Ағылшын-қазақ тілдеріндегі есімдіктер және орын алмастырушы сөздер
Кіріспе 3
І Тарау Ќазіргі аѓылшын тіліндегі есімдіктердіњ зерттелу тарихы 8
1.1. Ќазіргі аѓылшын тіліндегі есімдіктердіњ зерттелу тарихы 8
1.2. Қазіргі ағылшын тіліндегі есімдіктердің басқа сөз таптарымен
арақатынасы 9
ІІ Тарау Ағылшын тіліндегі есімдіктердің мағыналық.құрамдық
топтары 12
2.1. Жіктеу есімдігі 12
2.2. Тәуелдік есімдігі 15
2.3. Сілтеу есімдігі 18
2.4. Сұрау есімдігі 22
2.5. Өздік есімдік 26
2.6. Белгісіздік есімдігі 27
2.7. Болымсыздық есімдігі 37
2.8. Жалғаулық есімдігі 38
2.9. Жалпылау есімдігі 40
ІІІ Тарау Ағылшын тіліндегі орын алмастырушы сөздер 43
3.1. Зат есімдегі орын алмастырушы сµздер 43
3.2. Етістіктегі орын алмастырушы сµздер 52
Қорытынды 57
Пайдаланылған әдебиеттер 59
І Тарау Ќазіргі аѓылшын тіліндегі есімдіктердіњ зерттелу тарихы 8
1.1. Ќазіргі аѓылшын тіліндегі есімдіктердіњ зерттелу тарихы 8
1.2. Қазіргі ағылшын тіліндегі есімдіктердің басқа сөз таптарымен
арақатынасы 9
ІІ Тарау Ағылшын тіліндегі есімдіктердің мағыналық.құрамдық
топтары 12
2.1. Жіктеу есімдігі 12
2.2. Тәуелдік есімдігі 15
2.3. Сілтеу есімдігі 18
2.4. Сұрау есімдігі 22
2.5. Өздік есімдік 26
2.6. Белгісіздік есімдігі 27
2.7. Болымсыздық есімдігі 37
2.8. Жалғаулық есімдігі 38
2.9. Жалпылау есімдігі 40
ІІІ Тарау Ағылшын тіліндегі орын алмастырушы сөздер 43
3.1. Зат есімдегі орын алмастырушы сµздер 43
3.2. Етістіктегі орын алмастырушы сµздер 52
Қорытынды 57
Пайдаланылған әдебиеттер 59
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сөз таптары жөніндегі мәселені бағдарлап, әрі тілдің құрылымының теориялық та, практикалық та мәселелерін терең зерттеу, жете білу үшін қажет. Мысалы, бастауыш, орта, жоғары мектептерде тілді оқытудың негізгі түйіндері сөз таптарына, солардың айналасына шоқталады. Сондай–ақ, тілдің грамматикалық құрылысына байланысты көптеген мәселерді алсақ, оларды сөз таптарына байланыстырмай зерттеу де, шешу де мүмкін емес. Солай болса, сөз таптары жайындағы мәселелер тілдің грамматикалық құрылысының, сөздің грамматикалық құрылымының негізгі арқауы сияқты мәселелер. Шынында да тереңірек үңілсек, сөз таптары грамматиканың көптеген түйіндерін шешетін арқау ғана емес, оны (грамматиканы) лексикамен байланыстыратын да негізгі баспалдақ сияқты. Сөздің морфологиялық құрылымы жайындағы ілім тек сөздің құрамын (түбірін, негізін, қосымшаларын) талдаумен ғана тынбайды, оның бүкіл грамматикалық жүйесін әр тобына тән сөз тудыратын, сөз түрлендіретін жүйелерін де зерттейді. Тілдегі сөздерді грамматикалық топтарға бөлу, оларға тиісті грамматикалық сипаттамалар беру, алды-алдына талдау грамматиканың негізгі өзегі, ең басты мәселесі.
Тіл біліміндегі барлық сөздер семантикалық және морфологиялық берлігеріне қарай ең алдымен үш үлкен топқа бөлінеді. Олар – атаушы сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер.
Аталған үш топтың ішіндегі әрі ең көбі де, әрі негізгі ұйытқысы және тіліміздің бүкіл сөз байлығының барлық шұрайы да, негізі де болып табылатыны – атаушы сөздер.
Атаушы сөздерді, ерекшеліктері мен сипаттарының бір-біріне жақын белгілеріне қарай, іштей бірнеше лексика-грамматикалық топтарға бөлуге болады. Мысалы, оларды ең алдымен, есімдер және етістіктер деген екі салаға бөлуге болады. Бірақ есімдер де іштей бірдей емес. Мысалы, зат есім, сын есім, сан есім, есімдіктер ішінара ұқсас үстеу сөздер мен еліктеу сөздер өзара бір-біріне жақын.
Тіл біліміндегі барлық сөздер семантикалық және морфологиялық берлігеріне қарай ең алдымен үш үлкен топқа бөлінеді. Олар – атаушы сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер.
Аталған үш топтың ішіндегі әрі ең көбі де, әрі негізгі ұйытқысы және тіліміздің бүкіл сөз байлығының барлық шұрайы да, негізі де болып табылатыны – атаушы сөздер.
Атаушы сөздерді, ерекшеліктері мен сипаттарының бір-біріне жақын белгілеріне қарай, іштей бірнеше лексика-грамматикалық топтарға бөлуге болады. Мысалы, оларды ең алдымен, есімдер және етістіктер деген екі салаға бөлуге болады. Бірақ есімдер де іштей бірдей емес. Мысалы, зат есім, сын есім, сан есім, есімдіктер ішінара ұқсас үстеу сөздер мен еліктеу сөздер өзара бір-біріне жақын.
1. Гордон Е. М., Крылова И. П. A Grammar of Present Day English, М., 1980. с. 268-304.
2. Вейхман Г. А. Новое в английской грамматике, М., 1990. 220 с.
3. Интернет: Рубцова М. Г. Обучение чтению английской научной и технической литературы. Лексико-грамматический справочник, М., 1989)
4. Интернет: Беркнер С.С., Пеньков Б.В. Некоторые Лексико-Семантические Особенности Языка Американской Средней Школы Второй Половины ХХ Века (Учащиеся и Учителя) / Язык Коммуникация и Социальная Среда, Выпуск 1, Воронеж, 2001 (http://tpl1999. narod.ru/WebLSE2001/BerkPenk.htm)
5. Ќазаќ тілі энциклопедиясы, –А., 1998.
6. Ахмеди Ысќаќов. Ќазіргі ќазаќ тілі А. 1991ж.
7. Верховская И. П., Расторгуева Т. А., Бармина Л. А. Английский глагол. Трудности употребления в речи, М., 1987. 350 с.
8. Израелевич Е. Е., Качалова К. Н. Практическая Грамматика Английского Языка, М, 1953. с. 67-239
9. Ильиш Б. А. The Structure of Modern English, Л., 1971. с. 66-73
10. Интернет: http://rusgram.narod.ru
11. Клоуз Р. А. A Reference Grammar for Students of English, М., 1979. 341 с.
12. Коблов Г. Я. Английский язык, М., 1972. 245 с.
13. Михельсон Т. Н., Успенская Н. В. Сборник Упражнений по Основным Разделам Грамматики Английского Языка. Практическое Пособие, Л., 1978. с. 182-236
14. Редфорд Э. Почему англичане так говорят, М., 1964. 230 с.
15. Смирнова Л. Н. Курс английского для научных работников, Л., 1990. 289 с.
16. Интернет: http://www.anriintern.com/leseng/641_660.html
17. Интернет: http://www.englspace.com/online/lesson22/index.shtml
18. Интернет: http://accent.hotmail.ru/languages/english/pronoun.html
19. Интернет: http://www.langust.ru/unit_ur/ureg_037.shtml
20. Интернет: http://gambit.com.ru/~wolf/home/hornby.htm
21. Интернет: http://sch-yuri.narod.ru/student/veikman/veik3.htm
22. Грузинская И. А. Просто о главном. Грамматика английского языка, Л., 2001. 360 с.
23. Дьюканова М. Н. Практическая грамматика английского языка, М., 2001, 224 с.
24. Джи Р. - Грамматика английского языка, Л., 2001, 46 с.
25. Сидоренко Г. И. Сборник упражнений по грамматике английского языка, Минск, 2002, 232 с.
26. Интернет: http://danal.by.ru
27. Интернет: http://enative.narod.ru/theory/grammar.htm
28. Христорождественсая Л. Модальные глаголы в английском языке. Сборник упражнений, М., 2000, 336 с.
29. Кутузов Л. Практическая грамматика английского языка, М, 1998, 48 с.
30. Рушинская И. С. English Verbals and Modals, 2002 (Интернет)
31. Oxford New Dictionary, 1996
32. Webster’s Third New English Dictionary, 1996
33. Цветков М. - Англо-русский словарь сленга, М., 1986
34. Джозеф Вамбо. The Golden Orange, Нью Йорк, 1991
35. Джофри Арчи. Scorpions Trial, Нью Йорк, 1994
36. Сидни Шелдон. Master of the Game, Лондон, 1994
37. Стивен Кинг. Misery, Великобритания, 1991
38. Терри Мак Миллан. How Stella Got Her Groove Back, Нью Йорк, 1996
39. Селинджер Дж. Д. The Catcher in the Rye (Интернет)
40. Кауфман Б. Up The Down Staircase (Интернет)
2. Вейхман Г. А. Новое в английской грамматике, М., 1990. 220 с.
3. Интернет: Рубцова М. Г. Обучение чтению английской научной и технической литературы. Лексико-грамматический справочник, М., 1989)
4. Интернет: Беркнер С.С., Пеньков Б.В. Некоторые Лексико-Семантические Особенности Языка Американской Средней Школы Второй Половины ХХ Века (Учащиеся и Учителя) / Язык Коммуникация и Социальная Среда, Выпуск 1, Воронеж, 2001 (http://tpl1999. narod.ru/WebLSE2001/BerkPenk.htm)
5. Ќазаќ тілі энциклопедиясы, –А., 1998.
6. Ахмеди Ысќаќов. Ќазіргі ќазаќ тілі А. 1991ж.
7. Верховская И. П., Расторгуева Т. А., Бармина Л. А. Английский глагол. Трудности употребления в речи, М., 1987. 350 с.
8. Израелевич Е. Е., Качалова К. Н. Практическая Грамматика Английского Языка, М, 1953. с. 67-239
9. Ильиш Б. А. The Structure of Modern English, Л., 1971. с. 66-73
10. Интернет: http://rusgram.narod.ru
11. Клоуз Р. А. A Reference Grammar for Students of English, М., 1979. 341 с.
12. Коблов Г. Я. Английский язык, М., 1972. 245 с.
13. Михельсон Т. Н., Успенская Н. В. Сборник Упражнений по Основным Разделам Грамматики Английского Языка. Практическое Пособие, Л., 1978. с. 182-236
14. Редфорд Э. Почему англичане так говорят, М., 1964. 230 с.
15. Смирнова Л. Н. Курс английского для научных работников, Л., 1990. 289 с.
16. Интернет: http://www.anriintern.com/leseng/641_660.html
17. Интернет: http://www.englspace.com/online/lesson22/index.shtml
18. Интернет: http://accent.hotmail.ru/languages/english/pronoun.html
19. Интернет: http://www.langust.ru/unit_ur/ureg_037.shtml
20. Интернет: http://gambit.com.ru/~wolf/home/hornby.htm
21. Интернет: http://sch-yuri.narod.ru/student/veikman/veik3.htm
22. Грузинская И. А. Просто о главном. Грамматика английского языка, Л., 2001. 360 с.
23. Дьюканова М. Н. Практическая грамматика английского языка, М., 2001, 224 с.
24. Джи Р. - Грамматика английского языка, Л., 2001, 46 с.
25. Сидоренко Г. И. Сборник упражнений по грамматике английского языка, Минск, 2002, 232 с.
26. Интернет: http://danal.by.ru
27. Интернет: http://enative.narod.ru/theory/grammar.htm
28. Христорождественсая Л. Модальные глаголы в английском языке. Сборник упражнений, М., 2000, 336 с.
29. Кутузов Л. Практическая грамматика английского языка, М, 1998, 48 с.
30. Рушинская И. С. English Verbals and Modals, 2002 (Интернет)
31. Oxford New Dictionary, 1996
32. Webster’s Third New English Dictionary, 1996
33. Цветков М. - Англо-русский словарь сленга, М., 1986
34. Джозеф Вамбо. The Golden Orange, Нью Йорк, 1991
35. Джофри Арчи. Scorpions Trial, Нью Йорк, 1994
36. Сидни Шелдон. Master of the Game, Лондон, 1994
37. Стивен Кинг. Misery, Великобритания, 1991
38. Терри Мак Миллан. How Stella Got Her Groove Back, Нью Йорк, 1996
39. Селинджер Дж. Д. The Catcher in the Rye (Интернет)
40. Кауфман Б. Up The Down Staircase (Интернет)
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
“Филологиясы” факультеті
“Ағылшын
филологиясы” кафедрасы
6N0205-
филология (ағылшын тілі)
мамандығы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Тақырыбы: Ағылшын-қазақ тілдеріндегі есімдіктер және орын
алмастырушы сөздер
Магистрлік жұмыс “Ағылшын Магистрлік
жұмысты орындаған
филологиясы” кафедрасында қаралып, магистрант:
қорғауға жіберілді.
Абдукеримова Х _________
Кафедра меңгерушісі:
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.к., профессор Баймахан Т. ф.ғ.к.,
профессор Баймахан Т.
“___” _____2010 ж. ____________
Түркістан 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
І Тарау Ќазіргі аѓылшын тіліндегі есімдіктердіњ зерттелу тарихы 8
1.1. Ќазіргі аѓылшын тіліндегі есімдіктердіњ зерттелу тарихы
8
1.2. Қазіргі ағылшын тіліндегі есімдіктердің басқа сөз таптарымен
арақатынасы 9
ІІ Тарау Ағылшын тіліндегі есімдіктердің мағыналық-құрамдық
топтары 12
2.1. Жіктеу есімдігі 12
2.2. Тәуелдік есімдігі 15
2.3. Сілтеу есімдігі
18
2.4. Сұрау есімдігі
22
2.5. Өздік есімдік 26
2.6. Белгісіздік есімдігі
27
2.7. Болымсыздық есімдігі 37
2.8. Жалғаулық есімдігі 38
2.9. Жалпылау есімдігі 40
ІІІ Тарау Ағылшын тіліндегі орын алмастырушы сөздер
43
3.1. Зат есімдегі орын алмастырушы сµздер 43
3.2. Етістіктегі орын алмастырушы сµздер
52
Қорытынды
57
Пайдаланылған әдебиеттер
59
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сөз таптары жөніндегі мәселені
бағдарлап, әрі тілдің құрылымының теориялық та, практикалық та мәселелерін
терең зерттеу, жете білу үшін қажет. Мысалы, бастауыш, орта, жоғары
мектептерде тілді оқытудың негізгі түйіндері сөз таптарына, солардың
айналасына шоқталады. Сондай–ақ, тілдің грамматикалық құрылысына байланысты
көптеген мәселерді алсақ, оларды сөз таптарына байланыстырмай зерттеу де,
шешу де мүмкін емес. Солай болса, сөз таптары жайындағы мәселелер тілдің
грамматикалық құрылысының, сөздің грамматикалық құрылымының негізгі арқауы
сияқты мәселелер. Шынында да тереңірек үңілсек, сөз таптары грамматиканың
көптеген түйіндерін шешетін арқау ғана емес, оны (грамматиканы) лексикамен
байланыстыратын да негізгі баспалдақ сияқты. Сөздің морфологиялық құрылымы
жайындағы ілім тек сөздің құрамын (түбірін, негізін, қосымшаларын)
талдаумен ғана тынбайды, оның бүкіл грамматикалық жүйесін әр тобына тән сөз
тудыратын, сөз түрлендіретін жүйелерін де зерттейді. Тілдегі сөздерді
грамматикалық топтарға бөлу, оларға тиісті грамматикалық сипаттамалар беру,
алды-алдына талдау грамматиканың негізгі өзегі, ең басты мәселесі.
Тіл біліміндегі барлық сөздер семантикалық және морфологиялық
берлігеріне қарай ең алдымен үш үлкен топқа бөлінеді. Олар – атаушы
сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер.
Аталған үш топтың ішіндегі әрі ең көбі де, әрі негізгі ұйытқысы
және тіліміздің бүкіл сөз байлығының барлық шұрайы да, негізі де болып
табылатыны – атаушы сөздер.
Атаушы сөздерді, ерекшеліктері мен сипаттарының бір-біріне жақын
белгілеріне қарай, іштей бірнеше лексика-грамматикалық топтарға бөлуге
болады. Мысалы, оларды ең алдымен, есімдер және етістіктер деген екі
салаға бөлуге болады. Бірақ есімдер де іштей бірдей емес. Мысалы, зат
есім, сын есім, сан есім, есімдіктер ішінара ұқсас үстеу сөздер мен еліктеу
сөздер өзара бір-біріне жақын.
Есімдік және орын алмастырушы сөздер әрбір тілдің құрамдас бөлігі,
сµз таптарыныњ бірі болып табылады [1,1.]. Зерттеуші А.Ысқақов еңбегінде
есімдік терминіне былай аныќтама берілген: Есімдік - зат есім, сын есім,
сан есімді сөздердің кең шеңберіне қатысты қолданылады. Есімдіктердің
контексте немесе сөздік жағдайда нақтыланатын назар аударғыш мағынасы
болады. Мәселен, ол жіктеу есімдігі қандай болмасын сөздің орнын
алмастырады. Зат есімнің орнына қолданылады. Қандай, сондай т.б. сөздері
қандай да болмасын белгіні білдірсе, ал сонда, қайда, қашан, қалай
есімдіктері – іс-әрекеттің орнын, уақытын, жүру сипатының мәнінің жағдайын
білдіретіндігі белгілі. [6,33.]. Осылайша, сілтеу мєнін білдіретін сөздер
қатарындағы есімдіктердің ішінен жіктеу есімдігі бөлінеді, яғни
есімдіктердің орнын алмастырғыш сөздер (зат есімдік, сын есімдік және
есептік сан есім) мен есімдік үстеулері т,б.
Сонымен заттық ұғымды білдіретін сөздердің орынбасарлары–
субсантивтік есімдіктер, екіншіден, заттың белгісін білдіретін сөздердің
орынбасарлары – аттрибутивтік есімдер деген екі салаға бөледі.
Морфологиялық жағынан есімдіктер түрленетін сөздердің тобына қосылады.
Ал олардың түрленуінде, жалпы алғанда, есімдерге ұқсастықтар болмағанмен,
өздеріне тән ерекшеліктері де бар. Мысалы, субстантивті есімдіктер
қолданылу ретіне қарай зат есімдер сияқты көптеліп те, тәуелденіп те,
септеліп те, жіктеліп те қолданыла беретін болса, аттрибутивті есімдіктер
дәл өз маңғынасында, нағыз сын есімдер ретінде қолданылып тұрғанда
грамматикалық жағынан түрленбейді, демек грамматикалық формаларының ешбірін
де қабылдамайды [6,35]. Есімдіктердің бәріне де тән, бәріне де ортақ деп
есептерліктей я танырлықтай белгілі бір жүйелі формалары немесе өзгеру
тәсілдері жоқ. Бұл ерекшелік негізінде есімдіктердің іштей субстантивтік
және аттрибутивтік болып мағыналық екі жікке бөлінуімен байланысты.
Зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысында
ағылшын тіл білімі морфологиясындағы есімдіктерді теориялық тұрғыда
негіздеу. Ол үшін қазақ, орыс және шетел тіл білмінде есімдіктер туралы
бұрын айтылған іргелі теориялық ізденістерге сүйене отырып, соған орай
қазақ, ағылшын тіліндегі морфологиялық материалдарды сараптап талдау
арқылы, оларды лексика - грамматикалық жєне тақырыптық семантикалық
топтарға білу көзделеді.
Аталған мақсатқа жету үшін көтерген мәселелерді айқындап, саралауда
мынадай міндеттер қойылды:
– Біріншіден, морфологиялық категория ретінде есімдіктердің
(тақырыптық, лексика-грамматикалық) өзіндік тұлғалық, құрылымдық
ерекшеліктеріне қарай, олардың лексика-грамматикалық айырмашылықтарын
көрсету;
– Екіншіден, есімдіктердің жасалу жолдарын, мағыналық топтарын белгілеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ, ағылшын тіл білімініњ
морфология саласында сµз таптарының бірі – орынбасар сөз саналатын
есімдіктер, олардың түрлері, таќырыптыќ, семантикалыќ топтары мен
прагматикасы сараланып, арнайы зерттеліп отыр. Сонымен қатар зерттеу
жұмысында есімдіктіњ таќырыптыќ, лексика-грамматикалыќ топтарыныњ µзіне
тєн семантикалыќ ерекшеліктері т‰рлі µзгешеліктермен талданды.
Ж±мыстыњ теориялыќ жєне методологиялыќ негізіне Резник Р.В, Гордон Е.
М., Крылова И, Вейхман Г.А, Рубцова М. Г. Беркнер С. С., Пеньков Б.В,
Верховская И. П., Расторгуева Т. А., Бармина Л, Израелевич Е.Е., Качалова
К.Н, Ильиш Б. А, Клоуз Р, Коблов Г. Я, Михельсон Т. Н., Успенская Н.В,
Редфорд Э, Смирнова Л.Н., Грузинская И, сонымен бірге қазақ тіл біліміндегі
А.Ысқақовтың, Қазақ тілі энциклопедиясы т.б, зерттеу ењбектері
басшылыќќа алынды.
Ж±мыстыњ дереккµздері. Жұмыста әртүрлі ақпарат деректері, соның ішінде
ғылыми да, көркемдік әдебиеттер де пайдаланылды. Көркем әдебиеттің әртүрлі
стилистикасы пайдаланылды. Мәселен, әдеби тілмен жазатын Стивен Кинг, кейде
диалогтарда сөйлеу тілін қолданған; журналист Джофри т.б. өз жұмысымда
Интернет сайттарының әртүрлі ақпараттары қолданылды.
Зерттеу єдістері: Есімдіктердіњ µзіндік ерекшеліктерін айќындау,
белгілеу маќсатында сипаттама, салыстырмалы-салғастырмалы, жєне ќ±рылымдыќ
семантикалыќ т.б. талдау тєсілдері басшылыќќа алынды.
Ж±мыстыњ теориялыќ мєні мен практикалыќ мањызы. Зерттеудіњ
проблемаларына орай, алынѓан нєтижелері жоѓары оќу орындарында
морфология пєнінен µтілетін арнайы курс, семинар сабаќтарында
пайдалануѓа болады.
Ж±мыстыњ саралануы мен талќылануы. Зерттеудіњ негізгі мазм±ны мен
баѓыттары бойынша Аѓылшын тіліндегі с±рау есімдіктері деген таќырыпта
Қазақстан Республикасының егеміндігі-ұлттық заңнаманың дамуының негізі
атты журналында 2007 жылдың № 3 санында маќала жарияланды. Және
Аѓылшын тіліндегі орын алмастырушы сөздер атты мақала Ізденуіші-
Соискатель журналында 2007 жылдың № 5 санында жарияланды.
Зерттеу ж±мыстарыныњ нєтижелері аѓылшын филологиясы кафедрасында
алдын-ала талќылаудан µтті.
Диссертацияныњ ќ±рылымы: Диссертация жұмысы кіріспеден, ‰ш тараудан,
ќорытындыдан жєне пайдаланылѓан єдебиеттер тізімінен т±рады.
Ж±мыстыњ мазм±ны Кіріспеде таќырыптыњ µзектілігі, зерттеу
объектісі кµрсетіліп, зерттеудіњ маќсаты мен міндеттері белгіленді,
ѓылыми жањалыѓы, теориялыќ мањыздылыѓы жєне практикалыќ мєні аныќталды.
І тарау Ќазіргі аѓылшын тіліндегі есімдіктердіњ зерттелу тарихы
деп аталып, аталѓан бµлімде есімдіктердіњ зерттелу тарихы қарастырылады.
ІІ тарау “Аѓылшын тіліндегі есімдіктердіњ маѓыналыќ-ќ±рамдыќ
топтары “ деп аталып, ол : 1) жіктеу есімдігі, 2) тєуелдеу есімдігі, 3)
с±рау есімдігі; 4) сілтеу есімдігі, 5) өздік есімдік, 6) белгісіздік
есімдігі, 7) болымсыздық есімдігі, 8) жалғаулық есімдігі, 9) жалпылау
есімдігі деп бµлінеді.
ІІІ тарау “Аѓылшын тіліндегі орын алмастырушы сµздер” деп
аталып, ол: 1) зат есімдегі орын алмастырушы сµздер; 2) етістіктегі орын
алмастырушы сµздер деп бµлінеді.
Ж±мыстыњ соњында зерттеу нєтижесініњ ой-ќорытындылары,
теориялыќ т±жырымдары жєне пайдаланылѓан єдебиеттер тізімі беріледі.
І ТАРАУ
1.1. Ќазіргі аѓылшын тіліндегі есімдіктердіњ зерттелу тарихы
Қазіргі кезде есімдіктер мен орын алмастырушы сөздер көптеген ғалым-
лингвистердің еңбектерінде қарастырылған. Көптеген лингвистер орын
алмастырушы сөздер туралы айта отырып, есімдік – зат есімдерді, яғни орын
алмастырушы сөздерді есімдіктердің бір қызметі ретінде қарастырады. Осындай
жұмыстың бірі - Е.М.Гордон мен И. П. Крылованың A Grammar of Present Day
English еңбегі [1,12]. Бұл еңбекте есімдік екі дәрежеге бөлінеді – зат
есімдік есімдік және сын есімдік есімдік. Орын алмастырушы сөздер ретінде
тек зат есімдік болуы мүмкін. Есімдік басқа зат есімді анықтауы да мүмкін
Е. Е. Израилевич пен К. Н. Качалованың еңбектері [3, 44]. Е.М.Гордона мен
И.П.Крылованың еңбектеріне сабаќтас, мазм±ндас. Олардың жұмыстарының кейбір
т±старында ғана айырмашылықтар бары ањѓарылады. Мәселен, Е.М.Гордон
есімдікті жіктегенде өздік есімдік пен эмфатикалық есімдіктің
айырмашылығын айырып кµрсетеді. Е.М.Качалова мен оның авторластары
эмфатикалық есімдіктер мен өздік есімдіктегі қосымша қызмет болып табылады
дейді [3,55].
М. Г.Рубцова өзінің Ағылшын ғылыми және техникалық әдебиетін
оқытуға үйрету. Лексикалық - грамматикалық анықтамалық еңбегінде есімдікті
орын алмастырушы сөздер ретінде қарастырады, сонымен ќатар есімдік
функциясына негізгі мағынаны олар орын алмастырушы сөздер ретінде қызмет
еткенде ғана мән береді. Сондай-ақ ол өз жұмысында басқа да орын
алмастыратын сөздер мен орын алмастыратын етістіктерді қарастырады [4, 48].
Етістіктердің орнын алмастырушы сөздер ретінде көбіне көмекші
етістіктер мен жалғаулық етістіктер қызмет етеді. Бұл етістіктер қандай да
болмасын мағыналық етістікті алмастыруы мүмкін. Сондай-ақ модальдық
етістіктердің орнын алмастыратын сөздер де болады. Модальдық етістіктер
келер шақ немесе өткен шақтың түрлерін құрайды, мұндай жағдайда оларды
басқа мағына алмастырады. Мәселен have to, be able to және т.б.
Орнын алмастырушы сөз болып тек қызметтік сөздер болмайды. Орын
алмастырушы сөздер ретінде пайдаланылатын басқа да тәуелсіз сөздер болады,
мәселен, thing сөзі. С. С Беркнер мен оның авторластары орын алмастырушы
сөздер ретінде кейбір дөрекі сөздер мен жаргондық сөздерді де айтуға болады
дейді [5, 17]. Жиі пайдаланылатын сөздер кең семантикалы stuff, thing,
story сөздері, сондай-ақ shit дөрекі сөзі. Көбінде this thing, stuff like
that есімдіктерімен бірлесіп пайдаланылады. Єсіресе олар оқушылардың
сөйлесуі кезінде кездессе, кейде оларды оқытушылар да пайдаланады. Мұндай
сөздер мен сөз тіркестері біртектес атаулар қатарының жалпы мүшелерін
белгілеу үшін пайдаланылуы мүмкін: things like that, stuff like that, shit
like that. Бұл орын алмастырушы сөздер, олардың мағынасын тек контексте
ғана түсіну мүмкін болады. Ал, қазаќ тілі энциклопедиясында есімдік сµз
табына мынадай аныќтама берілген: есімдік – есім сµздердіњ орнына
ќолданылатын сµз табы. Есімдіктіњ ќай сµздіњ орнында ж±мсалып т±рѓаны
алдыњыѓы сµйлемнен белгілі болѓандыќтан ол жалпы маѓынаѓа ие. Мысалы: Мен –
сµйлеушіні, сен – тыњдаушыны, ол – бейтарап адымды танытады. Сµйтіп, б±л
сµз табыныњ ќ±рамына енетін сµздердіњ маѓынасыныњ наќтылы болмай, жалпылама
болып келуі есімдіктіњ лексика-семантикалыќ µзгешелігі болып
табылады.Айталыќ, мен, сен сияќты сµздердіњ наќтылы маѓына беретін
сµздердіњ де, абстрактылы маѓынада да ж±мсала беруі м‰мкін.
1.2. Қазіргі ағылшын тіліндегі есімдіктердің басқа сөз таптарымен
арақатынасы. Морфологиялыќ т±рѓыдан алѓанда, есімдіктер басќа сµз таптары
сияќты септелуіге, кµптелуге бейім. Соныњ µзінде есімдікке тєн айырмашылыќ
бар. Мысалы: зат есімде кµптік маѓынаны білдіру лексика, морфологиялыќ сол
сияќты синтаксистік тєсілмен де болып жатады. Ал есімдіктерде кµптік
жалѓау арќылы кµптік маѓынаны білдіру барлыќ т‰рлеріне тєн ќ±былыс болса,
лексикалыќ тєсіл тек с±рау есімдіктерінеде болады. Сондай –аќ, лексикалыќ
тєсілмен кµптік маѓынаны білдіру жіктеу есімдіктеріне соныњ ішінде, бірінші
жєне екінші жаќтаѓы есімдіктерге ѓана тєн. Есімдіктердіњ кµпшілігі
септелгенмен, ќайсы бірі дєст‰рлі жалѓауды “ќабылдамайды”: маѓан (менге
емес), саѓан (сенге емес), менен (меннен емес), сенен (сеннен емес), оѓан
(олѓа емес), онымен (олмен емес), сонымен (солмен емес) т.б. Сµз тудыру
т±рѓысына келгенде есімдіктердіњ µздерінен жања сµз жасау µте сирек
кездеседі. Лексика-семантикалыќ жєне грамматикалыќ µзгешеліктеріне
байланысты есімдіктер жеті топќа жіктеледі: жіктеу, сілтеу, с±рау, µздік,
белгісіздік, жалпылау, болымсыздыќ [6,41].
Ал зерттеуші Ахмеди Ысќаќов таќырыпќа ќатысты есімдіктер заттыњ атын,
сынын, санын, я олардыњ аттарын білдірмейді, біраќ солардыњ (зат есім, сын
есім, сан есімдердіњ) орнына ж±мсалады. Есімдіктер белгілі бір т‰сінікті я
ойды жалпылама т‰рде мегзеу арќылы білдіреді. Есімдіктердіњ наќытылы
маѓыналары µздерінен б±рын айтылѓан сµйлемде немесе жалпы сµйлем ањѓарына
ќарай айќындалады. Мысалы: ол Прутковтыњ барлыќ афоризмін білетін
(С.Ерубаев) (6,43( т.б.
Есімдіктер шыѓу тµркіні жаѓынан екі топќа бµлінеді. Оныњ бір тобына
µте ерте заманнан келе жатќан байырѓы (кµне) т‰бір есімдіктер енеді де,
екінші тобына тіліміздіњ даму, жетілу процестерімен байланысты, кейінгі
замандарда пайда болѓан, демек, соњѓы кездерде туып ќалыптасќан есімдіктер
жатады. Алѓашќы топќа мен, сен, ол, біз, сіз, ќай, кім, не, міне, б±л т.б.
сияќты ќазіргі кезде бµлшектеп талдап жатуды ќажет етпейтін т‰бір т±лѓалы
сµздер жатады. Есімдіктердіњ кейінгі тобына мынадай ‰ш т‰рлі есімдік
сµздер жатады. Мысалы. Бір, бар, біреу, б‰кіл, т‰гел т.б. сияќты
есімдіктер, єр, к‰ллі, пєлен сияќты (араб, парсы т.б.) тілдерден ауысып
келген сµздер жатады.
Семантикасына ќарай есімдіктерді жеті топќа (жіктеу, сілтеу, с±рау,
µздік, белгісіздік, болымсыздыќ, жалпылау есімдіктері) бµліп кµрсететінін
кµреміз [6,41].
Сонымен есімдік деп, зат есім немесе сын есім орнына пайдалананылатын
сөйлем бөлігі аталады. Есімдік сөйлемде зат есімнің немесе сын есімнің
орнын алмастыратын сөздер тобынан тұрады [1, 268].
Ќорыта айтќында есімдіктердіњ ќыр-сырын ќарастырып ж‰рген
зерттеушілердіњ есімдік сµз табына теориялыќ наќты анықтама беруі қиынѓа
соѓатынын ањѓарамыз, себебі есімдіктіњ зат есім мен сын есімнен
айырмашылығы, есімдік қандай да болсын бір затты немесе сапаны
атамайтындыѓында, тек оған сілтеп, мегзеп, с±рау т.б. маѓыналарын
білдіретіндігінде.
Сонымен есімдік белгілі бір контексте немесе оқиғада түсіндірілетін
қорытынды мағынаға ие дегіміз келеді.
ІІ тарау
Ағылшын тіліндегі есімдіктердің мағыналық-құрылымдық топтары.
Е. М. Гордон және тағы да басқалары есімдіктердің тағы да бір тобы –
эмфатикалық есімдіктерді бөледі. Бірақ К.Н.Качалова мен басқа ғалымдар
бұл есімдіктерді өздік есімдігінің қосымша қызметі ретінде анықтайды
[1,2,3,4,6 т.б. ].
Ағылшын тілінде есімдіктерді статистикалық тұрғыдан қарастырғанда,
сан жағынан олардың көп емес екендіші анықталып отыр. Бірақ олардың
атқаратын қызметі орасан зор.
Ағылшын тіл білімінде мағыналарына қарай есімдіктер 9 топқа
топтастырылады: 1) жіктеу есімдіктері, 2 ) сілтеу есімдіктері, 3) сұрау, 4)
өздік есімдіктері, 5) белгісіздік есімдіктері, 6) болымсыздық есімдіктері,
7) жалпылау есімдіктері, 8) тәуелдік, 9) жалғаулық.
2.1. Жіктеу есімдігі (Personal pronouns)
Жіктеу есімдіктеріне мен, сіз, сен, ол, біз (біздер), сендер,
сіздер,олар деген сµздер жатады. Жіктеу есімдіктері сан жаѓынан аз
болѓанымен, ќызметі жаѓынан есімдіктердіњ ішіндегі аса жиі ќолданылатын
тобы.
Жіктеу есімдіктері ‰немі жаќтыќ ±ѓыммен байланысты келеді. Сол
себептен олар ылѓи адаммен байланысты, демек, сµйлеуші, тыњдаушы жєне
бµгде кісі деген ±ѓымдармен байланысты ќолданылады [1,2,4,6].
Есімдіктердіњ де септеу ж‰йесі басќа есімдермен негізінде бір ізді
болѓанымен, олардыњ єр тобына тєн кейбір ерекшеліктері жоќ емес, мысалы
жіктеу есімдіктердіњ жекеше т‰рлері тµмендегіше септеледі.
Сан жақ Жекеше
1 I
2 You
3 Hesheit
Сан жақ Кµпше т‰рін
Көптік
1 We
2 You
3 They
Атау септігіндегі жіктеу есімдіктер бастауыштың және баяндауыш
құрамының атаулы бөлігінің қызметін атқарады. Бірінші жақ есімдігі айтып
отырған адам өзі туралы айтқанда пайдаланылады. Екінші жақ есімдігі біреуге
көңіл аударғанда, яғни тыңдаушыны назар аударту үшін пайдаланылады. Үшінші
жақ есімдігі айтушы айтып отырған адамдарды (бірақ өзі туралы емес)
жануарларды заттарды белгілейді [7],
Жіктеу есімдігі атау септігінде сандық және жақтық дәрежеге ие. Бірақ
ағылшын тіліндегі дәреже соншалықты дамыған жоқ және көбінесе sheher
немесе hehis етістіктерінің көмегімен айтылады. Барлық жансыз заттар it
есімдігімен белгіленеді, яғни үшінші жақ есімдігі. Тек кейбір нақты
жағдайларда ғана жансыз заттар she есімдігімен белгіленеді. Бірақ she
негізінен белгілі бір заттарға қатысты ғана айтылады, кейде айтушы
соншалықты жылылықпен айтып отырған жеке заттар үшін пайдаланылады.
Мәселен: I bought a new car. She is beautiful! (Мен машина сатып алдым. Ол
ғажайып!) немесе I have been through a thousand storms and stories together
with this ship. Jeez, she is strong! Мен бұл кемемен мыңдаған дауылдардан
өттім. О, құдайым, ол неткен мықты !) Сондай-ақ бұл есімдіктерді елдер,
қалалар туралы айтқанда пайдаланады.
She есімдігі үшін ғана емес, басқа да кейбір есімдіктер үшін өзгешелік
бар. Мәселен, газеттік мәнерде мақала жазу үшін I есімдігін пайдалануға
болмайды. Журналист өз пікірін білдіріп, осы есімдікті пайдаланса бірде-бір
редактор бұл мақаланы баспаға жібермейді. Ең дұрысы 1 жақтың атынан
есімдікті қолданбау, себебі бұл кәсібилік емес, бірақ аса қажет болса I
орнына we пайдаланған дұрыс. We, I-ға қарағанда қарапайым естіледі.
Мәселен: We are convinced that the Government has made a grave mistake in
imposing this tax. (Осы салықты бекіте отырып үкімет аса зор қателік жасап
отыр). Бұл жерде журналист we есімдігін пайдаланып, өзінің атынан ғана
айтып отыр. they есімдігі жалпы мағынада адамдарды белгілейді, бірақ бұл
жерде нақты бір тұлғаны атамайды. Әсіресе they жиі they say фразасында
айтылады. Мәселен: They say she is going to resign. (Ол отставкаға кетеді
деп айтып жүр).
Неre they use this for cars. (Бұл жерде мұны машина үшін пайдаланады).
You есімдігі жекеше және көпше түрде де пайдаланылады. Жекеше түрдің 2
жақтағы thou (thee) есімдігі орыс тіліндегі ты (сен) сәйкес, ол баяғыда-ақ
қолданыстан шығып, қазір өте асқақ мәнерде жазылған тек поэзия мен прозада
ғана кездеседі. Қазіргі кезде әдеби прозада да, тұрмыстық қолданыста да бұл
есімдік пайланылмайды. Бірақ бұл есімдік қолданыстан мүлде шығып кетті деп
айту дұрыс болмағандық болар еді, кейде ағылшын тілінің диалектерінде
аталған есімдік сөйлеу мәнерінде кездесіп жатады: thou ( you (атау
септігі); thee ( you (барыс септік). Ирландияда you жекеше есімдігінің түрі
жекеше түр мағынасына ғана ие (барыс септік) ал көптік түр үшін yous, yez,
yiz түрлері пайдаланылады.
Есімдіктің болуы немесе жоқтығының да мән айырмалық функциясы бар. Мәселен:
George came into the room and turned off the light – Джордж бөлмеге кіріп,
жарық сөндірді. Бұл Джордждың бірінен кейін бірі жасаған екі әрекеті туралы
айтылып отыр.
George came in the room and he turned off the light – Бұл жерде екі
жеке әрекет бірігіп отыр немесе екі байланысты әрекет бөлініп отыр (мәселен
оның келгені туралы хабарланып отыр, бірақ оның жарық сөндіргені туралы
шағым айтылып отыр) .
Контексіне байланысты осы екі сөйлемді әрқилы түсінуге болады.
Мәселен: George came into the room and turned off the light –Джордж бөлмеге
кірді және (Джордж) жарықты сөндірді. George came in the room and he turned
off the light –Джордж бөлмеге кірді және ол (басқа біреу) жарықты сөндірді.
2.2. Тәуелдік есімдігі (Possessive pronouns).
Жекеше есімдікке тиістілікті білдіріп кімдікі? сауалына жауап беретін
тәуелдік есімдігіне сәйкес келеді. Тәуелдік есімдігінің екі түрі бар:
біріншісі – сын есімді есімдік, екіншісі зат есімді есімдік болып қызмет
ететін абсолюттік түр.
Мысалы:
ТүрЖақ Жекеше Көпше
1 Mу Our
2 Your Your
3 Hisherit Their
Мұндай түрде тәуелдік есімдігі, өздері жататын зат есім алдында
тұрады. Зат есімнің анықтауышы бола отырып, осы зат есімнің алдында
артикльдің болуына жол бермейді: My pencil is on the table –Менің қаламым
үстелдің үстінде. He gave me his address – Ол маған адресін берді.
Егерде зат есімнің алдында басқа да анықтауыштар болса, онда тәуелдік
есімдіктері олардың алдына қойылады: Where is my red pencil? – Менің қызыл
қаламым қайда? His elder brother lives in Leningrad –Оның үлкен ағасы
Ленинградта тұрады.
Тәуелдік есімдігі артикль сияқты all мен both сөздерінен кейін
қойылады: All my pencils are in that box – Менің барлық қаламым анау
жәшікте. Both his brothers live here –Оның екі ағасы да осында тұрады.
Е.М.Гордон және басқала да ғалымдардың пікірі бойынша көбіне
тәуелдік есімдігі туысқандық, дене бөлігі, киім және адамға қатысты тағы да
басқа заттарын белгілейтін зат есімнің алдындағы артикльдің орнын
алмастырады: Bob nodded at his wife as if he wanted to say “you see?”- Боб
әйеліне түсініп тұрсың ба? дегендей басын изеді. He bit his lips, but
said nothing. – Ол ештеңе айтпастан ернін тістеді[1].
Кейбір идиоматикалық фразаларда есімдіктің орнына белгілі артикль
қолданылады.
I have a cold in the head –Мен басыма суық тигізіп алдым.
He was shot through the heart – Оқ оның жүрегінен өте шықты.
He got red in the face – Оның беті қызарып кетті.
He took me by the hand – Ол менің қолымнан ұстады
Түр Жақ Жекеше Көпше
1 Mine Ours
2 Yours Yours
3 Hishersits Theirs
Көптеген диалектілерде тәуелдік есімдігі ілік септігінің s формантын
атау септігінде де, объектілік септікте де қосу жолымен қалыптасады: we’s,
us’s (our); thoo’s, you’s (your), him’s, she’s, them’s (his, her, their).
Шығыс Англияда әдеби that’s орнына his, her, its пайдаланады: that wagged
that’s tail.
Г.А.Вейхман көркем әдебиетте тәуелдік есімдігінің түсіп қалатындығын
айтады: Shultz shook head –Шултц басын шайқады [8].
Зат есімді есімдік
Тәуелдік есімдігі зат есім ретінде абсолюттік түрде қызмет етеді.
Әдетте тәуелдік есімдігінің абсолюттік түрі зат есімді қайталамас үшін
пайдаланылады. Мәселен: his car was broken, so he took my car орнына жай
ғана his car was broken, so he took mine деп айтуға болады.
Its есімдігі абсолюттік түрде сирек пайдаланылады. Yours Sincerely
yours, Truly yours т.б. сөздер сияқты баяндауыштың қысқартылған түрі
ретінде сөйлемнің соңында пайдаланылады.
Тәуелдік есімдігінің абсолюттік түрінің алдында жиірек of көмекші
сөзі пайдаланылады: He is a friend of mine –Ол менің досым.
She didn’t know it was that neighbour of his.- Ол (қыз) оны өзінің сол
көршісі екенін білген жоқ. Осы тәуелдік есімдігінен кейін, зат есім ешқашан
қойылмайды, себебі олар зат есімнің қызметін өздері атқарады. Сөйлемде
олар бастауыш, толықтауыш және баяндауыштың атаулы бөлігінің қызметін
атқарады: This is not my pencil, mine is blue – Бұл менің қаламым емес,
менікі- көк. My car is not working. Can I use yours? –Менің машинам жұмыс
істемейді. Сенікін алуға бола ма? That house is mine –Сол үй - менікі.
Тәуелдік есімдігінің абсолюттік түрі (көбіне mine есімдігі) поэзияда,
әзілдер мен ирониялық баяндауларда, дауысты дыбыс алдында h алдында
пайдаланылады: O mistress mine! – Менің ханшам! Dear mine! –Қымбаттым
(ирноиялық мәнер). With mine own hand. – Өзімнің осы қолыммен. Mine eyes.-
Менің көздерім.
Ұлыбритания графтықтарының ағылшын тілінің көптеген диалектілерінде
тәуелдік есімдігінің абсолюттік түрі–n: mine, thine, hisn, hern, ourn,
yourn, theirn жалғауларын жалғау арқылы пайда болады. Сондай-ақ абсолюттік
тәуелдік есімдігінің екі жақты түрін пайдалану кездеседі: mine’s, hersen,
she’sn, we’sn.
2.3.Сілтеу есімдіктері (demonstrative pronouns)
Сілтеу есімдіктеріне б±л, осы, сол, анау, мынау, сонау, ана, єні, міне
деген сµздер жатады. Б±л есімдіктер негізінен алѓанда сілтеу, кµрсету,
н±сќау сияќты ишараттарды білдіреді, ќай, ќайсы деген с±рауларѓа жауап
беретін атрибутивтік сµздер. Дегенмен сілтеу есімдіктерініњ барлыѓыныњ
маѓыналары бірдей бір дєрежеде бола бермейді.
К. Н. Качалова мен басқалары екі сілтеу есімдігін көрсетеді: this и
that. Е. М. Гордон тағы да екі сілтеу есімдігі туралы айтады: such и same
[1,3].
this мен that есімдіктері
this и that есімдіктері сан дәрежесіне ие:
This – бұл, мына these – бұл, мыналар
That –сол, анау those – солар, аналар
Сілтеу есімдіктері сын есім есімдігі ретінде де, зат есім есімдігі ретінде
де пайдаланылады.
Сын есім түріндегі this мен that сілтеу есімдіктері.
Сын есімдік сілтеу есімдігі зат есімнің анықтауышы бола отырып, өзі
жататын зат есімнің алдындағы артикльді болдырмайды. Сілтеу есімдігі
жататын зат есімнің алдында басқа анықтауышы болса, онда сілтеу есімдігі
анықтауыш сияқты оның алдына қойылады:
He lives in that house –Ол сол үйде тұрады.
He lives in that white house –Ол сол ақ үйде тұрады.
This мен these есімдіктері сөйлеп отырғанға жақын заттарға сілтейді,
ал that мен those алыс тұрған затқа сілтейді: This pencil is mine – Бұл
қалам менікі. That pencil is yours – Сол қалам менікі. Сountry сөзімен
this есімдігі сөйлеп тұрған немесе автор тұрған елге қатысты айтылады.
Сондықтан осы сөз тіркесі ағылшын газетінде кездессе, оны Англия деп
аударуға болады, ал Америка газетінде кездессе Америка деп аудару қажет:
The exports of coal from this country decreased this year – Өткен жылы
Англиядан әкелінетін көмір экспорты азайды. [9].
This уақытты сөйлеу сәтіне немесе уақыттың ағымдағы кезеңіне қатысты,
ал that өткендегі немесе болашақтағы кезеңге байланысты: I’m too busy
these days –Менің бұл күндері қолым бос емес (ағымдағы уақыт айтылып тұр).
He used to smoke a lot those days – Ол сол күндері темекіні көп тартты
(өткен шақ туралы айтылып отыр). Бірақ, сондай-ақ this есімдігі жақын
арадағы келер шақ немесе өткенді де белгілеуі мүмкін: Lets get together
some time, say this Sunday – Жақын арада бәріміз жиналайықшы, айтар болсақ,
осы жексенбіде. Father had to go to Chicago this morning – Әкем Чикагоға
бүгін таңертең баруы қажет.
Кейде this (these) that (those) есімдіктері сөйлемдегі эмоционалдық
сипат үшін пайдаланылады:
Will this dog ever stop barking? –Мынау ит қашан болса да үруін қоя ма?
Do you really believe those ideas? –Сен шын мәнінде бұл идеяға сенесің бе?
Мұндай жағдайларда сілтеу есімдігіне екпін қатты түседі.
That есімдігі деңгейдің жағдайы ретінде пайдаланылады:
I didn’t know he was that upset – Мен оны соншалықты қапалы болар деп
ойлаған емеспін.
He never gave me that much information –Ол маған ешқашан соншалықты ақпарат
берген емес.
Зат есім ретіндегі this мен that сілтеу есімдіктері
Зат есім есімдіктері де, сын есім есімдіктері сияқты қолданылады, атап
айтсақ, this (these) жақын тұрған заттарға қатысты айтылады, that (those)
– алыс тұрған заттарға қатысты айтылады. Көбіне that есімдігі it жекеше
есімдігінің орнына қолданылады: [10].
“Tell her that I miss her” “I’ll do that” – Оған айтшы, мен оны сағындым
Айтамын
You said she was the one who stole the money. Well, that’s wrong –Сен
ақшаны ол ұрлап алды деп айттың ғой. Бұл өтірік.
that (those) есімдіктері сондай-ақ қайталауды болдырмас үшін зат
есімнің орнын алмастырушы қызметін атқарады. Мұндай жағдайда әдетте
есімдіктен кейін септік жалғауы фразасы ing түріндегі есімшеден немесе
тұтас сөйлемнен кейін тұрады:
These poems are not nearly as good as those you wrote last year –Бұл өлең
өткен жылғы жазылғанға қарағанда нашарлау.
I entered by the door opposite to that opening into the garden – Мен баққа
шығатын есікке қарама-қарсы тұрған есіктен кірдім.
This есімдігі сөйлемдерде есімдіктен кейін келетін сөзді белгілейді, ал
that есімдіктің алдындағы сөзді белгілейді:
I’ll tell you this: Don’t go there! - Менің саған айтпағым – онда барма!
He controlled her every step and that annoyed her –Ол оның әрбір қадамын
бақылады, бұл болса оны қатты ашуландырды.
such мен same есімдіктері
such және same есімдіктерінің бір-бірінен айырмашылығы бар. Such
не заттың дәрежесін анықтайды, не деңгейіне сілтейді, ал бұл кезде same
екі заттың-түсініктің ұқсастығын белгілейді [11].
I think Jack broke these cups. He does such things when angry – Менің
ойымша. Бұл тостағандарды Джек сындырды. Ол ашуланғанда ылғи сөйтеді. I
think Jack broke these cups. He did the same thing last time he got angry –
Менің ойымша бұл тостағандарды Джек сындырды. Ол өткен жолы ашуланғанда да
осылай істеген. Егерде such жекеше түрдегі зат есім алдында тұрса, онда
есімдіктен кейін белгісіздік артиклі қойылады:
I’ve never seen such a house before –Мен мұндай үйді ешқашан көрген
емеспін. Көбіне such мағынасы that немесе as сөзінен басталатын
фразамен толықтырылады: I was in such a hurry that didn’t even have time
to go for lunch –Менің асыққаным соншалықты, тіпті түскі асымды да ішіп
үлгермедім; I’ve never seen such a handsome man as Jim’s father – Мен
ешқашан да Джимнің әкесі сияқты әдемі еркекті көрген емеспін.
such... as салыстырмалы түсінігі as... as: I’ve never seen such a handsome man
as Jim’s father – I’ve never seen a man as handsome as Jim’s father
мағыналы түсінікпен бірдей.
Such есімдігінен кейін as+инфинитив қоюға болады:
His carelessness is such as to make it unlikely that he will pass the exam
–Оның парықсыздығына қарағанда, ол бұл емтиханды ешқашан тапсыра алмас.
Атап өтуіміз керек, such есімдігімен тіркесуі мүмкін:
I’ll do no such thing –Мен ондай ештеңе істемеймін.
He didn’t say any such thing –Ол соншалықты ештеңа айтқан жоқ.
Any such request is sure to be turned down – Қандай болмасын бұған ұқсас
өтініш орындалмайды. Some such story was told to me years ago –Осындай
әңгімені осыдан бірнеше жыл бұрын маған айтқан.
Кейде such есімдігі тұрақты фразаның бір бөлігі болып саналады:
They export a lot of fruit, such as oranges, lemons, etc. –Олар апелсинь,
лимон т.б. сияқты көптеген жемістерді экспортқа шығарады.
The accused, such as he is, has kind nature and could never kill a person
just for robbery – Сотталушы қадай болмасын, ол табиғатынан мейірімді және
ұрлық үшін ол адамды өлтіре алмас еді.
Same мағынасы көбіне as немесе that басталатын фразамен толықтырылады.
He was wearing the same suit that he did last time – Оның үстінде өткен
жолы киген костюмі болды. She gave me the same adviсe as on Jessy’s
birthday – Ол маған Джессидің туған күні айтқан кеңесін тағы да айтты.
Same идиоматикалық түсініктерде кездестіруге болады:
It’s all the same to me –Маған бәрі-бір.
“How’s he?” “Much the same” – Ол қалай? Сондай дерлік.
2.4. Сұрау есімдіктері (Interrogative pronouns)
С±рау есімдіктері мыналар: кім, не, неше, ќай, ќандай, ќанша, ќалай
т.б.
Аѓылшын тіліндегі сұрау есімдіктеріне who (whom), whose, what, which, how,
how much (how many) жатады. Атауының өзі айтып тұрғандай бұл есімдіктерді
сұрау сөйлемдерінде қолданады. Осы есімдіктердің әрқайсысы сөйлемде әртүрлі
қызмет атқарады. who, whom , whose есімдіктері
who мен whom есімдіктері
who және whom есімдіктері тұлғаларға қатысты айтылады. Who зат есімдік
есімдік ретінде пайдаланылады және сөйлемде бастауыш немесе баяндауыштың
атаулы бөлігінің қызметін атқарады: Who deleted the file from the computer?
– Компьютерегі сол файлды кім жойды? Who is that man? – Бұл адам кім?
Who бастауыш болса, who кейін етістік орыс тіліндегі сияқты жекеше түрдегі
3 жақта болады: Who is there? – Мұнда кім бар?
Who баяндауыштың атаулы бөлігі болса, онда етістік түр мен жақта бастауыш
көрсетілген зат есіммен немесе есімдікпен келістіріледі:
What are these things? – Бұл не?
Whom есімдігі тікелей толықтауыш пен жатыс септіктік жанама толықтауыш
(көмекші сөзбен бірлесіп) қызметін атқарады [12].
Whom орыс тілінде көмекші сөзді жанама септіктегі кім есімдігіне
сәйкес келеді. Сөйлеу мәнерінде whom әдетте who есімдігіне сәйкес келеді.
Who (whom) did you meet there? –Сен онда кімді кездестірдің? Who (whom) did
he talk to? –Ол кіммен сөйлесті?
Who бастауышын от who толықтауышынан сөздер қатары бойынша айыруға болады:
Who did you meet there? –? Сен онда кімді кездестірдің?
Who met you there? – Сені онда кім қарсы алды?
Who did you see? – Сен кімді көрдің?
Who saw you? – Сені кім көрді?
Whom есімдігіне жататын көмекші сөз әдетте етістіктен кейін қойылады,
ал толықтауыш болған жағдайда толықтауыштан кейін қойылады мұндай жағдайда
whom есімдігі who есімдігімен ауыстырылады [13].
Who (whom) did you show the letter to? – Сен бұл хатты кімге көрсеттің?
Who (whom) are you speaking of? – Сен кім туралы айтып отырсың?
Whose есімдігі
Whose есімдігі біреуге немесе бір нәрсеге белгілі заттың
тиістілігін белгілейді. жататын зат есімнің алдында тұрады: Whose book is
this?
Whose сын есімдік есімдік ретінде пайдаланылады. Бірақ осыған қарамастан
whose не зат есімді, не тәуелдік есімдігінің орнын алмастырады. Whose book
is this? This is her book (тәуелдік есімдігі-сын есім) This book is hers
(есімдік-зат есім) This is Jane’s book (зат есім).
what есімдігі
What зат есімдік есімдік ретінде де, сын есімдік есімдік ретінде де
пайдаланылады [14].
What зат есімді есімдік ретінде
Зат есімдік есімдік ретінде what что (не) мағынасымен бастауыш немесе
тікелей толықтауыш қызметінде және каков, какой (қандай) мағынасымен
бастауыш немесе баяндауыштың атаулы бөлігінің қызметі мағынасымен тікелей
толықтауыш қызметінде қолданылады. What көмекші сөзімен үндесе отырып орыс
тіліндегі жанама септіктердегі что(не) есімдігіне сәйкес келеді.
What has happened? –Не болды?
What is the population of the USA? – АҚШ-тың халқы қанша?
What is this for? – Бұл не үшін?
Егерде есімдік бастауышқа жатса, who есімдігі сияқты what кейін
етістік жекеше түрде қойылады. Егерде есімдік баяндауыштың атаулы бөлігіне
жатса, онда етістік жақ пен саны жағынан бастауышпен сәйкестендендіріледі:
What are these bricks for? – Бұл кірпіштер не үшін қажет?
What is it that you need? – Саған не керек еді?
What сұрақтың мақсаты тұлғаның кәсібін немесе қызметін анықтау қажет
болғанда қатысты айтылады.
Ср. Who is this man? – Бұл адам кім?
What is this man? – Бұл адам кім болып жұмыс істейді?
What сондай-ақ идиоматикалық түсініктерде де пайдаланылады:
What about a cigarette? – Темекі керек пе?
What is he like? – Ол өзі қандай?
What about you? – Ал сен ше?
What of it? – Бұдан шығатыны не?
So what? – Енді қайтейін?
He knows what’s what – Ол ненің не екенін біледі.
What сын есімді есімдік ретінде
What сын есімдік есімдік ретінде (қандай) мағынасымен пайдаланылады.
What есімдігі зат есімнің алдында тұрады, ал ол болса осы зат есімнің
алдындағы артикльдің пайдалануды болдырмайды:
What questions did he ask? - Сен қандай кітаптар сатып алдың?
What kind of немесе what sort of сөз тіркестері заттыңтүсініктің
әрекеттің түрін сұрпын анықтайды:
What sort of books does he like? – Оған қандай түрдегі кітаптар ұнайды?
What kind of questions did he ask? – Ол қандай түрдегі сұрақтар қойды?
What сондай-ақ қандай, нендей мағыналы леп белгілі сөйлемнің басында
пайдаланылады. Мұндай жағдайда жекеше түрдегі зат есімнің алдына
белгісіздік артиклі қойылады:
What a nice car! – Қандай жақсы машина!
What a good story that was! – Қандай жақсы әңгіме!
Сондай-ақ атап өту керек, who, what, which есімдіктеріне ever қоса
отырып логикалық екпін беруге болады:
Whoever (who ever) told you that? – Мұндайды саған кім айтты?
Whatever for did you go there? – Сен онда не үшін бардың?
Whatever сондай-ақ қазіргі заманғы ағылшын тілінде идиоматикалық
мағынасы бар: “I saw a ghost here last nigh”. “Whatever!” – Мен бұл жерден
өткен түнде елес көрдім. Өтірік айтасың [15].
which есімдігі
which есімдігі тұлғалардың немесе заттардың шектеулі санын таңдау
туралы айтқанда қайсысы, қандай, кім, не жатқанда айтылады. Which жанды
заттарға да, жансыз заттарға да қатысты айтылады. Which есімдігі зат
есімдік есімдік ретінде де сын есімдік есімдік ретінде де пайдаланылады.
Which сын есім ретінде анықтауыш қызметін атқарады, сондықтан
анықтауыштың алдында артикльді болдырмайды.
Which chapter did you read? – Сен қандай тарауды оқыдың?
Which floor do you live on? – Сен қандай қабатта тұрасың?
Which есімдігінің who мен what есімдіктерінен айырмашылығы, which
пайдаланғанда сөз шектеулі туралы болса, what, who пайдаланғанда ешқандай
шектеу жоқ:
Who took my book? – Менің кітабымды кім алды?
Which of you took my book? – Сендердің қайсыларың менің кітабымды алдыңдар?
2.5. ¤здік есімдік (reflexive pronouns)
Ќазаќ тілінде µздік есімдікке жалѓыз ѓана “µз” сµзі жатады. Б±л
есімдік кµбінесе µзім, µзіњ, µзіњіз , µзі , µзіміз, µздеріњіз т.б. сияќты
оњаша жєне ортаќ тєуелдеулі т‰рде ќолданылады. ¤здік есімдіктіњ тєуелдеулі
формада ќолданылуында мынай екі т‰рлі ерекшелік бар. Бірінші жіктеу
есімдіктері ќабаттасып та, ќабасттаспай да ќолданылады. М±ныњ бер жаѓында
µздік есімдік тєуелдіктіњ ќай жаѓында т±рса, ќабаттасатын жіктеу есімдігі
де сол жаќта ќолданылады. Мысалы, µзім – мен µзім; µзіњ – сен µзіњ т.б.
Екінші тєуелдеулі µздік есімдік сµйлемде бастауыш болса, жаќ-жаѓынан жіктік
жалѓауды тікелей µзіне баѓындырады, демек бастауыш болатын µздік есімдік
тєуелдіктіњ ќай жаѓында т±рса баяндауыш та жіктіктіњ сол жаѓында т±рады
[6,31].
Мысалы, µзім келдім(жаќтасады)– жолдасым келді (жаќтаспайды).
Тєуелдеулі µздік есімдік тєуелдеулік зат есімше септеледі. Мысалы,
Атау өзім-әкем
Ілік өзімнің - әкемнің
Барыс өзіме - әкеме
Табыс өзімді - әкемді
Жатыс өзімде - әкемде
Шығыс өзімнен- әкемнен
Көмектес өзіммен - әкеммен
Сондай-ақ қазақ тіл білімінде өздік есімдік зат есімнен бұрын айтылғанда,
ілік жалғаулары түсіріліп қолданылып, үнемі анықтауыштық қызмет атқарады.
Мысалы: өз (өзімнің) кітабым, өз (өзіңнің) кітабың, өз (өзіңіздің)
кітабыңыз, өз (өзінің) кітабы т.б. (6,219(.
Қазіргі ағылшын тіліндегі өздік есімдіктің түрлерін айтар болсақ: myself
мен өзім, өзім; yourself – сен өзің, өзің; himself – ол өзі, өзі; herself
(жен)- ол өзі, өзі, itself - ол өзін, ourselves- біз өзіміз, өзімізді;
yourselves – сіз өзіңіз, өзіңізді; themselves- олар өздері, өздерін. I saw
him there myself and talked to him – Мен оны өзім көрдім және онымен
сөйлестім. Camilla told herself it was ridiculous to feel nervous – Камилла
өзіне бұлай уайымдаудың күлкілі екенін айтты.
2.6. Белгісіздік есімдігі (Indefinite pronouns)
Белгісіздік есімдіктеріне some, any, no (олардың туындылары), none,
much, many, little, few, all, both, either, neither, each, every (олардың
туындылары), other, one есімдіктері жатады [1, 16].
much , many, little, few есімдіктері
Much мен many есімдіктері сын есімді есімдік ретінде де, зат есімді
есімдік ретінде де пайдаланылады.
Much мен many сын есімдік есімдік (көп) мағынасымен пайдаланылады. Much
сансыз зат есім алдында, ал many – санды зат есім алдында пайдаланылады.
I don’t have much time right now – Қазір менің уақытым онша көп емес.
I’ve seen many fancy cars, but I’d never seen one like this! –Мен көп жақсы
машина көрдім, бірақ мұндайды көрген емеспін!
Much мен many зат есімдік есімдік much (көбі, көп бөлігі), many
(көбі)мағыналарымен қолданылады. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
“Филологиясы” факультеті
“Ағылшын
филологиясы” кафедрасы
6N0205-
филология (ағылшын тілі)
мамандығы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Тақырыбы: Ағылшын-қазақ тілдеріндегі есімдіктер және орын
алмастырушы сөздер
Магистрлік жұмыс “Ағылшын Магистрлік
жұмысты орындаған
филологиясы” кафедрасында қаралып, магистрант:
қорғауға жіберілді.
Абдукеримова Х _________
Кафедра меңгерушісі:
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.к., профессор Баймахан Т. ф.ғ.к.,
профессор Баймахан Т.
“___” _____2010 ж. ____________
Түркістан 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
І Тарау Ќазіргі аѓылшын тіліндегі есімдіктердіњ зерттелу тарихы 8
1.1. Ќазіргі аѓылшын тіліндегі есімдіктердіњ зерттелу тарихы
8
1.2. Қазіргі ағылшын тіліндегі есімдіктердің басқа сөз таптарымен
арақатынасы 9
ІІ Тарау Ағылшын тіліндегі есімдіктердің мағыналық-құрамдық
топтары 12
2.1. Жіктеу есімдігі 12
2.2. Тәуелдік есімдігі 15
2.3. Сілтеу есімдігі
18
2.4. Сұрау есімдігі
22
2.5. Өздік есімдік 26
2.6. Белгісіздік есімдігі
27
2.7. Болымсыздық есімдігі 37
2.8. Жалғаулық есімдігі 38
2.9. Жалпылау есімдігі 40
ІІІ Тарау Ағылшын тіліндегі орын алмастырушы сөздер
43
3.1. Зат есімдегі орын алмастырушы сµздер 43
3.2. Етістіктегі орын алмастырушы сµздер
52
Қорытынды
57
Пайдаланылған әдебиеттер
59
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сөз таптары жөніндегі мәселені
бағдарлап, әрі тілдің құрылымының теориялық та, практикалық та мәселелерін
терең зерттеу, жете білу үшін қажет. Мысалы, бастауыш, орта, жоғары
мектептерде тілді оқытудың негізгі түйіндері сөз таптарына, солардың
айналасына шоқталады. Сондай–ақ, тілдің грамматикалық құрылысына байланысты
көптеген мәселерді алсақ, оларды сөз таптарына байланыстырмай зерттеу де,
шешу де мүмкін емес. Солай болса, сөз таптары жайындағы мәселелер тілдің
грамматикалық құрылысының, сөздің грамматикалық құрылымының негізгі арқауы
сияқты мәселелер. Шынында да тереңірек үңілсек, сөз таптары грамматиканың
көптеген түйіндерін шешетін арқау ғана емес, оны (грамматиканы) лексикамен
байланыстыратын да негізгі баспалдақ сияқты. Сөздің морфологиялық құрылымы
жайындағы ілім тек сөздің құрамын (түбірін, негізін, қосымшаларын)
талдаумен ғана тынбайды, оның бүкіл грамматикалық жүйесін әр тобына тән сөз
тудыратын, сөз түрлендіретін жүйелерін де зерттейді. Тілдегі сөздерді
грамматикалық топтарға бөлу, оларға тиісті грамматикалық сипаттамалар беру,
алды-алдына талдау грамматиканың негізгі өзегі, ең басты мәселесі.
Тіл біліміндегі барлық сөздер семантикалық және морфологиялық
берлігеріне қарай ең алдымен үш үлкен топқа бөлінеді. Олар – атаушы
сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер.
Аталған үш топтың ішіндегі әрі ең көбі де, әрі негізгі ұйытқысы
және тіліміздің бүкіл сөз байлығының барлық шұрайы да, негізі де болып
табылатыны – атаушы сөздер.
Атаушы сөздерді, ерекшеліктері мен сипаттарының бір-біріне жақын
белгілеріне қарай, іштей бірнеше лексика-грамматикалық топтарға бөлуге
болады. Мысалы, оларды ең алдымен, есімдер және етістіктер деген екі
салаға бөлуге болады. Бірақ есімдер де іштей бірдей емес. Мысалы, зат
есім, сын есім, сан есім, есімдіктер ішінара ұқсас үстеу сөздер мен еліктеу
сөздер өзара бір-біріне жақын.
Есімдік және орын алмастырушы сөздер әрбір тілдің құрамдас бөлігі,
сµз таптарыныњ бірі болып табылады [1,1.]. Зерттеуші А.Ысқақов еңбегінде
есімдік терминіне былай аныќтама берілген: Есімдік - зат есім, сын есім,
сан есімді сөздердің кең шеңберіне қатысты қолданылады. Есімдіктердің
контексте немесе сөздік жағдайда нақтыланатын назар аударғыш мағынасы
болады. Мәселен, ол жіктеу есімдігі қандай болмасын сөздің орнын
алмастырады. Зат есімнің орнына қолданылады. Қандай, сондай т.б. сөздері
қандай да болмасын белгіні білдірсе, ал сонда, қайда, қашан, қалай
есімдіктері – іс-әрекеттің орнын, уақытын, жүру сипатының мәнінің жағдайын
білдіретіндігі белгілі. [6,33.]. Осылайша, сілтеу мєнін білдіретін сөздер
қатарындағы есімдіктердің ішінен жіктеу есімдігі бөлінеді, яғни
есімдіктердің орнын алмастырғыш сөздер (зат есімдік, сын есімдік және
есептік сан есім) мен есімдік үстеулері т,б.
Сонымен заттық ұғымды білдіретін сөздердің орынбасарлары–
субсантивтік есімдіктер, екіншіден, заттың белгісін білдіретін сөздердің
орынбасарлары – аттрибутивтік есімдер деген екі салаға бөледі.
Морфологиялық жағынан есімдіктер түрленетін сөздердің тобына қосылады.
Ал олардың түрленуінде, жалпы алғанда, есімдерге ұқсастықтар болмағанмен,
өздеріне тән ерекшеліктері де бар. Мысалы, субстантивті есімдіктер
қолданылу ретіне қарай зат есімдер сияқты көптеліп те, тәуелденіп те,
септеліп те, жіктеліп те қолданыла беретін болса, аттрибутивті есімдіктер
дәл өз маңғынасында, нағыз сын есімдер ретінде қолданылып тұрғанда
грамматикалық жағынан түрленбейді, демек грамматикалық формаларының ешбірін
де қабылдамайды [6,35]. Есімдіктердің бәріне де тән, бәріне де ортақ деп
есептерліктей я танырлықтай белгілі бір жүйелі формалары немесе өзгеру
тәсілдері жоқ. Бұл ерекшелік негізінде есімдіктердің іштей субстантивтік
және аттрибутивтік болып мағыналық екі жікке бөлінуімен байланысты.
Зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысында
ағылшын тіл білімі морфологиясындағы есімдіктерді теориялық тұрғыда
негіздеу. Ол үшін қазақ, орыс және шетел тіл білмінде есімдіктер туралы
бұрын айтылған іргелі теориялық ізденістерге сүйене отырып, соған орай
қазақ, ағылшын тіліндегі морфологиялық материалдарды сараптап талдау
арқылы, оларды лексика - грамматикалық жєне тақырыптық семантикалық
топтарға білу көзделеді.
Аталған мақсатқа жету үшін көтерген мәселелерді айқындап, саралауда
мынадай міндеттер қойылды:
– Біріншіден, морфологиялық категория ретінде есімдіктердің
(тақырыптық, лексика-грамматикалық) өзіндік тұлғалық, құрылымдық
ерекшеліктеріне қарай, олардың лексика-грамматикалық айырмашылықтарын
көрсету;
– Екіншіден, есімдіктердің жасалу жолдарын, мағыналық топтарын белгілеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ, ағылшын тіл білімініњ
морфология саласында сµз таптарының бірі – орынбасар сөз саналатын
есімдіктер, олардың түрлері, таќырыптыќ, семантикалыќ топтары мен
прагматикасы сараланып, арнайы зерттеліп отыр. Сонымен қатар зерттеу
жұмысында есімдіктіњ таќырыптыќ, лексика-грамматикалыќ топтарыныњ µзіне
тєн семантикалыќ ерекшеліктері т‰рлі µзгешеліктермен талданды.
Ж±мыстыњ теориялыќ жєне методологиялыќ негізіне Резник Р.В, Гордон Е.
М., Крылова И, Вейхман Г.А, Рубцова М. Г. Беркнер С. С., Пеньков Б.В,
Верховская И. П., Расторгуева Т. А., Бармина Л, Израелевич Е.Е., Качалова
К.Н, Ильиш Б. А, Клоуз Р, Коблов Г. Я, Михельсон Т. Н., Успенская Н.В,
Редфорд Э, Смирнова Л.Н., Грузинская И, сонымен бірге қазақ тіл біліміндегі
А.Ысқақовтың, Қазақ тілі энциклопедиясы т.б, зерттеу ењбектері
басшылыќќа алынды.
Ж±мыстыњ дереккµздері. Жұмыста әртүрлі ақпарат деректері, соның ішінде
ғылыми да, көркемдік әдебиеттер де пайдаланылды. Көркем әдебиеттің әртүрлі
стилистикасы пайдаланылды. Мәселен, әдеби тілмен жазатын Стивен Кинг, кейде
диалогтарда сөйлеу тілін қолданған; журналист Джофри т.б. өз жұмысымда
Интернет сайттарының әртүрлі ақпараттары қолданылды.
Зерттеу єдістері: Есімдіктердіњ µзіндік ерекшеліктерін айќындау,
белгілеу маќсатында сипаттама, салыстырмалы-салғастырмалы, жєне ќ±рылымдыќ
семантикалыќ т.б. талдау тєсілдері басшылыќќа алынды.
Ж±мыстыњ теориялыќ мєні мен практикалыќ мањызы. Зерттеудіњ
проблемаларына орай, алынѓан нєтижелері жоѓары оќу орындарында
морфология пєнінен µтілетін арнайы курс, семинар сабаќтарында
пайдалануѓа болады.
Ж±мыстыњ саралануы мен талќылануы. Зерттеудіњ негізгі мазм±ны мен
баѓыттары бойынша Аѓылшын тіліндегі с±рау есімдіктері деген таќырыпта
Қазақстан Республикасының егеміндігі-ұлттық заңнаманың дамуының негізі
атты журналында 2007 жылдың № 3 санында маќала жарияланды. Және
Аѓылшын тіліндегі орын алмастырушы сөздер атты мақала Ізденуіші-
Соискатель журналында 2007 жылдың № 5 санында жарияланды.
Зерттеу ж±мыстарыныњ нєтижелері аѓылшын филологиясы кафедрасында
алдын-ала талќылаудан µтті.
Диссертацияныњ ќ±рылымы: Диссертация жұмысы кіріспеден, ‰ш тараудан,
ќорытындыдан жєне пайдаланылѓан єдебиеттер тізімінен т±рады.
Ж±мыстыњ мазм±ны Кіріспеде таќырыптыњ µзектілігі, зерттеу
объектісі кµрсетіліп, зерттеудіњ маќсаты мен міндеттері белгіленді,
ѓылыми жањалыѓы, теориялыќ мањыздылыѓы жєне практикалыќ мєні аныќталды.
І тарау Ќазіргі аѓылшын тіліндегі есімдіктердіњ зерттелу тарихы
деп аталып, аталѓан бµлімде есімдіктердіњ зерттелу тарихы қарастырылады.
ІІ тарау “Аѓылшын тіліндегі есімдіктердіњ маѓыналыќ-ќ±рамдыќ
топтары “ деп аталып, ол : 1) жіктеу есімдігі, 2) тєуелдеу есімдігі, 3)
с±рау есімдігі; 4) сілтеу есімдігі, 5) өздік есімдік, 6) белгісіздік
есімдігі, 7) болымсыздық есімдігі, 8) жалғаулық есімдігі, 9) жалпылау
есімдігі деп бµлінеді.
ІІІ тарау “Аѓылшын тіліндегі орын алмастырушы сµздер” деп
аталып, ол: 1) зат есімдегі орын алмастырушы сµздер; 2) етістіктегі орын
алмастырушы сµздер деп бµлінеді.
Ж±мыстыњ соњында зерттеу нєтижесініњ ой-ќорытындылары,
теориялыќ т±жырымдары жєне пайдаланылѓан єдебиеттер тізімі беріледі.
І ТАРАУ
1.1. Ќазіргі аѓылшын тіліндегі есімдіктердіњ зерттелу тарихы
Қазіргі кезде есімдіктер мен орын алмастырушы сөздер көптеген ғалым-
лингвистердің еңбектерінде қарастырылған. Көптеген лингвистер орын
алмастырушы сөздер туралы айта отырып, есімдік – зат есімдерді, яғни орын
алмастырушы сөздерді есімдіктердің бір қызметі ретінде қарастырады. Осындай
жұмыстың бірі - Е.М.Гордон мен И. П. Крылованың A Grammar of Present Day
English еңбегі [1,12]. Бұл еңбекте есімдік екі дәрежеге бөлінеді – зат
есімдік есімдік және сын есімдік есімдік. Орын алмастырушы сөздер ретінде
тек зат есімдік болуы мүмкін. Есімдік басқа зат есімді анықтауы да мүмкін
Е. Е. Израилевич пен К. Н. Качалованың еңбектері [3, 44]. Е.М.Гордона мен
И.П.Крылованың еңбектеріне сабаќтас, мазм±ндас. Олардың жұмыстарының кейбір
т±старында ғана айырмашылықтар бары ањѓарылады. Мәселен, Е.М.Гордон
есімдікті жіктегенде өздік есімдік пен эмфатикалық есімдіктің
айырмашылығын айырып кµрсетеді. Е.М.Качалова мен оның авторластары
эмфатикалық есімдіктер мен өздік есімдіктегі қосымша қызмет болып табылады
дейді [3,55].
М. Г.Рубцова өзінің Ағылшын ғылыми және техникалық әдебиетін
оқытуға үйрету. Лексикалық - грамматикалық анықтамалық еңбегінде есімдікті
орын алмастырушы сөздер ретінде қарастырады, сонымен ќатар есімдік
функциясына негізгі мағынаны олар орын алмастырушы сөздер ретінде қызмет
еткенде ғана мән береді. Сондай-ақ ол өз жұмысында басқа да орын
алмастыратын сөздер мен орын алмастыратын етістіктерді қарастырады [4, 48].
Етістіктердің орнын алмастырушы сөздер ретінде көбіне көмекші
етістіктер мен жалғаулық етістіктер қызмет етеді. Бұл етістіктер қандай да
болмасын мағыналық етістікті алмастыруы мүмкін. Сондай-ақ модальдық
етістіктердің орнын алмастыратын сөздер де болады. Модальдық етістіктер
келер шақ немесе өткен шақтың түрлерін құрайды, мұндай жағдайда оларды
басқа мағына алмастырады. Мәселен have to, be able to және т.б.
Орнын алмастырушы сөз болып тек қызметтік сөздер болмайды. Орын
алмастырушы сөздер ретінде пайдаланылатын басқа да тәуелсіз сөздер болады,
мәселен, thing сөзі. С. С Беркнер мен оның авторластары орын алмастырушы
сөздер ретінде кейбір дөрекі сөздер мен жаргондық сөздерді де айтуға болады
дейді [5, 17]. Жиі пайдаланылатын сөздер кең семантикалы stuff, thing,
story сөздері, сондай-ақ shit дөрекі сөзі. Көбінде this thing, stuff like
that есімдіктерімен бірлесіп пайдаланылады. Єсіресе олар оқушылардың
сөйлесуі кезінде кездессе, кейде оларды оқытушылар да пайдаланады. Мұндай
сөздер мен сөз тіркестері біртектес атаулар қатарының жалпы мүшелерін
белгілеу үшін пайдаланылуы мүмкін: things like that, stuff like that, shit
like that. Бұл орын алмастырушы сөздер, олардың мағынасын тек контексте
ғана түсіну мүмкін болады. Ал, қазаќ тілі энциклопедиясында есімдік сµз
табына мынадай аныќтама берілген: есімдік – есім сµздердіњ орнына
ќолданылатын сµз табы. Есімдіктіњ ќай сµздіњ орнында ж±мсалып т±рѓаны
алдыњыѓы сµйлемнен белгілі болѓандыќтан ол жалпы маѓынаѓа ие. Мысалы: Мен –
сµйлеушіні, сен – тыњдаушыны, ол – бейтарап адымды танытады. Сµйтіп, б±л
сµз табыныњ ќ±рамына енетін сµздердіњ маѓынасыныњ наќтылы болмай, жалпылама
болып келуі есімдіктіњ лексика-семантикалыќ µзгешелігі болып
табылады.Айталыќ, мен, сен сияќты сµздердіњ наќтылы маѓына беретін
сµздердіњ де, абстрактылы маѓынада да ж±мсала беруі м‰мкін.
1.2. Қазіргі ағылшын тіліндегі есімдіктердің басқа сөз таптарымен
арақатынасы. Морфологиялыќ т±рѓыдан алѓанда, есімдіктер басќа сµз таптары
сияќты септелуіге, кµптелуге бейім. Соныњ µзінде есімдікке тєн айырмашылыќ
бар. Мысалы: зат есімде кµптік маѓынаны білдіру лексика, морфологиялыќ сол
сияќты синтаксистік тєсілмен де болып жатады. Ал есімдіктерде кµптік
жалѓау арќылы кµптік маѓынаны білдіру барлыќ т‰рлеріне тєн ќ±былыс болса,
лексикалыќ тєсіл тек с±рау есімдіктерінеде болады. Сондай –аќ, лексикалыќ
тєсілмен кµптік маѓынаны білдіру жіктеу есімдіктеріне соныњ ішінде, бірінші
жєне екінші жаќтаѓы есімдіктерге ѓана тєн. Есімдіктердіњ кµпшілігі
септелгенмен, ќайсы бірі дєст‰рлі жалѓауды “ќабылдамайды”: маѓан (менге
емес), саѓан (сенге емес), менен (меннен емес), сенен (сеннен емес), оѓан
(олѓа емес), онымен (олмен емес), сонымен (солмен емес) т.б. Сµз тудыру
т±рѓысына келгенде есімдіктердіњ µздерінен жања сµз жасау µте сирек
кездеседі. Лексика-семантикалыќ жєне грамматикалыќ µзгешеліктеріне
байланысты есімдіктер жеті топќа жіктеледі: жіктеу, сілтеу, с±рау, µздік,
белгісіздік, жалпылау, болымсыздыќ [6,41].
Ал зерттеуші Ахмеди Ысќаќов таќырыпќа ќатысты есімдіктер заттыњ атын,
сынын, санын, я олардыњ аттарын білдірмейді, біраќ солардыњ (зат есім, сын
есім, сан есімдердіњ) орнына ж±мсалады. Есімдіктер белгілі бір т‰сінікті я
ойды жалпылама т‰рде мегзеу арќылы білдіреді. Есімдіктердіњ наќытылы
маѓыналары µздерінен б±рын айтылѓан сµйлемде немесе жалпы сµйлем ањѓарына
ќарай айќындалады. Мысалы: ол Прутковтыњ барлыќ афоризмін білетін
(С.Ерубаев) (6,43( т.б.
Есімдіктер шыѓу тµркіні жаѓынан екі топќа бµлінеді. Оныњ бір тобына
µте ерте заманнан келе жатќан байырѓы (кµне) т‰бір есімдіктер енеді де,
екінші тобына тіліміздіњ даму, жетілу процестерімен байланысты, кейінгі
замандарда пайда болѓан, демек, соњѓы кездерде туып ќалыптасќан есімдіктер
жатады. Алѓашќы топќа мен, сен, ол, біз, сіз, ќай, кім, не, міне, б±л т.б.
сияќты ќазіргі кезде бµлшектеп талдап жатуды ќажет етпейтін т‰бір т±лѓалы
сµздер жатады. Есімдіктердіњ кейінгі тобына мынадай ‰ш т‰рлі есімдік
сµздер жатады. Мысалы. Бір, бар, біреу, б‰кіл, т‰гел т.б. сияќты
есімдіктер, єр, к‰ллі, пєлен сияќты (араб, парсы т.б.) тілдерден ауысып
келген сµздер жатады.
Семантикасына ќарай есімдіктерді жеті топќа (жіктеу, сілтеу, с±рау,
µздік, белгісіздік, болымсыздыќ, жалпылау есімдіктері) бµліп кµрсететінін
кµреміз [6,41].
Сонымен есімдік деп, зат есім немесе сын есім орнына пайдалананылатын
сөйлем бөлігі аталады. Есімдік сөйлемде зат есімнің немесе сын есімнің
орнын алмастыратын сөздер тобынан тұрады [1, 268].
Ќорыта айтќында есімдіктердіњ ќыр-сырын ќарастырып ж‰рген
зерттеушілердіњ есімдік сµз табына теориялыќ наќты анықтама беруі қиынѓа
соѓатынын ањѓарамыз, себебі есімдіктіњ зат есім мен сын есімнен
айырмашылығы, есімдік қандай да болсын бір затты немесе сапаны
атамайтындыѓында, тек оған сілтеп, мегзеп, с±рау т.б. маѓыналарын
білдіретіндігінде.
Сонымен есімдік белгілі бір контексте немесе оқиғада түсіндірілетін
қорытынды мағынаға ие дегіміз келеді.
ІІ тарау
Ағылшын тіліндегі есімдіктердің мағыналық-құрылымдық топтары.
Е. М. Гордон және тағы да басқалары есімдіктердің тағы да бір тобы –
эмфатикалық есімдіктерді бөледі. Бірақ К.Н.Качалова мен басқа ғалымдар
бұл есімдіктерді өздік есімдігінің қосымша қызметі ретінде анықтайды
[1,2,3,4,6 т.б. ].
Ағылшын тілінде есімдіктерді статистикалық тұрғыдан қарастырғанда,
сан жағынан олардың көп емес екендіші анықталып отыр. Бірақ олардың
атқаратын қызметі орасан зор.
Ағылшын тіл білімінде мағыналарына қарай есімдіктер 9 топқа
топтастырылады: 1) жіктеу есімдіктері, 2 ) сілтеу есімдіктері, 3) сұрау, 4)
өздік есімдіктері, 5) белгісіздік есімдіктері, 6) болымсыздық есімдіктері,
7) жалпылау есімдіктері, 8) тәуелдік, 9) жалғаулық.
2.1. Жіктеу есімдігі (Personal pronouns)
Жіктеу есімдіктеріне мен, сіз, сен, ол, біз (біздер), сендер,
сіздер,олар деген сµздер жатады. Жіктеу есімдіктері сан жаѓынан аз
болѓанымен, ќызметі жаѓынан есімдіктердіњ ішіндегі аса жиі ќолданылатын
тобы.
Жіктеу есімдіктері ‰немі жаќтыќ ±ѓыммен байланысты келеді. Сол
себептен олар ылѓи адаммен байланысты, демек, сµйлеуші, тыњдаушы жєне
бµгде кісі деген ±ѓымдармен байланысты ќолданылады [1,2,4,6].
Есімдіктердіњ де септеу ж‰йесі басќа есімдермен негізінде бір ізді
болѓанымен, олардыњ єр тобына тєн кейбір ерекшеліктері жоќ емес, мысалы
жіктеу есімдіктердіњ жекеше т‰рлері тµмендегіше септеледі.
Сан жақ Жекеше
1 I
2 You
3 Hesheit
Сан жақ Кµпше т‰рін
Көптік
1 We
2 You
3 They
Атау септігіндегі жіктеу есімдіктер бастауыштың және баяндауыш
құрамының атаулы бөлігінің қызметін атқарады. Бірінші жақ есімдігі айтып
отырған адам өзі туралы айтқанда пайдаланылады. Екінші жақ есімдігі біреуге
көңіл аударғанда, яғни тыңдаушыны назар аударту үшін пайдаланылады. Үшінші
жақ есімдігі айтушы айтып отырған адамдарды (бірақ өзі туралы емес)
жануарларды заттарды белгілейді [7],
Жіктеу есімдігі атау септігінде сандық және жақтық дәрежеге ие. Бірақ
ағылшын тіліндегі дәреже соншалықты дамыған жоқ және көбінесе sheher
немесе hehis етістіктерінің көмегімен айтылады. Барлық жансыз заттар it
есімдігімен белгіленеді, яғни үшінші жақ есімдігі. Тек кейбір нақты
жағдайларда ғана жансыз заттар she есімдігімен белгіленеді. Бірақ she
негізінен белгілі бір заттарға қатысты ғана айтылады, кейде айтушы
соншалықты жылылықпен айтып отырған жеке заттар үшін пайдаланылады.
Мәселен: I bought a new car. She is beautiful! (Мен машина сатып алдым. Ол
ғажайып!) немесе I have been through a thousand storms and stories together
with this ship. Jeez, she is strong! Мен бұл кемемен мыңдаған дауылдардан
өттім. О, құдайым, ол неткен мықты !) Сондай-ақ бұл есімдіктерді елдер,
қалалар туралы айтқанда пайдаланады.
She есімдігі үшін ғана емес, басқа да кейбір есімдіктер үшін өзгешелік
бар. Мәселен, газеттік мәнерде мақала жазу үшін I есімдігін пайдалануға
болмайды. Журналист өз пікірін білдіріп, осы есімдікті пайдаланса бірде-бір
редактор бұл мақаланы баспаға жібермейді. Ең дұрысы 1 жақтың атынан
есімдікті қолданбау, себебі бұл кәсібилік емес, бірақ аса қажет болса I
орнына we пайдаланған дұрыс. We, I-ға қарағанда қарапайым естіледі.
Мәселен: We are convinced that the Government has made a grave mistake in
imposing this tax. (Осы салықты бекіте отырып үкімет аса зор қателік жасап
отыр). Бұл жерде журналист we есімдігін пайдаланып, өзінің атынан ғана
айтып отыр. they есімдігі жалпы мағынада адамдарды белгілейді, бірақ бұл
жерде нақты бір тұлғаны атамайды. Әсіресе they жиі they say фразасында
айтылады. Мәселен: They say she is going to resign. (Ол отставкаға кетеді
деп айтып жүр).
Неre they use this for cars. (Бұл жерде мұны машина үшін пайдаланады).
You есімдігі жекеше және көпше түрде де пайдаланылады. Жекеше түрдің 2
жақтағы thou (thee) есімдігі орыс тіліндегі ты (сен) сәйкес, ол баяғыда-ақ
қолданыстан шығып, қазір өте асқақ мәнерде жазылған тек поэзия мен прозада
ғана кездеседі. Қазіргі кезде әдеби прозада да, тұрмыстық қолданыста да бұл
есімдік пайланылмайды. Бірақ бұл есімдік қолданыстан мүлде шығып кетті деп
айту дұрыс болмағандық болар еді, кейде ағылшын тілінің диалектерінде
аталған есімдік сөйлеу мәнерінде кездесіп жатады: thou ( you (атау
септігі); thee ( you (барыс септік). Ирландияда you жекеше есімдігінің түрі
жекеше түр мағынасына ғана ие (барыс септік) ал көптік түр үшін yous, yez,
yiz түрлері пайдаланылады.
Есімдіктің болуы немесе жоқтығының да мән айырмалық функциясы бар. Мәселен:
George came into the room and turned off the light – Джордж бөлмеге кіріп,
жарық сөндірді. Бұл Джордждың бірінен кейін бірі жасаған екі әрекеті туралы
айтылып отыр.
George came in the room and he turned off the light – Бұл жерде екі
жеке әрекет бірігіп отыр немесе екі байланысты әрекет бөлініп отыр (мәселен
оның келгені туралы хабарланып отыр, бірақ оның жарық сөндіргені туралы
шағым айтылып отыр) .
Контексіне байланысты осы екі сөйлемді әрқилы түсінуге болады.
Мәселен: George came into the room and turned off the light –Джордж бөлмеге
кірді және (Джордж) жарықты сөндірді. George came in the room and he turned
off the light –Джордж бөлмеге кірді және ол (басқа біреу) жарықты сөндірді.
2.2. Тәуелдік есімдігі (Possessive pronouns).
Жекеше есімдікке тиістілікті білдіріп кімдікі? сауалына жауап беретін
тәуелдік есімдігіне сәйкес келеді. Тәуелдік есімдігінің екі түрі бар:
біріншісі – сын есімді есімдік, екіншісі зат есімді есімдік болып қызмет
ететін абсолюттік түр.
Мысалы:
ТүрЖақ Жекеше Көпше
1 Mу Our
2 Your Your
3 Hisherit Their
Мұндай түрде тәуелдік есімдігі, өздері жататын зат есім алдында
тұрады. Зат есімнің анықтауышы бола отырып, осы зат есімнің алдында
артикльдің болуына жол бермейді: My pencil is on the table –Менің қаламым
үстелдің үстінде. He gave me his address – Ол маған адресін берді.
Егерде зат есімнің алдында басқа да анықтауыштар болса, онда тәуелдік
есімдіктері олардың алдына қойылады: Where is my red pencil? – Менің қызыл
қаламым қайда? His elder brother lives in Leningrad –Оның үлкен ағасы
Ленинградта тұрады.
Тәуелдік есімдігі артикль сияқты all мен both сөздерінен кейін
қойылады: All my pencils are in that box – Менің барлық қаламым анау
жәшікте. Both his brothers live here –Оның екі ағасы да осында тұрады.
Е.М.Гордон және басқала да ғалымдардың пікірі бойынша көбіне
тәуелдік есімдігі туысқандық, дене бөлігі, киім және адамға қатысты тағы да
басқа заттарын белгілейтін зат есімнің алдындағы артикльдің орнын
алмастырады: Bob nodded at his wife as if he wanted to say “you see?”- Боб
әйеліне түсініп тұрсың ба? дегендей басын изеді. He bit his lips, but
said nothing. – Ол ештеңе айтпастан ернін тістеді[1].
Кейбір идиоматикалық фразаларда есімдіктің орнына белгілі артикль
қолданылады.
I have a cold in the head –Мен басыма суық тигізіп алдым.
He was shot through the heart – Оқ оның жүрегінен өте шықты.
He got red in the face – Оның беті қызарып кетті.
He took me by the hand – Ол менің қолымнан ұстады
Түр Жақ Жекеше Көпше
1 Mine Ours
2 Yours Yours
3 Hishersits Theirs
Көптеген диалектілерде тәуелдік есімдігі ілік септігінің s формантын
атау септігінде де, объектілік септікте де қосу жолымен қалыптасады: we’s,
us’s (our); thoo’s, you’s (your), him’s, she’s, them’s (his, her, their).
Шығыс Англияда әдеби that’s орнына his, her, its пайдаланады: that wagged
that’s tail.
Г.А.Вейхман көркем әдебиетте тәуелдік есімдігінің түсіп қалатындығын
айтады: Shultz shook head –Шултц басын шайқады [8].
Зат есімді есімдік
Тәуелдік есімдігі зат есім ретінде абсолюттік түрде қызмет етеді.
Әдетте тәуелдік есімдігінің абсолюттік түрі зат есімді қайталамас үшін
пайдаланылады. Мәселен: his car was broken, so he took my car орнына жай
ғана his car was broken, so he took mine деп айтуға болады.
Its есімдігі абсолюттік түрде сирек пайдаланылады. Yours Sincerely
yours, Truly yours т.б. сөздер сияқты баяндауыштың қысқартылған түрі
ретінде сөйлемнің соңында пайдаланылады.
Тәуелдік есімдігінің абсолюттік түрінің алдында жиірек of көмекші
сөзі пайдаланылады: He is a friend of mine –Ол менің досым.
She didn’t know it was that neighbour of his.- Ол (қыз) оны өзінің сол
көршісі екенін білген жоқ. Осы тәуелдік есімдігінен кейін, зат есім ешқашан
қойылмайды, себебі олар зат есімнің қызметін өздері атқарады. Сөйлемде
олар бастауыш, толықтауыш және баяндауыштың атаулы бөлігінің қызметін
атқарады: This is not my pencil, mine is blue – Бұл менің қаламым емес,
менікі- көк. My car is not working. Can I use yours? –Менің машинам жұмыс
істемейді. Сенікін алуға бола ма? That house is mine –Сол үй - менікі.
Тәуелдік есімдігінің абсолюттік түрі (көбіне mine есімдігі) поэзияда,
әзілдер мен ирониялық баяндауларда, дауысты дыбыс алдында h алдында
пайдаланылады: O mistress mine! – Менің ханшам! Dear mine! –Қымбаттым
(ирноиялық мәнер). With mine own hand. – Өзімнің осы қолыммен. Mine eyes.-
Менің көздерім.
Ұлыбритания графтықтарының ағылшын тілінің көптеген диалектілерінде
тәуелдік есімдігінің абсолюттік түрі–n: mine, thine, hisn, hern, ourn,
yourn, theirn жалғауларын жалғау арқылы пайда болады. Сондай-ақ абсолюттік
тәуелдік есімдігінің екі жақты түрін пайдалану кездеседі: mine’s, hersen,
she’sn, we’sn.
2.3.Сілтеу есімдіктері (demonstrative pronouns)
Сілтеу есімдіктеріне б±л, осы, сол, анау, мынау, сонау, ана, єні, міне
деген сµздер жатады. Б±л есімдіктер негізінен алѓанда сілтеу, кµрсету,
н±сќау сияќты ишараттарды білдіреді, ќай, ќайсы деген с±рауларѓа жауап
беретін атрибутивтік сµздер. Дегенмен сілтеу есімдіктерініњ барлыѓыныњ
маѓыналары бірдей бір дєрежеде бола бермейді.
К. Н. Качалова мен басқалары екі сілтеу есімдігін көрсетеді: this и
that. Е. М. Гордон тағы да екі сілтеу есімдігі туралы айтады: such и same
[1,3].
this мен that есімдіктері
this и that есімдіктері сан дәрежесіне ие:
This – бұл, мына these – бұл, мыналар
That –сол, анау those – солар, аналар
Сілтеу есімдіктері сын есім есімдігі ретінде де, зат есім есімдігі ретінде
де пайдаланылады.
Сын есім түріндегі this мен that сілтеу есімдіктері.
Сын есімдік сілтеу есімдігі зат есімнің анықтауышы бола отырып, өзі
жататын зат есімнің алдындағы артикльді болдырмайды. Сілтеу есімдігі
жататын зат есімнің алдында басқа анықтауышы болса, онда сілтеу есімдігі
анықтауыш сияқты оның алдына қойылады:
He lives in that house –Ол сол үйде тұрады.
He lives in that white house –Ол сол ақ үйде тұрады.
This мен these есімдіктері сөйлеп отырғанға жақын заттарға сілтейді,
ал that мен those алыс тұрған затқа сілтейді: This pencil is mine – Бұл
қалам менікі. That pencil is yours – Сол қалам менікі. Сountry сөзімен
this есімдігі сөйлеп тұрған немесе автор тұрған елге қатысты айтылады.
Сондықтан осы сөз тіркесі ағылшын газетінде кездессе, оны Англия деп
аударуға болады, ал Америка газетінде кездессе Америка деп аудару қажет:
The exports of coal from this country decreased this year – Өткен жылы
Англиядан әкелінетін көмір экспорты азайды. [9].
This уақытты сөйлеу сәтіне немесе уақыттың ағымдағы кезеңіне қатысты,
ал that өткендегі немесе болашақтағы кезеңге байланысты: I’m too busy
these days –Менің бұл күндері қолым бос емес (ағымдағы уақыт айтылып тұр).
He used to smoke a lot those days – Ол сол күндері темекіні көп тартты
(өткен шақ туралы айтылып отыр). Бірақ, сондай-ақ this есімдігі жақын
арадағы келер шақ немесе өткенді де белгілеуі мүмкін: Lets get together
some time, say this Sunday – Жақын арада бәріміз жиналайықшы, айтар болсақ,
осы жексенбіде. Father had to go to Chicago this morning – Әкем Чикагоға
бүгін таңертең баруы қажет.
Кейде this (these) that (those) есімдіктері сөйлемдегі эмоционалдық
сипат үшін пайдаланылады:
Will this dog ever stop barking? –Мынау ит қашан болса да үруін қоя ма?
Do you really believe those ideas? –Сен шын мәнінде бұл идеяға сенесің бе?
Мұндай жағдайларда сілтеу есімдігіне екпін қатты түседі.
That есімдігі деңгейдің жағдайы ретінде пайдаланылады:
I didn’t know he was that upset – Мен оны соншалықты қапалы болар деп
ойлаған емеспін.
He never gave me that much information –Ол маған ешқашан соншалықты ақпарат
берген емес.
Зат есім ретіндегі this мен that сілтеу есімдіктері
Зат есім есімдіктері де, сын есім есімдіктері сияқты қолданылады, атап
айтсақ, this (these) жақын тұрған заттарға қатысты айтылады, that (those)
– алыс тұрған заттарға қатысты айтылады. Көбіне that есімдігі it жекеше
есімдігінің орнына қолданылады: [10].
“Tell her that I miss her” “I’ll do that” – Оған айтшы, мен оны сағындым
Айтамын
You said she was the one who stole the money. Well, that’s wrong –Сен
ақшаны ол ұрлап алды деп айттың ғой. Бұл өтірік.
that (those) есімдіктері сондай-ақ қайталауды болдырмас үшін зат
есімнің орнын алмастырушы қызметін атқарады. Мұндай жағдайда әдетте
есімдіктен кейін септік жалғауы фразасы ing түріндегі есімшеден немесе
тұтас сөйлемнен кейін тұрады:
These poems are not nearly as good as those you wrote last year –Бұл өлең
өткен жылғы жазылғанға қарағанда нашарлау.
I entered by the door opposite to that opening into the garden – Мен баққа
шығатын есікке қарама-қарсы тұрған есіктен кірдім.
This есімдігі сөйлемдерде есімдіктен кейін келетін сөзді белгілейді, ал
that есімдіктің алдындағы сөзді белгілейді:
I’ll tell you this: Don’t go there! - Менің саған айтпағым – онда барма!
He controlled her every step and that annoyed her –Ол оның әрбір қадамын
бақылады, бұл болса оны қатты ашуландырды.
such мен same есімдіктері
such және same есімдіктерінің бір-бірінен айырмашылығы бар. Such
не заттың дәрежесін анықтайды, не деңгейіне сілтейді, ал бұл кезде same
екі заттың-түсініктің ұқсастығын белгілейді [11].
I think Jack broke these cups. He does such things when angry – Менің
ойымша. Бұл тостағандарды Джек сындырды. Ол ашуланғанда ылғи сөйтеді. I
think Jack broke these cups. He did the same thing last time he got angry –
Менің ойымша бұл тостағандарды Джек сындырды. Ол өткен жолы ашуланғанда да
осылай істеген. Егерде such жекеше түрдегі зат есім алдында тұрса, онда
есімдіктен кейін белгісіздік артиклі қойылады:
I’ve never seen such a house before –Мен мұндай үйді ешқашан көрген
емеспін. Көбіне such мағынасы that немесе as сөзінен басталатын
фразамен толықтырылады: I was in such a hurry that didn’t even have time
to go for lunch –Менің асыққаным соншалықты, тіпті түскі асымды да ішіп
үлгермедім; I’ve never seen such a handsome man as Jim’s father – Мен
ешқашан да Джимнің әкесі сияқты әдемі еркекті көрген емеспін.
such... as салыстырмалы түсінігі as... as: I’ve never seen such a handsome man
as Jim’s father – I’ve never seen a man as handsome as Jim’s father
мағыналы түсінікпен бірдей.
Such есімдігінен кейін as+инфинитив қоюға болады:
His carelessness is such as to make it unlikely that he will pass the exam
–Оның парықсыздығына қарағанда, ол бұл емтиханды ешқашан тапсыра алмас.
Атап өтуіміз керек, such есімдігімен тіркесуі мүмкін:
I’ll do no such thing –Мен ондай ештеңе істемеймін.
He didn’t say any such thing –Ол соншалықты ештеңа айтқан жоқ.
Any such request is sure to be turned down – Қандай болмасын бұған ұқсас
өтініш орындалмайды. Some such story was told to me years ago –Осындай
әңгімені осыдан бірнеше жыл бұрын маған айтқан.
Кейде such есімдігі тұрақты фразаның бір бөлігі болып саналады:
They export a lot of fruit, such as oranges, lemons, etc. –Олар апелсинь,
лимон т.б. сияқты көптеген жемістерді экспортқа шығарады.
The accused, such as he is, has kind nature and could never kill a person
just for robbery – Сотталушы қадай болмасын, ол табиғатынан мейірімді және
ұрлық үшін ол адамды өлтіре алмас еді.
Same мағынасы көбіне as немесе that басталатын фразамен толықтырылады.
He was wearing the same suit that he did last time – Оның үстінде өткен
жолы киген костюмі болды. She gave me the same adviсe as on Jessy’s
birthday – Ол маған Джессидің туған күні айтқан кеңесін тағы да айтты.
Same идиоматикалық түсініктерде кездестіруге болады:
It’s all the same to me –Маған бәрі-бір.
“How’s he?” “Much the same” – Ол қалай? Сондай дерлік.
2.4. Сұрау есімдіктері (Interrogative pronouns)
С±рау есімдіктері мыналар: кім, не, неше, ќай, ќандай, ќанша, ќалай
т.б.
Аѓылшын тіліндегі сұрау есімдіктеріне who (whom), whose, what, which, how,
how much (how many) жатады. Атауының өзі айтып тұрғандай бұл есімдіктерді
сұрау сөйлемдерінде қолданады. Осы есімдіктердің әрқайсысы сөйлемде әртүрлі
қызмет атқарады. who, whom , whose есімдіктері
who мен whom есімдіктері
who және whom есімдіктері тұлғаларға қатысты айтылады. Who зат есімдік
есімдік ретінде пайдаланылады және сөйлемде бастауыш немесе баяндауыштың
атаулы бөлігінің қызметін атқарады: Who deleted the file from the computer?
– Компьютерегі сол файлды кім жойды? Who is that man? – Бұл адам кім?
Who бастауыш болса, who кейін етістік орыс тіліндегі сияқты жекеше түрдегі
3 жақта болады: Who is there? – Мұнда кім бар?
Who баяндауыштың атаулы бөлігі болса, онда етістік түр мен жақта бастауыш
көрсетілген зат есіммен немесе есімдікпен келістіріледі:
What are these things? – Бұл не?
Whom есімдігі тікелей толықтауыш пен жатыс септіктік жанама толықтауыш
(көмекші сөзбен бірлесіп) қызметін атқарады [12].
Whom орыс тілінде көмекші сөзді жанама септіктегі кім есімдігіне
сәйкес келеді. Сөйлеу мәнерінде whom әдетте who есімдігіне сәйкес келеді.
Who (whom) did you meet there? –Сен онда кімді кездестірдің? Who (whom) did
he talk to? –Ол кіммен сөйлесті?
Who бастауышын от who толықтауышынан сөздер қатары бойынша айыруға болады:
Who did you meet there? –? Сен онда кімді кездестірдің?
Who met you there? – Сені онда кім қарсы алды?
Who did you see? – Сен кімді көрдің?
Who saw you? – Сені кім көрді?
Whom есімдігіне жататын көмекші сөз әдетте етістіктен кейін қойылады,
ал толықтауыш болған жағдайда толықтауыштан кейін қойылады мұндай жағдайда
whom есімдігі who есімдігімен ауыстырылады [13].
Who (whom) did you show the letter to? – Сен бұл хатты кімге көрсеттің?
Who (whom) are you speaking of? – Сен кім туралы айтып отырсың?
Whose есімдігі
Whose есімдігі біреуге немесе бір нәрсеге белгілі заттың
тиістілігін белгілейді. жататын зат есімнің алдында тұрады: Whose book is
this?
Whose сын есімдік есімдік ретінде пайдаланылады. Бірақ осыған қарамастан
whose не зат есімді, не тәуелдік есімдігінің орнын алмастырады. Whose book
is this? This is her book (тәуелдік есімдігі-сын есім) This book is hers
(есімдік-зат есім) This is Jane’s book (зат есім).
what есімдігі
What зат есімдік есімдік ретінде де, сын есімдік есімдік ретінде де
пайдаланылады [14].
What зат есімді есімдік ретінде
Зат есімдік есімдік ретінде what что (не) мағынасымен бастауыш немесе
тікелей толықтауыш қызметінде және каков, какой (қандай) мағынасымен
бастауыш немесе баяндауыштың атаулы бөлігінің қызметі мағынасымен тікелей
толықтауыш қызметінде қолданылады. What көмекші сөзімен үндесе отырып орыс
тіліндегі жанама септіктердегі что(не) есімдігіне сәйкес келеді.
What has happened? –Не болды?
What is the population of the USA? – АҚШ-тың халқы қанша?
What is this for? – Бұл не үшін?
Егерде есімдік бастауышқа жатса, who есімдігі сияқты what кейін
етістік жекеше түрде қойылады. Егерде есімдік баяндауыштың атаулы бөлігіне
жатса, онда етістік жақ пен саны жағынан бастауышпен сәйкестендендіріледі:
What are these bricks for? – Бұл кірпіштер не үшін қажет?
What is it that you need? – Саған не керек еді?
What сұрақтың мақсаты тұлғаның кәсібін немесе қызметін анықтау қажет
болғанда қатысты айтылады.
Ср. Who is this man? – Бұл адам кім?
What is this man? – Бұл адам кім болып жұмыс істейді?
What сондай-ақ идиоматикалық түсініктерде де пайдаланылады:
What about a cigarette? – Темекі керек пе?
What is he like? – Ол өзі қандай?
What about you? – Ал сен ше?
What of it? – Бұдан шығатыны не?
So what? – Енді қайтейін?
He knows what’s what – Ол ненің не екенін біледі.
What сын есімді есімдік ретінде
What сын есімдік есімдік ретінде (қандай) мағынасымен пайдаланылады.
What есімдігі зат есімнің алдында тұрады, ал ол болса осы зат есімнің
алдындағы артикльдің пайдалануды болдырмайды:
What questions did he ask? - Сен қандай кітаптар сатып алдың?
What kind of немесе what sort of сөз тіркестері заттыңтүсініктің
әрекеттің түрін сұрпын анықтайды:
What sort of books does he like? – Оған қандай түрдегі кітаптар ұнайды?
What kind of questions did he ask? – Ол қандай түрдегі сұрақтар қойды?
What сондай-ақ қандай, нендей мағыналы леп белгілі сөйлемнің басында
пайдаланылады. Мұндай жағдайда жекеше түрдегі зат есімнің алдына
белгісіздік артиклі қойылады:
What a nice car! – Қандай жақсы машина!
What a good story that was! – Қандай жақсы әңгіме!
Сондай-ақ атап өту керек, who, what, which есімдіктеріне ever қоса
отырып логикалық екпін беруге болады:
Whoever (who ever) told you that? – Мұндайды саған кім айтты?
Whatever for did you go there? – Сен онда не үшін бардың?
Whatever сондай-ақ қазіргі заманғы ағылшын тілінде идиоматикалық
мағынасы бар: “I saw a ghost here last nigh”. “Whatever!” – Мен бұл жерден
өткен түнде елес көрдім. Өтірік айтасың [15].
which есімдігі
which есімдігі тұлғалардың немесе заттардың шектеулі санын таңдау
туралы айтқанда қайсысы, қандай, кім, не жатқанда айтылады. Which жанды
заттарға да, жансыз заттарға да қатысты айтылады. Which есімдігі зат
есімдік есімдік ретінде де сын есімдік есімдік ретінде де пайдаланылады.
Which сын есім ретінде анықтауыш қызметін атқарады, сондықтан
анықтауыштың алдында артикльді болдырмайды.
Which chapter did you read? – Сен қандай тарауды оқыдың?
Which floor do you live on? – Сен қандай қабатта тұрасың?
Which есімдігінің who мен what есімдіктерінен айырмашылығы, which
пайдаланғанда сөз шектеулі туралы болса, what, who пайдаланғанда ешқандай
шектеу жоқ:
Who took my book? – Менің кітабымды кім алды?
Which of you took my book? – Сендердің қайсыларың менің кітабымды алдыңдар?
2.5. ¤здік есімдік (reflexive pronouns)
Ќазаќ тілінде µздік есімдікке жалѓыз ѓана “µз” сµзі жатады. Б±л
есімдік кµбінесе µзім, µзіњ, µзіњіз , µзі , µзіміз, µздеріњіз т.б. сияќты
оњаша жєне ортаќ тєуелдеулі т‰рде ќолданылады. ¤здік есімдіктіњ тєуелдеулі
формада ќолданылуында мынай екі т‰рлі ерекшелік бар. Бірінші жіктеу
есімдіктері ќабаттасып та, ќабасттаспай да ќолданылады. М±ныњ бер жаѓында
µздік есімдік тєуелдіктіњ ќай жаѓында т±рса, ќабаттасатын жіктеу есімдігі
де сол жаќта ќолданылады. Мысалы, µзім – мен µзім; µзіњ – сен µзіњ т.б.
Екінші тєуелдеулі µздік есімдік сµйлемде бастауыш болса, жаќ-жаѓынан жіктік
жалѓауды тікелей µзіне баѓындырады, демек бастауыш болатын µздік есімдік
тєуелдіктіњ ќай жаѓында т±рса баяндауыш та жіктіктіњ сол жаѓында т±рады
[6,31].
Мысалы, µзім келдім(жаќтасады)– жолдасым келді (жаќтаспайды).
Тєуелдеулі µздік есімдік тєуелдеулік зат есімше септеледі. Мысалы,
Атау өзім-әкем
Ілік өзімнің - әкемнің
Барыс өзіме - әкеме
Табыс өзімді - әкемді
Жатыс өзімде - әкемде
Шығыс өзімнен- әкемнен
Көмектес өзіммен - әкеммен
Сондай-ақ қазақ тіл білімінде өздік есімдік зат есімнен бұрын айтылғанда,
ілік жалғаулары түсіріліп қолданылып, үнемі анықтауыштық қызмет атқарады.
Мысалы: өз (өзімнің) кітабым, өз (өзіңнің) кітабың, өз (өзіңіздің)
кітабыңыз, өз (өзінің) кітабы т.б. (6,219(.
Қазіргі ағылшын тіліндегі өздік есімдіктің түрлерін айтар болсақ: myself
мен өзім, өзім; yourself – сен өзің, өзің; himself – ол өзі, өзі; herself
(жен)- ол өзі, өзі, itself - ол өзін, ourselves- біз өзіміз, өзімізді;
yourselves – сіз өзіңіз, өзіңізді; themselves- олар өздері, өздерін. I saw
him there myself and talked to him – Мен оны өзім көрдім және онымен
сөйлестім. Camilla told herself it was ridiculous to feel nervous – Камилла
өзіне бұлай уайымдаудың күлкілі екенін айтты.
2.6. Белгісіздік есімдігі (Indefinite pronouns)
Белгісіздік есімдіктеріне some, any, no (олардың туындылары), none,
much, many, little, few, all, both, either, neither, each, every (олардың
туындылары), other, one есімдіктері жатады [1, 16].
much , many, little, few есімдіктері
Much мен many есімдіктері сын есімді есімдік ретінде де, зат есімді
есімдік ретінде де пайдаланылады.
Much мен many сын есімдік есімдік (көп) мағынасымен пайдаланылады. Much
сансыз зат есім алдында, ал many – санды зат есім алдында пайдаланылады.
I don’t have much time right now – Қазір менің уақытым онша көп емес.
I’ve seen many fancy cars, but I’d never seen one like this! –Мен көп жақсы
машина көрдім, бірақ мұндайды көрген емеспін!
Much мен many зат есімдік есімдік much (көбі, көп бөлігі), many
(көбі)мағыналарымен қолданылады. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz