Прокурорлық қадағалаудың ұйымдық-құқықтық негізі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.5
1 ПРОКУРОРЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУДЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.33
1.1 Прокуратура органдарының қалыптасуы мен даму кезеңдері ... ..
1.2 Прокуратура органдарын ұйымдастырудың конституциялық.құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының басқа мемлекеттік органдардың арасында алатын орны ... ... ... ... ... ... ... 6
13
20
2 ПРОКУРОРЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУДЫҢ ҰЙЫМДЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ БАСТАМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34.68
2.1 Прокуратура органдары мен мекемелерінің жүйесі ... ... ... ... ...
2.2 Прокуратура қызметінің негізгі бағыттары мен мазмұны ... ... ... .
2.3 Прокурорлық қадағалау актілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
44
60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
69.70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ..
71.73
3.5
1 ПРОКУРОРЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУДЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.33
1.1 Прокуратура органдарының қалыптасуы мен даму кезеңдері ... ..
1.2 Прокуратура органдарын ұйымдастырудың конституциялық.құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының басқа мемлекеттік органдардың арасында алатын орны ... ... ... ... ... ... ... 6
13
20
2 ПРОКУРОРЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУДЫҢ ҰЙЫМДЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ БАСТАМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34.68
2.1 Прокуратура органдары мен мекемелерінің жүйесі ... ... ... ... ...
2.2 Прокуратура қызметінің негізгі бағыттары мен мазмұны ... ... ... .
2.3 Прокурорлық қадағалау актілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
44
60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
69.70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ..
71.73
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс «Прокурорлық қадағалаудың ұйымдық-құқықтық негізі» деген тақырыпқа арналған. Дипломдық жұмыс Қазақстан Республикасының мемлекеттік-құқықтық жүйесіндегі прокуратура органдарының орны мен рөлін, мақсаттары мен функционалдық қызметін, оның бағыттарын, біртұтас мемлекеттік билік кеңістігіндегі осы органға тиесілі тепе-теңдік пен тежемелік тетіктерін ашуға бағытталған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. 1991 жылы Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін жариялап, құқықтық және демократиялық мемлекет құрудың қолға ала бастады. Құқықтық мемлекет құру әрине бір күндік шаруа емес және ол бірнеше жылдарға созылуы мүмкін. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында туындалған қиындықтарға мойынсынбай еліміз құқықтық мемлекет құру үшін алға қадам басып келе жатыр.
Құқық қорғау органдары, өз қызметтерін жүзеге асыру кезінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектелуіне әсер ететін болғандықтан барлық қызметтерін аса жауапкершілікпен жүзеге асырып отыруды да міндетті.
Құқық қорғау органдары көп жағдайда әлі де болса азаматтардың құқықтары мен бостандықтары шектеліп отыратындығын ескерсек, онда олардың қызметтерін қадағалау біршама қызығушылық тудыратындығын көреміз.
Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының қызметтерінің көптеген ережелерін жан – жақты реттеуіне өз септігін тигізгенімен, әлі де болса бірқатар теориялық және практикалық жетіспеушіліктер орын алып отыр. Ол туралы заң әдебиеттерінде де қозғалып келеді.
Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдар жүйесінде, прокуратураның атқаратын рөлі айрықша зор. Себебі, іс жүзінде прокуратура органдары барлық құқық қорғау органдарының қызметін үйлестіруші басты құқық қорғау органы болып табылады.
Осы тұрғыдан алып қарағанда менің дипломдық жұмысымның тақырыбы, яғни «Прокурорлық қадағалаудың ұйымдық-құқықтық негізі» сөзсіз өзекті сипатқа ие деп айтуға толық құқықтық негіз бар. Қазақстан Республикасының аумағында прокуратура органдарының құқықтық мәртебесіне қатысты кешенді ғылыми еңбектер мен арнайы зерттеулер жоқ. Бұл жағдай өз кезегінде аталған тақырыптың өзектілігін айқындай түсетіну тағы бір мән-жай деп қарастыруға болады. Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін алып құқық қорғау органдарын қажетті деңгейде ұйымдастырып үлгерді. Алайда, осы кезеңдер аралығында прокуратура органдарында барлық құқық қорғау органдары сияқты, әртүрлі қайта құруларды бастан өткізілді.
Осы өзгерістер нәтижесінде прокуратура органдарының құқықтық мәртебесі, яғни сәйкесінше оның құзыреті де елеулі өзгеріске ұшырады. Әрине, айтылған бұл мән-жайлар, сөзсіз прокуратура органдарының құқықтық мәртебесін қайта қарау қажеттілігін тұғызып отыр.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. 1991 жылы Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін жариялап, құқықтық және демократиялық мемлекет құрудың қолға ала бастады. Құқықтық мемлекет құру әрине бір күндік шаруа емес және ол бірнеше жылдарға созылуы мүмкін. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында туындалған қиындықтарға мойынсынбай еліміз құқықтық мемлекет құру үшін алға қадам басып келе жатыр.
Құқық қорғау органдары, өз қызметтерін жүзеге асыру кезінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектелуіне әсер ететін болғандықтан барлық қызметтерін аса жауапкершілікпен жүзеге асырып отыруды да міндетті.
Құқық қорғау органдары көп жағдайда әлі де болса азаматтардың құқықтары мен бостандықтары шектеліп отыратындығын ескерсек, онда олардың қызметтерін қадағалау біршама қызығушылық тудыратындығын көреміз.
Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының қызметтерінің көптеген ережелерін жан – жақты реттеуіне өз септігін тигізгенімен, әлі де болса бірқатар теориялық және практикалық жетіспеушіліктер орын алып отыр. Ол туралы заң әдебиеттерінде де қозғалып келеді.
Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдар жүйесінде, прокуратураның атқаратын рөлі айрықша зор. Себебі, іс жүзінде прокуратура органдары барлық құқық қорғау органдарының қызметін үйлестіруші басты құқық қорғау органы болып табылады.
Осы тұрғыдан алып қарағанда менің дипломдық жұмысымның тақырыбы, яғни «Прокурорлық қадағалаудың ұйымдық-құқықтық негізі» сөзсіз өзекті сипатқа ие деп айтуға толық құқықтық негіз бар. Қазақстан Республикасының аумағында прокуратура органдарының құқықтық мәртебесіне қатысты кешенді ғылыми еңбектер мен арнайы зерттеулер жоқ. Бұл жағдай өз кезегінде аталған тақырыптың өзектілігін айқындай түсетіну тағы бір мән-жай деп қарастыруға болады. Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін алып құқық қорғау органдарын қажетті деңгейде ұйымдастырып үлгерді. Алайда, осы кезеңдер аралығында прокуратура органдарында барлық құқық қорғау органдары сияқты, әртүрлі қайта құруларды бастан өткізілді.
Осы өзгерістер нәтижесінде прокуратура органдарының құқықтық мәртебесі, яғни сәйкесінше оның құзыреті де елеулі өзгеріске ұшырады. Әрине, айтылған бұл мән-жайлар, сөзсіз прокуратура органдарының құқықтық мәртебесін қайта қарау қажеттілігін тұғызып отыр.
1. Қазақстан Республикасының «2030 Стратегиясы» Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан 1997 жылы 11 қазан.
2. Нәрікбаев М.С., Өтебаев Ғ.Қ., Алиев М.М., Қазақстан Республикасындағы прокурорлық қадағалау.- Астана: «Әділет», 2005.- 393 б.
3. Журсимбаев С.К. Прокурорский надзор в Казахстане. – Алматы: Жеті жарғы, 2004. - 304 с.
4. Рябцев В.П. Прокурорский надзор: Курс лекции. - М.: Норма, 2006.
- 288 с.
5. Конституции 16 стран мира / Сост. Ж.Баишев, К.Шакиров. - Алматы: Жеті Жарғы, 1995. - 576 с.
6. Григорьев В.Н. Прокурорский надзор: Учебник. - М.: Экспо, 2009.- 542 с.
7. Романов А.К. Правовая система Англии: Учебное пособие. - М.: Дело, 2000. - 344 с.
8. Декрет СНК «О суде» от 22 ноября 1917 г. № 1 // Собрание уложений. - 1917. - № 4. – С. 13-18
9. Альдекеев А.А. История становления и развития органов прокуратуры Республики Казахстан. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 120 с.
10. Постановление Верховного Совета Республики Казахстан от 17 января 1992 года «О введении в действие Закона «О Прокуратуре Республики Казахстан» // Ведомости Верховного Совета РК. - 1992. - № 5, ст. 163. – С 49-51.
11. Постановления Президента Республики Казахстан «О Государственной программе правовой реформы в Республики Казахстан» от 12 февраля 1994 г. №1569 (утратил силу) // САПП Республики Казахстан. - 1994.
- № 9. – С. 45-56
12. Қазақстан Республикасының Конституциясы.
13. Президент, Парламент, Үкімет және құқық қорғау органдары туралы (Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлықтар жинағы) / Құрас. З. Сариева. - Алматы: Жеті Жарғы, 1996. - 176 б.
14. Алексеев С.С. Общая теория права: Учебник. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Проспект, 2009. - 576 с.
15. Когамов М.Ч. Высокая миссия прокурора // Юридическая газета. – февраль 2002. - №40. – С 1-2.
16. Ювский В.Д. Стадия прокурорского надзора: понятие, значение, система // Прокурорский надзор и укрепление социалистической законности в социалистическом государстве. - М., 1975. - С. 45-49.
17. Об утверждении Положения об Институте им. С.Ескараева. Приказ Генерального Прокурора Республики Казахстан № 115/6 от 18 мая 2004 г. // Справочная правовая система ЮРИСТ. – С 238.
18. Байтукбаев Д.И. Правовой статус и функции прокуратуры в системе органов государственной власти: Автореф. дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.09.- Алматы, 2002. – 26 с.
19. Халиқов К. Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдары: Оқу құралы. – Алматы: Санат, 1995. - 176 б.
20. «Прокуратура туралы» Қазақстан Республикасының 1995 ж. 21 желтоқсандағы №2709 Заңы // «Заң» базасы - Қазақстан Республикасының электрондық жүйеленген нормативтік құқықтық актілерінің жиынтығы.
21. Мусина Р. Главная цель - обеспечение законности // Закон и время. - 2004. - № 11. – С. 60-67
22. Кливер И.Я. Управление прокурорской системой в условиях формирования правового государства: Конспект лекции. - М., 1990. - 24 с.
23. Ласкина Н.В. Прокурорский надзор. - М.: Юстиции форм, 2006. – 224 с.
24. Сматлаев Б. Принцип состязательности в уголовном процессе // Заң және заман. - 2008. - №2 (90). - С.23-25.
25. Бахтыбаев И.Ж. Законность как неотъемлемое условие становления демократического правового государства и роль прокуратуры в ее обеспечении // Заң және заман. - 2007. - №5 (87). - С.12-16.
26. Аристотель. Политика. Афинская полития. - М.: Мысль, 1997. - 458 с.
27. Монтескье Ш. Избранные произведения. - М.: Госполитиздат, 1995. - 799 с.
28. Авакьян С.А. Конституционное право России: Учебный курс. - 2-е изд., перераб. и доп. - в 2 т. Т.1. - М.: Юристь, 2006. - 719 с.
29. Конституция Республики Казахстан от 28 января 1993 года // Ведомости Верховного Совета РК. - 1993. - № 3, ст. 204. – С 47.
30. Мерзадинов Е.С. Прокурорский надзор в Республике Казахстан за соблюдением прав и свобод граждан. - Алматы: Баспа, 2001. - 160 с.
31. Бахтыбаев И.Ж. Кунцептуальные основы деятельности прокуратуры Республики Казахстан по обеспечению законности: автореф. дисс. ... д-ра юрид.наук: 12.00.09. - Алматы, 2009. - 42 с.
32. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. - Алматы: ЮРИСТ, 2007. - 200 б.
33. Скуратов Ю. Конституционные вопросы развития прокуратуры в период правой реформы в РФ // Законность. - 1997. - № 3. - С. 7.
34. Басков В.И., Коробейников Б.В. Курс прокурорского надзора: Учебное пособие. -М.: Зерцало, 2001. – С 512 .
35. Шуткин С.И. Прокуратура была и остается правозащитным органом// Время испытаний. Очерки из истории прокуратуры Казахстана.- Алматы: Өлке, 1997.- 280 с.
36. Гуляев А.П. Система правоохранительных органов и организации // Правоохранительные органы и организации России: Компетенция и полномочия / Под.ред. А.П.Гуляева. - М.: Калита, Собрание, 1999. - 144 с.
37. О вопросах Главной военной прокуратуры. Приказ Генерального Прокурора Республики Казахстан № 100 от 29 августа 2001 г. // Справочная правовая система ЮРИСТ.- С 51.
38. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне прокуратура органдарының қызметін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 29 желтоқсандағы № 374-IV Заңы// ЗАҢГЕР құқықтық жүйесінің анықтамасы.
39. Шарипов Ш.М. Заңдылықты қамтамасыз ету прокуратура қызметінің негізгі мақсаты // ҚР заң шығару институтының Жаршысы. Ғылыми-құқықтық журнал.- 2009.- № 4 (16).- 175-177 б.
40. Бахтыбаев И.Ж. Сот орындаушыларының съезінде сөйлеген сөзі // Егеменді Қазақстан. - 7 шілде 2007 ж. – 3 б.
41. Мерзадинов Е. Прокурор әділеттің жақшысы болуға тиіс. // Егемен Қазақстан. - 12 желтоқсан 2009 ж. – 2 б.
42. Об организации прокурорского надзора за применением законов, соблюдением прав и свобод человека и гражданина в социально-экономической сфере. Приказ Генерального Прокурора Республики Казахстан от № 60 от 21 ноября 2002 г. (с измен. и доп. от 14.09.2004 г. И от 25.06.2008 г.) // Справочная правовая система ЮРИСТ. – С 103.
43. Об утверждении Положения о Департаменте по надзору за законностью судебных актов и исполнительного производства по гражданским и административным делам. Приказ Генерального Прокурора Республики Казахстан № 14 от 28 апреля 2005 г. // Справочная правовая система ЮРИСТ. – С 104.
44. Журсимбаев С.К. Прокурорский надзор в Республике Казахстан.-Алматы: NURPRESS, 2010.-359 с.
45. Трикс А.В. Справочник прокурора. - СПб.: Питер, 2007. - С 240 .
46. Чурилов А.В., Гущин В.З. Правозащитные функции прокуратуры в постсоциалистическом государстве // Государство и право. № 5, 1998.С 90.
47. Шуткин С.И. Прокуратура была и остается правозащитным органом // Время испытаний. Очерки из истории прокуратуры Казахстана. - Алматы: Өлке, 1997. - 280 с.
2. Нәрікбаев М.С., Өтебаев Ғ.Қ., Алиев М.М., Қазақстан Республикасындағы прокурорлық қадағалау.- Астана: «Әділет», 2005.- 393 б.
3. Журсимбаев С.К. Прокурорский надзор в Казахстане. – Алматы: Жеті жарғы, 2004. - 304 с.
4. Рябцев В.П. Прокурорский надзор: Курс лекции. - М.: Норма, 2006.
- 288 с.
5. Конституции 16 стран мира / Сост. Ж.Баишев, К.Шакиров. - Алматы: Жеті Жарғы, 1995. - 576 с.
6. Григорьев В.Н. Прокурорский надзор: Учебник. - М.: Экспо, 2009.- 542 с.
7. Романов А.К. Правовая система Англии: Учебное пособие. - М.: Дело, 2000. - 344 с.
8. Декрет СНК «О суде» от 22 ноября 1917 г. № 1 // Собрание уложений. - 1917. - № 4. – С. 13-18
9. Альдекеев А.А. История становления и развития органов прокуратуры Республики Казахстан. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 120 с.
10. Постановление Верховного Совета Республики Казахстан от 17 января 1992 года «О введении в действие Закона «О Прокуратуре Республики Казахстан» // Ведомости Верховного Совета РК. - 1992. - № 5, ст. 163. – С 49-51.
11. Постановления Президента Республики Казахстан «О Государственной программе правовой реформы в Республики Казахстан» от 12 февраля 1994 г. №1569 (утратил силу) // САПП Республики Казахстан. - 1994.
- № 9. – С. 45-56
12. Қазақстан Республикасының Конституциясы.
13. Президент, Парламент, Үкімет және құқық қорғау органдары туралы (Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлықтар жинағы) / Құрас. З. Сариева. - Алматы: Жеті Жарғы, 1996. - 176 б.
14. Алексеев С.С. Общая теория права: Учебник. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Проспект, 2009. - 576 с.
15. Когамов М.Ч. Высокая миссия прокурора // Юридическая газета. – февраль 2002. - №40. – С 1-2.
16. Ювский В.Д. Стадия прокурорского надзора: понятие, значение, система // Прокурорский надзор и укрепление социалистической законности в социалистическом государстве. - М., 1975. - С. 45-49.
17. Об утверждении Положения об Институте им. С.Ескараева. Приказ Генерального Прокурора Республики Казахстан № 115/6 от 18 мая 2004 г. // Справочная правовая система ЮРИСТ. – С 238.
18. Байтукбаев Д.И. Правовой статус и функции прокуратуры в системе органов государственной власти: Автореф. дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.09.- Алматы, 2002. – 26 с.
19. Халиқов К. Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдары: Оқу құралы. – Алматы: Санат, 1995. - 176 б.
20. «Прокуратура туралы» Қазақстан Республикасының 1995 ж. 21 желтоқсандағы №2709 Заңы // «Заң» базасы - Қазақстан Республикасының электрондық жүйеленген нормативтік құқықтық актілерінің жиынтығы.
21. Мусина Р. Главная цель - обеспечение законности // Закон и время. - 2004. - № 11. – С. 60-67
22. Кливер И.Я. Управление прокурорской системой в условиях формирования правового государства: Конспект лекции. - М., 1990. - 24 с.
23. Ласкина Н.В. Прокурорский надзор. - М.: Юстиции форм, 2006. – 224 с.
24. Сматлаев Б. Принцип состязательности в уголовном процессе // Заң және заман. - 2008. - №2 (90). - С.23-25.
25. Бахтыбаев И.Ж. Законность как неотъемлемое условие становления демократического правового государства и роль прокуратуры в ее обеспечении // Заң және заман. - 2007. - №5 (87). - С.12-16.
26. Аристотель. Политика. Афинская полития. - М.: Мысль, 1997. - 458 с.
27. Монтескье Ш. Избранные произведения. - М.: Госполитиздат, 1995. - 799 с.
28. Авакьян С.А. Конституционное право России: Учебный курс. - 2-е изд., перераб. и доп. - в 2 т. Т.1. - М.: Юристь, 2006. - 719 с.
29. Конституция Республики Казахстан от 28 января 1993 года // Ведомости Верховного Совета РК. - 1993. - № 3, ст. 204. – С 47.
30. Мерзадинов Е.С. Прокурорский надзор в Республике Казахстан за соблюдением прав и свобод граждан. - Алматы: Баспа, 2001. - 160 с.
31. Бахтыбаев И.Ж. Кунцептуальные основы деятельности прокуратуры Республики Казахстан по обеспечению законности: автореф. дисс. ... д-ра юрид.наук: 12.00.09. - Алматы, 2009. - 42 с.
32. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. - Алматы: ЮРИСТ, 2007. - 200 б.
33. Скуратов Ю. Конституционные вопросы развития прокуратуры в период правой реформы в РФ // Законность. - 1997. - № 3. - С. 7.
34. Басков В.И., Коробейников Б.В. Курс прокурорского надзора: Учебное пособие. -М.: Зерцало, 2001. – С 512 .
35. Шуткин С.И. Прокуратура была и остается правозащитным органом// Время испытаний. Очерки из истории прокуратуры Казахстана.- Алматы: Өлке, 1997.- 280 с.
36. Гуляев А.П. Система правоохранительных органов и организации // Правоохранительные органы и организации России: Компетенция и полномочия / Под.ред. А.П.Гуляева. - М.: Калита, Собрание, 1999. - 144 с.
37. О вопросах Главной военной прокуратуры. Приказ Генерального Прокурора Республики Казахстан № 100 от 29 августа 2001 г. // Справочная правовая система ЮРИСТ.- С 51.
38. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне прокуратура органдарының қызметін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 29 желтоқсандағы № 374-IV Заңы// ЗАҢГЕР құқықтық жүйесінің анықтамасы.
39. Шарипов Ш.М. Заңдылықты қамтамасыз ету прокуратура қызметінің негізгі мақсаты // ҚР заң шығару институтының Жаршысы. Ғылыми-құқықтық журнал.- 2009.- № 4 (16).- 175-177 б.
40. Бахтыбаев И.Ж. Сот орындаушыларының съезінде сөйлеген сөзі // Егеменді Қазақстан. - 7 шілде 2007 ж. – 3 б.
41. Мерзадинов Е. Прокурор әділеттің жақшысы болуға тиіс. // Егемен Қазақстан. - 12 желтоқсан 2009 ж. – 2 б.
42. Об организации прокурорского надзора за применением законов, соблюдением прав и свобод человека и гражданина в социально-экономической сфере. Приказ Генерального Прокурора Республики Казахстан от № 60 от 21 ноября 2002 г. (с измен. и доп. от 14.09.2004 г. И от 25.06.2008 г.) // Справочная правовая система ЮРИСТ. – С 103.
43. Об утверждении Положения о Департаменте по надзору за законностью судебных актов и исполнительного производства по гражданским и административным делам. Приказ Генерального Прокурора Республики Казахстан № 14 от 28 апреля 2005 г. // Справочная правовая система ЮРИСТ. – С 104.
44. Журсимбаев С.К. Прокурорский надзор в Республике Казахстан.-Алматы: NURPRESS, 2010.-359 с.
45. Трикс А.В. Справочник прокурора. - СПб.: Питер, 2007. - С 240 .
46. Чурилов А.В., Гущин В.З. Правозащитные функции прокуратуры в постсоциалистическом государстве // Государство и право. № 5, 1998.С 90.
47. Шуткин С.И. Прокуратура была и остается правозащитным органом // Время испытаний. Очерки из истории прокуратуры Казахстана. - Алматы: Өлке, 1997. - 280 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-5
... ... ... ... ... ... ... .
ПРОКУРОРЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУДЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-33
... ... ... ... ... ... ..
Прокуратура органдарының қалыптасуы мен даму кезеңдері ... .. 6
Прокуратура органдарын ұйымдастырудың конституциялық-құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
... ... ... ...
Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының басқа мемлекеттік 20
органдардың арасында алатын орны ... ... ... ... ... ... ...
ПРОКУРОРЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУДЫҢ ҰЙЫМДЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
БАСТАМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34-68
Прокуратура органдары мен мекемелерінің жүйесі ... ... ... ... ... 34
Прокуратура қызметінің негізгі бағыттары мен мазмұны ... ... ... . 44
Прокурорлық қадағалау актілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69-70
... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . . 71-73
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Прокурорлық қадағалаудың
ұйымдық-құқықтық негізі деген тақырыпқа арналған. Дипломдық жұмыс
Қазақстан Республикасының мемлекеттік-құқықтық жүйесіндегі прокуратура
органдарының орны мен рөлін, мақсаттары мен функционалдық қызметін, оның
бағыттарын, біртұтас мемлекеттік билік кеңістігіндегі осы органға тиесілі
тепе-теңдік пен тежемелік тетіктерін ашуға бағытталған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. 1991 жылы Қазақстан Республикасы
өзінің тәуелсіздігін жариялап, құқықтық және демократиялық мемлекет
құрудың қолға ала бастады. Құқықтық мемлекет құру әрине бір күндік
шаруа емес және ол бірнеше жылдарға созылуы мүмкін. Тәуелсіздіктің алғашқы
жылдарында туындалған қиындықтарға мойынсынбай еліміз құқықтық мемлекет
құру үшін алға қадам басып келе жатыр.
Құқық қорғау органдары, өз қызметтерін жүзеге асыру кезінде
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектелуіне әсер ететін
болғандықтан барлық қызметтерін аса жауапкершілікпен жүзеге асырып отыруды
да міндетті.
Құқық қорғау органдары көп жағдайда әлі де болса азаматтардың
құқықтары мен бостандықтары шектеліп отыратындығын ескерсек, онда олардың
қызметтерін қадағалау біршама қызығушылық тудыратындығын көреміз.
Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының қызметтерінің көптеген
ережелерін жан – жақты реттеуіне өз септігін тигізгенімен, әлі де
болса бірқатар теориялық және практикалық жетіспеушіліктер орын алып отыр.
Ол туралы заң әдебиеттерінде де қозғалып келеді.
Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдар жүйесінде,
прокуратураның атқаратын рөлі айрықша зор. Себебі, іс жүзінде прокуратура
органдары барлық құқық қорғау органдарының қызметін үйлестіруші басты құқық
қорғау органы болып табылады.
Осы тұрғыдан алып қарағанда менің дипломдық жұмысымның тақырыбы, яғни
Прокурорлық қадағалаудың ұйымдық-құқықтық негізі сөзсіз өзекті сипатқа ие
деп айтуға толық құқықтық негіз бар. Қазақстан Республикасының аумағында
прокуратура органдарының құқықтық мәртебесіне қатысты кешенді ғылыми
еңбектер мен арнайы зерттеулер жоқ. Бұл жағдай өз кезегінде аталған
тақырыптың өзектілігін айқындай түсетіну тағы бір мән-жай деп қарастыруға
болады. Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін алып құқық қорғау
органдарын қажетті деңгейде ұйымдастырып үлгерді. Алайда, осы кезеңдер
аралығында прокуратура органдарында барлық құқық қорғау органдары сияқты,
әртүрлі қайта құруларды бастан өткізілді.
Осы өзгерістер нәтижесінде прокуратура органдарының құқықтық
мәртебесі, яғни сәйкесінше оның құзыреті де елеулі өзгеріске ұшырады.
Әрине, айтылған бұл мән-жайлар, сөзсіз прокуратура органдарының құқықтық
мәртебесін қайта қарау қажеттілігін тұғызып отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстанды
дамыту стратегиясы – 2030 Қазақстан еліне жолдауында қоғамды
демократияландырудың алдағы мәселеріне аса көңіл аудару қажеттілігін,
заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтуды атап көрсетті: сондай – ақ ол
көрсетілген міндеттерге қол жеткізуге прокуратураның маңызды рөліне
бірнеше рет ерекше көңіл аударды [1].
Жүргізілген сот – құқықтық реформаларға байланысты прокуратура
органдарының қызметі жоғары қадағалаудың іске асырудың барлық бағыттарында
айқын бейнеленген маңызды қайта құруларға төтеп берді.
Қазақстан Республикасының прокуратура органдарының мемлекеттік органдар
жүйесіндегі орны мен маңызы туралы зерттеумен, дәлірек айтқанда осы салаға
қызығушылық танытып, аталған құқықтық-теориялық мәселелерін
қарастырғандардың қатарында, отандық авторлардан: Р.Н.Ақпарова, М.М. Алиев,
Т.О. Ашляев, М.М.Әлиев, Л.Ш. Берсүгірова, С.Баймухаметов, З.Х. Баймолдина,
Д.И.Байтұқбаев, Н.А.Бекбергенов, И.Ж.Бахтыбаев, Г.Досбол, Ж.О.Жамашұлы,
С.Журсимбаев, Л.Исагулова, М.Х.Келдібаев, К.Камзабаев, З.Лақпаев, Е.С.
Мерзадинов, М.С. Нәрікбаев, С.Д.Оспанов, Ғ.К.Өтебаев, Р.Қ.Өгебаев,
Г.Тогизбаев Г.
Ал, Ресейлік авторлардан, В.Б.Алексеев, В.И.Басков, Ю.Е.Винокуров, О.А.
Галустьян, А.В. Ендольцев, А.А.Огородников, А.Л.Протопопов, Н.Х.
Сафиуллина, Ю.И.Скуратов, О.П. Темушкин және т.б.
Қарастырып отырған Қазақстан Республикасының прокуратура органдарына
қатысты қазақша материалдардың тапшылығына қарамастан біздер осы мәселеге
қатысты құқықтық - теориялық зерттеудi жүзеге асыруға ұмтылыс жасап
отырмыз.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Қазақстан Республикасының
прокуратура органдарының мемлекеттік органдар жүйесіндегі орны мен маңызын
құқықтық және теориялық тұрғыдан зерделеу, саралау осы жұмыстың басты
мақсаты болып табылады.Атап айтқанда, мына мәселелер қарастырылды,
Қазақстан Республикасының прокуратура органдарының пайда болуы және дамуы,
Қазақстан Республикасының прокуратура органдары қызметтерінің құқықтық
негіздерін және Қазақстан Республикасының прокуратура органдарының
мемлекеттік органдар жүйесіндегі орны мен маңызы т.б.
Осы мақсаттарға қол жеткiзу үшiн төмендегiдей мiндеттер белгiленедi:
– прокуратура органдарының пайда болу, қалыптасу және даму
кезеңдерін саралау;
– тәуелсіз Қазақстанның прокуратура органдарына теориялық талдау
жасау;
– прокуратура органдарының мақсаты мен міндеттерін қарастыру;
– ҚР прокуратура органдарының жүйесін нақтылап көрсету;
– прокуратура органдары қызметін ұйымдастырудың құқықтық
негіздерін анықтау;
– прокуратура органдарын ұйымдастыру мен қызметінің
қағидаттарын (принциптерін) қарастыру;
– Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары жүйесіндегі
прокуратураның орны мен атқаратын рөлін анықтау;
– прокуратура мен Қазақстан Республикасы Президентінің өзара
іс- қимыл жасау түрлерін негіздеу арқылы айқындау;
– прокуратура және биліктің заң шығарушылық тармағының жалпы
теориялық қырларын жан-жақты қарастыру;
– прокуратура және биліктің сот тармағына анықтама беру;
– прокуратура және биліктің атқарушылық тармағын нақтылап
көрсету.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі мен пәні. Зерттеудің объектісі
болып- прокуратураны ұйымдастыру мен қызметін атқаруы барысында, яғни
прокурорлық қадағалауды жүргізу кезінде қалыптасатын құқықтық қатынастар
табылады. Ал, зерттеу пәніне прокуратура мен прокурорлық қадағалауға
бағытталған теориялық жасалымдар мен Қазақстан Республикасының прокуратура
туралы және прокурорлық қадағалау мен қылмыстық іс жүргізу жөніндегі
заңнамасы, оны қолдану практикасы жатады.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Диплом жұмысын
зерттеудің жалпы диалектикалық- танымдық әдістермен қатар арнайы ғылыми
әдістер, оның ішінде: логикалық, тарихи жүйелеу, құрылымдық, салыстырмалы
және тәжірибелік әдістемелер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасы. Қазақстан Республикасының
Конституциясы, ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі, ҚР Азаматтық іс жүргізу
кодексі, ҚР Прокуратура туралы Заңы, ҚР Президентінің Жарлықтары, ҚР
Үкіметінің қаулылары, ҚР Жоғарғы Сотының қаулылары, мерзімді басылымдар мен
арнайы әдебиеттер болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы
зерттеудің негізгі мақсаты мен пәніне сәйкес келеді. Зерттеу жұмысы
кіріспеден, екі бөлімнен, алты бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы көлемі 75 бетті құрайды.
1. ПРОКУРОРЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУДЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Прокуратура органдарының қалыптасуы мен даму кезеңдері
Қазақстан Республикасы Конституцияға сәйкес өзін демократиялық және
құқықтық мемлекет деп есептейді [2,393б.].
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, халық билігін қамтамасыз ету
мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарының, сот пен құқық қорғау және өзге
де органдардың құзыреті болып саналса, Конституцияның, заңдардың сақталуын,
олардың үстемдігін, сондай-ақ біртұтастығы мен нығайтылуын қамтамасыз ету-
бұл прокуратураға жүктелген сирек құбылыс. Өйткені, мұндай міндетті
мемлекет тек бір ғана органға – прокуратураға тапсырып отыр.
Прокуратура мемлекет механизмінде салыстырмалы түрде - XIV ғасырда
пайда болды. Арнайы бақылаушы-қадағалаушы орган ретінде пайда болған
мемлекеттердің бірі-ол Франция. Ал Франция прокуратурасының негізін қалаушы
король IV Филип. Ол 1302 жылдың 25-наурызындағы Ордонанс арқылы сотта патша
мүддесін прокуратураның өкілдік етуімен қорғалатынын бекітті. Прокурор
деген терминнің өзіне келетін болсақ, ол латын тілінен шыққан, яғни ол-
қадағалау, қамтамасыз ету дегенді білдіреді және осы аталған термин
Францияда XVIII-ғасырдың басында ғана қолданыла бастады. Ал осыған дейінгі
тиісті лауазым иелері патшаның адамдары деп саналатын. Франция
прокуратурасы патшаның әмірін орындау және соттарда қорытынды беруді
орындайтын айыптаушы, жазалаушы орган ретінде пайда болғандығын байқауға
болады [3,304б.].
Осы мерзімге таяу прокуратура Германияда да құрыла бастады. Оған
қылмыстарды тергеу жүктелді. Ал XVI-XVII ғасырларда прокуратура органдары
Италия, Нидерланды және т.б. көптеген мемлекеттерде пайда бола бастады.
Ал Ресейдегі прокуратура XVIII-ғасырдың төртінші жартысында мемлекет
жүйесінде болған өзгерістерге сай пайда болды. Абсолютизм кезіндегі
мемлекеттік аппаратты орталықтандыру арнайы бақылаушы органның құрылуын
талап етті. Бұл кезең орталық биліктің феодалдардың сепаратистік
тенденциялары мен кейбір іс-шараларға қарсы тұру кезеңдерінің бірі болатын.
Лауазымды тұлғалардың талан-тараж жасауы, олардың қараңғылығы мен
істеріндегі әдепсіздік және мемлекет мүлкін қайда болмасын ретсіз иелену
орын алып жатты. Міне осылар мемлекеттік құрылысты сипаттап көрсетті
[4,288б.].
Мемлекет механизміндегі орнына, ұйымдық және функционалдық
тәуелсіздігіне (автономиясына) байланысты прокуратураның бірнеше
модельдерін атауға болады:
1)Тәуелсіз конституциялық орган ретінде (ТМД елдері, Албания, Венгрия,
Вьетнам, Испания, ҚХР, Куба, Латвия, Литва, Македония, Португалия, Сербия,
Словакия, Хорватия, Монғолия, Индонезия, Латын Америка елдері түгел дерлік,
Португалия және оның бұрынғы колониялары).
2) Басқа мемлекеттік органның қарамағындағы, яғни төмендегідей:
• Үкіметтің әкімшілік бағыныштылығындағы (Әділет министрлігі)
мемлекеттік айыпты қолдаушы орган ретінде. Бұл модельдің
ішінде де бірнеше түрлері кездеседі. Мысалы, прокуратурасы
ұйымдық жағынан Әділет министрлігіне бағындырылғанымен
функционалдық дербестігін сақтаған елдер: Франция, Бельгия,
Люксембург, Чехия, Румыния, Словения, Түркия, Финляндия,
Корей Республикасы, Эстония, Жапония. Әділет министрлігінің
толық қарамағындағы орган ретінде: Данияда, Польшада,
Филиппинада сақталған.
• Атқару мен сот биліктерінің араларында орын алған орган
ретінде: Францияда, ФГР-да, Бельгияда, Египетте, Италияда
орын алған. Үкіметтің бағыныштылығына берілген орган
ретінде: Швеция мен Швейцарияны атауға болады. Сот билігінің
қарамағына берілген елдер: Әзірбайжан, Андорра, Болгария,
Грузия, Испания, Латвия, Молдова, Иран [5,576б.].
3) Үкіметтің юридикалық қызмет көрсету органы ретінде – Біріккен
корольдықта, жалпы құқықтық басқа елдерде – Австралиялық одақта орын алған.
Типіне қарамай бағындырылуы да ерекшеленетіні бар. Мысалы, Швецияның
прокуратурасы үкіметке бағындырылған.
4)Әділет министрлігімен (департаменттерімен) ұқсастырып, яғни
прокуратура атқаратын функцияларға ұқсас қызмет жасайтын орган ретінде АҚШ
пен Канададағы атторнейлік қызмет болып табылады.
Өзінің ұйымдық құрылысына байланысты прокуратура орталықтандырылған
және орталықтандырылмаған болып бөлінеді.
Орталықтандырылғандарына біртұтас, бір орталыққа бағындырылуы мен
қалыптастырылуы, мәртебесі мен юрисдикциясы және прокурорлардың
мәртебесінің бірыңғай актілермен реттелуі тән. Органдар мен прокурорлардың
араларындағы иерархиясы анықталып, бір орталықтан басқарылады.
Орталықтандырылмағандары басқа принциптерге негізделеді. Мысалы, АҚШ-та
штаттар мен муниципалитеттердің атторнейлік қызметтерінің араларында
бағыныштылық жоқ, бірі біріне қатысты дербес болып келеді және бірінен бірі
құрылуы мәселелеріне байланысты тәуелсіз. Жергілікті атторнейлерді
(аймақтық, аудандық, қалалық) тиісінше әкімшілік аумақтың халқы сайлайды,
тек кейбір штаттарда оларды губернатор, штаттың Бас Атторнейі немесе заң
шығару органы тағайындайды [6,542б.].
Сонымен мемлекеттік билік органдарының жүйесінде прокуратураның орны
мен рөлін ескере келе мемлекеттің төрт тобын анықтауға болады:
1) Прокуратура Әділет министрлігінің құрамына кіретін, яғни ол сот
төрелігі органдарына жататын және соттардың жанында іс-әрекет
жасайтын, ал прокурорлар сот корпусына (магистратураға) жатуы
мүмкін мемлекеттер;
Бұл топтағы мемлекеттерге Бельгия, Дания, Израиль, Нидерланды, Польша,
Румыния, Сирия, АҚШ, Франция, Эстония, Япония жатады. Дегенмен, егер,
мысалы, Польшада Әділет министрі ол әрі Бас Прокурор, ал АҚШ-та және
Канадада- Бас атторней болса, Франция мен Эстонияда бұл лауазымдар
бөлінген. Көбінесе жоғарыда аталған мемлекеттерде прокурорлар соттың
жанында іс-әрекет жасайды. Ал АҚШ-та атторней соттарға тәуелді емес және
олар сот жүйесінен дербес мәртебеге ие болады.
Францияда, 1958 жылғы магистратураның мәртебесі туралы заңнамасынан
тұратын №58-1270 Ордонансына сай, прокурорлар жоғары тұрған басшылардың
қарамағында және бақылауында болады және Әділет Министіріне бағынады.
Кассациялық және аппелляциялық соттарда Бас прокурорлар іс-әрекет жасаса,
ал үлкен процесс трибуналдарына-республика прокурорлары қатысады.
2) Прокуратура толығыменен сот жүйесінің құрамына кіретін және
соттардың жанында болатын немесе сот билігінің шеңберінде
әкімшілік автономдыққа ие болатын мемлекеттер;
Аталған топтағы мемлекеттерге Испания, Колумбия, Болгария, Латвия және
т.б. жатады. Демек, Испанияда 1981 жылғы прокуратураның жалпы мәртебесі
реттелетін Заңына сай (Ministerio Fiscal) прокуратура әділет органдарына
заңдылықтың, азаматтардың құқықтары мен заңмен қорғалатын жариялы
мүдделерін өз функциясының шегінде немесе мүдделі тұлғалардың өтініштері
бойынша қорғауға әрекеттеседі, сондай-ақ трибунал тәуелсіздігінің
сақталуын бақылайды және ондағы жариялы мүдделерді қорғайды. Сот билігінің
жүйесіне енгізілген прокуратура функционалды автономиялығымен өз
міндеттемелерін біртұтас әрекеттесу және иерархиялық тәуелділікке сай
орындайды. Прокуратура органдары соттардың жанында шет аймақтарды қоса іс-
амал жасайды. Оларды мемлекеттің Бас Прокуроры басқарады. Қызметке сай
билігі Бас Кеңесінің пікірін тыңдағаннан кейін Үкіметтің ұсынуымен Патша
тағайындайды. Сот билігі иерархиясында ол Жоғары Трибунал төрағасынан
кейінгі екінші тұлға болып табылады.
3) Прокуратура жеке дербес жүйеге бөлінген және парламент немесе
мемлекет басшысына есеп беретін мемлекеттер;
Бұл топтағы мемлекеттерді, басты нысан бойынша, социалистік (Въетнам,
ҚХР, КХДР, Куба, Лаос) және постсоциалистік елдер құрайды. Аталған
мемлекеттерде прокуратура органдарына жоғарыда көрсетілген функциялармен
қоса жалпы қадағалау міндеті жүктеледі. Қадағалауға мемлекеттік орган болып
табылатын объектілер (тек қана атқарушы, яғни министрліктер және одан
төменгілер), қоғамдық ұйымдар, шаруашылық кәсіпорындар, әртүрлі мекемелер
мен жеке тұлғалар заңдылығын қадағалау жатады. 1936 жылғы КСРО
Конституциясынан бастап, социалистік елдердің Конституциялары
прокуратураның мәртебесін маңызды мемлекеттік орган ретінде өзгеріссіз
бекітіп кеткен. Белгілі бір шекте бұл дәстүр көптеген постсоциалистік
мемлекеттердің Конституцияларында да сақталған.
Латын Америка елдерінде де прокуратура органдарының тәуелсіз мәртебесі
сақталған. Ол жөнінде әкімшілік-қаржылық және функционалдық автономия-
конституцияларында жазылған. Өз кезегінде бұл аймақтарға мемлекет
қатарында болып табылатын Колумбия, Эквадор және т.б. жатады. Мұндағы
прокуратураның қызметіне орай, оларды екіге бөлуге болады: біріншісі, ереже
бойынша қылмыстық ізге түсу функциясын жүзеге асырса, екіншісі жалпы
қадағалаумен және адамдардың құқықтарын қорғаумен айналысады. Осыған орай,
прокуратураның кейбір функцияларының арасында маңызды бір коллизия өз
шешімін табады.
4) Прокуратуралары немесе оларға тікелей ұқсастығы бар органдары
тіпті жоқ мемлекеттер.
Мысалы төртінші топтағы мемлекетке-Ұлыбритания жатады, себебі онда
прокуратура ерекше институт ретінде қарастырылмаған.
Бас атторней адвокаттық корпусты басқарады, ал оның өкілдері қажетті
жағдайларда сот процестерінде айыптаушы ретінде қатысады. Егер аса маңызды
қылмыстық істер қаралатын болса, ондай айыптауды арнайы лауазымды тұлға-
жариялы қудалау Директоры қолдайды [7,344.].
Осылайша, прокуратураның біртұтас нысанының, қылмыстық сот өндірісінің
белгілі-бір жүйесінің, қылмыстық процестің белгілі-бір нысанының немесе
құқық қорғау органдарының белгілі-бір жүйелерінің бірыңғайлығы жоқтығына
көз жеткізуге болады және прокуратураның атқаратын функцияларының біркелкі
еместігі де байқалады.
Тек Еуропалық Одақ аумағында ғана құқықтық жүйенің үш түрі бар
екендігі белгілі: романо-германдық (континентальдық), ағылшын жалпы құқығы
және скандинавиялық (солтүстік).
Өткен 80 жылдан астам уақыт арасында прокуратура қалыптасу мен дамудың
ұзақ жолдарынан өтті. Оның тарихы маңызды үш кезеңге бөлінетінін атауға
болады.
Прокуратураның Қазақстанда пайда болуын кеңестік дәуірмен
байланыстырады. Өйткені, әдет – ғұрып құқығына негізделген қазақ қоғамында
мұндай немесе оған тектес институттың болмағаны анық.
Қазақстанның тарихи әрі геосаяси көршісі Ресейдегі саяси, экономикалық
әрі әлеуметтік өзгерістердің әсері сөзсіз әр тарихи кезеңде өзінше тиіп
тұрды. Соның бірі өткен 20-ғасырдың екінші он жылдығында Ресей империясында
орын алып, 70-жылдан астам уақытқа өміршең болған кеңестік социалистік
мемлекеті болды.
1917 жылдың Қазан төңкерісінен кейін В.И.Ленин басқарған жұмысшылар мен
шаруалардың билігі орнықты.
Социалистік революциядан кейін, экономикалық тиімділіктен үстем
тұратын, саяси биліктің салтанаттығы жарияланды, яғни базис саяси құрылысқа
бағындырылып қойылды. Мұндай жағдайда құқық та объективті экономикалық
заңдылықтарды өзіне күшпен бағындыра алатын мәжбүрлеу инструментіне
айналды. Прокурорлық қызметтің де көздемелік бағдары осы төңкеріліп
қойылған (құқық-экономика) пирамиданың мүддесін қорғау қажеттілігіне
көндірілді. Оған дәлел, прокурор жақтауға тиіс заңдылықтың өзі-социалистік
заңдылық деп аталады.
Әрине, 1917 жылғы революциядан кейін прокуратура ескі мемлекеттік
аппараттың бөлігі ретінде жойылды [8,13-18бб.]. 1917-1922 жылдары
революциялық заңдылықтың режимін әртүрлі органдар қамтамасыз етіп келді.
Олардың қатарында, халық комиссарларының кеңесі, жұмысшы-шаруалардың
инспекциясы, төтенше комиссия, әділет халық комиссариаты, мемлекеттік
бақылау комиссариаты жұмысша – шаруалардың милициясы, т.б болды. Алайда,
заңдылықты қадағалауды тікелей мақсаты етіп қызмет жасайтын арнайы органның
болмауынан күннен-күнге өсіп жатқан нормативтік актілердің дұрыс қолданылуы
мәселелері шет қалып жатты. Жаңа экономикалық саясатты жүргізудегі
қиындықтар, мемлекеттік басқаруды реттеу мен демократизациялау
қажеттіліктері елдегі заңдардың сақталуын қадағалайтын дербес мемлекеттік
органды құру қажеттігіне әкеп тіреді [9,120б.].
Осыған байланысты, 28 мамыр 1922 ж. Бүкілресейлік Орталық Атқару
Комитеті “Прокурорлық қадағалау туралы” Ережені қабылдады.
Қазақстан прокуратурасының алғашқы қалыптасуы мен дамуы 1922 жылдың 13
шілдесіндегі Қазақстан Орталық Атқару Комитеті 3-ші сессиясының 2-ші
шақырылымының шешімінен бастау алды, содан кейін Әділет халық
комиссариатының құрамында мемлекеттік прокуратура органы құрылды. Соған
сәйкес Әділет халық комиссары республика прокурорының міндетін қоса
атқарды. Осы сессияда Прокурорлық қадағалау туралы ереже бекітілді.
Прокуратураның дамуының екінші кезеңінде, яғни, 1933 жылы оның
өкілеттігі кеңейе түсті. Әділет халық комиссары жанында прокуратура
басқармасы құрылып, дербестікке қол жеткізді. Оның тарихында тұңғыш рет
прокурордың міндеттері Әділет халық комиссарынан бөлінді.
1936 жылы 5 желтоқсанда КСРО өзінің жаңа Конституциясын қабылдады, сол
оқиға республика үшін тарихи маңызға ие болды, соңынан Қазақстан
автономиялы республикадан одақтық республикаға айналып, КСРО-ның
құрамындағы тең құқықты мемлекет болды. Қазақстан 1937 жылы өзінің алғашқы
Конституциясын қабылдады.
Осы сәттен прокуратураның дамуы мен нығаюының үшінші кезеңі басталды,
Әділет халық комиссарынан прокуратура толық бөлінді. Республика құқық
қорғау органдарының дербес құрылымы ретінде жұмыс жасай бастады. Қазақ КСР-
ның тұңғыш дербес прокуроры С.Есқараев болды.
Сол жылдың 11-ші қарашасында Әділет халық комиссары және прокуратураны
бөлу туралы бұйрық шығып, республика прокуратурасы тікелей КСРО-ның
прокурорына бағынатын болды.
Сол кезеңде прокуратураға мемлекеттік мекемелердің, қоғамдық және жеке
меншік ұйымдары іс-әрекетінің заңдылығына, сонымен қатар жеке адамдардың,
тергеу органдары, анықтау және т.б. органдары қызметін қадағалауды жүзеге
асыру жүктелді.
Алайда прокуратураның тарихында қалыптасқан күрделі жағдайларға
байланысты өзінің құқық қорғау міндеттерін толық көлемде жүзеге асыра
алмаған кезеңі де болды. Кеңес үкіметіне қарсы және ұлтшыл деген айып
тағылып, саяси қуғын-сүргін құрбаны болған республиканың прокуроры болған
сегіз арысымыз бар. Олар Нығмет Нұрмақов, Нұртаза Ералин, Сәдуақас Мәмбеев,
Жанайдар Сәдуақасов, Боран Айтмағамбетов, Қанай Боранбаев, Мырзағұл
Атаниязов және Сүлеймен Есқараев. Тек 1937 жылдың өзінде ғана прокуратура
органдарынан 40-тан астам қызметкер негізсіз жұмыстан шығарылды, солардың
бірқатары революцияға қарсы және ұлтшыл топтарға қол ұшын берді деген
желеумен қамауға алынды. Бұл жаппай саяси қуғын-сүргін кезеңі еді. Сол
қысталаң шақтың өзінде прокуратура органдарында өз жұмысына адал жандар,
заңдылықтың мүлтіксіз орындалуы үшін жан аямай күресіп жатты.
Ұлы Отан соғысы жылдарында прокурорлық-тергеу кадрлары Отанды қорғау
ісінде өшпес ерліктің өнегесін көрсетті. Соғыс басталғаннан кейін 1942
жылдың тамыз айында 885 прокуратура қызметкерлерінің 411-і Қарулы Күштер
қатарына шақырылып, соғысқа кетті. Көптеген прокурорлар мен тергеушілер
бостандық пен мемлекетіміздің тәуелсіздігі үшін өз өмірлерін қиды. Атырау
(бұрынғы Гурьев) облысы Мақат аудандық прокуратурасының халық тергеушісі
Мұса Баймұқановқа майдандағы ерлігі үшін 1945 жылы 10 сәуірде Кеңес
Одағының Батыры атағы берілді. Өкінішке орай оны ол алып үлгере алмады, сол
жылы 18 наурызда ол майдан даласында ерлікпен қаза тапты. Ұлы отан
соғысында аты аңызға айналған ұшқыш, Кеңес Одағының Батыры ұшқыш
Н.Әбдіровты кім білмейді! 1919 жылы Қарағанды облысы Қарқаралы ауданында
туған Нүркен жау эшалонының күлін көкке ұшырып, ерлікпен қаза тапты. 1943
жылы 31 наурызда оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Сол аяулы Нүркен
Қарағанды облыстық прокуратурасында тергеуші болған еді.
Соғыс аяқталған соң прокуратураның қызметкерлері ауыл шаруашылығын
қалпына келтіру үшін белсенді жұмыс жасады, мемлекеттік және қоғамдық
меншікті мүлтіксіз қорғады және қоғамдық, мемлекеттік және еңбек тәртібін
бұзған адамдармен аянбай күресті.
Соғыстан кейінгі онжылдық басты конституциялық міндеті заңдардың дәлме-дәл
әрі біркелкі қолданылуын қадағалау болып қалыптасқан прокуратураның беделін
онан әрі көтерумен сипатталады.
Қазақстан мемлекеттіліктің дамуымен қатар республикалық органдар
жүйесінде прокуратураның рөлі мен орны өзгеріп отырды, яғни, оның қызметі
жаңа мазмұнмен толықтырылып, прокурорлық қадағалаудың міндеттері
өзгертілді. Алайда, прокуратураның алдында тұрған міндеттер
өзгертілгенімен, ол тұрақты түрде құқық қорғау органы, демек, оның
қызметінің басты мазмұны заңдылық пен құқық қорғауды қамтамасыз ету,
азаматтардың әлеуметтік-экономикалық, саяси және жеке құқықтары мен
бостандықтарын қорғау, құқық бұзушылықты болдырмау болып қала берді.
Мемлекет дамуының барлық кезеңдерінде прокуратураның рөлі сөзсіз өсе
түсті және оның алдындағы міндет әрбір азаматтың прокуратура өзінің
мүддесін нағыз қорғаушысы екендігіне қалтқысыз сенетін дәрежеге жеткізу
болды.
Алайда, Қазақстан тәуелсіздігін алғанға дейін, прокуратура да басқа
құқық қорғау органдары сияқты, тоталитарлық мемлекет жағдайындағы
әміршілдік-әкімшілік жүйенің мүддесін бірінші кезекке қойғанын айта кету
керек. Соған қарамастан прокуратура органдары қызметінің басты мазмұны қай
кезде де заң бұзушылықты анықтап, оған дер кезінде тосқауыл қоя білу болды.
1991 жылғы тамыз оқиғасында республикалық прокуратура органдары осындай
сын сәтте абдырамастан қалыптасқан жағдайға байланысты тез арада бағыт-
бағдарын айқындап, ескіше жұмыс істеуден бас тартып, прокурорлық
қадағалаудың тиімді тәсілдерін енгізуге күш салды.
Елімізде болып жатқан тың үрдістер мен заң саласындағы жаңалықтар
адамды қоғамның жоғарғы құндылығы ретінде бірінші кезекке шығарып,
азаматтардың сотпен қорғалу құқығын кеңейте түсті. Жеке адамның құқығын
қорғау республика прокуратура органдары қызметінің негізгі мазмұнына
айналды.
Прокурорлық қадағалаудың одан әрі дамуы және прокуратура органдары
жүйесін реформалау кезеңі Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін алған
сәтінен басталды. Прокуратураның реформалауы мен дамуы жаңа мемлекеттік
құрылымының, саяси және халықаралық-құқықтық бағдардың қағидасына сәйкес
жүзеге асырылуы мүмкін емес еді.
1991 жылдың 6-шы желтоқсанында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Қазақ КСР
прокуратурасы органдарының бірыңғай жүйесін құру, оның дербестігі мен
тәуелсіздігін қамтамасыз ету туралы Қаулысымен Қазақ КСР Бас прокурорына
бағынатын бірыңғай прокуратура органдарының жүйесі құрылды.
1992 жылғы 17 қаңтарда Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің
Қаулысымен Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы Заң күшіне
еніп, соған сәйкес прокуратура Жоғарғы Кеңеске есеп беретін, заңдардың
орындалуына жоғарғы қадағалауды жүзеге асыратын орган болды [10,49-59бб.].
Осы заң прокуратураның құқық қорғау қызметін жақсартуда оң әсер етті.
Алайда, мемлекеттік құрылыс үдерісінің жедел дамуы және құқық
демократиясының өріс алуы құқық жүйелерін қалыптастыруда жаңа ізденістерді
талап ете бастады.Осыған байланысты 1994 жылы 12 ақпанда Елбасының
Қаулысымен Қазақстан Республикасындағы Құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасы бекітілді. Бұл құжатта прокуратура органдарын реформалаудың
негізгі қағидалары анықталды [11,45-56бб.].
Одан әрі ол 1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда
қабылданған Конституциямызда және Президенттің 1995 жылғы Қазақстан
Республикасының прокуратурасы туралы Заң күші бар Жарлығында көрініс
тауып, бекітілді. Конституцияның 83-бабындағы прокуратура туралы негізгі
ереже прокуратураның бірыңғай орталықтандырылған дербес жүйе екендігін
жариялап берді [12,40б.].
Сол жылдың соңында, анығырақ айтсақ 20, 21 желтоқсан күндері Мемлекет
басшысы- Қазақстан Республикасының Президенті сот пен құқық қорғау
органдарының бірсыпырасына арналған конституциялық заң күші бар және заң
күші бар Жарлықтарының пакетін қабылдады. Соның ішінде “Соттар мен сот
жүйесі туралы”, “Прокуратура туралы”, “Мемлекеттік тергеу комитеті
туралы ”, “Ұлттық қауіпсіздік органдары туралы” “ Ішкі істер органдары
туралы” жарлықтарына қол қойып тәуелсіз мемлекеттің осы аталған
органдарының қызметінің құқықтық негіздерін, яғни олардың ұйымдастырылуы
мен қызметін реттейтін салалық заңнамаларын қалыптастырды десек болады
[13,176б.].
Сөйтіп, прокуратура республикамыздың мемлекеттік билік органдары
жүйесінде өзінің конституциялық орнын еншіледі.
Елбасына ғана есеп беретін және Республика аумағында заңдардың,
Қазақстан Республикасы Президенті Жарлықтарының және өзге де нормативтік
құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуына жоғарғы қадағалауды
жүзеге асыратын республика прокуратурасы Конституцияның, адам мен азаматтың
құқықтары мен бостандықтарының берік сақталуы тәрізді міндеттерді жүзеге
асырудың құқықтық тетігі болып табылады. Прокуратура заңдылықтың кез-келген
бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданады, сондай-ақ Республика
Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар мен басқа да құқықтық
актілерге наразылық білдіреді. Жинақтап айтсақ, республика прокуратурасы өз
өкілеттігін Ата Заңымыз бен заңдарымызға сәйкес жүзеге асырады.
Прокуратура органдары дамуының келесі кезеңі 2002 жылы Прокурорлық
қадағалау мәселелері жөніндегі кейбір Қазақстан Республикасы заңнамалық
актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан
Республикасы Заңының қабылдануымен байланысты болды. Осы Заңда заңдылықтың
және азаматтардың құқықтарын қорғаудың деңгейін онан әрі көтеру қажеттілігі
бекітілген. Сондай-ақ, еліміздің жоғарғы қадағалау органын күшейтуге,
прокурорлардың заңдарды сақтау туралы актілері мен талаптарын міндетті
түрде орындауды қамтамасыз етуге ерекше көңіл бөлінген, оларды күштеп
орындату механизмдері анықталған, сонымен қатар, прокурорлық қадағалаудың
актілері мен заңды талаптарын орындамағандары үшін заңды тұлғалар мен
азаматтардың жауапкершілігі күшейтілген.
Қазіргі кезде ол басқа мемлекеттік органдар қызметін алмастырмайды,
әртүрлі шаруашылық субьектілерінің қызметіне негізсіз араласпайды. Сонымен
қатар, прокуратура Конституцияның 83-бабына сәйкес, мемлекеттік органдар
мен олардың лауазымды тұлғалары жол берген заң бұзушылықтарды анықтауды
күшейтіп, орын алған кемшіліктерді заңда қаралған тұрғыда жоюға ықпал
етеді, оның ішінде атқару және сот биліктерінің заңсыз актілеріне наразылық
келтіріп, сондай-ақ қолданыстағы заңдар мен Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлықтарын орындамау фактілерін қалт жібермейді.
2. Прокуратура органдарын ұйымдастырудың конституциялық-құқықтық
негіздері
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, халық билігін қамтамасыз ету
мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарының, сот пен құқық қорғау және өзге
де органдардың құзыреті болып саналса, Конституцияның, заңдардың сақталуын,
олардың үстемдігін, сондай-ақ біртұтастығы мен нығайтылуын қамтамасыз ету-
бұл прокуратураға жүктелген сирек құбылыс. Өйткені, мұндай міндетті
мемлекет тек бір ғана органға – прокуратураға тапсырып отыр.
Негізгі Заңның 83-бабына сәйкес прокуратура мемлекет атынан
республиканың аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президентi
жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәлме-дәл әрi
бiркелкi қолданылуын, жедел-iздестiру қызметiнiң, анықтау мен тергеудiң,
әкiмшiлiк және орындаушылық iс жүргiзудiң заңдылығын жоғары қадағалауды
жүзеге асырады, заңдылықтың кез келген бұзылуын анықтау мен жою жөнiнде
шаралар қолданады, сондай-ақ Республика Конституциясы мен заңдарына қайшы
келетiн заңдар мен басқа да құқықтық актiлерге наразылық бiлдiредi.
Прокуратура сотта мемлекет мүддесiн бiлдiредi, сондай-ақ заңмен белгiленген
жағдайда, тәртiпте және шекте қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады.
Республика Прокуратурасы төменгi прокурорларды жоғары тұрған прокурорларға
және Республика Бас Прокурорына бағындыра отырып, бiрыңғай
орталықтандырылған жүйе құрайды. Ол өз өкiлеттiгiн басқа мемлекеттiк
органдардан, лауазымды адамдардан тәуелсiз жүзеге асырады және Республика
Президентiне ғана есеп бередi [12,40б.].
Принцип сөзін латын тілінен аударғанда негіз, бастама дегенді
білдіреді. Демек, кез-келген қызметтің мәні мен мазмұнын айқындайтын
басқарушы идеялар мен ережелер принциптің ұғымын білдіреді.
Прокуратураға қатысты оны ұйымдастыру мен қызметінің қағидалары деп-Ата
Заңда, Прокуратура туралы Заңмен және басқа да нормативтік құқықтық
актілерде баянды етілген, оның құқықтық табиғатын, мақсаттарын, сондай-ақ
прокурорлық қадағалауды іске асыратын құқықтық құралдары мен әдістерді
айқындайтын, тұғыр құрушы ережелерді айтамыз.
Прокуратура органдарын ұйымдастырудың және қызметінің қағидаттары- бұл
негізге алынатын, басқарушы, прокуратура қызметінің оған қойылатын негізгі
талаптардың аса маңызды ерекшеліктері мен көпқырлы белгілерін анықтайтын
ережелер.
Қағидаттар теорияның, ғылымның, әлем танудың, саяси ұйымдардың қандай
да бір негізгі мән жайларын қамтиды. Прокуратураға қатысты қайта құрудың
және қызметінің қағидаттары Қазақстан Республикасының Конституциясында және
басқа заңдарда бекітілген прокуратураның саяси және мемлекеттік
тағайындалуына көрсететін, прокурорлардың міндеттері мен өкілеттіліктерін,
сондай-ақ құқықтық құралдардың мазмұны мен сипаттарын және мемлекетте
заңдардың орындалуына қадағалауды іске асыратын әдістерді анықтайтын
негізгі талаптар, сондай-ақ прокуратура органдарын өзге мемлекеттік
органдардан, оның ішінде құқық қорғау органдарынан айырмашылығын анықтайтын
белгілер мен сапаларын қамтиды.
Заңмен белгіленген қағидаттарды сақтау прокуратураға мемлекетте
заңдардың дәл әрі бірыңғай орындалуына қадағалауды іске асыру бойынша оның
алдында тұрған міндеттерді нәтижелі орындауына мүмкіндік береді.
Прокурорлық қадағалау қағидаттарының қатарына Қазақстан Республикасы
Конституциясына негізделген, заң бұзушылықты кім жасағанына қарамастан,
ойдағыдай жою үшін оларға қажетті өкілеттіліктерді бере отырып, тәуелсіз
мемлекеттік органдардың рангысына прокуратура органдарын көтеретін ережелер
жатады. Қағидаттарды прокурорлардың функцияларын орындау тәртібімен және
шарттарымен араластыруға болмайды. Прокурорлардың өз функцияларын
орындаулары мен шарттары прокуратураны ұйымдастырудың және қызметінің
қағидаттарына қатысты бағынышты сипатта болады. Заңдарда белгіленген
прокуратураны ұйымдастырудың және қызметінің қағидаттары бір-бірімен тығыз
байланысты және өзара келісілген. Оларды бір-бірінен бөлуге болмайды.
Оларды кешенді түсіндіру мен өмірге келтіру ғана Қазақстан Республикасы
Конституциясына және мемлекеттің басқа заңдарының талаптарына жауап
беретін прокурордың қызметін қамтамасыз етеді [18,26б.].
ҚР-ы Конституциясының 83-бабының ұйғарымына сай (2 бөлімі) республика
прокуратурасы біртұтас, орталықтандырылған жүйені құрайды. Мұнда төменгі
прокурорлардың жоғарғыларына және Республиканың Бас Прокурорына бағынуы, өз
қызметі жөнінде тек Республика Президентіне есеп беріп, өкілеттіктерін
басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды тұлғалардан тәуелсіз атқаратындығы
бекітілген [12,40б.].
Конституциялық бекілімге сай, прокуратураның әуелі өзін ұйымдастырудың,
яғни құқықтық табиғатын паш ететін, сондай-ақ қызметінде басшылыққа алатын
заңдылықтары немесе қағидаттары (ережелері) айқындалады. Осыдан
туындайтыны:
1)Прокуратура жоғарыда аталғандай тек Президентке есеп беретін, яғни
соған ғана бағынатын мемлекеттің ерекше органы, ал прокурорлық қадағалау
мемлекеттік қызметтің айрықша саласы.
2)Осындай ерекшелігімен прокуратура қазақстандық тәжірибеде
қалыптасқан мемлекеттік –құқықтық жүйеден орын алады.
3)Осындай мәртебесімен прокуратура мемлекет аумағында заңдылық
режимін қамтамасыз етуге ұмтылады.
4)Тиісті конституциялық мәртебесіне лайық, ол өз жүйесін қатаң
иерархиялық негізде, бір орталыққа ғана бағыну арқылы ұйымдастырады.
5)Өзіне ғана жүктелген жоғарыда аталған конституциялық миссиясына
сай тәуелсіз болуы лазым.
6)Оның негізгі функциясы қадағалау заңдылық санатымен ғұмырлас
болғандығынан, олардың екеуінің біртұтастануы хақ нәрсе, өйткені заңдылық
прокуратура қызметі – жоғары қадағалаудың негізін қалайды, ал ол құқықтық
мемлекеттің басты ұстанымы.
7)Биліктер арасындағы тепе – теңдік, әрі тежемелік жүйесінің басты
элементі ретінде, әрі құқықтың сақталуын көздей отырып, ол барынша жария
қызмет атқарады.
Ал, енді жекеленген күйінде осы принциптерді (қағидаттарды) екі топқа
бөлсек болады, яғни олардың біріншісі прокуратураның өзінің
ұйымдастырылуын, демек бірінші кезекте оның конституциялық болмысын
айқындаса, екіншілері болып оның қызметінде доминанттық рөл атқаратын
ережелері болып саналады. Осыдан қағидалардың жүйесі келіп шығады.
Ұйымдық немесе болмыстық принциптеріне келетін болсақ:
1)Біртұтастық принципіне лайық қазақстанның барлық прокуратуралары
(аумақтық болсын, мамандандырылған болсын) біртұтас жүйені құрайды. Мұның
түбінде олардың барлығының бірыңғай принциптердің негізінде ұйымдастырылуы
жатыр. Осы қағидат барлық саладағы прокурорлардың алдында тұрған міндеттер
мен мақсаттардың біртұтастығын білдіреді және заңдардың қолданылуына
қадағалауды іске асырудың жалпы нысандарымен, әдістерімен және
тәсілдерімен, заң бұзушылық анықталғанда прокурорлық реттеу құралдарының
біртұтастығымен, сондай-ақ заң бұзушылықтың алдын алу бойынша шараларды
қолданумен анықталады. Олардың алдарына қойылған біркелкі мақсат –
көздемелер де бірліктің белгісі. Сондай – ақ оларды іске асыру барысындағы
амал – тәсілдер мен әдістемелік негіздердің, өкілеттіктердің, заңнаманың
біртұтастықты қуаттандыратыны сөзсіз. Біртұтас қағидаты төменгі тұрған
прокурорға жоғары тұрған прокурор өз өкілеттіліктерін беру құқығы, сондай-
ақ төменгі прокурорлардың өкілеттіліктерін өз мойнына алу туралы ережесін
анықтайды.
2)Орталықтандыру принципі бойынша төменнен жоғары қарай
бағыныштылықты, түпкілікті бір орталықтан, яғни Бас прокуратура тарапынан
басшылық жасауды қарастырады. Мұның өзі бүкіл прокурорлық тәжірибені
үйлестіру мен бағыттауға жәрдемдеседі. Яғни тік (вертикаль) бағыныштылығы
жүйенің келісімді әрі ұйымдасқан күйінде алдағы мақсаттарға қол жеткізуіне
оңтайлы септігін тигізеді және мемлекет аумағында бірыңғай заңдылықты
қамтамасыз етеді. Осыған сай: а) төмен тұрған прокурорлар жоғарғыларына
бағынады; ә) төменгілерін жоғарғылары тағайындайды; б) төменгілері
жоғарғыларына есеп береді; в) төменгілерінің актілерін жоғарғылар кері
шақырып алады (демек күшін жояды); г) жоғарғыларының нұсқаулары мен
талаптары төменгілері үшін міндетті; ғ) қажетті жағдайда төменгілерінің
өкілеттіктерін жоғарғылары өздеріне қабылдап атқарады [19,176б.].
Аталған принцип прокуратура органдары төменнен жоғары қарай түпкілікті
Бас прокурорға бағындырылуын білдіреді. Оны мынадай факторлар айқындайды:
а)Төменгі прокурорларды жоғарғылары және Бас прокурор тағайындайды:
– республиканың Бас прокурорын Сенаттың келісімімен Қазақстан
Республикасының Президенті 5 жыл мерзімге тағайындайды;
– Бас прокурордың бірінші және басқа да орынбасарларын Бас
прокурордың ұсынуымен Қазақстан Республикасының Президенті 5 жыл
мерзімге тағайындайды;
– облыстық және оған теңестірілген прокурорларды Қазақстан
Республикасы Президентінің келісімімен Бас Прокурор тағайындайды;
– аудандық және оған теңестірілген прокурорларды облыстық
прокурордың ұсынуымен Бас прокурор тағайындайды.
ә)Төменгілері үшін жоғары тұрған прокурордың нұсқаулары мен
талаптарының атқарылуы міндеттілігімен;
б)Төменгілерінің шығарған актілерін жоғарғыларының кері шақырып алу
немесе бұзу құқығымен;
в)Төменгілерінің жоғарғыларының алдында есептілігімен сипатталады.
3)Прокуратура органдарының қызметі мен ұйымдастырудың негізгі алынған
қағидаттарын В.И.Ленин өңдеп беріп кеткен: заңдардың тек бірыңғай ғана
емес, сондай-ақ дәл орындалуына прокурорлық қадағалау; олардың жергілікті
билік органдарынан тәуелсіздігі.
Прокуратураның тәуелсіздігі принципіне лайық, ол өз өкілеттіктері
шеңберінде қызметін атқарғанда басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды
тұлғалардан тәуелсіз болып келеді. Ондайлардың қатарына саяси партиялар мен
қоғамдық бірлестіктер мен азаматтар да жатады. Прокуратураның осындай
тәуелсіздігі заңдылықты шынайы әділ, таза және объективті қамтамасыз етуі
үшін қажет. Демек, заң тәуелсіздікті құр жария етіп қана коймай белгілі әрі
нақты кепілдіктермен қамтуы тиіс. Ондайлардың қатарына прокурорлардың
мемлекеттің ерекше қорғауына алынуы, кімнің де болмасын прокурордың заңды
өкілеттіктері шеңберіндегі қызметін атқаруы барысына араласуға тыйым салуы,
прокурордың заңды талаптары мен актілерін атқаруды міндеттеуі,
өндірісіндегі істер мен материалдар бойынша түсінік бермеу еркі,
прокурорлық иммунитеті (яғни оларға ешкімнің тиіспеу құқығы), материалдық,
әлеуметтік, сондай – ақ құқықтық қамсыздандыру мәселелері жатады.
Қазақстан Республикасының Прокуратура туралы Заңында прокуратура
органдары қызметінің құқықтық кепілдіктері нақты белгіленген. Соның ішінде,
прокурордың өз өкiлеттiгiн жүзеге асыруына кедергi келтiру немесе оған
заңсыз шешiм қабылдату мақсатында қандай да болсын нысанда ықпал жасау,
сондай-ақ прокурорлардың қаулыларын, ұйғарымдарын, нұсқауларын, талаптарын
орындамау заңмен белгiленген жауапкершiлiкке әкелiп соғады.
Прокуратураның талап етуi бойынша тиiстi органдар мен өкiлеттi адамдар:
а)қажеттi материалдар мен мәлiметтердi өтеусiз және Қазақстан
Республикасының заң актiлерiнде белгiленген коммерциялық, банктiк және
заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді жария етуге
қойылатын талаптарды сақтай отырып беруге;
ә) тексерiске қатысу және қорытынды беру үшiн мамандар бөлуге.
б) прокурорлардың қадағалау қызметiн қамтамасыз ету және олардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшiн өзге де қажеттi шаралар қолдануға
мiндетті.
Прокурордың өз құзыретi шегiнде берген талаптары (сұрау салулары,
тапсырмалары, нұсқаулары) мемлекеттік органдардың, лауазымды, жеке және
заңды тұлғалардың орындауы үшін мiндеттi. Талап етiлген ақпарат прокуратура
органдарына заңдарда белгiленген нысандарда, сондай-ақ прокурор белгiлеген
тәртiп пен мерзiмде берiледi.
Прокурорлардың өз құзыретi шегiнде тексеру мәселелерi бойынша
мемлекеттiк органдардың, меншiк нысандарына қарамастан, ұйымдардың үй-
жайларына кiдiрiссiз кiруге, олардың басшыларында және басқа да лауазымды
адамдарында кiдiрiссiз қабылдануға, iс материалдары тiкелей сот iсiн
жүргiзуде жатқан кездегi жағдайларды қоспағанда, құжаттар мен материалдарға
сот iстерiмен танысуда қол жеткiзуге және оларды соттан талап етiп алдыруға
құқығы бap.
Лауазымды адамдар мен азаматтар прокурордың талап етуi бойынша айғақтар
беру үшiн оларға белгiленген уақытта келуге мiндеттi. Шақыру жазбаша
хабарлама-шақырумен ресiмделедi және қолхат алынып тапсырылады. Хабарлама
телефонограммамен, жеделхатпен немесе оның тиiсiнше берiлуiн қамтамасыз
ететiн басқа байланыс құралдары пайдаланыла отырып та жiберiлуi мүмкiн.
Прокурордың заңды талаптарын орындамау не прокурордың талабы бойынша
дәлелсiз себептермен келмей қалу, Қазақстан Республикасының заңдарында
көзделген жауаптылыққа әкеп соғады. Прокурор ұйғарымдары мен қаулылары
орындалмаған жағдайда өз құзыретi шегiнде оларды мәжбүрлеп орындатуға
құқылы.
Прокурор, заңда көзделген басқа жағдайлар мен тәртiптi қоспағанда, өзi
жүргiзiп жатқан iстер мен материалдардың мәнi бойынша қандай да бiр
түсiнiктемелер беруге, сондай-ақ оларды кiмге де болсын танысу үшiн беруге
мiндеттi емес. Өзi жүргiзiп жатқан тексерулер мен iстердiң материалдарын
олар аяқталғанға дейiн прокурордың рұқсатынсыз жария етуге ешкiмнiң құқығы
жоқ [20].
Алайда, прокуратура органдарының тәуелсіздігі прокурорлардың жергілікті
билік пен басқару органдарынан алшақтығын білдірмейді. Прокурорлар
өздерінің заңдылықты нығайтудағы ұйымдастырушылық шараларын жергілікті
өкілетті және атқарушы органдармен тығыз қарым-қатынаста жүзеге асырады.
Прокуратураның тәуелсіздік қағидасы мемлекеттік және саяси маңызға ие,
себебі бұл қағидатты кезеңділігімен сақтағанда ғана прокуратура
республикадағы заңдылықтың үстемдігін қамтамасыз ету мақсатындағы өзіне
жүктелген міндеттерді жүзеге асыра алады [3,312б.].
Ал, прокуратураның қызметіне тән, оны іске асыру барысында басшылыққа
алатын принциптеріне тоқталатын болсақ:
1) Ол әрине заңдылық принципі. Өзін (яғни прокуратураны) құрудағы басты
мақсат заңдылықты қамтамасыз етуді жүктеу болса, ендеше жаратылысына негіз
болған бұл құбылыстың онымен егіз болуы хақ нәрсе.
Заңдылық әмбебап принципі ретінде қоғамдық қатынастардың күллісінің
өзімен (бірінші кезекте талаптарымен) санасуын талап ететіні сөзсіз [21,60-
67бб.]. Сондықтан оның императивті сипаты болады. Заңдылық қоғамдық -
әлеуметтік құбылыс. Бірақ мемлекет заңдарындағы тәртіп пен рәсімдеу аясында
қабылдаған заңдардың дәл және біркелкі қолданылуы ғана прокурорлық
қадағалаудың пәні болмақ.
Сондықтанда мемлекет заңды бұзушылыққа қарсы саясатында көбіне – көп
мәжбүрлеу шараларын қолдану арқылы қол жеткізеді. Ал прокурор болса мұндай
жағдай орын алған күнде, одан туындайтын, әрине бірімен – бірі тығыз
байланысты, соған лайық кешенді деуге тұрарлық бірсыпыра іс – шараларын
атқарады. Олардың қатарында: заңды бұзушылықты жою (тию, заңсыз әрекеттер
мен актілерді тоқтату, алдын алу т.с.с.); бұзылған құқықты қалпына келтіру
(материалдық, моральдық, т.с.с. залалды өндіруге бағытталған іс – шаралары,
жәбір, зардап шекеннің құқықтарын қорғау, т.с.с. сотқа ақы талап беру);
заңды бұзушылыққа әкеп соққан себептерді жою (яғни профилактикалық қызметі)
жатады. Өйткені заңдылық – демократиялық мемлекеттің құқықтық іргесін
қалайды. Демек, құқықтық мемлекетке тән заңдылықтың сапасы мен көрсеткіші
бөлек. Өйткені, ілгергі қоғамдық – экономикалық формациялардағы іргелі
мүдде қоғам мен тұлғаның үстінен тұрған мемлекеттікі деп саналса, құқықтық
мемлекетте ондай құндылықтардың өзгеріп, керісінше адам құқығы мен қоғамдық
мүдде алға шығары анық. Сондықтанда құқықтық мемлекетті құру барысындағы
ұстануға тиісті басты формуланың бірі ең әуелі мемлекеттің (оның
органдарының, лауазымды тұлғаларының) заңға (құқыққа) бағындырылуы болып
саналады [22,24б.].
Қазақстан Республикасы Конституциясының 83-бабында көрсетілгендей
прокуратура жоғары қадағалауын мемлекет атынан іске асырады. Яғни
заңдылықтың үстемдігін қамтамасыз ету мақсаты қадағалаудың да мәртебесін
биіктетіп жоғары деп белгілейді. Олардың қатарына жоғарыда атағандай: кез
келген заңды бұзушылықты анықтау мен жою шараларын қолдануы, конституция
мен республика заңдарына қайшы келетін заңдар мен құқықтық актілерге
наразылық келтіруі, т.с.с. жатады.
2) Демократиялық, құқықтық мемлекеттің тағы да бір жетістігі–
жариялылыққа қолдың жетуі. Прокуратура органдарындағы жариялылық
прокуратураның басқа республиканың құқық қорғау органдары ретінде қоғамнан,
азаматтардан оқшауланбаған өз функцияларын іске асыруын білдіреді. Заңда
прокуратура органдары азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын,
мемлекеттік мүдделерін қорғау туралы Қазақстан Республикасы заңдарының
талаптарына қайшы келмейтін шараларды жария ету арқылы әрекет етеді деп
көрсетілген [2,393б.].
Осы тұста ашық та тұнық ақпарат беру, немесе алу әрине демократиялық
жетістік. Сондықтан, елдегі заңдылықтың жағдайы, әсіресе сақталуы мен
орындалуы халық үшін керек нәрсе. Әрине, заң шек қоятын жағдайлардан басқа
кезде, бүгінгі ақпараттық кеңістік пен мүмкіндігі ауқымды заманда мемлекет
аумағындағы заңдылықтың жағдайымен оны нығайту туралы іс – шараларын
баяндап тұруы әрі – беріден кейін прокуратураның міндеті [23,224б.].
Сонда жариялылық принципінің тетіктерін қолдану арқылы прокурор нені
қалайды, неге қол жеткізеді?
Біріншіден, ол, әрине халықпен тікелей кездесу арқылы (ұжымдарда,
корпоративтік орталарда. т.с.с.), бұқаралық ақпарат құралдарының септігімен
(соның ішінде соңғысы интернет сайттары арқылы да) заңдылықтың жағдайын,
яғни өзінің жасаған қызметін баян ете алады.
Екіншіден, осы аталған тәсілдермен елге заңнаманы насихаттайды.
Үшіншіден, құқық бұзушылықтың (заңды бұзушылықтың), қылмыстың алдын алу
(болдырмау) бағытындағы іс – шараларын атқарады.
Төртіншіден, билік пен халық арасындағы байланысты, әрі сенімді
нығайтады.
Ендеше, жариялылықтың прокуратура қызметінде басшылыққа алатын принципі
ретіндегі рөлі мен маңызы зор. Әсіресе, құқық бұзушылық пен қылмыстылықпен
күресті ұйымдастыруда қоғамның да белсенділігін арттыруға, құқықтық сананы
көтеруге, құқықтық мәдениет пен заңға бағынушылықты жақсартуға оңтайлы әсер
ететіндігі сөзсіз.
Прокуратура қызметінде оның тәуелсіздігі, заңдылық пен жариялылық
принциптерімен бірқатар, конституциялық, сондай – ақ басқа құқық
салаларында баянды етілген принциптердің де маңызы зор. Солардың қатарында
құқықтың анағұрлым маңызды да өзектілеріне жататындарына қатысты тұлғаның
ар – ожданы мен намысын құрметтеу, тұлғаға ешкімнің тиіспеуі құқығы, адам
мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау, кінәсіздік
жорамалы, тараптардың тең құқылығы мен сайыскерлік, т.с.с. қылмыстық іс
жүргізу құқығы саласымен қамтылған принциптер жатады [24,23-25бб.].
Осының бәрін сақтауға тиісті тұлғалардың іс - әрекеттері мен
актілерінің заңдылығын қадағалаумен бірқатар, прокурорлар өз әрекеттері мен
актілерінің заңның аясында, ондағы нормаларды қатаң да бұлжытпай сақтау
арқылы және тек сол тәртіптерде іске асыруы қажет [25,12-16бб.].
3. Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының басқа мемлекеттік
органдардың арасында алатын орны
Жалпы билік феномені, оның бөліну теориясы ежелгі уақыттан зерттеліп
келінген мәселе. Мысалы, Аристотель мемлекет құрылысы мен ондағы биліктің
ұйымдасуын қарастыра келе, биліктің түрлі жақтарын және олардың мақсаттарын
көрсете білетін органдарын: жалпымемлекеттік мәселелерді талқылаушы және
шешуші билік; үкімет билігі; сот билігі-деп талдаған [26].
Ұлы француз ағартушысы, ғалым Ш.Л.Монтескье үш билікті атай келе,
олардың әрқайсысының қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-5
... ... ... ... ... ... ... .
ПРОКУРОРЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУДЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-33
... ... ... ... ... ... ..
Прокуратура органдарының қалыптасуы мен даму кезеңдері ... .. 6
Прокуратура органдарын ұйымдастырудың конституциялық-құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
... ... ... ...
Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының басқа мемлекеттік 20
органдардың арасында алатын орны ... ... ... ... ... ... ...
ПРОКУРОРЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУДЫҢ ҰЙЫМДЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
БАСТАМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34-68
Прокуратура органдары мен мекемелерінің жүйесі ... ... ... ... ... 34
Прокуратура қызметінің негізгі бағыттары мен мазмұны ... ... ... . 44
Прокурорлық қадағалау актілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69-70
... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . . 71-73
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Прокурорлық қадағалаудың
ұйымдық-құқықтық негізі деген тақырыпқа арналған. Дипломдық жұмыс
Қазақстан Республикасының мемлекеттік-құқықтық жүйесіндегі прокуратура
органдарының орны мен рөлін, мақсаттары мен функционалдық қызметін, оның
бағыттарын, біртұтас мемлекеттік билік кеңістігіндегі осы органға тиесілі
тепе-теңдік пен тежемелік тетіктерін ашуға бағытталған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. 1991 жылы Қазақстан Республикасы
өзінің тәуелсіздігін жариялап, құқықтық және демократиялық мемлекет
құрудың қолға ала бастады. Құқықтық мемлекет құру әрине бір күндік
шаруа емес және ол бірнеше жылдарға созылуы мүмкін. Тәуелсіздіктің алғашқы
жылдарында туындалған қиындықтарға мойынсынбай еліміз құқықтық мемлекет
құру үшін алға қадам басып келе жатыр.
Құқық қорғау органдары, өз қызметтерін жүзеге асыру кезінде
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектелуіне әсер ететін
болғандықтан барлық қызметтерін аса жауапкершілікпен жүзеге асырып отыруды
да міндетті.
Құқық қорғау органдары көп жағдайда әлі де болса азаматтардың
құқықтары мен бостандықтары шектеліп отыратындығын ескерсек, онда олардың
қызметтерін қадағалау біршама қызығушылық тудыратындығын көреміз.
Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының қызметтерінің көптеген
ережелерін жан – жақты реттеуіне өз септігін тигізгенімен, әлі де
болса бірқатар теориялық және практикалық жетіспеушіліктер орын алып отыр.
Ол туралы заң әдебиеттерінде де қозғалып келеді.
Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдар жүйесінде,
прокуратураның атқаратын рөлі айрықша зор. Себебі, іс жүзінде прокуратура
органдары барлық құқық қорғау органдарының қызметін үйлестіруші басты құқық
қорғау органы болып табылады.
Осы тұрғыдан алып қарағанда менің дипломдық жұмысымның тақырыбы, яғни
Прокурорлық қадағалаудың ұйымдық-құқықтық негізі сөзсіз өзекті сипатқа ие
деп айтуға толық құқықтық негіз бар. Қазақстан Республикасының аумағында
прокуратура органдарының құқықтық мәртебесіне қатысты кешенді ғылыми
еңбектер мен арнайы зерттеулер жоқ. Бұл жағдай өз кезегінде аталған
тақырыптың өзектілігін айқындай түсетіну тағы бір мән-жай деп қарастыруға
болады. Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін алып құқық қорғау
органдарын қажетті деңгейде ұйымдастырып үлгерді. Алайда, осы кезеңдер
аралығында прокуратура органдарында барлық құқық қорғау органдары сияқты,
әртүрлі қайта құруларды бастан өткізілді.
Осы өзгерістер нәтижесінде прокуратура органдарының құқықтық
мәртебесі, яғни сәйкесінше оның құзыреті де елеулі өзгеріске ұшырады.
Әрине, айтылған бұл мән-жайлар, сөзсіз прокуратура органдарының құқықтық
мәртебесін қайта қарау қажеттілігін тұғызып отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстанды
дамыту стратегиясы – 2030 Қазақстан еліне жолдауында қоғамды
демократияландырудың алдағы мәселеріне аса көңіл аудару қажеттілігін,
заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтуды атап көрсетті: сондай – ақ ол
көрсетілген міндеттерге қол жеткізуге прокуратураның маңызды рөліне
бірнеше рет ерекше көңіл аударды [1].
Жүргізілген сот – құқықтық реформаларға байланысты прокуратура
органдарының қызметі жоғары қадағалаудың іске асырудың барлық бағыттарында
айқын бейнеленген маңызды қайта құруларға төтеп берді.
Қазақстан Республикасының прокуратура органдарының мемлекеттік органдар
жүйесіндегі орны мен маңызы туралы зерттеумен, дәлірек айтқанда осы салаға
қызығушылық танытып, аталған құқықтық-теориялық мәселелерін
қарастырғандардың қатарында, отандық авторлардан: Р.Н.Ақпарова, М.М. Алиев,
Т.О. Ашляев, М.М.Әлиев, Л.Ш. Берсүгірова, С.Баймухаметов, З.Х. Баймолдина,
Д.И.Байтұқбаев, Н.А.Бекбергенов, И.Ж.Бахтыбаев, Г.Досбол, Ж.О.Жамашұлы,
С.Журсимбаев, Л.Исагулова, М.Х.Келдібаев, К.Камзабаев, З.Лақпаев, Е.С.
Мерзадинов, М.С. Нәрікбаев, С.Д.Оспанов, Ғ.К.Өтебаев, Р.Қ.Өгебаев,
Г.Тогизбаев Г.
Ал, Ресейлік авторлардан, В.Б.Алексеев, В.И.Басков, Ю.Е.Винокуров, О.А.
Галустьян, А.В. Ендольцев, А.А.Огородников, А.Л.Протопопов, Н.Х.
Сафиуллина, Ю.И.Скуратов, О.П. Темушкин және т.б.
Қарастырып отырған Қазақстан Республикасының прокуратура органдарына
қатысты қазақша материалдардың тапшылығына қарамастан біздер осы мәселеге
қатысты құқықтық - теориялық зерттеудi жүзеге асыруға ұмтылыс жасап
отырмыз.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Қазақстан Республикасының
прокуратура органдарының мемлекеттік органдар жүйесіндегі орны мен маңызын
құқықтық және теориялық тұрғыдан зерделеу, саралау осы жұмыстың басты
мақсаты болып табылады.Атап айтқанда, мына мәселелер қарастырылды,
Қазақстан Республикасының прокуратура органдарының пайда болуы және дамуы,
Қазақстан Республикасының прокуратура органдары қызметтерінің құқықтық
негіздерін және Қазақстан Республикасының прокуратура органдарының
мемлекеттік органдар жүйесіндегі орны мен маңызы т.б.
Осы мақсаттарға қол жеткiзу үшiн төмендегiдей мiндеттер белгiленедi:
– прокуратура органдарының пайда болу, қалыптасу және даму
кезеңдерін саралау;
– тәуелсіз Қазақстанның прокуратура органдарына теориялық талдау
жасау;
– прокуратура органдарының мақсаты мен міндеттерін қарастыру;
– ҚР прокуратура органдарының жүйесін нақтылап көрсету;
– прокуратура органдары қызметін ұйымдастырудың құқықтық
негіздерін анықтау;
– прокуратура органдарын ұйымдастыру мен қызметінің
қағидаттарын (принциптерін) қарастыру;
– Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары жүйесіндегі
прокуратураның орны мен атқаратын рөлін анықтау;
– прокуратура мен Қазақстан Республикасы Президентінің өзара
іс- қимыл жасау түрлерін негіздеу арқылы айқындау;
– прокуратура және биліктің заң шығарушылық тармағының жалпы
теориялық қырларын жан-жақты қарастыру;
– прокуратура және биліктің сот тармағына анықтама беру;
– прокуратура және биліктің атқарушылық тармағын нақтылап
көрсету.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі мен пәні. Зерттеудің объектісі
болып- прокуратураны ұйымдастыру мен қызметін атқаруы барысында, яғни
прокурорлық қадағалауды жүргізу кезінде қалыптасатын құқықтық қатынастар
табылады. Ал, зерттеу пәніне прокуратура мен прокурорлық қадағалауға
бағытталған теориялық жасалымдар мен Қазақстан Республикасының прокуратура
туралы және прокурорлық қадағалау мен қылмыстық іс жүргізу жөніндегі
заңнамасы, оны қолдану практикасы жатады.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Диплом жұмысын
зерттеудің жалпы диалектикалық- танымдық әдістермен қатар арнайы ғылыми
әдістер, оның ішінде: логикалық, тарихи жүйелеу, құрылымдық, салыстырмалы
және тәжірибелік әдістемелер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасы. Қазақстан Республикасының
Конституциясы, ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі, ҚР Азаматтық іс жүргізу
кодексі, ҚР Прокуратура туралы Заңы, ҚР Президентінің Жарлықтары, ҚР
Үкіметінің қаулылары, ҚР Жоғарғы Сотының қаулылары, мерзімді басылымдар мен
арнайы әдебиеттер болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы
зерттеудің негізгі мақсаты мен пәніне сәйкес келеді. Зерттеу жұмысы
кіріспеден, екі бөлімнен, алты бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы көлемі 75 бетті құрайды.
1. ПРОКУРОРЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУДЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Прокуратура органдарының қалыптасуы мен даму кезеңдері
Қазақстан Республикасы Конституцияға сәйкес өзін демократиялық және
құқықтық мемлекет деп есептейді [2,393б.].
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, халық билігін қамтамасыз ету
мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарының, сот пен құқық қорғау және өзге
де органдардың құзыреті болып саналса, Конституцияның, заңдардың сақталуын,
олардың үстемдігін, сондай-ақ біртұтастығы мен нығайтылуын қамтамасыз ету-
бұл прокуратураға жүктелген сирек құбылыс. Өйткені, мұндай міндетті
мемлекет тек бір ғана органға – прокуратураға тапсырып отыр.
Прокуратура мемлекет механизмінде салыстырмалы түрде - XIV ғасырда
пайда болды. Арнайы бақылаушы-қадағалаушы орган ретінде пайда болған
мемлекеттердің бірі-ол Франция. Ал Франция прокуратурасының негізін қалаушы
король IV Филип. Ол 1302 жылдың 25-наурызындағы Ордонанс арқылы сотта патша
мүддесін прокуратураның өкілдік етуімен қорғалатынын бекітті. Прокурор
деген терминнің өзіне келетін болсақ, ол латын тілінен шыққан, яғни ол-
қадағалау, қамтамасыз ету дегенді білдіреді және осы аталған термин
Францияда XVIII-ғасырдың басында ғана қолданыла бастады. Ал осыған дейінгі
тиісті лауазым иелері патшаның адамдары деп саналатын. Франция
прокуратурасы патшаның әмірін орындау және соттарда қорытынды беруді
орындайтын айыптаушы, жазалаушы орган ретінде пайда болғандығын байқауға
болады [3,304б.].
Осы мерзімге таяу прокуратура Германияда да құрыла бастады. Оған
қылмыстарды тергеу жүктелді. Ал XVI-XVII ғасырларда прокуратура органдары
Италия, Нидерланды және т.б. көптеген мемлекеттерде пайда бола бастады.
Ал Ресейдегі прокуратура XVIII-ғасырдың төртінші жартысында мемлекет
жүйесінде болған өзгерістерге сай пайда болды. Абсолютизм кезіндегі
мемлекеттік аппаратты орталықтандыру арнайы бақылаушы органның құрылуын
талап етті. Бұл кезең орталық биліктің феодалдардың сепаратистік
тенденциялары мен кейбір іс-шараларға қарсы тұру кезеңдерінің бірі болатын.
Лауазымды тұлғалардың талан-тараж жасауы, олардың қараңғылығы мен
істеріндегі әдепсіздік және мемлекет мүлкін қайда болмасын ретсіз иелену
орын алып жатты. Міне осылар мемлекеттік құрылысты сипаттап көрсетті
[4,288б.].
Мемлекет механизміндегі орнына, ұйымдық және функционалдық
тәуелсіздігіне (автономиясына) байланысты прокуратураның бірнеше
модельдерін атауға болады:
1)Тәуелсіз конституциялық орган ретінде (ТМД елдері, Албания, Венгрия,
Вьетнам, Испания, ҚХР, Куба, Латвия, Литва, Македония, Португалия, Сербия,
Словакия, Хорватия, Монғолия, Индонезия, Латын Америка елдері түгел дерлік,
Португалия және оның бұрынғы колониялары).
2) Басқа мемлекеттік органның қарамағындағы, яғни төмендегідей:
• Үкіметтің әкімшілік бағыныштылығындағы (Әділет министрлігі)
мемлекеттік айыпты қолдаушы орган ретінде. Бұл модельдің
ішінде де бірнеше түрлері кездеседі. Мысалы, прокуратурасы
ұйымдық жағынан Әділет министрлігіне бағындырылғанымен
функционалдық дербестігін сақтаған елдер: Франция, Бельгия,
Люксембург, Чехия, Румыния, Словения, Түркия, Финляндия,
Корей Республикасы, Эстония, Жапония. Әділет министрлігінің
толық қарамағындағы орган ретінде: Данияда, Польшада,
Филиппинада сақталған.
• Атқару мен сот биліктерінің араларында орын алған орган
ретінде: Францияда, ФГР-да, Бельгияда, Египетте, Италияда
орын алған. Үкіметтің бағыныштылығына берілген орган
ретінде: Швеция мен Швейцарияны атауға болады. Сот билігінің
қарамағына берілген елдер: Әзірбайжан, Андорра, Болгария,
Грузия, Испания, Латвия, Молдова, Иран [5,576б.].
3) Үкіметтің юридикалық қызмет көрсету органы ретінде – Біріккен
корольдықта, жалпы құқықтық басқа елдерде – Австралиялық одақта орын алған.
Типіне қарамай бағындырылуы да ерекшеленетіні бар. Мысалы, Швецияның
прокуратурасы үкіметке бағындырылған.
4)Әділет министрлігімен (департаменттерімен) ұқсастырып, яғни
прокуратура атқаратын функцияларға ұқсас қызмет жасайтын орган ретінде АҚШ
пен Канададағы атторнейлік қызмет болып табылады.
Өзінің ұйымдық құрылысына байланысты прокуратура орталықтандырылған
және орталықтандырылмаған болып бөлінеді.
Орталықтандырылғандарына біртұтас, бір орталыққа бағындырылуы мен
қалыптастырылуы, мәртебесі мен юрисдикциясы және прокурорлардың
мәртебесінің бірыңғай актілермен реттелуі тән. Органдар мен прокурорлардың
араларындағы иерархиясы анықталып, бір орталықтан басқарылады.
Орталықтандырылмағандары басқа принциптерге негізделеді. Мысалы, АҚШ-та
штаттар мен муниципалитеттердің атторнейлік қызметтерінің араларында
бағыныштылық жоқ, бірі біріне қатысты дербес болып келеді және бірінен бірі
құрылуы мәселелеріне байланысты тәуелсіз. Жергілікті атторнейлерді
(аймақтық, аудандық, қалалық) тиісінше әкімшілік аумақтың халқы сайлайды,
тек кейбір штаттарда оларды губернатор, штаттың Бас Атторнейі немесе заң
шығару органы тағайындайды [6,542б.].
Сонымен мемлекеттік билік органдарының жүйесінде прокуратураның орны
мен рөлін ескере келе мемлекеттің төрт тобын анықтауға болады:
1) Прокуратура Әділет министрлігінің құрамына кіретін, яғни ол сот
төрелігі органдарына жататын және соттардың жанында іс-әрекет
жасайтын, ал прокурорлар сот корпусына (магистратураға) жатуы
мүмкін мемлекеттер;
Бұл топтағы мемлекеттерге Бельгия, Дания, Израиль, Нидерланды, Польша,
Румыния, Сирия, АҚШ, Франция, Эстония, Япония жатады. Дегенмен, егер,
мысалы, Польшада Әділет министрі ол әрі Бас Прокурор, ал АҚШ-та және
Канадада- Бас атторней болса, Франция мен Эстонияда бұл лауазымдар
бөлінген. Көбінесе жоғарыда аталған мемлекеттерде прокурорлар соттың
жанында іс-әрекет жасайды. Ал АҚШ-та атторней соттарға тәуелді емес және
олар сот жүйесінен дербес мәртебеге ие болады.
Францияда, 1958 жылғы магистратураның мәртебесі туралы заңнамасынан
тұратын №58-1270 Ордонансына сай, прокурорлар жоғары тұрған басшылардың
қарамағында және бақылауында болады және Әділет Министіріне бағынады.
Кассациялық және аппелляциялық соттарда Бас прокурорлар іс-әрекет жасаса,
ал үлкен процесс трибуналдарына-республика прокурорлары қатысады.
2) Прокуратура толығыменен сот жүйесінің құрамына кіретін және
соттардың жанында болатын немесе сот билігінің шеңберінде
әкімшілік автономдыққа ие болатын мемлекеттер;
Аталған топтағы мемлекеттерге Испания, Колумбия, Болгария, Латвия және
т.б. жатады. Демек, Испанияда 1981 жылғы прокуратураның жалпы мәртебесі
реттелетін Заңына сай (Ministerio Fiscal) прокуратура әділет органдарына
заңдылықтың, азаматтардың құқықтары мен заңмен қорғалатын жариялы
мүдделерін өз функциясының шегінде немесе мүдделі тұлғалардың өтініштері
бойынша қорғауға әрекеттеседі, сондай-ақ трибунал тәуелсіздігінің
сақталуын бақылайды және ондағы жариялы мүдделерді қорғайды. Сот билігінің
жүйесіне енгізілген прокуратура функционалды автономиялығымен өз
міндеттемелерін біртұтас әрекеттесу және иерархиялық тәуелділікке сай
орындайды. Прокуратура органдары соттардың жанында шет аймақтарды қоса іс-
амал жасайды. Оларды мемлекеттің Бас Прокуроры басқарады. Қызметке сай
билігі Бас Кеңесінің пікірін тыңдағаннан кейін Үкіметтің ұсынуымен Патша
тағайындайды. Сот билігі иерархиясында ол Жоғары Трибунал төрағасынан
кейінгі екінші тұлға болып табылады.
3) Прокуратура жеке дербес жүйеге бөлінген және парламент немесе
мемлекет басшысына есеп беретін мемлекеттер;
Бұл топтағы мемлекеттерді, басты нысан бойынша, социалистік (Въетнам,
ҚХР, КХДР, Куба, Лаос) және постсоциалистік елдер құрайды. Аталған
мемлекеттерде прокуратура органдарына жоғарыда көрсетілген функциялармен
қоса жалпы қадағалау міндеті жүктеледі. Қадағалауға мемлекеттік орган болып
табылатын объектілер (тек қана атқарушы, яғни министрліктер және одан
төменгілер), қоғамдық ұйымдар, шаруашылық кәсіпорындар, әртүрлі мекемелер
мен жеке тұлғалар заңдылығын қадағалау жатады. 1936 жылғы КСРО
Конституциясынан бастап, социалистік елдердің Конституциялары
прокуратураның мәртебесін маңызды мемлекеттік орган ретінде өзгеріссіз
бекітіп кеткен. Белгілі бір шекте бұл дәстүр көптеген постсоциалистік
мемлекеттердің Конституцияларында да сақталған.
Латын Америка елдерінде де прокуратура органдарының тәуелсіз мәртебесі
сақталған. Ол жөнінде әкімшілік-қаржылық және функционалдық автономия-
конституцияларында жазылған. Өз кезегінде бұл аймақтарға мемлекет
қатарында болып табылатын Колумбия, Эквадор және т.б. жатады. Мұндағы
прокуратураның қызметіне орай, оларды екіге бөлуге болады: біріншісі, ереже
бойынша қылмыстық ізге түсу функциясын жүзеге асырса, екіншісі жалпы
қадағалаумен және адамдардың құқықтарын қорғаумен айналысады. Осыған орай,
прокуратураның кейбір функцияларының арасында маңызды бір коллизия өз
шешімін табады.
4) Прокуратуралары немесе оларға тікелей ұқсастығы бар органдары
тіпті жоқ мемлекеттер.
Мысалы төртінші топтағы мемлекетке-Ұлыбритания жатады, себебі онда
прокуратура ерекше институт ретінде қарастырылмаған.
Бас атторней адвокаттық корпусты басқарады, ал оның өкілдері қажетті
жағдайларда сот процестерінде айыптаушы ретінде қатысады. Егер аса маңызды
қылмыстық істер қаралатын болса, ондай айыптауды арнайы лауазымды тұлға-
жариялы қудалау Директоры қолдайды [7,344.].
Осылайша, прокуратураның біртұтас нысанының, қылмыстық сот өндірісінің
белгілі-бір жүйесінің, қылмыстық процестің белгілі-бір нысанының немесе
құқық қорғау органдарының белгілі-бір жүйелерінің бірыңғайлығы жоқтығына
көз жеткізуге болады және прокуратураның атқаратын функцияларының біркелкі
еместігі де байқалады.
Тек Еуропалық Одақ аумағында ғана құқықтық жүйенің үш түрі бар
екендігі белгілі: романо-германдық (континентальдық), ағылшын жалпы құқығы
және скандинавиялық (солтүстік).
Өткен 80 жылдан астам уақыт арасында прокуратура қалыптасу мен дамудың
ұзақ жолдарынан өтті. Оның тарихы маңызды үш кезеңге бөлінетінін атауға
болады.
Прокуратураның Қазақстанда пайда болуын кеңестік дәуірмен
байланыстырады. Өйткені, әдет – ғұрып құқығына негізделген қазақ қоғамында
мұндай немесе оған тектес институттың болмағаны анық.
Қазақстанның тарихи әрі геосаяси көршісі Ресейдегі саяси, экономикалық
әрі әлеуметтік өзгерістердің әсері сөзсіз әр тарихи кезеңде өзінше тиіп
тұрды. Соның бірі өткен 20-ғасырдың екінші он жылдығында Ресей империясында
орын алып, 70-жылдан астам уақытқа өміршең болған кеңестік социалистік
мемлекеті болды.
1917 жылдың Қазан төңкерісінен кейін В.И.Ленин басқарған жұмысшылар мен
шаруалардың билігі орнықты.
Социалистік революциядан кейін, экономикалық тиімділіктен үстем
тұратын, саяси биліктің салтанаттығы жарияланды, яғни базис саяси құрылысқа
бағындырылып қойылды. Мұндай жағдайда құқық та объективті экономикалық
заңдылықтарды өзіне күшпен бағындыра алатын мәжбүрлеу инструментіне
айналды. Прокурорлық қызметтің де көздемелік бағдары осы төңкеріліп
қойылған (құқық-экономика) пирамиданың мүддесін қорғау қажеттілігіне
көндірілді. Оған дәлел, прокурор жақтауға тиіс заңдылықтың өзі-социалистік
заңдылық деп аталады.
Әрине, 1917 жылғы революциядан кейін прокуратура ескі мемлекеттік
аппараттың бөлігі ретінде жойылды [8,13-18бб.]. 1917-1922 жылдары
революциялық заңдылықтың режимін әртүрлі органдар қамтамасыз етіп келді.
Олардың қатарында, халық комиссарларының кеңесі, жұмысшы-шаруалардың
инспекциясы, төтенше комиссия, әділет халық комиссариаты, мемлекеттік
бақылау комиссариаты жұмысша – шаруалардың милициясы, т.б болды. Алайда,
заңдылықты қадағалауды тікелей мақсаты етіп қызмет жасайтын арнайы органның
болмауынан күннен-күнге өсіп жатқан нормативтік актілердің дұрыс қолданылуы
мәселелері шет қалып жатты. Жаңа экономикалық саясатты жүргізудегі
қиындықтар, мемлекеттік басқаруды реттеу мен демократизациялау
қажеттіліктері елдегі заңдардың сақталуын қадағалайтын дербес мемлекеттік
органды құру қажеттігіне әкеп тіреді [9,120б.].
Осыған байланысты, 28 мамыр 1922 ж. Бүкілресейлік Орталық Атқару
Комитеті “Прокурорлық қадағалау туралы” Ережені қабылдады.
Қазақстан прокуратурасының алғашқы қалыптасуы мен дамуы 1922 жылдың 13
шілдесіндегі Қазақстан Орталық Атқару Комитеті 3-ші сессиясының 2-ші
шақырылымының шешімінен бастау алды, содан кейін Әділет халық
комиссариатының құрамында мемлекеттік прокуратура органы құрылды. Соған
сәйкес Әділет халық комиссары республика прокурорының міндетін қоса
атқарды. Осы сессияда Прокурорлық қадағалау туралы ереже бекітілді.
Прокуратураның дамуының екінші кезеңінде, яғни, 1933 жылы оның
өкілеттігі кеңейе түсті. Әділет халық комиссары жанында прокуратура
басқармасы құрылып, дербестікке қол жеткізді. Оның тарихында тұңғыш рет
прокурордың міндеттері Әділет халық комиссарынан бөлінді.
1936 жылы 5 желтоқсанда КСРО өзінің жаңа Конституциясын қабылдады, сол
оқиға республика үшін тарихи маңызға ие болды, соңынан Қазақстан
автономиялы республикадан одақтық республикаға айналып, КСРО-ның
құрамындағы тең құқықты мемлекет болды. Қазақстан 1937 жылы өзінің алғашқы
Конституциясын қабылдады.
Осы сәттен прокуратураның дамуы мен нығаюының үшінші кезеңі басталды,
Әділет халық комиссарынан прокуратура толық бөлінді. Республика құқық
қорғау органдарының дербес құрылымы ретінде жұмыс жасай бастады. Қазақ КСР-
ның тұңғыш дербес прокуроры С.Есқараев болды.
Сол жылдың 11-ші қарашасында Әділет халық комиссары және прокуратураны
бөлу туралы бұйрық шығып, республика прокуратурасы тікелей КСРО-ның
прокурорына бағынатын болды.
Сол кезеңде прокуратураға мемлекеттік мекемелердің, қоғамдық және жеке
меншік ұйымдары іс-әрекетінің заңдылығына, сонымен қатар жеке адамдардың,
тергеу органдары, анықтау және т.б. органдары қызметін қадағалауды жүзеге
асыру жүктелді.
Алайда прокуратураның тарихында қалыптасқан күрделі жағдайларға
байланысты өзінің құқық қорғау міндеттерін толық көлемде жүзеге асыра
алмаған кезеңі де болды. Кеңес үкіметіне қарсы және ұлтшыл деген айып
тағылып, саяси қуғын-сүргін құрбаны болған республиканың прокуроры болған
сегіз арысымыз бар. Олар Нығмет Нұрмақов, Нұртаза Ералин, Сәдуақас Мәмбеев,
Жанайдар Сәдуақасов, Боран Айтмағамбетов, Қанай Боранбаев, Мырзағұл
Атаниязов және Сүлеймен Есқараев. Тек 1937 жылдың өзінде ғана прокуратура
органдарынан 40-тан астам қызметкер негізсіз жұмыстан шығарылды, солардың
бірқатары революцияға қарсы және ұлтшыл топтарға қол ұшын берді деген
желеумен қамауға алынды. Бұл жаппай саяси қуғын-сүргін кезеңі еді. Сол
қысталаң шақтың өзінде прокуратура органдарында өз жұмысына адал жандар,
заңдылықтың мүлтіксіз орындалуы үшін жан аямай күресіп жатты.
Ұлы Отан соғысы жылдарында прокурорлық-тергеу кадрлары Отанды қорғау
ісінде өшпес ерліктің өнегесін көрсетті. Соғыс басталғаннан кейін 1942
жылдың тамыз айында 885 прокуратура қызметкерлерінің 411-і Қарулы Күштер
қатарына шақырылып, соғысқа кетті. Көптеген прокурорлар мен тергеушілер
бостандық пен мемлекетіміздің тәуелсіздігі үшін өз өмірлерін қиды. Атырау
(бұрынғы Гурьев) облысы Мақат аудандық прокуратурасының халық тергеушісі
Мұса Баймұқановқа майдандағы ерлігі үшін 1945 жылы 10 сәуірде Кеңес
Одағының Батыры атағы берілді. Өкінішке орай оны ол алып үлгере алмады, сол
жылы 18 наурызда ол майдан даласында ерлікпен қаза тапты. Ұлы отан
соғысында аты аңызға айналған ұшқыш, Кеңес Одағының Батыры ұшқыш
Н.Әбдіровты кім білмейді! 1919 жылы Қарағанды облысы Қарқаралы ауданында
туған Нүркен жау эшалонының күлін көкке ұшырып, ерлікпен қаза тапты. 1943
жылы 31 наурызда оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Сол аяулы Нүркен
Қарағанды облыстық прокуратурасында тергеуші болған еді.
Соғыс аяқталған соң прокуратураның қызметкерлері ауыл шаруашылығын
қалпына келтіру үшін белсенді жұмыс жасады, мемлекеттік және қоғамдық
меншікті мүлтіксіз қорғады және қоғамдық, мемлекеттік және еңбек тәртібін
бұзған адамдармен аянбай күресті.
Соғыстан кейінгі онжылдық басты конституциялық міндеті заңдардың дәлме-дәл
әрі біркелкі қолданылуын қадағалау болып қалыптасқан прокуратураның беделін
онан әрі көтерумен сипатталады.
Қазақстан мемлекеттіліктің дамуымен қатар республикалық органдар
жүйесінде прокуратураның рөлі мен орны өзгеріп отырды, яғни, оның қызметі
жаңа мазмұнмен толықтырылып, прокурорлық қадағалаудың міндеттері
өзгертілді. Алайда, прокуратураның алдында тұрған міндеттер
өзгертілгенімен, ол тұрақты түрде құқық қорғау органы, демек, оның
қызметінің басты мазмұны заңдылық пен құқық қорғауды қамтамасыз ету,
азаматтардың әлеуметтік-экономикалық, саяси және жеке құқықтары мен
бостандықтарын қорғау, құқық бұзушылықты болдырмау болып қала берді.
Мемлекет дамуының барлық кезеңдерінде прокуратураның рөлі сөзсіз өсе
түсті және оның алдындағы міндет әрбір азаматтың прокуратура өзінің
мүддесін нағыз қорғаушысы екендігіне қалтқысыз сенетін дәрежеге жеткізу
болды.
Алайда, Қазақстан тәуелсіздігін алғанға дейін, прокуратура да басқа
құқық қорғау органдары сияқты, тоталитарлық мемлекет жағдайындағы
әміршілдік-әкімшілік жүйенің мүддесін бірінші кезекке қойғанын айта кету
керек. Соған қарамастан прокуратура органдары қызметінің басты мазмұны қай
кезде де заң бұзушылықты анықтап, оған дер кезінде тосқауыл қоя білу болды.
1991 жылғы тамыз оқиғасында республикалық прокуратура органдары осындай
сын сәтте абдырамастан қалыптасқан жағдайға байланысты тез арада бағыт-
бағдарын айқындап, ескіше жұмыс істеуден бас тартып, прокурорлық
қадағалаудың тиімді тәсілдерін енгізуге күш салды.
Елімізде болып жатқан тың үрдістер мен заң саласындағы жаңалықтар
адамды қоғамның жоғарғы құндылығы ретінде бірінші кезекке шығарып,
азаматтардың сотпен қорғалу құқығын кеңейте түсті. Жеке адамның құқығын
қорғау республика прокуратура органдары қызметінің негізгі мазмұнына
айналды.
Прокурорлық қадағалаудың одан әрі дамуы және прокуратура органдары
жүйесін реформалау кезеңі Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін алған
сәтінен басталды. Прокуратураның реформалауы мен дамуы жаңа мемлекеттік
құрылымының, саяси және халықаралық-құқықтық бағдардың қағидасына сәйкес
жүзеге асырылуы мүмкін емес еді.
1991 жылдың 6-шы желтоқсанында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Қазақ КСР
прокуратурасы органдарының бірыңғай жүйесін құру, оның дербестігі мен
тәуелсіздігін қамтамасыз ету туралы Қаулысымен Қазақ КСР Бас прокурорына
бағынатын бірыңғай прокуратура органдарының жүйесі құрылды.
1992 жылғы 17 қаңтарда Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің
Қаулысымен Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы Заң күшіне
еніп, соған сәйкес прокуратура Жоғарғы Кеңеске есеп беретін, заңдардың
орындалуына жоғарғы қадағалауды жүзеге асыратын орган болды [10,49-59бб.].
Осы заң прокуратураның құқық қорғау қызметін жақсартуда оң әсер етті.
Алайда, мемлекеттік құрылыс үдерісінің жедел дамуы және құқық
демократиясының өріс алуы құқық жүйелерін қалыптастыруда жаңа ізденістерді
талап ете бастады.Осыған байланысты 1994 жылы 12 ақпанда Елбасының
Қаулысымен Қазақстан Республикасындағы Құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасы бекітілді. Бұл құжатта прокуратура органдарын реформалаудың
негізгі қағидалары анықталды [11,45-56бб.].
Одан әрі ол 1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда
қабылданған Конституциямызда және Президенттің 1995 жылғы Қазақстан
Республикасының прокуратурасы туралы Заң күші бар Жарлығында көрініс
тауып, бекітілді. Конституцияның 83-бабындағы прокуратура туралы негізгі
ереже прокуратураның бірыңғай орталықтандырылған дербес жүйе екендігін
жариялап берді [12,40б.].
Сол жылдың соңында, анығырақ айтсақ 20, 21 желтоқсан күндері Мемлекет
басшысы- Қазақстан Республикасының Президенті сот пен құқық қорғау
органдарының бірсыпырасына арналған конституциялық заң күші бар және заң
күші бар Жарлықтарының пакетін қабылдады. Соның ішінде “Соттар мен сот
жүйесі туралы”, “Прокуратура туралы”, “Мемлекеттік тергеу комитеті
туралы ”, “Ұлттық қауіпсіздік органдары туралы” “ Ішкі істер органдары
туралы” жарлықтарына қол қойып тәуелсіз мемлекеттің осы аталған
органдарының қызметінің құқықтық негіздерін, яғни олардың ұйымдастырылуы
мен қызметін реттейтін салалық заңнамаларын қалыптастырды десек болады
[13,176б.].
Сөйтіп, прокуратура республикамыздың мемлекеттік билік органдары
жүйесінде өзінің конституциялық орнын еншіледі.
Елбасына ғана есеп беретін және Республика аумағында заңдардың,
Қазақстан Республикасы Президенті Жарлықтарының және өзге де нормативтік
құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуына жоғарғы қадағалауды
жүзеге асыратын республика прокуратурасы Конституцияның, адам мен азаматтың
құқықтары мен бостандықтарының берік сақталуы тәрізді міндеттерді жүзеге
асырудың құқықтық тетігі болып табылады. Прокуратура заңдылықтың кез-келген
бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданады, сондай-ақ Республика
Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар мен басқа да құқықтық
актілерге наразылық білдіреді. Жинақтап айтсақ, республика прокуратурасы өз
өкілеттігін Ата Заңымыз бен заңдарымызға сәйкес жүзеге асырады.
Прокуратура органдары дамуының келесі кезеңі 2002 жылы Прокурорлық
қадағалау мәселелері жөніндегі кейбір Қазақстан Республикасы заңнамалық
актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан
Республикасы Заңының қабылдануымен байланысты болды. Осы Заңда заңдылықтың
және азаматтардың құқықтарын қорғаудың деңгейін онан әрі көтеру қажеттілігі
бекітілген. Сондай-ақ, еліміздің жоғарғы қадағалау органын күшейтуге,
прокурорлардың заңдарды сақтау туралы актілері мен талаптарын міндетті
түрде орындауды қамтамасыз етуге ерекше көңіл бөлінген, оларды күштеп
орындату механизмдері анықталған, сонымен қатар, прокурорлық қадағалаудың
актілері мен заңды талаптарын орындамағандары үшін заңды тұлғалар мен
азаматтардың жауапкершілігі күшейтілген.
Қазіргі кезде ол басқа мемлекеттік органдар қызметін алмастырмайды,
әртүрлі шаруашылық субьектілерінің қызметіне негізсіз араласпайды. Сонымен
қатар, прокуратура Конституцияның 83-бабына сәйкес, мемлекеттік органдар
мен олардың лауазымды тұлғалары жол берген заң бұзушылықтарды анықтауды
күшейтіп, орын алған кемшіліктерді заңда қаралған тұрғыда жоюға ықпал
етеді, оның ішінде атқару және сот биліктерінің заңсыз актілеріне наразылық
келтіріп, сондай-ақ қолданыстағы заңдар мен Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлықтарын орындамау фактілерін қалт жібермейді.
2. Прокуратура органдарын ұйымдастырудың конституциялық-құқықтық
негіздері
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, халық билігін қамтамасыз ету
мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарының, сот пен құқық қорғау және өзге
де органдардың құзыреті болып саналса, Конституцияның, заңдардың сақталуын,
олардың үстемдігін, сондай-ақ біртұтастығы мен нығайтылуын қамтамасыз ету-
бұл прокуратураға жүктелген сирек құбылыс. Өйткені, мұндай міндетті
мемлекет тек бір ғана органға – прокуратураға тапсырып отыр.
Негізгі Заңның 83-бабына сәйкес прокуратура мемлекет атынан
республиканың аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президентi
жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәлме-дәл әрi
бiркелкi қолданылуын, жедел-iздестiру қызметiнiң, анықтау мен тергеудiң,
әкiмшiлiк және орындаушылық iс жүргiзудiң заңдылығын жоғары қадағалауды
жүзеге асырады, заңдылықтың кез келген бұзылуын анықтау мен жою жөнiнде
шаралар қолданады, сондай-ақ Республика Конституциясы мен заңдарына қайшы
келетiн заңдар мен басқа да құқықтық актiлерге наразылық бiлдiредi.
Прокуратура сотта мемлекет мүддесiн бiлдiредi, сондай-ақ заңмен белгiленген
жағдайда, тәртiпте және шекте қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады.
Республика Прокуратурасы төменгi прокурорларды жоғары тұрған прокурорларға
және Республика Бас Прокурорына бағындыра отырып, бiрыңғай
орталықтандырылған жүйе құрайды. Ол өз өкiлеттiгiн басқа мемлекеттiк
органдардан, лауазымды адамдардан тәуелсiз жүзеге асырады және Республика
Президентiне ғана есеп бередi [12,40б.].
Принцип сөзін латын тілінен аударғанда негіз, бастама дегенді
білдіреді. Демек, кез-келген қызметтің мәні мен мазмұнын айқындайтын
басқарушы идеялар мен ережелер принциптің ұғымын білдіреді.
Прокуратураға қатысты оны ұйымдастыру мен қызметінің қағидалары деп-Ата
Заңда, Прокуратура туралы Заңмен және басқа да нормативтік құқықтық
актілерде баянды етілген, оның құқықтық табиғатын, мақсаттарын, сондай-ақ
прокурорлық қадағалауды іске асыратын құқықтық құралдары мен әдістерді
айқындайтын, тұғыр құрушы ережелерді айтамыз.
Прокуратура органдарын ұйымдастырудың және қызметінің қағидаттары- бұл
негізге алынатын, басқарушы, прокуратура қызметінің оған қойылатын негізгі
талаптардың аса маңызды ерекшеліктері мен көпқырлы белгілерін анықтайтын
ережелер.
Қағидаттар теорияның, ғылымның, әлем танудың, саяси ұйымдардың қандай
да бір негізгі мән жайларын қамтиды. Прокуратураға қатысты қайта құрудың
және қызметінің қағидаттары Қазақстан Республикасының Конституциясында және
басқа заңдарда бекітілген прокуратураның саяси және мемлекеттік
тағайындалуына көрсететін, прокурорлардың міндеттері мен өкілеттіліктерін,
сондай-ақ құқықтық құралдардың мазмұны мен сипаттарын және мемлекетте
заңдардың орындалуына қадағалауды іске асыратын әдістерді анықтайтын
негізгі талаптар, сондай-ақ прокуратура органдарын өзге мемлекеттік
органдардан, оның ішінде құқық қорғау органдарынан айырмашылығын анықтайтын
белгілер мен сапаларын қамтиды.
Заңмен белгіленген қағидаттарды сақтау прокуратураға мемлекетте
заңдардың дәл әрі бірыңғай орындалуына қадағалауды іске асыру бойынша оның
алдында тұрған міндеттерді нәтижелі орындауына мүмкіндік береді.
Прокурорлық қадағалау қағидаттарының қатарына Қазақстан Республикасы
Конституциясына негізделген, заң бұзушылықты кім жасағанына қарамастан,
ойдағыдай жою үшін оларға қажетті өкілеттіліктерді бере отырып, тәуелсіз
мемлекеттік органдардың рангысына прокуратура органдарын көтеретін ережелер
жатады. Қағидаттарды прокурорлардың функцияларын орындау тәртібімен және
шарттарымен араластыруға болмайды. Прокурорлардың өз функцияларын
орындаулары мен шарттары прокуратураны ұйымдастырудың және қызметінің
қағидаттарына қатысты бағынышты сипатта болады. Заңдарда белгіленген
прокуратураны ұйымдастырудың және қызметінің қағидаттары бір-бірімен тығыз
байланысты және өзара келісілген. Оларды бір-бірінен бөлуге болмайды.
Оларды кешенді түсіндіру мен өмірге келтіру ғана Қазақстан Республикасы
Конституциясына және мемлекеттің басқа заңдарының талаптарына жауап
беретін прокурордың қызметін қамтамасыз етеді [18,26б.].
ҚР-ы Конституциясының 83-бабының ұйғарымына сай (2 бөлімі) республика
прокуратурасы біртұтас, орталықтандырылған жүйені құрайды. Мұнда төменгі
прокурорлардың жоғарғыларына және Республиканың Бас Прокурорына бағынуы, өз
қызметі жөнінде тек Республика Президентіне есеп беріп, өкілеттіктерін
басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды тұлғалардан тәуелсіз атқаратындығы
бекітілген [12,40б.].
Конституциялық бекілімге сай, прокуратураның әуелі өзін ұйымдастырудың,
яғни құқықтық табиғатын паш ететін, сондай-ақ қызметінде басшылыққа алатын
заңдылықтары немесе қағидаттары (ережелері) айқындалады. Осыдан
туындайтыны:
1)Прокуратура жоғарыда аталғандай тек Президентке есеп беретін, яғни
соған ғана бағынатын мемлекеттің ерекше органы, ал прокурорлық қадағалау
мемлекеттік қызметтің айрықша саласы.
2)Осындай ерекшелігімен прокуратура қазақстандық тәжірибеде
қалыптасқан мемлекеттік –құқықтық жүйеден орын алады.
3)Осындай мәртебесімен прокуратура мемлекет аумағында заңдылық
режимін қамтамасыз етуге ұмтылады.
4)Тиісті конституциялық мәртебесіне лайық, ол өз жүйесін қатаң
иерархиялық негізде, бір орталыққа ғана бағыну арқылы ұйымдастырады.
5)Өзіне ғана жүктелген жоғарыда аталған конституциялық миссиясына
сай тәуелсіз болуы лазым.
6)Оның негізгі функциясы қадағалау заңдылық санатымен ғұмырлас
болғандығынан, олардың екеуінің біртұтастануы хақ нәрсе, өйткені заңдылық
прокуратура қызметі – жоғары қадағалаудың негізін қалайды, ал ол құқықтық
мемлекеттің басты ұстанымы.
7)Биліктер арасындағы тепе – теңдік, әрі тежемелік жүйесінің басты
элементі ретінде, әрі құқықтың сақталуын көздей отырып, ол барынша жария
қызмет атқарады.
Ал, енді жекеленген күйінде осы принциптерді (қағидаттарды) екі топқа
бөлсек болады, яғни олардың біріншісі прокуратураның өзінің
ұйымдастырылуын, демек бірінші кезекте оның конституциялық болмысын
айқындаса, екіншілері болып оның қызметінде доминанттық рөл атқаратын
ережелері болып саналады. Осыдан қағидалардың жүйесі келіп шығады.
Ұйымдық немесе болмыстық принциптеріне келетін болсақ:
1)Біртұтастық принципіне лайық қазақстанның барлық прокуратуралары
(аумақтық болсын, мамандандырылған болсын) біртұтас жүйені құрайды. Мұның
түбінде олардың барлығының бірыңғай принциптердің негізінде ұйымдастырылуы
жатыр. Осы қағидат барлық саладағы прокурорлардың алдында тұрған міндеттер
мен мақсаттардың біртұтастығын білдіреді және заңдардың қолданылуына
қадағалауды іске асырудың жалпы нысандарымен, әдістерімен және
тәсілдерімен, заң бұзушылық анықталғанда прокурорлық реттеу құралдарының
біртұтастығымен, сондай-ақ заң бұзушылықтың алдын алу бойынша шараларды
қолданумен анықталады. Олардың алдарына қойылған біркелкі мақсат –
көздемелер де бірліктің белгісі. Сондай – ақ оларды іске асыру барысындағы
амал – тәсілдер мен әдістемелік негіздердің, өкілеттіктердің, заңнаманың
біртұтастықты қуаттандыратыны сөзсіз. Біртұтас қағидаты төменгі тұрған
прокурорға жоғары тұрған прокурор өз өкілеттіліктерін беру құқығы, сондай-
ақ төменгі прокурорлардың өкілеттіліктерін өз мойнына алу туралы ережесін
анықтайды.
2)Орталықтандыру принципі бойынша төменнен жоғары қарай
бағыныштылықты, түпкілікті бір орталықтан, яғни Бас прокуратура тарапынан
басшылық жасауды қарастырады. Мұның өзі бүкіл прокурорлық тәжірибені
үйлестіру мен бағыттауға жәрдемдеседі. Яғни тік (вертикаль) бағыныштылығы
жүйенің келісімді әрі ұйымдасқан күйінде алдағы мақсаттарға қол жеткізуіне
оңтайлы септігін тигізеді және мемлекет аумағында бірыңғай заңдылықты
қамтамасыз етеді. Осыған сай: а) төмен тұрған прокурорлар жоғарғыларына
бағынады; ә) төменгілерін жоғарғылары тағайындайды; б) төменгілері
жоғарғыларына есеп береді; в) төменгілерінің актілерін жоғарғылар кері
шақырып алады (демек күшін жояды); г) жоғарғыларының нұсқаулары мен
талаптары төменгілері үшін міндетті; ғ) қажетті жағдайда төменгілерінің
өкілеттіктерін жоғарғылары өздеріне қабылдап атқарады [19,176б.].
Аталған принцип прокуратура органдары төменнен жоғары қарай түпкілікті
Бас прокурорға бағындырылуын білдіреді. Оны мынадай факторлар айқындайды:
а)Төменгі прокурорларды жоғарғылары және Бас прокурор тағайындайды:
– республиканың Бас прокурорын Сенаттың келісімімен Қазақстан
Республикасының Президенті 5 жыл мерзімге тағайындайды;
– Бас прокурордың бірінші және басқа да орынбасарларын Бас
прокурордың ұсынуымен Қазақстан Республикасының Президенті 5 жыл
мерзімге тағайындайды;
– облыстық және оған теңестірілген прокурорларды Қазақстан
Республикасы Президентінің келісімімен Бас Прокурор тағайындайды;
– аудандық және оған теңестірілген прокурорларды облыстық
прокурордың ұсынуымен Бас прокурор тағайындайды.
ә)Төменгілері үшін жоғары тұрған прокурордың нұсқаулары мен
талаптарының атқарылуы міндеттілігімен;
б)Төменгілерінің шығарған актілерін жоғарғыларының кері шақырып алу
немесе бұзу құқығымен;
в)Төменгілерінің жоғарғыларының алдында есептілігімен сипатталады.
3)Прокуратура органдарының қызметі мен ұйымдастырудың негізгі алынған
қағидаттарын В.И.Ленин өңдеп беріп кеткен: заңдардың тек бірыңғай ғана
емес, сондай-ақ дәл орындалуына прокурорлық қадағалау; олардың жергілікті
билік органдарынан тәуелсіздігі.
Прокуратураның тәуелсіздігі принципіне лайық, ол өз өкілеттіктері
шеңберінде қызметін атқарғанда басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды
тұлғалардан тәуелсіз болып келеді. Ондайлардың қатарына саяси партиялар мен
қоғамдық бірлестіктер мен азаматтар да жатады. Прокуратураның осындай
тәуелсіздігі заңдылықты шынайы әділ, таза және объективті қамтамасыз етуі
үшін қажет. Демек, заң тәуелсіздікті құр жария етіп қана коймай белгілі әрі
нақты кепілдіктермен қамтуы тиіс. Ондайлардың қатарына прокурорлардың
мемлекеттің ерекше қорғауына алынуы, кімнің де болмасын прокурордың заңды
өкілеттіктері шеңберіндегі қызметін атқаруы барысына араласуға тыйым салуы,
прокурордың заңды талаптары мен актілерін атқаруды міндеттеуі,
өндірісіндегі істер мен материалдар бойынша түсінік бермеу еркі,
прокурорлық иммунитеті (яғни оларға ешкімнің тиіспеу құқығы), материалдық,
әлеуметтік, сондай – ақ құқықтық қамсыздандыру мәселелері жатады.
Қазақстан Республикасының Прокуратура туралы Заңында прокуратура
органдары қызметінің құқықтық кепілдіктері нақты белгіленген. Соның ішінде,
прокурордың өз өкiлеттiгiн жүзеге асыруына кедергi келтiру немесе оған
заңсыз шешiм қабылдату мақсатында қандай да болсын нысанда ықпал жасау,
сондай-ақ прокурорлардың қаулыларын, ұйғарымдарын, нұсқауларын, талаптарын
орындамау заңмен белгiленген жауапкершiлiкке әкелiп соғады.
Прокуратураның талап етуi бойынша тиiстi органдар мен өкiлеттi адамдар:
а)қажеттi материалдар мен мәлiметтердi өтеусiз және Қазақстан
Республикасының заң актiлерiнде белгiленген коммерциялық, банктiк және
заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді жария етуге
қойылатын талаптарды сақтай отырып беруге;
ә) тексерiске қатысу және қорытынды беру үшiн мамандар бөлуге.
б) прокурорлардың қадағалау қызметiн қамтамасыз ету және олардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшiн өзге де қажеттi шаралар қолдануға
мiндетті.
Прокурордың өз құзыретi шегiнде берген талаптары (сұрау салулары,
тапсырмалары, нұсқаулары) мемлекеттік органдардың, лауазымды, жеке және
заңды тұлғалардың орындауы үшін мiндеттi. Талап етiлген ақпарат прокуратура
органдарына заңдарда белгiленген нысандарда, сондай-ақ прокурор белгiлеген
тәртiп пен мерзiмде берiледi.
Прокурорлардың өз құзыретi шегiнде тексеру мәселелерi бойынша
мемлекеттiк органдардың, меншiк нысандарына қарамастан, ұйымдардың үй-
жайларына кiдiрiссiз кiруге, олардың басшыларында және басқа да лауазымды
адамдарында кiдiрiссiз қабылдануға, iс материалдары тiкелей сот iсiн
жүргiзуде жатқан кездегi жағдайларды қоспағанда, құжаттар мен материалдарға
сот iстерiмен танысуда қол жеткiзуге және оларды соттан талап етiп алдыруға
құқығы бap.
Лауазымды адамдар мен азаматтар прокурордың талап етуi бойынша айғақтар
беру үшiн оларға белгiленген уақытта келуге мiндеттi. Шақыру жазбаша
хабарлама-шақырумен ресiмделедi және қолхат алынып тапсырылады. Хабарлама
телефонограммамен, жеделхатпен немесе оның тиiсiнше берiлуiн қамтамасыз
ететiн басқа байланыс құралдары пайдаланыла отырып та жiберiлуi мүмкiн.
Прокурордың заңды талаптарын орындамау не прокурордың талабы бойынша
дәлелсiз себептермен келмей қалу, Қазақстан Республикасының заңдарында
көзделген жауаптылыққа әкеп соғады. Прокурор ұйғарымдары мен қаулылары
орындалмаған жағдайда өз құзыретi шегiнде оларды мәжбүрлеп орындатуға
құқылы.
Прокурор, заңда көзделген басқа жағдайлар мен тәртiптi қоспағанда, өзi
жүргiзiп жатқан iстер мен материалдардың мәнi бойынша қандай да бiр
түсiнiктемелер беруге, сондай-ақ оларды кiмге де болсын танысу үшiн беруге
мiндеттi емес. Өзi жүргiзiп жатқан тексерулер мен iстердiң материалдарын
олар аяқталғанға дейiн прокурордың рұқсатынсыз жария етуге ешкiмнiң құқығы
жоқ [20].
Алайда, прокуратура органдарының тәуелсіздігі прокурорлардың жергілікті
билік пен басқару органдарынан алшақтығын білдірмейді. Прокурорлар
өздерінің заңдылықты нығайтудағы ұйымдастырушылық шараларын жергілікті
өкілетті және атқарушы органдармен тығыз қарым-қатынаста жүзеге асырады.
Прокуратураның тәуелсіздік қағидасы мемлекеттік және саяси маңызға ие,
себебі бұл қағидатты кезеңділігімен сақтағанда ғана прокуратура
республикадағы заңдылықтың үстемдігін қамтамасыз ету мақсатындағы өзіне
жүктелген міндеттерді жүзеге асыра алады [3,312б.].
Ал, прокуратураның қызметіне тән, оны іске асыру барысында басшылыққа
алатын принциптеріне тоқталатын болсақ:
1) Ол әрине заңдылық принципі. Өзін (яғни прокуратураны) құрудағы басты
мақсат заңдылықты қамтамасыз етуді жүктеу болса, ендеше жаратылысына негіз
болған бұл құбылыстың онымен егіз болуы хақ нәрсе.
Заңдылық әмбебап принципі ретінде қоғамдық қатынастардың күллісінің
өзімен (бірінші кезекте талаптарымен) санасуын талап ететіні сөзсіз [21,60-
67бб.]. Сондықтан оның императивті сипаты болады. Заңдылық қоғамдық -
әлеуметтік құбылыс. Бірақ мемлекет заңдарындағы тәртіп пен рәсімдеу аясында
қабылдаған заңдардың дәл және біркелкі қолданылуы ғана прокурорлық
қадағалаудың пәні болмақ.
Сондықтанда мемлекет заңды бұзушылыққа қарсы саясатында көбіне – көп
мәжбүрлеу шараларын қолдану арқылы қол жеткізеді. Ал прокурор болса мұндай
жағдай орын алған күнде, одан туындайтын, әрине бірімен – бірі тығыз
байланысты, соған лайық кешенді деуге тұрарлық бірсыпыра іс – шараларын
атқарады. Олардың қатарында: заңды бұзушылықты жою (тию, заңсыз әрекеттер
мен актілерді тоқтату, алдын алу т.с.с.); бұзылған құқықты қалпына келтіру
(материалдық, моральдық, т.с.с. залалды өндіруге бағытталған іс – шаралары,
жәбір, зардап шекеннің құқықтарын қорғау, т.с.с. сотқа ақы талап беру);
заңды бұзушылыққа әкеп соққан себептерді жою (яғни профилактикалық қызметі)
жатады. Өйткені заңдылық – демократиялық мемлекеттің құқықтық іргесін
қалайды. Демек, құқықтық мемлекетке тән заңдылықтың сапасы мен көрсеткіші
бөлек. Өйткені, ілгергі қоғамдық – экономикалық формациялардағы іргелі
мүдде қоғам мен тұлғаның үстінен тұрған мемлекеттікі деп саналса, құқықтық
мемлекетте ондай құндылықтардың өзгеріп, керісінше адам құқығы мен қоғамдық
мүдде алға шығары анық. Сондықтанда құқықтық мемлекетті құру барысындағы
ұстануға тиісті басты формуланың бірі ең әуелі мемлекеттің (оның
органдарының, лауазымды тұлғаларының) заңға (құқыққа) бағындырылуы болып
саналады [22,24б.].
Қазақстан Республикасы Конституциясының 83-бабында көрсетілгендей
прокуратура жоғары қадағалауын мемлекет атынан іске асырады. Яғни
заңдылықтың үстемдігін қамтамасыз ету мақсаты қадағалаудың да мәртебесін
биіктетіп жоғары деп белгілейді. Олардың қатарына жоғарыда атағандай: кез
келген заңды бұзушылықты анықтау мен жою шараларын қолдануы, конституция
мен республика заңдарына қайшы келетін заңдар мен құқықтық актілерге
наразылық келтіруі, т.с.с. жатады.
2) Демократиялық, құқықтық мемлекеттің тағы да бір жетістігі–
жариялылыққа қолдың жетуі. Прокуратура органдарындағы жариялылық
прокуратураның басқа республиканың құқық қорғау органдары ретінде қоғамнан,
азаматтардан оқшауланбаған өз функцияларын іске асыруын білдіреді. Заңда
прокуратура органдары азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын,
мемлекеттік мүдделерін қорғау туралы Қазақстан Республикасы заңдарының
талаптарына қайшы келмейтін шараларды жария ету арқылы әрекет етеді деп
көрсетілген [2,393б.].
Осы тұста ашық та тұнық ақпарат беру, немесе алу әрине демократиялық
жетістік. Сондықтан, елдегі заңдылықтың жағдайы, әсіресе сақталуы мен
орындалуы халық үшін керек нәрсе. Әрине, заң шек қоятын жағдайлардан басқа
кезде, бүгінгі ақпараттық кеңістік пен мүмкіндігі ауқымды заманда мемлекет
аумағындағы заңдылықтың жағдайымен оны нығайту туралы іс – шараларын
баяндап тұруы әрі – беріден кейін прокуратураның міндеті [23,224б.].
Сонда жариялылық принципінің тетіктерін қолдану арқылы прокурор нені
қалайды, неге қол жеткізеді?
Біріншіден, ол, әрине халықпен тікелей кездесу арқылы (ұжымдарда,
корпоративтік орталарда. т.с.с.), бұқаралық ақпарат құралдарының септігімен
(соның ішінде соңғысы интернет сайттары арқылы да) заңдылықтың жағдайын,
яғни өзінің жасаған қызметін баян ете алады.
Екіншіден, осы аталған тәсілдермен елге заңнаманы насихаттайды.
Үшіншіден, құқық бұзушылықтың (заңды бұзушылықтың), қылмыстың алдын алу
(болдырмау) бағытындағы іс – шараларын атқарады.
Төртіншіден, билік пен халық арасындағы байланысты, әрі сенімді
нығайтады.
Ендеше, жариялылықтың прокуратура қызметінде басшылыққа алатын принципі
ретіндегі рөлі мен маңызы зор. Әсіресе, құқық бұзушылық пен қылмыстылықпен
күресті ұйымдастыруда қоғамның да белсенділігін арттыруға, құқықтық сананы
көтеруге, құқықтық мәдениет пен заңға бағынушылықты жақсартуға оңтайлы әсер
ететіндігі сөзсіз.
Прокуратура қызметінде оның тәуелсіздігі, заңдылық пен жариялылық
принциптерімен бірқатар, конституциялық, сондай – ақ басқа құқық
салаларында баянды етілген принциптердің де маңызы зор. Солардың қатарында
құқықтың анағұрлым маңызды да өзектілеріне жататындарына қатысты тұлғаның
ар – ожданы мен намысын құрметтеу, тұлғаға ешкімнің тиіспеуі құқығы, адам
мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау, кінәсіздік
жорамалы, тараптардың тең құқылығы мен сайыскерлік, т.с.с. қылмыстық іс
жүргізу құқығы саласымен қамтылған принциптер жатады [24,23-25бб.].
Осының бәрін сақтауға тиісті тұлғалардың іс - әрекеттері мен
актілерінің заңдылығын қадағалаумен бірқатар, прокурорлар өз әрекеттері мен
актілерінің заңның аясында, ондағы нормаларды қатаң да бұлжытпай сақтау
арқылы және тек сол тәртіптерде іске асыруы қажет [25,12-16бб.].
3. Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының басқа мемлекеттік
органдардың арасында алатын орны
Жалпы билік феномені, оның бөліну теориясы ежелгі уақыттан зерттеліп
келінген мәселе. Мысалы, Аристотель мемлекет құрылысы мен ондағы биліктің
ұйымдасуын қарастыра келе, биліктің түрлі жақтарын және олардың мақсаттарын
көрсете білетін органдарын: жалпымемлекеттік мәселелерді талқылаушы және
шешуші билік; үкімет билігі; сот билігі-деп талдаған [26].
Ұлы француз ағартушысы, ғалым Ш.Л.Монтескье үш билікті атай келе,
олардың әрқайсысының қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz