынды ағылшын классикалық әдебиетінің
ұлы тұлғаларының шығармаларынан таралған, тұрақты
қолданысқа ие болған орамдар;
3. Өзге мәдени қоғамдастықтардан ауысқан мақал - мәтелдер;
4. Саяси тұлғалар мен қоғам қайраткерлерінің көркем
өрілген, мәні зор сөз үлгілері.
Қазақ және ағылшын паремиологизмдерінің түпдеректеріне қатысты негізгі
айырма мынада: Қазақ мақал - мәтелдерінің ауқымды тобы жеке тұлғаға (би,
шешен, ақылгөй, дана қариялар т.б.) байланысты қалыптасып, ұрпақтан -
ұрпаққа ауызша таралып отырған. Ал ағылшын мақал - мәтелдерінің негізгі
бұлағы діни ағым, қасиетті кітаптан тараған ұлағатты сөздер болып табылады
және сондай - ақ Шекспир сынды ұлы тұлғалардың айшықты, мәнді сөз үлгілері
ерекше орын алады.
М. Әлімбаев: "Мақал дегеніміз - өмір кұбылыстарын жинақтайтын және
типтендіретін, бір немесе екі бөлімнен құралып, алдыңғысында шарт немесе
жалпы пайымдау, соңғысында қорытынды, түйінді пікір айтатын бітімі бекем,
өте ықшам, бейнелі әрі ырғақты халық нақылы,"- деген өте орынды
пайымдауында мақал табиғатына тән ерекшеліктердің барлығы тұтастай
қамтылған [21,16б.]. Мысалы:
Better late than never,
Ештен кеш жақсы.
A good wife makes a good husband
Жақсы әйел жаман еркекті адам етеді.
Better die standing than live kneeling
Тізерлеп өмір сүргенше, тік тұрып өлген артық.
К.Аханов: "Мәтелде ой - пікір, топшылау мақалдағыдай, тікелей кесіп
айтылмайды да, образды түрде жанамалай айтылған ишара болады, - деп түйеді
[26,177б.]. Ғалым М. Ғабдуллин: "Егер мақалда дәлелдеу мен қорытынды пікір
бірдей келіп отырса, мәтелде бұл екеуінің бірі ғана болады, - деген пікір
айтады [27]. М. Әлімбаев мәтелді: "Мәтел дегеніміз- халықтың арасына көп
тараған, қорытындысы болмайтын, тұжырымы тиянақталмаған, қарама қарсы
шендестіруі жоқ ықшам да кестелі халық сөзі," -деп түсіндіреді [21,27б.].
Мысалы: Құрғақ қасық ауыз жыртады. Апама жездем сай. т.б. All one's geese
are swans (c.c.a. Біреудің қаздары аққудай). The shoe is on the other foot
(c.c.a. Басқа аяқтағы аяқ киім) That's the horse of another colour, (c.c.a.
Ол~ басқа түсті am]. Do you see any green ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz