М. Әуезов әңгімелеріндегі тақырып пен идея
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 М. ӘУЕЗОВ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ТАҚЫРЫП ПЕН ИДЕЯ
1.1 М. Әуезовтің алғашқы әңгімелеріндегі тарихилық ... ... ... ... ... ... ...15
1.2 М.Әуезов прозасы және қоғамдық әлеуметтік орта ... ... ... ... ... ... ..19
2 М.ӘУЕЗОВ ПРОЗАСЫНЫҢ СТИЛЬДІК ЖӘНЕ ТАРИХИЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІГІ
2.1 «Қорғансыздың күні » әңгімесінің әдеби.көркемдік деңгейі ... ... ... 35
2.3 М. Әуезов әңгімелеріндегі стильдік даралық ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .65
1 М. ӘУЕЗОВ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ТАҚЫРЫП ПЕН ИДЕЯ
1.1 М. Әуезовтің алғашқы әңгімелеріндегі тарихилық ... ... ... ... ... ... ...15
1.2 М.Әуезов прозасы және қоғамдық әлеуметтік орта ... ... ... ... ... ... ..19
2 М.ӘУЕЗОВ ПРОЗАСЫНЫҢ СТИЛЬДІК ЖӘНЕ ТАРИХИЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІГІ
2.1 «Қорғансыздың күні » әңгімесінің әдеби.көркемдік деңгейі ... ... ... 35
2.3 М. Әуезов әңгімелеріндегі стильдік даралық ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Диплом жұмысының өзектілігі. Бүгінде қазақ әдебиетінің проза жанры көкжиегінің өрістеу, өсу динамикасын танып білу үшін ұлттық дүниетаным тұрғысынан М. Әуезов шығармасын қайта таразылау талабы келіп туындайды. Әрі кемеңгер жазушы шығармаларының драмалық табиғаты мен тарихи шындық болмыс- бітімі Кеңестік идеология тұрғысынан талдануы бүгінде жазушы шығармаларына берілген толық қанды әділ баға емес. М. Әуезов шығармаларының құндылығын, көркем әдеби мұраларының көркемдік, танымдық сипатын әр дәуір әр қырынан өзінше танып, оған өзінің ой - пікірін білдіріп отыруы заңды құбылыс. Әр дәуір, әр ұрпақ қанша пікір білдірсе, мұхтартану саласы және ұлы суреткер мұраларының көркемдік әрі шындық табиғаты мен берік болмыс - бітімі соншалықты байып, қордалана түспек. Мұхтар шығармаларының рухани табиғатын танып білуде, зерттеуде ұлттық рухани тәрбиені басты назарда ұстанамыз.
Диплом жұмысының зерттеу өзектілігі бүгінгі уақыт талабына сай, кемел жазушының талғампаз оқырманның ой -парасатына, сезім қабылдауына лайықталып жазылған еңбектерін егеменді ел парасаты тұрғысынан пайымдау және сол арқылы жазушының қазақ әдебиетіндегі көркем әңгіме жанрын қаншалықты биіктеткенін саралау болып табылмақ. М. Әуезовтің көтерген тақырыбының әрі суреткерлік дүниетаным ашу үшін, стильдік табиғатына үңілу ушін оның әңгімелерінің стильдік сипаты мен тарихилық мәнін ашу маңызды болмақ.
Әуезовтің көркемдік ерекшелігі мен шындығы берік тоғысқан әңгімелерін зерттеп қарастыру өткен ғасырдың 30 – 40 - жылдарынан басталса да, бүгінге дейін жүйелі ғылыми қалыпқа түсіп, өз бағасын әлі де толық алып болмауымен өзекті.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысының басты мақсаты - 1920 – 30 жылдардағы қазақ әдебиетіндегі көркем проза жанрының көркемдік, ерекшелік келбетін, тақырыптық сипатын, шындықтың болмыс – бітімін игерудегі жетістіктерін саралау, Мұхтар Омарханұлы шығармаларының тақырыптық мазмұнын, тарихи шындыққ қатысын, образдар табиғатын ұлттық таным тұрғысында зерделей жүйелі қарастыру.
Диплом жұмысының зерттеу өзектілігі бүгінгі уақыт талабына сай, кемел жазушының талғампаз оқырманның ой -парасатына, сезім қабылдауына лайықталып жазылған еңбектерін егеменді ел парасаты тұрғысынан пайымдау және сол арқылы жазушының қазақ әдебиетіндегі көркем әңгіме жанрын қаншалықты биіктеткенін саралау болып табылмақ. М. Әуезовтің көтерген тақырыбының әрі суреткерлік дүниетаным ашу үшін, стильдік табиғатына үңілу ушін оның әңгімелерінің стильдік сипаты мен тарихилық мәнін ашу маңызды болмақ.
Әуезовтің көркемдік ерекшелігі мен шындығы берік тоғысқан әңгімелерін зерттеп қарастыру өткен ғасырдың 30 – 40 - жылдарынан басталса да, бүгінге дейін жүйелі ғылыми қалыпқа түсіп, өз бағасын әлі де толық алып болмауымен өзекті.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысының басты мақсаты - 1920 – 30 жылдардағы қазақ әдебиетіндегі көркем проза жанрының көркемдік, ерекшелік келбетін, тақырыптық сипатын, шындықтың болмыс – бітімін игерудегі жетістіктерін саралау, Мұхтар Омарханұлы шығармаларының тақырыптық мазмұнын, тарихи шындыққ қатысын, образдар табиғатын ұлттық таным тұрғысында зерделей жүйелі қарастыру.
1 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш, өлеңдер, аудармалар, зерттеулер / А. Байтұрсынов. – Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.
2 Жұмалиев Қ. Стиль – өнер ерекшелігі/ Қ.Жұмалиев. – Алматы : Ғылым 1966, 256 б.
3 Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері / З.Қабдолов. – Алматы. 1970.- 355 б
4 Мәшһүр Қ.П. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік/ Қ.П.Мәшһүр. монография: Павладар : «ЭКО» ҒӨФ,2007-442 б
5 Ақшолақов Т. Көркем шығармаға талдау жасау . Алматы : Мектеп-1983, 192 б
6 Қабдолов .З Сөз өнері / З.Қабдолов. – Алматы : Санат,-2002, -290 б.
7 Нұрғалиев Р. Телағыс әдеби дәстүр мен әдеби даму./ Р.Нұрғалиев.- Алматы : Жазушы 1986, -440 б.
8 Виноградов В. Стилистика. Теория поэтической речи «Поэтика»/ В.Виноградов Москва, 1963, стр 360.
9 Поспелов Г.Н. Проблема литературного стиля / Г.Н.Поспелов Москва, 1970 стр 380.
10 Әуезов М.О. «Абай жолы» роман- эпопея, бірінші кітап / М.О.Әуезов. Абай – Алматы: Жазушы , 2002,-296 б
11 Әуезов М.О. «Абай жолы» роман – эпопея, екінші кітап . Абай -Алматы Жазушы, 2002 -382 б
12 Әуезов және әлем әдебиеті // халықаралық – теориялық конференция материалдары . Алматы . Қазақ университеті 2001, 363 б
13 Аханов Т. Керуен / Т.Аханов .- Алматы: жазушы 1969, 260 б
14 Бердібаев Р. Қазақ прозасындағы замандас тұлғасы/ Р.Бердібаев. Алматы-Жазушы 1968, 148 б.
15 Әуезов М.О. Он екі томдық шығармалар жинағы/ М.О.Әуезов.- Алматы : Жазушы, 1958-Т12 498 б.
16 Тайжанов А. М. Әуезов шығармашылығының ұлттық психологияны танытудағы рөлі // Ақиқат , 2006, №4
17 Бердібаев. Қазақ романы / Бердібаев Алматы – Жазушы- 1975, 245 б.
18 Оразаев Ф. Замана қаһарманы / Ф.Оразаев Алматы : Ғылым, 1981-290 б.
19 Атымов М. Жанр сипаты/ М.Атымов.- Алматы: Ғылым, 1971-270 б.
20 Байтанасов Қ. Кейіпкер табиғаты // Қ.Байтанасов. Қазақ тілі мен әдебиеті 1977 №56 27-30 б.б.
21 Ыбыраев Ш. Біздің Мұхтар/ Қорабаев С., Ш.Ыбыраев. Алматы Қазақстан 1997
22 Ұлы суреткер ұлағаты // Ана тілі 1997 №36
23 Әбдіғұлов. Р Қазіргі қазақ прозасындағы М. Әуезов дәстүрі // Қазақ әдебиеті газеті 2009, №22, 23
24 Әдібаев. Х. Уақыт және суреткер / Х.Әдібаев. Алматы, 1967 288б.
25 Сыдықов.Қ Мұхтар Әуезов - әдебиет сыншысы / Қ.Сыдықов.- Алматы «Ғылым»,1973, 244б.
26 Қабдолов. З. М. Әуезов және оның әсемдік әлемі/ З.Қабдолов. Алматы Қаз. ССР Білім қоғамы, 1986, 386 б.
27 Әуезов М. шығармаларының елу томдық жинағы. Алматы Ғылым 1998, 432б. Т. 2
28 Серғалиев М. «Қорғансыздың күні» композициясы мен тілі // М.Серғалиев. Абай 1997 №2-3 38-41 б.
29 Әуезов. М. Ескілік көлеңкесінде/ М.Әуезов.- Алматы Қазкөркемәдеббас, 1935.
30 Бисенғали З.Б. М.Әуезовтың «Қилы заман» хикаятының шығармашылық тарихы // Республикалық ғылыми практикалық конференциясының материалдары – Семей: М. Әуезов атындағы Семей университеті, 2003, 391 б.
31 Әбілхайыров. С. М. Әуезовтың әңгімелері туралы бірер сөз // С.М.Әбілхайыров. Жұлдыз 1963 №6 152-154 б.б
32 Ұлы даланың ұлы жыршысы // «Жұлдыз» журналы 1975, №2. 180-184 б.
33 Әдібаев. Х. Портрет сыры // Жұлдыз 1969 №7 97-104 б.б.
34 Ханкей. Е. М. Әуезовтың «Қыр суреттері» мен «Қыр әңгімелеріндегі көркемдік уақыт пен кеңістіктіктің ерекшеліктері» // Хабаршы ҚазҰУ филология сериясы №3 (127) 2010.
35 Асаубаева. А «Қилы заман» хикаясындағы қаһармандар хал-ахуалы // қазақ тілі мен әдебиеті 1997 №5-6. 47-51 б.
36 Сыздық.Р, Малабай.Б, Әділова.А. Көркем мәтінді лингвистикалық талдау. Оқу құралы – Алматы – «Ғылым» ғылыми баспа орталығы. 2002, 184 б.
37 Алпысбаев Қ. Көркем шығарманы талдау/ Қ.Алпысбаев. Оқу құралы. Алматы республикалық баспа кабинеті. 1995. 227б.
38 «Проблема литературного стиля » Москва 1970 стр 380
39 Абрамович Г.П, Введение в литературоведение. М., «Просвещение» 1978, стр 206.
40 Ұлы суреткер // Ізденіс гуманитарлық ғылымдар сериясы.
41 Нұрғалиев Р. Арқау/ Р.Нұрғалиев. Екі томдық шығармалар. - Алматы Жазушы, 1991.-576 6.
42 М.О.Әуезовтің өмірі мен шығармашылық шежіресі. - Алматы: Ғылым, 1997-308 6.
43 Әуезов М. Шығармалар. 12 томдық. -Алматы: шығармалар жинағы - Алматы: Жазушы, 1967. -380 6.
44 Әуезов М. 20 томдық шығармалар жинағы / М.Әуезов. -Алматы:
Жазушы, 1979. -110 6.
45 Әуезов М. Әдебиет тарихы. - Алматы: Ана тілі, 1991. -240 б.
46 Жұртбай Т. Бейуақ/ Т.Жұртбай. Монография - Алматы: Қазақстан, 1990.
47 Жұртбай Т. Талқы/ Т.Жұртбай. Монография. -Алматы: Қазақстан, 1997. -368 бет.
48 Әуезов М. Шығармаларының елу томдық толық жинағы. 1-т. -Алматы: Ғылым, 1997- 432 б.
49 Бердібай Р. Мұхтар шыңы/ Р.Бердібай. – Алматы: Ғылым, 1997. – 204 б.
50 Серғалиев М. Қорғансыздың күні. -композициясы мен тілі //Абай, 1997, №2-3.
51 Әдебиеттану. Терминдер сөздігі (Құрастырушылар: 3.Ахметов, Т.Шаңбаев). - Алматы: Ана тілі, 1998. -834.
52 Ысмақова А. Тарихилық. //Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі. 1998. – 384 б.
2 Жұмалиев Қ. Стиль – өнер ерекшелігі/ Қ.Жұмалиев. – Алматы : Ғылым 1966, 256 б.
3 Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері / З.Қабдолов. – Алматы. 1970.- 355 б
4 Мәшһүр Қ.П. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік/ Қ.П.Мәшһүр. монография: Павладар : «ЭКО» ҒӨФ,2007-442 б
5 Ақшолақов Т. Көркем шығармаға талдау жасау . Алматы : Мектеп-1983, 192 б
6 Қабдолов .З Сөз өнері / З.Қабдолов. – Алматы : Санат,-2002, -290 б.
7 Нұрғалиев Р. Телағыс әдеби дәстүр мен әдеби даму./ Р.Нұрғалиев.- Алматы : Жазушы 1986, -440 б.
8 Виноградов В. Стилистика. Теория поэтической речи «Поэтика»/ В.Виноградов Москва, 1963, стр 360.
9 Поспелов Г.Н. Проблема литературного стиля / Г.Н.Поспелов Москва, 1970 стр 380.
10 Әуезов М.О. «Абай жолы» роман- эпопея, бірінші кітап / М.О.Әуезов. Абай – Алматы: Жазушы , 2002,-296 б
11 Әуезов М.О. «Абай жолы» роман – эпопея, екінші кітап . Абай -Алматы Жазушы, 2002 -382 б
12 Әуезов және әлем әдебиеті // халықаралық – теориялық конференция материалдары . Алматы . Қазақ университеті 2001, 363 б
13 Аханов Т. Керуен / Т.Аханов .- Алматы: жазушы 1969, 260 б
14 Бердібаев Р. Қазақ прозасындағы замандас тұлғасы/ Р.Бердібаев. Алматы-Жазушы 1968, 148 б.
15 Әуезов М.О. Он екі томдық шығармалар жинағы/ М.О.Әуезов.- Алматы : Жазушы, 1958-Т12 498 б.
16 Тайжанов А. М. Әуезов шығармашылығының ұлттық психологияны танытудағы рөлі // Ақиқат , 2006, №4
17 Бердібаев. Қазақ романы / Бердібаев Алматы – Жазушы- 1975, 245 б.
18 Оразаев Ф. Замана қаһарманы / Ф.Оразаев Алматы : Ғылым, 1981-290 б.
19 Атымов М. Жанр сипаты/ М.Атымов.- Алматы: Ғылым, 1971-270 б.
20 Байтанасов Қ. Кейіпкер табиғаты // Қ.Байтанасов. Қазақ тілі мен әдебиеті 1977 №56 27-30 б.б.
21 Ыбыраев Ш. Біздің Мұхтар/ Қорабаев С., Ш.Ыбыраев. Алматы Қазақстан 1997
22 Ұлы суреткер ұлағаты // Ана тілі 1997 №36
23 Әбдіғұлов. Р Қазіргі қазақ прозасындағы М. Әуезов дәстүрі // Қазақ әдебиеті газеті 2009, №22, 23
24 Әдібаев. Х. Уақыт және суреткер / Х.Әдібаев. Алматы, 1967 288б.
25 Сыдықов.Қ Мұхтар Әуезов - әдебиет сыншысы / Қ.Сыдықов.- Алматы «Ғылым»,1973, 244б.
26 Қабдолов. З. М. Әуезов және оның әсемдік әлемі/ З.Қабдолов. Алматы Қаз. ССР Білім қоғамы, 1986, 386 б.
27 Әуезов М. шығармаларының елу томдық жинағы. Алматы Ғылым 1998, 432б. Т. 2
28 Серғалиев М. «Қорғансыздың күні» композициясы мен тілі // М.Серғалиев. Абай 1997 №2-3 38-41 б.
29 Әуезов. М. Ескілік көлеңкесінде/ М.Әуезов.- Алматы Қазкөркемәдеббас, 1935.
30 Бисенғали З.Б. М.Әуезовтың «Қилы заман» хикаятының шығармашылық тарихы // Республикалық ғылыми практикалық конференциясының материалдары – Семей: М. Әуезов атындағы Семей университеті, 2003, 391 б.
31 Әбілхайыров. С. М. Әуезовтың әңгімелері туралы бірер сөз // С.М.Әбілхайыров. Жұлдыз 1963 №6 152-154 б.б
32 Ұлы даланың ұлы жыршысы // «Жұлдыз» журналы 1975, №2. 180-184 б.
33 Әдібаев. Х. Портрет сыры // Жұлдыз 1969 №7 97-104 б.б.
34 Ханкей. Е. М. Әуезовтың «Қыр суреттері» мен «Қыр әңгімелеріндегі көркемдік уақыт пен кеңістіктіктің ерекшеліктері» // Хабаршы ҚазҰУ филология сериясы №3 (127) 2010.
35 Асаубаева. А «Қилы заман» хикаясындағы қаһармандар хал-ахуалы // қазақ тілі мен әдебиеті 1997 №5-6. 47-51 б.
36 Сыздық.Р, Малабай.Б, Әділова.А. Көркем мәтінді лингвистикалық талдау. Оқу құралы – Алматы – «Ғылым» ғылыми баспа орталығы. 2002, 184 б.
37 Алпысбаев Қ. Көркем шығарманы талдау/ Қ.Алпысбаев. Оқу құралы. Алматы республикалық баспа кабинеті. 1995. 227б.
38 «Проблема литературного стиля » Москва 1970 стр 380
39 Абрамович Г.П, Введение в литературоведение. М., «Просвещение» 1978, стр 206.
40 Ұлы суреткер // Ізденіс гуманитарлық ғылымдар сериясы.
41 Нұрғалиев Р. Арқау/ Р.Нұрғалиев. Екі томдық шығармалар. - Алматы Жазушы, 1991.-576 6.
42 М.О.Әуезовтің өмірі мен шығармашылық шежіресі. - Алматы: Ғылым, 1997-308 6.
43 Әуезов М. Шығармалар. 12 томдық. -Алматы: шығармалар жинағы - Алматы: Жазушы, 1967. -380 6.
44 Әуезов М. 20 томдық шығармалар жинағы / М.Әуезов. -Алматы:
Жазушы, 1979. -110 6.
45 Әуезов М. Әдебиет тарихы. - Алматы: Ана тілі, 1991. -240 б.
46 Жұртбай Т. Бейуақ/ Т.Жұртбай. Монография - Алматы: Қазақстан, 1990.
47 Жұртбай Т. Талқы/ Т.Жұртбай. Монография. -Алматы: Қазақстан, 1997. -368 бет.
48 Әуезов М. Шығармаларының елу томдық толық жинағы. 1-т. -Алматы: Ғылым, 1997- 432 б.
49 Бердібай Р. Мұхтар шыңы/ Р.Бердібай. – Алматы: Ғылым, 1997. – 204 б.
50 Серғалиев М. Қорғансыздың күні. -композициясы мен тілі //Абай, 1997, №2-3.
51 Әдебиеттану. Терминдер сөздігі (Құрастырушылар: 3.Ахметов, Т.Шаңбаев). - Алматы: Ана тілі, 1998. -834.
52 Ысмақова А. Тарихилық. //Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі. 1998. – 384 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 М. ӘУЕЗОВ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ТАҚЫРЫП ПЕН ИДЕЯ
1.1 М. Әуезовтің алғашқы әңгімелеріндегі тарихилық ... ... ... ... ... ... .. .15
1.2 М.Әуезов прозасы және қоғамдық әлеуметтік орта ... ... ... ... ... ... ..19
2 М.ӘУЕЗОВ ПРОЗАСЫНЫҢ СТИЛЬДІК ЖӘНЕ ТАРИХИЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІГІ
2.1 Қорғансыздың күні әңгімесінің әдеби-көркемдік деңгейі ... ... ... 35
2.3 М. Әуезов әңгімелеріндегі стильдік даралық ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... 65
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Бүгінде қазақ әдебиетінің проза жанры көкжиегінің өрістеу, өсу динамикасын танып білу үшін ұлттық дүниетаным тұрғысынан М. Әуезов шығармасын қайта таразылау талабы келіп туындайды. Әрі кемеңгер жазушы шығармаларының драмалық табиғаты мен тарихи шындық болмыс- бітімі Кеңестік идеология тұрғысынан талдануы бүгінде жазушы шығармаларына берілген толық қанды әділ баға емес. М. Әуезов шығармаларының құндылығын, көркем әдеби мұраларының көркемдік, танымдық сипатын әр дәуір әр қырынан өзінше танып, оған өзінің ой - пікірін білдіріп отыруы заңды құбылыс. Әр дәуір, әр ұрпақ қанша пікір білдірсе, мұхтартану саласы және ұлы суреткер мұраларының көркемдік әрі шындық табиғаты мен берік болмыс - бітімі соншалықты байып, қордалана түспек. Мұхтар шығармаларының рухани табиғатын танып білуде, зерттеуде ұлттық рухани тәрбиені басты назарда ұстанамыз.
Диплом жұмысының зерттеу өзектілігі бүгінгі уақыт талабына сай, кемел жазушының талғампаз оқырманның ой -парасатына, сезім қабылдауына лайықталып жазылған еңбектерін егеменді ел парасаты тұрғысынан пайымдау және сол арқылы жазушының қазақ әдебиетіндегі көркем әңгіме жанрын қаншалықты биіктеткенін саралау болып табылмақ. М. Әуезовтің көтерген тақырыбының әрі суреткерлік дүниетаным ашу үшін, стильдік табиғатына үңілу ушін оның әңгімелерінің стильдік сипаты мен тарихилық мәнін ашу маңызды болмақ.
Әуезовтің көркемдік ерекшелігі мен шындығы берік тоғысқан әңгімелерін зерттеп қарастыру өткен ғасырдың 30 - 40 - жылдарынан басталса да, бүгінге дейін жүйелі ғылыми қалыпқа түсіп, өз бағасын әлі де толық алып болмауымен өзекті.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысының басты мақсаты - 1920 - 30 жылдардағы қазақ әдебиетіндегі көркем проза жанрының көркемдік, ерекшелік келбетін, тақырыптық сипатын, шындықтың болмыс - бітімін игерудегі жетістіктерін саралау, Мұхтар Омарханұлы шығармаларының тақырыптық мазмұнын, тарихи шындыққ қатысын, образдар табиғатын ұлттық таным тұрғысында зерделей жүйелі қарастыру.
М. Әуезов әңгімелерінің көркемдік өзінің ерекше даралық стилімен өзгешеленетінін, ерекшеленетінін байқадық.
- М. О.Әуезов әңгімелерінің тарихилық және драмалық негіздерін қаламгердің тұтас шығармашылығы, сондай-ақ ХХ ғасыр басындағы әдеби процесс контексінде қарастырылады;
- М. Әуезов әңгімелеріне негіз болған оқиғалардың көркемдік берілу нәтижесі арқылы олардың жанрлық табиғатын айқындау;
- жазушы әңгімелерінің әлеуметтік мәселелерді көтеруі, тақырыптарды ашудағы шеберлігі;
- М. О.Әуезов әңгімелерінің жанрлық-стильдік ерекшеліктерін зерделей отырып, сол шығармалардағы көркемдік дәстүр жалғастығы мәселесіне талдау жасау;
- тарихилық мәселесінің көркем әдебиеттегі көрінісін М.О.Әуезов әңгімелері аясында қарастыру;
- М.О.Әуезов әңгімелерінің қазақ әдебиеті тарихындағы орны мен рөлін айқындау.
Диплом жұмысының нысаны. Зерттеу жұмысында негізгі нысанға Қорғансыздың күні, Оқыған азамат, Сөніп-жану, Қаралы сұлу, Кінәмшіл бойжеткен, Жетім, Қыр әңгімелері,Ескілік көлеңкесінде т.б. әңгімелері алынды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы Жұмыстың ғылыми негізге сүйенген нәтижелері жоғарғы оқу орындарының студенттері мен жалпыға бірдей білім беретін орта мектептің жоғарғы сынып оқушыларына М. О.Әуезов әңгімелеріндегі көркем образ жасаудағы шеберлігі мен көркемдік қуатын таныту мақсатында арнайы семинар пәні ретінде пайдалануға ұсынылады.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері: Зерттеу әдістері мен тәсілдері жұмыстың алдына қойылған мақсат пен міндеттерге сәйкес анықталды. Бітіру жұмысында жүйелік - хронологиялық, әдеби - ғылыми аналитикалық талдау, ғылыми тұжырымдарды саралау, жинақтау және қорытындыларды негіздеудің әдіс-тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлім, қорытынды бөлім, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 М.О. ӘУЕЗОВ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ТАҚЫРЫП ПЕН ИДЕЯ
Әдебиеттің қадам алысымен бірге әдеби сынның да қалыптаса бастағаны аян, бұл ретте М. Әуезовтің де баспасөз арқылы төл әдебиетіміздің сол күнгі даму үрдісі жайындағы толғамдарымен оқырманмен бөлісіп отырғанын айтқан ләзім. Бұл жылдары прозаның алғашқы үлгілерін жасаушылардың алдыңғы легінен көрінген М.Әуезовтің де төлтума шығармалары нысанаға алынын жетістік, кемшілік жақтарын таразылау басталды.
Жазушы шығармасына қатысты баспасөз арқылы Ж.Аймауытов , Ж. Орманбайұлы, Д. Ысқақов, С. Сәдуақасов, М. Қаратайұлы, Ғ. Тоғжанов сынды сол тұстағы әдебиет қамқоршылары өзіндік түйіндеулерін ортаға салған.
Көркем әдебиет, әдеби шығарманың қоғам тіршілігін қырағы байқап, байыпты зерделеп, терең сезіне білу және тілек етуден гуындайтыны айқын. Қазақ әдебиетінде М. Әуезовтің салған сүрлеуі - реализм. Жазушы өз ортасының бар шындығынан алыс кете алмаған, заман ақиқатын әсіре боямадан қорғай отырып, дәлдігімен, шындық өлшемімен берген.
XX ғасырдың 20-жылдары әдебиетке бір табан жақын жүргендердің сын айтуды машық көріп, асыра сілтеп, сынап қарағаны жегігі артылған. М. Әуезовтің шығармалары төркінінде де ескіні аңсау бар деген айып тағылады. Жазушы шығармаларына мұқият үңілсек, кейіпкерлері арасында астамшылық жасап, әдемі, жеңіл өмір сүргені жоқ. Басымы - өзгенің илеуінде кетіп зар-мұң арқалағандар, екінші бірі - кеңес қызметіндегі қарапайым адамдар. Түртпекке негіз боларлық өрескелдік көрінбегенімен, қалайда сүріндірудің амалын іздеушілер де жоқ емес. Дегенмен, тек түрі ұлттық, мазмұны социалистік шығармалар жазуға ден қойылған тұста Әуезовтің көркемдік қуаты күшті туындыларын жоғары бағалаушылар тағылған мінінен арши отыра, өз деңгейінде талдауға негіз қойған.
М.О.Әуезовтің есімі қазақ арасында Абай журналына колемді мақалалар жазуы арқылы, ал бұрынғы көп ұлтты Кеңес өкіметінің көлеміне араға он жыл сала кеңінен танылды.
М. Әуезовтің шығармашылығы жөнінде жазылған еңбектің саны 1917-40 жылдар аралығында 140-тан асқан, олардың басымы драмалық шығармаларын талдауға арналды М.Әуезов әдебиеттегі алғашқы қадамын өлеңмен бастайды. Алайда бұл жөнінде естеліктерде ғана айтылғанымен, толымды дерек жоқ. Өмірбаяндарының бірінде өзі де балалық шақта ақындыққа әуестенгенін жасырмаған [1, 6 б.]. Өлең жазуды қай уақыттан бастады және ол қандай тақырып қозғап, нені өзек етті - бұл әлі күнге дейін зерттеушілердің алдында тұрған түйіні қиын сұрақ, басы ашылмаған мәселе.
Ишмұхамет Әлин өз естелігінде М.Әуезовтің 15-16 жасында көркемсөз жазуға бейім болғандығын айтады [12, 374]. Бірақ, оның қандай талпынысын байқағаны, қандай негізге сүйеніп айтқаны беймәлім. Т.Жұртбайдың Бесігіңді түзе атты еңбегінде Мәден Түсіпбаеваның М.Әуезовтің уыты мен сатирасы мол Маса атты сықақ-әңгіме жазғаны жөніндегі дерегін келтіруі - жазушы шығармашылық жолының әлі күнге беймәлім тұсы барының айғағы[13, 71]. Сондықтан, ақиқатына жетуде сүйенерге негіз болмағандықтан 1917 жыл Алаш газеті бетінде жарияланған Қазақтың өзгеше мінездері атты мақаласы мен тыңнан түрен салған қазақ драматургиясының басы Еңлік-Кебек ұлы тұлғаның шығармашылық жолындағы алғашқы қадамдары саналады. Ұлттық баспасөздің алғашқы қарлығаштары Сарыарқа, Абай, Қазақ тілі, Шолпан, Сана, Ақ жол - жазушының шығармашылық қасиетін шыңдап, тамаша туындыларының кеңінен танылуына ықпал еткен басылымдар.
Жазушының алғашқы он жылда жазған шығармаларын екшеп, табиғатына үңілсек, оның кейінгі шығармаларынан бөлектігі айқын аңғарылады. 1932 жылы жазған ашық хатына[14] дейін қаламгер дала тіршілігін, қазақ өмірінің тартысты, қайшылықты тұстарын ерекше шынайылықпен суреттесе, оның кейінгі жылдардағы шығармаларында өкіметтің талабын көп ескергендігі байқалады. Басына қара бұлт үйірілген осы жылдардағы қасаң саясат М.Әуезовті өз туындыларынан бас тартуға да мәжбүр етті.
С. Сейфуллин [15], І. Жансүгіров [16], Тоғжанов [17], Е.Ысмайыловтардың [18] өткір сындары Қаракөз, Хан Кене пьесалары төңірегінде өрбіді. Сыншылардың пікірінше, Әуезовтің бұл шығармалары оның түпкі арман-тілегінің көрінісі. Сондықтан, М.О.Әуезовтің 30-жылдардағы шығармашы -лығының келесі кезеңі кеңестік санаға сай тақырыпқа ойысып, публицистік еңбектері мен көркем шығармаларында қарапайым адамда тағдыры, индус -трияландыру, колхоздастыру сынды ірі мәселелер көтерілді, сонымен қатар бұл жылдары жазушының Абай романы жазылды. Бұл - М.Әуезов шығармашылығына байыпты баға беріліп, ғылыми-зерттеу еңбектердің дүгшеге келе бастаған тұсы. Жазушы шығармаларының сонылығы, көркемдігі, маңызы жайлы Б.Кенжебаев пен Шаңғытбаевтың [19], С.Мұқановтың [20], Т.Нұртазиннің [21], Мұстафиннің [22] еңбектері, сонымен қатар орыс тілінде А.Фадеевтің [23], З.Кедринаның [24], Ю.Лебединскийдің [25] еңбектері жарық көріп, жазушының шығармашылық қасиеті А.Нұрқатовтың Мұхтар Әуезов [26], М.Сильченко мен Смирнованың М.О.Әуезовтің творчестволық жолы [27], Е.Лизунованың [28], Ы.Дүйсенбаевтың Мұхтар Әуезов [29] атты монографиялық зерттеу еңбектерінде сарапталды.
Ұлы тұлға мұрасын зерттеу, талдау жолында М.Қаратаев [30], С.Мұқанов [31], Е.Жанпейісов [32], Р.Нұрғалиев [33] сынды зерттеушілер тың пікірлер айтып, шығармаларының көркемдік құндылығына үңілді.
Исі қазақтың бар болмыс-бітімін бойына сыйдырған Абай романының 1949 жылы жарық көруі М.Әуезовтің шығармашылық қасиетінің жоғары бағаланып, романның көркемдік қуаты мен тіл сұлулығы турасындағы зерттеу еңбектердің жарыса жарық көруіне әкелді. Жазушының ғұламалық келбетін танытқан зерттеу еңбектің қай-қайсысы болсын, оның өмірі мен өскен ортасы жайын айналып өтпеген. Жазушының өмір тәжірибесіне кемеңгер Абай дәстүрінің ықпал етуі зерттеушілер назарынан тыс қалмады.
Ұлы жазушы өміріндегі өресі биік шығармалары арасынан 1917-1929 жыл аралығында жазылған әңгімелері мен драмалық шығармаларын екшеп алып, ғалымның қаламгерлік құдіретінің қыр-сырына терең бойлауға ниет қойған зерттеуші Ы.Дүйсенбаев болатын. Жазушының шығармашылық жолының алғашқы он жылындағы еңбектерінің идеялық астары мен ой көріктілігі, тіл сұлулығына тоқталып, сындарлы зерттеу еңбек жасады[29].
Тыңнан түрен салу, жаңа, жақсыға ұмтылудың әсіре қажеттілігіне өзгені тәнті етіп, еліктіру - кез келгеннің бойына дарымаған қасиет. Бұл - табиғаттың тым сирек құбылыстарының бірі. Олай болса, халықтың рухани дамуына ұлы Абайдан кем үлес қоспаған Әуезовті табиғат ананың халқына берген үлкен сыйы деп қабылдаған абзал. Қазақ драматургиясының алтын тасын М.Әуезовтің қалауының өзі, оның өзгеден биік өресі мен парасаттылығының айғағы.
М.Әуезовтің драмадағы түңғыш еңбегінің заманалар қойнауына кеткен ғашықтық жайлы ауыр оқиғаға арналуы да тарихын таразылап білуге, кешегісінің ақиқатына жетуге ұмтылған азамат ісі. Ұлттық топырақта драматургиялық дәстүрдің жоғына қарамай, елдер әдебиетінен үйрене отырып, Әуезов жанр шарттарына толық жауап бере алатын трагедия жасады. Сюжеттік желінің тартылуы, композиция құрудағы шеберлік қаламгердің драма заңдылықтарын жақсы білгендігін көрсетеді, - дейді ғалым Р.Нұрғалиев. [34, 185]. М.Әуезовтің драматургиядағы қарымды еңбегін түпкілікті зерттеген Р.Нұрғалиев Семей жерінде жазылып, алғаш сахналанған Еңлік-Кебек, Бәйбіше-тоқал, Қаракөз пьесаларының ішкі ерекшелігін, тұтынған мақсатын, жазылу жайын үңги қарады.
М.О.Әуезовтің өмірі мен шығармашылық мұрасы бойынша библиографиялық көрсеткіштер 1958, 1966, 1968, 1972 [35] жылдары жарық көрді. Бұл еңбекте Әуезов шығармаларының жариялануы және оның өмірі мен шығармашылығының зерттелуі жайындағы еңбектер, шетел тілдеріндегі библиографиялық мағлұматтар қамтылған еді. Ал М.Әуезовтің қолжазба мұрасы [36] атты мазмұнды еңбек жазушының жеке өз архивінде сақталған түрлі қолжазбалар, қойын дәптер, газет-журналдар қиындылары еніп, ғылыми сипаттамаға түсірілді.
М.О.Әуезов шығармаларының жинағы көзі тірісінде, 1955-1957 жылдары, 6 том болып жарық көрді [38], кейіннен 1967-69 жылдары 12 томдық [39], 1979-85 жылдары 20 томдық жинағы жарияланды [40]. Бірақ, жазушының кесек ойлары, кейбір міні көп, тәрбилік мәні жоқ саналған шығармалары көлеңкеде қала берді. Соның бірі - 1927 жылы жарыққа шыға салып тәркіленген Әдебиет тарихы еңбегі [41]. Кейіннен тарихты, әдеби мұраны тану мәселесі көлденең қойылған тұстарда жазушының әдебиеттің тарихы жайлы еңбегі 20 томдық шығармалар жинағының 16 томына қысқартылып енді. Едіге, Ерсайын, Шора батыр жырлары Нысанбай ақын жайындағы зерттеуі қысқартылып, түпнұсқа мен кейінгі жарияланым арасында үлкен алшақтық пайда болды. Қазақ әдебиеті тарихын зерттеудегі күрделі тұңғыш еңбек Әдебиет тарихы алғашқы қалпымен тек 1991 жылы жарық көріп, оқырманымен қауышты[41]. Жазушының әр жылдардағы шығармалар жинақтары әуезовтануға қосылған үлкен үлес болғанымен, оның мол мұрасын толық қамти алмады. Жазушы шығармаларының елу томдық толық ғылыми жинағына телегей-теңіз мұрасы ғылыми тексеруден өтіп, түзетіліп, автордың баспаға алғаш ұсынған нұсқасы мен кейінгі жарияланымдарына текстологиялық салыстырулар жүргізіле жарияланды[59]. Бұл жинаққа 1917-1969 жылдар аралығындағы әңгімелері, повестері, комедия, трагедия, драмалары, мақалалары, зерттеу еңбектері, аудармалары енді. Дархан дарын иесінің 1917-1919 жылдардағы публицистік еңбектері қасаң саясат тұсында жарияланбағаны, көптеген драмалық шығармаларына (Қаракөз, Хан Кене) ескілікті дәріптеу, көксеуден туындаған деген баға берілгені белгілі. Жазушы мерейтойы қарсаңында оның өмірі мен шығармашылығына қатысты көлемді зерттеулер жарияланып, саясат шылауына түсіп, өрескел бұрмаланған еңбектеріне жаңаша көзқарас тұрғысынан талдаулар жүргізілді. Мәселен, З.Ахметов, З.Қабдолов, Р.Бердібай, Л.Әуезова, М.Мырзахметов, Р.Нұрғалиев, Қ.Сыздықов, Б.Майтанов, Р.Сыздықова, М.Серғалиев, Т.Жұртбай, Б.Жақыптың ғылыми еңбектері әуезовтану саласын нығайта түсті.
Әуезовтануға қомақты үлес қосып, жазушының күрделі, көркемдік әлемін ашу жолында түпкілікті зерттеу жасаған ғалым, жазушы Т.Жұртбайдың еңбегін ерекше атаған ләзім. Әуезов шығармашылығы мен өміріне қатысты тиянақталған материал-дары негізінде Бейуақ (1990) [42], Бесігіңді түзе (1997) [13], Талқы (1997) [43] атты көлемді монографияларында тың тұжырымдар жасап, алғашқы нұсқадан кейін жарияланбаған бір мақаласын ғылыми айналымға түсірді.
Бертінге дейін жазушы шығармаларының көркемдік сұлулығына ғана тамсанып, тұшынған болсақ, Т.Жұртбай ол шығармалардың шежірелі Шыңғыс жерінен тамыр тартатынын, әрбірінің астарында өмір шындығы жатқандығын нанымды ете, тарихпен сабақтастыра отыра ұсынады. М.Әуезов кейіпкерлері қиялдан туындаған жоқ, әр кейіпкер артында XX ғасыр басында орыстандыру, отарлау, ескімен күресу саясаты туындаған тұста өмір кешкен қарапайым адамдар бар.
Заңғар жазушының өскен ортасы, туған жері, өмірінің колеңкелі-күнгейлі жақтарын жүйелі баяндап, қоғамдық-жазушылық еңбегімен қоса күрделі көркемдік әлемінің сырын ашқан К.Оразалин мен Д.Досжанов еңбектерінің де әуезовтануда ойып алар орны бар. К.Оразалин Абайдан соң атты шығармасында М.О. Әуезовтің балалық, бозбалалық, жігіттік шағынан мол мағлұматқа қанық етсе, Абай ауылына саяхат еңбегінде де жазушы өміріне қатысты қызғылықты деректер ұсынады. Жарты ғұмырын Абай кезі кеткеннен кейінгі кезеңінің шындығын жазуға арнаған Оразалин ұлы ақынның ұрпақтарымен біте қайнасып өмір кешкен Әуезовтің бар болмысын ашута тырысады. Абайдан соң романының үшінші кітабы Әуезов емірінің Семей кезеңін аша түсуде аса құнды. Оразалин жазушының кіндік қаны тамған жері, өскен ұясы, қоршаған ортасы, жақын туыстары жайындағы деректерді кұрғақ баяндамай, Әуезов үлгісімен ұлттық бояуды барынша пайдалана жазған.
Ұлы жазушының 1919 жылға дейінгі өмір кезеңінде аздаған дау тудыратын, шешімін әлі күнге толық таба қоймаған мәселе бар. Ол жазушының Семей қаласында оқуымен байланысты. Абайдың құрметіне 1914 және 1915 жылдары әдеби кештердің өткені белгілі. М.Әуезов өмірінің Семей қаласымен байланысты тұсын айқындау ниетінде азды-көпті тер төккендердің зерттеуші, жазушы қауымның бірқатары Әуезовтің жоғарыда аталған кештерге қатыспағандығын айтса, К.Оразалин екі кешке де Әуезовтің қатысып, ұйымдастыру ісіне араласқанын алға тартады. Ахмет Әуезов Бала Мұхтар, Жас Мұхтар атты кітаптарында М.Әуезовтің балалық шағынан мол мағлұмат береді. Жазушының өмірі мен шығармашылығының шежіресін жазуда Ахмет Әуезовтің еңбегі негізгі басшылыққа алынып, сілтеме жасалатын дереккөз болуда. Бала Мұхтардың қырдағы қазақ балаларынан еш айырмасыз тірлік кешуі, зеректігімен танылып, болашағынан белгі беруі А.Әуезов естелігінен мағлұм етіледі.
Жазушы өміріне қатысты деректердің дәлдігі, нақтылығы бәсеңдеу тұсы - оның алғашқы өмір жолына қатысты. Яғни балалық, шәкірттік шағынан мағлұмат беретін дәлелдер солғын, сәйкессіз тұстар басым. Тәуелсіздікке қол жеткізгелі бергі он жылда еліміз өркениет жолында көптеген табыстарға кенелді. Оның бірі жетпіс жыл салтанат құрған кеңестік дәуірдің қыспағы кесірінен жария етілмей, беймәлім түрде сақталып келген, көп құпиясы бар рухани мұраларымызбен қайта қауышуымыз. Жазушының өмірбаянына қатысты Өз жайымнан мағлұмат[44, 67] атты мақаласы да - талай жылдар бойына жарияланбай келгені белгілі.
Жазушының отызыншы жылдарға дейінгі қолжазба күйінде сақталған мақаласы Смағұл Сәдуақасовтың қойған алты сұрағына жауабы, соңына Мұхтар. Ленинград. Ғинуардың 29-ы [44, 68] деп жазылған. Жазушы 1946, 1949, 1950, 1953, 1958, 1959 жылдары жазған өмірбаяндарында ресми мәліметтерді көбірек қолданып, өмірінің маңызды тұстары, өскен ортасы, білім жолындағы алғашқы баспалдақтар, қоғамдық қызметтері, абайтанудағы алғашқы қадамдары жөнінде жазады. Ал, өз жайымнан мағлұматында жазушы талғам-түсінігі, өмірлік құбылыстарға, әдебиетке деген көзқарастарын айқын білдіріп, пікірін бүкпесіз жеткізе алған. Ұлы жазушы өмірінің Семей кезеңі жөнінде толымды деректер беріп, балалық, шәкірттік шағы, қайраткерлік, оқытушылық, жазушылық қасиеттерінің шыңдалған шағынан мағлұмат берген шәкірті, әдебиет зерттеушісі - Қайым Мұхамедханов.
Бала кезінен М.Әуезовтің білгірлігі мен біліктілігіне куә болып өскен ол жазушының Семейде өткізген күндеріне қатысты беймәлім деректерді Қазақ әдебиеті газетінде, сондай-ақ, Семейдің облыстық Семей таңы мен Иртыш газеттері бетінде жариялап тұрған еді. Қ.Мұхамедханов М.Әуезов жөніндегі деректерін, ой түйіндеулерін Мұхтар -семинарист (Семей таңы, 1977) [45], Ұлы жазушы, көрнекті қоғам қайраткері (Семей таңы, 1977) [46], Ұлы жазушы, ойшыл, ғалым, ардагер азамат (Семей таңы, 1977) [47] атты мақалаларында тұжырымдады.
М.О.Әуезовтің шығармашылық мұрасы таусылмайтын, сарқылмайтын кәусар бұлақ десек, ол бұлақ бастауын ұлыАбай дуниеге келген қасиетті топырақтан алғаны кумәнсіз. Шежіреге толы Шыңғыстау жерінің құлақ құрышын қандырар әсем әні мен тәтті күйіне, ертегісі мен аңызына қанық боп өскен Мұхтардың Абай өлеңдерінің мәні мен маңызына ерте елігуі оны үлкен шығармашылық сапар шығар жетеледі.
Түрлі қоғамдық өзгерістерді бастан өткерген М.Әуезов әрбірінің өзіндік сипатына терең үңіле қарай, қоғам шындығын, халық тұрмысын шығармаларының тамыр соғысына айналдырды. Батыс пен ніығыс ойшылдарының еңбектерімен танысып, таным көкжиегін кеңейте, әдебиет әлемінің құдіретіне бас иді. Бала кезде оқып үйренген шығыс әдебиетінің өкілдері: әл-Фараби, Әбуғали ибн Сина, Қожа Ахмет Иасауи, Махмұд Хайдар Дулати сынды шығыс ғұламалары мен Бальзак, Гете, Жан Жак Руссо сынды батыс ойшылдарының, Пушкин, Толстой, Тургенев, Достоевский сынды орыстың сөз зергерлері еңбектерінің Мұхтар Әуезовтің шығармашылық өмірінде белгілі орны бар деп білеміз.
Орыс әдебиеті сыншысы В.Г.Белинский Пушкинді мәңгі өмір сүруші және дамушы құбылыс санап, ол жөнінде әр дәуірде толымды дәлелдер айтылғанмен, келер дәуірдің де жаға баға, сапалы теңеу беретінін айтқан еді. Дәл осындай пікірді Әуезов жайында да айтуға болады. Шыңғыс Айтматовтың Орыс мәдениеті үшін Пушкин қандай болса, шығыс халықтарының мәдениеті үшін Әуезов сондай деуі де жазушы қасиетін шынайы бағалай білуінен туындаған тұжырым. М.Әуезов дүниежүзі әдебиетіндегі Стендаль, Дж. Лондон, Толстой, Достоевский сынды ірі жазушылар еңбектерінен үлгі алғанымен, ол әдебиетке өзіндік қасиетімен, тереңдігімен келді. Бұл жазушылар да замана шындығын реалистік түрде шебер сипаттап, классикалық туындыларымен әлемдік әдебиеттің төрінен көрінсе, білді. Өз халқының тіршілігін, бесіктегі баланың уілін, шолпысын сылдырлата, бұрала басқан сұлуды, жас жіпттің толқынысын, қысастық көріп, етегі жасқа толған кедейдің зарын, ұзатылар қыздың жан тебіренісін, туған даланың аңызақ желі мен үскірік аязын шығармаларында асқан сүйіспеншілікпен суреттеді.
М.О.Әуезовтің әңгімелеріні зерттелу тарихын қарастыра келе, ұлы жазушының әңгімелері қазақ әдебиетінің ең бір шоқтығы биік шығармалар болып табылатынына анық көз жеткіземіз.
1.1 М. Әуезовтің алғашқы әңгімелеріндегі тарихилық
Тарих - адамзаттың қоғамдық-әлеуметтік өсу жолын, мәдени дамуы мен рухани қалыптасуын көрсететін ерекше пән. Қоғамдық - әлеуметтік даму жолында адамзат өз тарихында көптеген қиындықтармен күресе отырып, кемелденді, дамыды. Тарихты тану арқылы адамның тарихи санасы қалыптасты. Тарихи сана, тарихи таным-түсінік әрқашан көркем әдебиет, яғни көркемдік ойлау арқылы өмір сүреді. Халықтың ауызша тараған әдебиетінен бүгінгі күнге дейінгі әдебиеттегі тарихи таным мен тарихи түсінік өткен дәуірден қалған жаңғырық ретінде қазірге дейін жетіп отыр.
Тарихи тақырып қазіргі қазақ әдебиетінде қаламгерлердің жиі баратын тақырыптары. Шығарманың тарихилығы туралы айтқанда міндетті түрде тарихи тақырып қамтылуы керек деген талап қойылмайды. Тарихилық жазушы көркем танымымен ұштасып, шығарманың өн бойынан көрініп отыратын ерекше категория. Ал әдебиеттегі драматизм категориясы шығармадағы негізгі идеяның ашылуы үшін қызмет ететін, әрі шығарма тақырыбын ашатын өзегі десек, екі категорияның үндесуі шығармашылық тұлғаның рухани болмыс-бітімін айқындамақ. Шығарма бойынан көрінетін тартыс сипаты екі түрлі арнада қалыптасады: біріншісі - жалпы қоғамдық ортада қалыптасқан белгілі бір заңдылықтарға деген іштей қарсылықтан туса, екіншісі - сол қоғамда өмір сүретін адамдар арасындағы пікір қайшылығынан болады.
Мұхтар Әуезов шығармашылығын зерттеудегі жаңа белесті жазушы шығармаларының 50 томдық жинағының шығуымен айқындалды. Дүние мәдениетінің тарихына туған халқының ой-сана, рухани қабілет, парасатын бар болмысымен танытқан даналардың танымы мен тағдыры өзі тіршілік кешкен заманның топырағынан тамыр тартады. Ұлылар барлық дәуірлік, өмірбаяндық, шығармашылық қайшылықтарды басынан кеше отырып, жаратылыстың адамға сыйлаған қасиеттерін бойына сіңірген сәттен ғана замандық тұлға дәрежесіне көтеріледі.
Шынайы дана-өз ұлтының қадым заманнан бергі зейін - зердесінің, түсінік - түйсігінің іріктеліп келіп ұйыған мәйегі. Ірі-ірі қоғамдық қақтығыстар, танымдық тартыстар және биік нысана, үлкен мүдде-мақсаттар жеке адамның кесек қимылына жол ашып, өз мүмкіндігін толық пайдалануға ықпалын тигізеді. Даналардың өмірі халқының тағдырымен біте қайнасып, қоса құйылады. Олардың тағдыры елінен, елінің тағдырын олардан ажырату мүмкін емес..
Мұхтар Әуезовтің даналық көркем ойының мәйегінің құнары - тек оның шығармаларындағы қат-қабат тартыс жүйесінің тоғысыуында, жеке тұлға мен қоғам арасындағы көзқарас тартысында ғана емес, үш формацияны тел еміп өскен тағдырының тамырында жатыр. Көркем шындықты адамзаттың назарына ұсынды. Ол шындық ұлттың тарихына айналып кетті. Мұхтардың танымы да сол ұлттың тамырынан нәр алды.
Бұл күндерi егемендi елiмiзде күрделi өзгерiстердi басымыздан өткерiп отырған шақта, өткен өмiр жолдарымызға жаңа көзбен, жаңаша ойлау жүйесiмен, уақыт талабына сай түсiнiкпен қарап тарихи есiмiздi жиып, оның тоқырап қалу себептерiн көре бiлiп, әдет салтымызды ұмытпаған тұстарын түгендеп, оларды керегiнше жас ұрпақтар тәрбиесiне жаратуға бетбұрыстар болып жатқаны ақиқат. Әр халық өзiнiң жас ұрпағына iзгi жақсылық тiлеп, өздерi жетпеген, шықпаған биiкке, белеске солардың шығуын армандаған, батасын берген. Оларды өнердiң, оқудың, ғылымның әр саласынан хабардар етiп, адал, әдiл, ержүрек, елiн, халқын бар ынтасымен сүйген ар-ожданы, iзгi ниеттi болып қалыптасуын арман еткен.
Мiне, осы тұрғыданда бiзге Мұхтар Әуезовтiң бай творчестволық мұралары, кезiнде ол тындырған iстер көмекке келедi, жол нұсқайды. Бұған ғалым-ұстаздың, ойшыл-жазушының творчествосындағы халық педагогикасының даму көздерi, қазыналары туралы ойлары менкөркем шығармаларындағы халықтық тәрбие дәстүрiнiң мол көрiнiстерi дәлел.
Мұхтар Әуезов мұрасы көне заманнан бүгінгі күнге, бүгіннен болашақ заманаларға шеру тартқан қазақ өмірінің игілік көші сияқты. М.Әуезов мұрасы - талай қиян-кескі майдан, алай-түлей шайқастардан аман қалып, бар қазына қасиетін енді аша бастаған, өз ұрпақтары арқылы бүкіл әлем жұртының ұлы керуеніне қосылған сахара елінің еркіндігіндей қымбат, арманындай асқақ, алтын кенішіндей терең, жүрегіндей адал мұра.
Қазақ әдебиетінің классигі, заңғар суреткер, біртуар жазушы, бірегей драматург, публицист, кемел әдебиеттанушы Мұхтар Омарханұлы Әуезов қазақ елінің көркем шежіресін жасап, ХХ ғасырдың үздік шығармалары саналған туындыларын дүниеге әкелді. Әлем әдебиеті Мұхтардың шығармалары арқылы ұлы Абайды таныды, көшпелі қазақ тұрмысы мен мәдениетіне қанықты.
Даналық ойдың алыбы саналған Абай қазақ поэзиясының мұзарт шыңы, мызғымас биігі болса, Мұхтар - қазақ прозасының хас шебері, рухани құндылығымызды қастерлеген кемеңгері. ХХ ғасыр басында қазақ қоғамына алапат нәубет төнген шақта ұлты үшін бас көтерген Алаш арыстарымен қатар тізе қосып Мұхтар Әуезовте әдебиет майданына келді. Мұхаңның әдебиеттегі алғашқы қадамы публицистика жанрында басталып, осы саланың жаңа көкжиектерінің ашылуына өлшеусіз қызмет жасады.
Қазақ қоғамының гүлденуіне қапысыз еңбек еткен М.О.Әуезовтің шығармашылық қайнарына бастау болған алғашқы мақалаларының бүгінгі өміршеңдік сипатын ашып, ұлт танымы тұрғысынан саралау арқылы жазушының шығармашылық толысуындағы алар орнын айқындамақпыз. Көп қырлы, терең сырлы Мұхтар Әуезовтің фольклорлық мұраларды жинақтау, оларды саралау ісінде үлкен ыждаһаттылық танытты. М.Әуезовтің ауыз әдебиеті үлгілерін жинап-бастыруы, толымды ғылыми зерттеу жүргізуі, қызғыштай қорып, қамқорлық жасауы - халық игілігі үшін жасалған ерен еңбегінің бір көрінісі[48, 45], деп мұхтартанушы ғалым Р.Бердібай айтқандай, қазақ фольклортану ғылымына қосқан үлесі ерекше. Мұхтардың ғалымдық келбеті әдеби сын, теориялық зерттеу мақалаларында да кеңінен ашылады. Онда әдеби құбылыстарды терең талдап, көркемдік ойдың дамуын ғылым тілімен жеткізе білген.
Дарын мен даналықты тұлғасына тоғыстырған сыршылдық пен сыншылдықты суреткерлік шеберлігінде шендестірген М.Әуезов сөз майталманы болды десек артық айтқандық емес. Ол өз әңгімелерінде әлеуметтік, тұрмыстық, өмірлік мәселелерді тақырыптық арқау етіп, оны көркемдік және шынайылық ерекшеліктер аясында жарасымды үйлестіре білген. Халық мұрасын, қоғам игілігін тоғыстырған қазақ әдебиетінің қарқынды қарыштауына талмай еңбек етуді мақсат тұтқан сөз майталманы, ұлы суреткер өзінің туындыларында көркемдік деген шешім мен шынайылық деген талаптық мүддесінен шыға білген. Қазақ прозасының даму, өсу жолына көз жүгіртсек, ХХ ғасыр басындағы М.Әуезов әңгімелері көркемдік полотносымен, шынайылық ракурсымен ерекшеленген. Сонысымен де әңгімелерінің халықтық тұғырнамасы өз оқырманын асқақтығымен тартады. Әңгімелеріндегі көремдік және реалистік талабымен ашылатын халықтық идеясын айқында үшін әлем әдебиеті полотносында қарастырудың маңызы қашанда зор. Әуезов әңгімелері түп негізі, асыл тамары ұлттық ауыз әдебиетінен бастау алған. Осы бір асыл негіз Әуезов әңгімелерінің шындықты берудегі әдеби дәстүр мен шынайы шеберлігінің кілті іспеттес.
М.Әуезов шығармалары қазақ әдебиетіндегі кешелі-бүгінгі шығармалардың қай-қайсысымен қатар қойғанда мазмұны мен көркемдігі, тарихилығы жағынан басымдық танытып, халықтық сипатымен ерекшеленеді, көркемдігін әлемдік әдебиет аясында қарастырғанда ғана шығармашылық құдіретінің сыры мен мәнін ашу мүмкін болады.
М.О.Әуезовтің әңгімелерінде ел тағдырын жан-жақты толғайды, қоғам өміріндегі қайшылыққа, тартысқа толы сәттерді баяндай отыра, өмір тәжірибесіндегі оқиғаларды да қалтарыс қалдырмайды.
XX ғасырдың 20-жылдары әдебиеттің теориясы мен методологиясы жөнінде салиқалы еңбек жазған А.Белецкий көркем әдебиет шығармаларын екі түрге бөле қарайды [49, 36]. Оның біріншісі, автобиографиялық нұсқадағы, беллетристиқаға ұқсас шығармаларда көбіне автордың өз өмір тәжірибесінен алынған деректер пайдаланылған мемуар немесе ақындар күнделігі. Мұны Руссо, Гете, Жорж Санд, Диккенс, Толстой шығармаларынан көруге болады.
М.О.Әуезовтің алғашқы шығармаларында осы екі құбылыс та көрініс тапқан. Қорғансыздың күні, Қайғылы жетім, Жуандық, Қаралы сұлу, Қыр әңгімелерінде қазақ өміріндегі болған оқиға шындығы көрініс тауып, автор өмірінен тыс оқиғалар көркемдік реңк алса, Үйлену, Ескілік көлеңкесінде, Кінәмшіл бойжеткен, Сөніп жану, Оқыған азамат сынды әңгімелер желісі тікелей автордың өзі араласып, қатысқан оқиғаларға құрылған.
Әуезов шығармаларында терең психологизм, лиризм басым, адам жанының сан алуан құбылыстарын, нәзіктігін суреттеп, ішкі әлеміне терең уңіледі. Жазушы қаламынан туған әр шығармада халықтың тек өзіне ғана тән қасиеті, өмірлік ерекшеліктері, адамгершілік-рухани құндылықтары бой көрсетеді. Алып сөз зергері елінің тағдырына аянышпен қарап, жетістігіне қуанып, кемшілігіне қайғыра білетінін ұзақ шығармашылық жолында дәлелдеді.[1.35]
1.2 М. Әуезов прозасы және қоғамдық - әлеуметтік орта мәселесі
М. Әуезов жиырмасыншы жылдары көптеген тамаша повестер мен әңгімелер жазды, кейін бұлар Қараш-Қараш жинағына енгізілді. Автор олардың кейбірін қайта қарап, түзетті, бірақ көпшілігі өзгеріссіз күйінде қалдырылды. Жинақтағы әңгімелерді үш топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа даладағы әлеуметтік күресті әр қырынан баяндайтын Қараш-Қараш повесі және Барымта, Жуандық әңгімелері жатады.
Екінші топқа революцияға дейінгі қазақ халқының тұрмысы мен әдет-ғұрпын, әйелдердің жағдайын көрсететін Қорғансыздың күні, Кім кінәлі?, Ескілік көлеңкесінде, Кінәмшіл бойжеткен, Оқыған азамат, Қаралы сұлу туындылары жатады.
Үшінші топқа адамның табиғатқа қарым-қатынасын бейнелейтін Қыр суреттері, Қөксерек, Жетім шығармалары жатады.
М. Әуезовтің жиырмасыншы жылдардағы шығармаларының ішіндегі ең көлемдісі -- Қараш-Қараш повесі (1927). Ол орыс тіліне және бірқатар шет тілдерге аударылған. Повесть Францияда Асудағы атыс немесе Бақтығұлдың кегі деген атпен жарияланды.
Белгілі француз жазушысы А. Стиль Қараш-Қараш повесі жайында аса ыстық лебізін білдірді. Бұл шығарма сонау бір тар кезеңді өте дәл әрі шебер өрнекпен қайта жаңғыртып, арадағы ұзақ уақыт пен алыс-алыс шақырымдардан асып, қожасынан зорлық, қысым көрген, езілген, қаналған, байларға жек көрінішті болған, алайда бостандық пен еркіндікті көксеген, батыл да қайратты, жаза басқан қадамы мен мойын ұсынғанының өзі еркіндік жырындай, ұлылық қасиетіндей танылатын, олардан мінез-бітімі мүлде өзгеше батырлардың, бірінің тарихын бізге айнытпай жеткізеді.[3.45 ]
Андрэ Стиль бұл сөзінде жас жазушының прозасындағы басты қасиеттерді -- бостандықты сөзсіз қорғауды және адамның, ұлылығын, өмір шындығында бой ұсынуды, тұрмыс пен әдет-ғұрыпты суреттеудегі көркемдік нақтылықты, негізгі тартыстың, өміршеңдік мен жалпы маңыздылығын, ақырында, шығарма кейіпкерлерінің жігерлілігін, психологиялық сенімін және әлеуметтік орнын -- бір сөзбен айтқанда, автордың кейін айтқанда эпопеяда халықтың жарты ғасырлық өмірінің көркем шежіресін жаңа сапада жасауға мүмкіндік бергеннің бәрін жеткізіп айта алған. [3,119]
20-ғасырдың алғашқы жылдарында Б.Майлин тудырған Шұға, Раушан, Дайрабай, Берендер қазақ әдебиетінде алғаш жасалған ұнамды кейіпкерлердің әсем галереясы болса, М. Горький айтқан: Өткен өмірдің құрсаулы бұғауынан бұлқынып шығуға қайраты жететін -- адамдардың образы М. Әуезов әңгімелерінде ұшан-теңіз. Бейімбет Майлиннен кейін әңгіме жанрында жаңа заманның жаңа адамының бейнесін жасауда М.Әуезов сіңірген еңбектер көл-көсір.
Сондықтан да бірде жазушы Т. Ахтанов: біздің қазіргі прозамыздағы мәдениетті тіл өнерінің басы Әуезов творчествосында жатыр, біз Әуезов тілінің мектебінен өттік, біз Әуезов тілінен үйрендік деген пікір айтты. Бұл ұлы жазушының сүйікті шәкіртінің өз ұстазына деген кұрметін көрсетпейді, бұл бір шын ақиқаттың өзіндей.
Тіпті тіл ғана емес-ау, бүкіл Әуезов творчествосының қазақ әдебиетіне еткен әсері ұшан-теңіз, әсіресе, қазақтың талантты деген жас жазушыларына оның мол ықпалы болғаны, әлі де бола беретіні айғақ. З. Қабдоловтың Өмір ұшқыны, Т. Ахтановтың Қаһарлы күндер сияқты оқушы жұртқа танымал шығармаларды оқығанда, Әуезовке тән сыршылдық, сұлу романтика осы кітап беттерінде айқын байқалады.
Әуезовше тыныс алу әрбір суреткердің арманы болмақ. Әрбір ұлы жазушы өзі жасасқан мәдениетке мол жаңалық, мол мүлік әкеліп қосатыны белгілі. Ал қазақ әдебиет тарихына Әуезов сіңірген еңбектің бір оқшаулығы: кемеңгер жазушының қазақтың шын профессионал прозасының атасы болуында жатыр.
Орыс прозасы тарихында Гогольдің орны қандай болса, қазақ прозасын дамытудағы Әуезов сіңірген еңбек сонымен барабар.
М. Әуезовтың творчестволық жолы даңғыл болмағанын бәріміз де білеміз. Оның ұрпаққа қалдырған үлкен де күрделі мұрасын зерттегенде осы айтылғандар да әдебиетші ғалымдардың назарынан тыс қалмайды. Бұл ретте Әусзовтың алғашқы әнгімелерінің де біраз маңызы болуы мүмкін. Бірақ, біз мұндай көлемді мақсат қоймағандықтан, жазушының 1960 жылы басылған Қараш-Қараш кітабына енген әңгімелер төңірегінде сөз етуді қаладық.
Ұлы жазушылардың творчестволық өмірбаяны күрделі, қызық болады ғой. Үлкен табысқа, жеңіске бірден қолы жетпейді. Жазушының шығармасы оның өмірбаяны есепті. Өмірде көргені мен сезгені, ұққаны мен түйгені көп жазушынын шығармасы да терең. Олай болса, еңбек иесі көп тер төгеді, бұралаң жол асулардан өтеді. Қазір күллі әлемдік әдебиеттің қазынасына қосылып отырған Абай жолы эпопеясының да бірден туа қоймағаны аян. Бұл да талант пен тәжірибенің, дайындық өнердің түпкі көрінісі. Абай жолына дейінгі Әуезовтың творчестволық эволюциясын байқау тіпті қызық. Ал жазатындар үшін бұл үлкен өнеге мектебі болмақ.
Әуезовтың осы Қараш-Қараш жинағына енген әңгімелерінің жариялану тарихы әрқилы. Қорғансыздардың күні сияқты әңгімесі Қызыл Қазақстан журналының 1921 жылғы 3-нөмерінен бастап жарияланған (Арғын деген псевдониммен). Ал Б. Майлин жазған Шұғаның белгісі роман деп аталып осы журналдың 1922 жылғы 11 санында басылып шыққан. Егер бұл екі шығарманың жарық көру уақытын ғана есептейтін болсақ, Қорғансыздардың күні әңгімесін қазақ совет әңгімесінің басы деп санау керек.
М. Әуезовтың көп әнгімелері 20-жылдары Ташкент қаласында қазақ тілінде шығып тұрған Шолпан журналында жарық көрген. (Қыр суреттері, Оқыған азамат,Қыр әңгімелері, Заман еркесі, Өшіп-жану Шолпан журналының 1923 жылғы № 6, 7, 8) Таң, Жаңа әдебиет журналдарында да көптеген әңгімелері басылған. Олардың көбі Қараш-Қарашта жоқ .
Қараш-Қараш жинағына енген әңгімелердің өзін тақырып жағынан топ-топқа бөліп қарауға болады. Қорғансыздардың ауыр хал-күйін көрсететін әнгімелер (Жетім, Жуандық, Корғансыздардың күні),әйелдер теңдігін сөз ететін әңгімелер (Кім кінәлі, Ескілік көлеңкесінде, Қаралы сұлу), қазақ аулының романтикалы тұрмыс тіршілігін көрсететін әңгімелер (Сыбанның моласында, Текшенің баурында, Қысқы түн), оқыған жастар туралы әңгімелер (Оқыған азамат, Кінәмшіл бойжеткен, Сөніп жану).
Жазушының сол жиырмасыншы жылдарда жазған барлық шығармаларына тән тұтас үндестік, тақырыптық, идеялық туыстық бар.
Әуезов әңгімелерінде жиырмасыншы жылдардағы қазақ даласындағы өмір тіршілік қамтылады. Ол жылдары қазақ қоғамының құрамы ондағы революциялық қақтығыс әр жерде әрқилы еді. Уақыттың осы құрылыс сырлары Әуезов әнгімелерінде айқын аңғарылады. Тырнақалды шығармаларының өзінде-ақ жас Әуезов қоғамдық ең көкейкесті мүдделеріне назар аударған. Қазақ батырақтарының аянышты тағдырын жанашырлықпен сөз еткен. Гоголь, Достоевский, Чеховша ұсақ адамдар туралы қалам тартқан. Ұсақ адамдар туралы жазды дегенде, мына жайды ескеруіміз керек. Әуезов әңгімелерінің басты кейіпкерлері кім болмасын, онда таптық қайшылық, қоғамдық жік айқын ажыратылып суреттеледі. Терең де нәрлі ойды жетік, еркін жеткізіп беру үшін бай форма, яғни асқан шеберлік керек, ал шеберлік -- өмірдің үлкен шындығын шынайы суреттеу искусствосы. Өмір шындығын суреттейтін сөз де, сол сияқты әңгіменің формасын құрайтын басқа компоненттер оқушының жаны мен қиялына күшті әсер етеді. Әуезов әқгімелерінен біз сөздің ғажайып дәлдігін сеземіз. Бұл дәлдік стильдік биік талғаудың талабынан туған, мағынаның талабынан туған. Әуезов адамды, олардын әрекетін басынан өткізген күйініш-сүйініштерін суреттеумен қатар уақиғаның болған жағдайларын бір нәрсеге негіздеп, негізгі мақсатына байланысты суреттейді. Жалғыз қабат терезеге екпіндеп келіп соққан қатты дауыл біресе гуілдеп шыдамсызданып, біресе ысқырып әлек салып, біресе дүрсілдетіп ат ойнатқандай болып құтырып ауру баланы қайта-қайта шошытып оятады. Терезенің тесіктерінен кірген тыстағы суық енді, бу болып шығып үй ішіне тарап тұр. (Қыр суреттері) М. Әуезовтың суреттеуі ерекше қайталанбайтын шынайы. Әуезов табиғат көрінісін адамның көңіл-күйімен ұштастырып отырады.
Сөздердің құрандысы көркем образға айналады. Шындық пен сұлулық сөзде емес, сол сөз арқылы берілген мазмұнда. Мысалы, Ескілік көлеңкесінде әңгімесінде ауыл қызы Жәміш шын махаббат көңілін білдірген оқыған жігіт Қабышқа жылы жауап бермейді. Енді ол бай-жуан Кенжеқанға өз еркімен тоқалдыққа бармақшы. Оған себеп: Кенжеқанның бұрынғы тоқалы -- Жәміштің апасы Қадиша өлерінде: Төсегіме Жәміш жатсын -- деген тілек қалдырады. Өлгеннің аруағын аттамау керек. Жәміш 50 дегі шалға кете барады. Ескілік әдет Жәміш қыздың жас өміріне құрығын салады. Қорлық-зорлық тапқан Жәміш, ақыры, есін жиып қатты сілкінді. Ақыры, қайта, Қабышпен табысады.
Автор Жәмішті өмірдің ащы-тұщысынан өткізіп ескі салт-санаға бой ұсынған қыздың психологиясындағы күрт өзгерісті терең көрсетеді.
Дала шексіз кең. Дала сұлу, көркем. Бірақ надандық, қараңғылық жайлаған далада береке бітім жоқ, тұрмыста жарасым жоқ. Оқыған азаматтардың көбі сана өсірер ойдан, ел жаңғыртар батыл әрекет істен аулақ. Алған білімдерін қайда жұмсарға білмей, әйтеуір, елдегі жарлы-жақып-байларға қотыр қожа. Бұлар уақыттарын мағынасыз жастық желікпен, данғоза думанмен өткізеді.
Іс-әрекетке икемі жоқ бұла болып өскен сонын салдарынан жеңіл жүріске әуестенген бай қызы Ғайша да (Кінәшыл бойжеткен) іш пыстыртатын халде. Уәде жасаған жігіті келмесе, жанын қоярға жер таппаған күйгелек қыз қазақтың бүкіл жігіт атаулысын айыптап, сынап, мінеп шығады. Сүйгенін күтіп сарылғандыктан жастығын құшақтап жатқан қыз. Жұмсак, ақ дене. Толқынды қара шаш мынау. Осының бәрі рас болса, жас жігіт қайтіп қана келмейді. Әттең, қазақтың салқын, көңіл суық жігіті-ай. Жүрегінде от сезімінің лапылы жоқ. Бәрі де жанға сөлөкет тиетін тарамыс-ау. Болсаң еттің басқалардай -- деген ой келгенде Ғайшаның көз алдынан ұзынды-қысқалы денелер мен тоғыз жігіттің суреті елестеп кетті. [16,299]
Мұндай оқығандардан не үміт, не қайыр күтуге болады. Үстемдерді, мансаптыларды өмірге қыры жоқ кейбір оқығандарды, бойжеткендерді сынаған жазушының үміт артары еқбекші бұқара адамдары. Үміт -- Ғазиза, Қасым, Жақсылық сиякты қорлық көргендерде.
Мұхтар Әуезовтың Қорғансыздардың күні әңгімесі туралы С. Мұқанов былай деп жазды: Қорғансыздардың күні атты алғашқы әңгімесімен Мұхтар шын мағнасындағы европалық прозаның дәрежесіне көтерілді.
Ақан болыстың хайуандығына төзбеген он үш жасар Ғазизаның әрекетін кейбір әдебиетші ғалымдар Островскийдің Найзағайындағы Катеринаның әрекетімен салыстырады. Бұл дәл емес. Катерина туралы Добролюбов: Патшалық түнектегі жарық сәуле -- деп жазған. Ал Ғазиза, Жетімдегі Қасым оқыс әрекеттерімен коғам ортасына ой тастап, от тұтатушылар ғана. Ал Жуандық әңгімесіндегі Жаксылық образының сыр-сипаты басқашарақ. Жақсылық кедей Әбіш байдың жаратпай тастап кеткен Ақөзегіне егін салады. Аз уақытта шаруасын түзеп алады. Бірақ күзге салым бітік өскен егінге Әбіш, Құрман байлар жылқысын жауып жібереді. Жақсылық милицияға арыз беріп байларды ұстатады. Бірақ ел жуандары Әбіштерді босатып алады. Ал милиция оларға қарсы пәрменді әрекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 М. ӘУЕЗОВ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ТАҚЫРЫП ПЕН ИДЕЯ
1.1 М. Әуезовтің алғашқы әңгімелеріндегі тарихилық ... ... ... ... ... ... .. .15
1.2 М.Әуезов прозасы және қоғамдық әлеуметтік орта ... ... ... ... ... ... ..19
2 М.ӘУЕЗОВ ПРОЗАСЫНЫҢ СТИЛЬДІК ЖӘНЕ ТАРИХИЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІГІ
2.1 Қорғансыздың күні әңгімесінің әдеби-көркемдік деңгейі ... ... ... 35
2.3 М. Әуезов әңгімелеріндегі стильдік даралық ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... 65
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Бүгінде қазақ әдебиетінің проза жанры көкжиегінің өрістеу, өсу динамикасын танып білу үшін ұлттық дүниетаным тұрғысынан М. Әуезов шығармасын қайта таразылау талабы келіп туындайды. Әрі кемеңгер жазушы шығармаларының драмалық табиғаты мен тарихи шындық болмыс- бітімі Кеңестік идеология тұрғысынан талдануы бүгінде жазушы шығармаларына берілген толық қанды әділ баға емес. М. Әуезов шығармаларының құндылығын, көркем әдеби мұраларының көркемдік, танымдық сипатын әр дәуір әр қырынан өзінше танып, оған өзінің ой - пікірін білдіріп отыруы заңды құбылыс. Әр дәуір, әр ұрпақ қанша пікір білдірсе, мұхтартану саласы және ұлы суреткер мұраларының көркемдік әрі шындық табиғаты мен берік болмыс - бітімі соншалықты байып, қордалана түспек. Мұхтар шығармаларының рухани табиғатын танып білуде, зерттеуде ұлттық рухани тәрбиені басты назарда ұстанамыз.
Диплом жұмысының зерттеу өзектілігі бүгінгі уақыт талабына сай, кемел жазушының талғампаз оқырманның ой -парасатына, сезім қабылдауына лайықталып жазылған еңбектерін егеменді ел парасаты тұрғысынан пайымдау және сол арқылы жазушының қазақ әдебиетіндегі көркем әңгіме жанрын қаншалықты биіктеткенін саралау болып табылмақ. М. Әуезовтің көтерген тақырыбының әрі суреткерлік дүниетаным ашу үшін, стильдік табиғатына үңілу ушін оның әңгімелерінің стильдік сипаты мен тарихилық мәнін ашу маңызды болмақ.
Әуезовтің көркемдік ерекшелігі мен шындығы берік тоғысқан әңгімелерін зерттеп қарастыру өткен ғасырдың 30 - 40 - жылдарынан басталса да, бүгінге дейін жүйелі ғылыми қалыпқа түсіп, өз бағасын әлі де толық алып болмауымен өзекті.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысының басты мақсаты - 1920 - 30 жылдардағы қазақ әдебиетіндегі көркем проза жанрының көркемдік, ерекшелік келбетін, тақырыптық сипатын, шындықтың болмыс - бітімін игерудегі жетістіктерін саралау, Мұхтар Омарханұлы шығармаларының тақырыптық мазмұнын, тарихи шындыққ қатысын, образдар табиғатын ұлттық таным тұрғысында зерделей жүйелі қарастыру.
М. Әуезов әңгімелерінің көркемдік өзінің ерекше даралық стилімен өзгешеленетінін, ерекшеленетінін байқадық.
- М. О.Әуезов әңгімелерінің тарихилық және драмалық негіздерін қаламгердің тұтас шығармашылығы, сондай-ақ ХХ ғасыр басындағы әдеби процесс контексінде қарастырылады;
- М. Әуезов әңгімелеріне негіз болған оқиғалардың көркемдік берілу нәтижесі арқылы олардың жанрлық табиғатын айқындау;
- жазушы әңгімелерінің әлеуметтік мәселелерді көтеруі, тақырыптарды ашудағы шеберлігі;
- М. О.Әуезов әңгімелерінің жанрлық-стильдік ерекшеліктерін зерделей отырып, сол шығармалардағы көркемдік дәстүр жалғастығы мәселесіне талдау жасау;
- тарихилық мәселесінің көркем әдебиеттегі көрінісін М.О.Әуезов әңгімелері аясында қарастыру;
- М.О.Әуезов әңгімелерінің қазақ әдебиеті тарихындағы орны мен рөлін айқындау.
Диплом жұмысының нысаны. Зерттеу жұмысында негізгі нысанға Қорғансыздың күні, Оқыған азамат, Сөніп-жану, Қаралы сұлу, Кінәмшіл бойжеткен, Жетім, Қыр әңгімелері,Ескілік көлеңкесінде т.б. әңгімелері алынды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы Жұмыстың ғылыми негізге сүйенген нәтижелері жоғарғы оқу орындарының студенттері мен жалпыға бірдей білім беретін орта мектептің жоғарғы сынып оқушыларына М. О.Әуезов әңгімелеріндегі көркем образ жасаудағы шеберлігі мен көркемдік қуатын таныту мақсатында арнайы семинар пәні ретінде пайдалануға ұсынылады.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері: Зерттеу әдістері мен тәсілдері жұмыстың алдына қойылған мақсат пен міндеттерге сәйкес анықталды. Бітіру жұмысында жүйелік - хронологиялық, әдеби - ғылыми аналитикалық талдау, ғылыми тұжырымдарды саралау, жинақтау және қорытындыларды негіздеудің әдіс-тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлім, қорытынды бөлім, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 М.О. ӘУЕЗОВ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ТАҚЫРЫП ПЕН ИДЕЯ
Әдебиеттің қадам алысымен бірге әдеби сынның да қалыптаса бастағаны аян, бұл ретте М. Әуезовтің де баспасөз арқылы төл әдебиетіміздің сол күнгі даму үрдісі жайындағы толғамдарымен оқырманмен бөлісіп отырғанын айтқан ләзім. Бұл жылдары прозаның алғашқы үлгілерін жасаушылардың алдыңғы легінен көрінген М.Әуезовтің де төлтума шығармалары нысанаға алынын жетістік, кемшілік жақтарын таразылау басталды.
Жазушы шығармасына қатысты баспасөз арқылы Ж.Аймауытов , Ж. Орманбайұлы, Д. Ысқақов, С. Сәдуақасов, М. Қаратайұлы, Ғ. Тоғжанов сынды сол тұстағы әдебиет қамқоршылары өзіндік түйіндеулерін ортаға салған.
Көркем әдебиет, әдеби шығарманың қоғам тіршілігін қырағы байқап, байыпты зерделеп, терең сезіне білу және тілек етуден гуындайтыны айқын. Қазақ әдебиетінде М. Әуезовтің салған сүрлеуі - реализм. Жазушы өз ортасының бар шындығынан алыс кете алмаған, заман ақиқатын әсіре боямадан қорғай отырып, дәлдігімен, шындық өлшемімен берген.
XX ғасырдың 20-жылдары әдебиетке бір табан жақын жүргендердің сын айтуды машық көріп, асыра сілтеп, сынап қарағаны жегігі артылған. М. Әуезовтің шығармалары төркінінде де ескіні аңсау бар деген айып тағылады. Жазушы шығармаларына мұқият үңілсек, кейіпкерлері арасында астамшылық жасап, әдемі, жеңіл өмір сүргені жоқ. Басымы - өзгенің илеуінде кетіп зар-мұң арқалағандар, екінші бірі - кеңес қызметіндегі қарапайым адамдар. Түртпекке негіз боларлық өрескелдік көрінбегенімен, қалайда сүріндірудің амалын іздеушілер де жоқ емес. Дегенмен, тек түрі ұлттық, мазмұны социалистік шығармалар жазуға ден қойылған тұста Әуезовтің көркемдік қуаты күшті туындыларын жоғары бағалаушылар тағылған мінінен арши отыра, өз деңгейінде талдауға негіз қойған.
М.О.Әуезовтің есімі қазақ арасында Абай журналына колемді мақалалар жазуы арқылы, ал бұрынғы көп ұлтты Кеңес өкіметінің көлеміне араға он жыл сала кеңінен танылды.
М. Әуезовтің шығармашылығы жөнінде жазылған еңбектің саны 1917-40 жылдар аралығында 140-тан асқан, олардың басымы драмалық шығармаларын талдауға арналды М.Әуезов әдебиеттегі алғашқы қадамын өлеңмен бастайды. Алайда бұл жөнінде естеліктерде ғана айтылғанымен, толымды дерек жоқ. Өмірбаяндарының бірінде өзі де балалық шақта ақындыққа әуестенгенін жасырмаған [1, 6 б.]. Өлең жазуды қай уақыттан бастады және ол қандай тақырып қозғап, нені өзек етті - бұл әлі күнге дейін зерттеушілердің алдында тұрған түйіні қиын сұрақ, басы ашылмаған мәселе.
Ишмұхамет Әлин өз естелігінде М.Әуезовтің 15-16 жасында көркемсөз жазуға бейім болғандығын айтады [12, 374]. Бірақ, оның қандай талпынысын байқағаны, қандай негізге сүйеніп айтқаны беймәлім. Т.Жұртбайдың Бесігіңді түзе атты еңбегінде Мәден Түсіпбаеваның М.Әуезовтің уыты мен сатирасы мол Маса атты сықақ-әңгіме жазғаны жөніндегі дерегін келтіруі - жазушы шығармашылық жолының әлі күнге беймәлім тұсы барының айғағы[13, 71]. Сондықтан, ақиқатына жетуде сүйенерге негіз болмағандықтан 1917 жыл Алаш газеті бетінде жарияланған Қазақтың өзгеше мінездері атты мақаласы мен тыңнан түрен салған қазақ драматургиясының басы Еңлік-Кебек ұлы тұлғаның шығармашылық жолындағы алғашқы қадамдары саналады. Ұлттық баспасөздің алғашқы қарлығаштары Сарыарқа, Абай, Қазақ тілі, Шолпан, Сана, Ақ жол - жазушының шығармашылық қасиетін шыңдап, тамаша туындыларының кеңінен танылуына ықпал еткен басылымдар.
Жазушының алғашқы он жылда жазған шығармаларын екшеп, табиғатына үңілсек, оның кейінгі шығармаларынан бөлектігі айқын аңғарылады. 1932 жылы жазған ашық хатына[14] дейін қаламгер дала тіршілігін, қазақ өмірінің тартысты, қайшылықты тұстарын ерекше шынайылықпен суреттесе, оның кейінгі жылдардағы шығармаларында өкіметтің талабын көп ескергендігі байқалады. Басына қара бұлт үйірілген осы жылдардағы қасаң саясат М.Әуезовті өз туындыларынан бас тартуға да мәжбүр етті.
С. Сейфуллин [15], І. Жансүгіров [16], Тоғжанов [17], Е.Ысмайыловтардың [18] өткір сындары Қаракөз, Хан Кене пьесалары төңірегінде өрбіді. Сыншылардың пікірінше, Әуезовтің бұл шығармалары оның түпкі арман-тілегінің көрінісі. Сондықтан, М.О.Әуезовтің 30-жылдардағы шығармашы -лығының келесі кезеңі кеңестік санаға сай тақырыпқа ойысып, публицистік еңбектері мен көркем шығармаларында қарапайым адамда тағдыры, индус -трияландыру, колхоздастыру сынды ірі мәселелер көтерілді, сонымен қатар бұл жылдары жазушының Абай романы жазылды. Бұл - М.Әуезов шығармашылығына байыпты баға беріліп, ғылыми-зерттеу еңбектердің дүгшеге келе бастаған тұсы. Жазушы шығармаларының сонылығы, көркемдігі, маңызы жайлы Б.Кенжебаев пен Шаңғытбаевтың [19], С.Мұқановтың [20], Т.Нұртазиннің [21], Мұстафиннің [22] еңбектері, сонымен қатар орыс тілінде А.Фадеевтің [23], З.Кедринаның [24], Ю.Лебединскийдің [25] еңбектері жарық көріп, жазушының шығармашылық қасиеті А.Нұрқатовтың Мұхтар Әуезов [26], М.Сильченко мен Смирнованың М.О.Әуезовтің творчестволық жолы [27], Е.Лизунованың [28], Ы.Дүйсенбаевтың Мұхтар Әуезов [29] атты монографиялық зерттеу еңбектерінде сарапталды.
Ұлы тұлға мұрасын зерттеу, талдау жолында М.Қаратаев [30], С.Мұқанов [31], Е.Жанпейісов [32], Р.Нұрғалиев [33] сынды зерттеушілер тың пікірлер айтып, шығармаларының көркемдік құндылығына үңілді.
Исі қазақтың бар болмыс-бітімін бойына сыйдырған Абай романының 1949 жылы жарық көруі М.Әуезовтің шығармашылық қасиетінің жоғары бағаланып, романның көркемдік қуаты мен тіл сұлулығы турасындағы зерттеу еңбектердің жарыса жарық көруіне әкелді. Жазушының ғұламалық келбетін танытқан зерттеу еңбектің қай-қайсысы болсын, оның өмірі мен өскен ортасы жайын айналып өтпеген. Жазушының өмір тәжірибесіне кемеңгер Абай дәстүрінің ықпал етуі зерттеушілер назарынан тыс қалмады.
Ұлы жазушы өміріндегі өресі биік шығармалары арасынан 1917-1929 жыл аралығында жазылған әңгімелері мен драмалық шығармаларын екшеп алып, ғалымның қаламгерлік құдіретінің қыр-сырына терең бойлауға ниет қойған зерттеуші Ы.Дүйсенбаев болатын. Жазушының шығармашылық жолының алғашқы он жылындағы еңбектерінің идеялық астары мен ой көріктілігі, тіл сұлулығына тоқталып, сындарлы зерттеу еңбек жасады[29].
Тыңнан түрен салу, жаңа, жақсыға ұмтылудың әсіре қажеттілігіне өзгені тәнті етіп, еліктіру - кез келгеннің бойына дарымаған қасиет. Бұл - табиғаттың тым сирек құбылыстарының бірі. Олай болса, халықтың рухани дамуына ұлы Абайдан кем үлес қоспаған Әуезовті табиғат ананың халқына берген үлкен сыйы деп қабылдаған абзал. Қазақ драматургиясының алтын тасын М.Әуезовтің қалауының өзі, оның өзгеден биік өресі мен парасаттылығының айғағы.
М.Әуезовтің драмадағы түңғыш еңбегінің заманалар қойнауына кеткен ғашықтық жайлы ауыр оқиғаға арналуы да тарихын таразылап білуге, кешегісінің ақиқатына жетуге ұмтылған азамат ісі. Ұлттық топырақта драматургиялық дәстүрдің жоғына қарамай, елдер әдебиетінен үйрене отырып, Әуезов жанр шарттарына толық жауап бере алатын трагедия жасады. Сюжеттік желінің тартылуы, композиция құрудағы шеберлік қаламгердің драма заңдылықтарын жақсы білгендігін көрсетеді, - дейді ғалым Р.Нұрғалиев. [34, 185]. М.Әуезовтің драматургиядағы қарымды еңбегін түпкілікті зерттеген Р.Нұрғалиев Семей жерінде жазылып, алғаш сахналанған Еңлік-Кебек, Бәйбіше-тоқал, Қаракөз пьесаларының ішкі ерекшелігін, тұтынған мақсатын, жазылу жайын үңги қарады.
М.О.Әуезовтің өмірі мен шығармашылық мұрасы бойынша библиографиялық көрсеткіштер 1958, 1966, 1968, 1972 [35] жылдары жарық көрді. Бұл еңбекте Әуезов шығармаларының жариялануы және оның өмірі мен шығармашылығының зерттелуі жайындағы еңбектер, шетел тілдеріндегі библиографиялық мағлұматтар қамтылған еді. Ал М.Әуезовтің қолжазба мұрасы [36] атты мазмұнды еңбек жазушының жеке өз архивінде сақталған түрлі қолжазбалар, қойын дәптер, газет-журналдар қиындылары еніп, ғылыми сипаттамаға түсірілді.
М.О.Әуезов шығармаларының жинағы көзі тірісінде, 1955-1957 жылдары, 6 том болып жарық көрді [38], кейіннен 1967-69 жылдары 12 томдық [39], 1979-85 жылдары 20 томдық жинағы жарияланды [40]. Бірақ, жазушының кесек ойлары, кейбір міні көп, тәрбилік мәні жоқ саналған шығармалары көлеңкеде қала берді. Соның бірі - 1927 жылы жарыққа шыға салып тәркіленген Әдебиет тарихы еңбегі [41]. Кейіннен тарихты, әдеби мұраны тану мәселесі көлденең қойылған тұстарда жазушының әдебиеттің тарихы жайлы еңбегі 20 томдық шығармалар жинағының 16 томына қысқартылып енді. Едіге, Ерсайын, Шора батыр жырлары Нысанбай ақын жайындағы зерттеуі қысқартылып, түпнұсқа мен кейінгі жарияланым арасында үлкен алшақтық пайда болды. Қазақ әдебиеті тарихын зерттеудегі күрделі тұңғыш еңбек Әдебиет тарихы алғашқы қалпымен тек 1991 жылы жарық көріп, оқырманымен қауышты[41]. Жазушының әр жылдардағы шығармалар жинақтары әуезовтануға қосылған үлкен үлес болғанымен, оның мол мұрасын толық қамти алмады. Жазушы шығармаларының елу томдық толық ғылыми жинағына телегей-теңіз мұрасы ғылыми тексеруден өтіп, түзетіліп, автордың баспаға алғаш ұсынған нұсқасы мен кейінгі жарияланымдарына текстологиялық салыстырулар жүргізіле жарияланды[59]. Бұл жинаққа 1917-1969 жылдар аралығындағы әңгімелері, повестері, комедия, трагедия, драмалары, мақалалары, зерттеу еңбектері, аудармалары енді. Дархан дарын иесінің 1917-1919 жылдардағы публицистік еңбектері қасаң саясат тұсында жарияланбағаны, көптеген драмалық шығармаларына (Қаракөз, Хан Кене) ескілікті дәріптеу, көксеуден туындаған деген баға берілгені белгілі. Жазушы мерейтойы қарсаңында оның өмірі мен шығармашылығына қатысты көлемді зерттеулер жарияланып, саясат шылауына түсіп, өрескел бұрмаланған еңбектеріне жаңаша көзқарас тұрғысынан талдаулар жүргізілді. Мәселен, З.Ахметов, З.Қабдолов, Р.Бердібай, Л.Әуезова, М.Мырзахметов, Р.Нұрғалиев, Қ.Сыздықов, Б.Майтанов, Р.Сыздықова, М.Серғалиев, Т.Жұртбай, Б.Жақыптың ғылыми еңбектері әуезовтану саласын нығайта түсті.
Әуезовтануға қомақты үлес қосып, жазушының күрделі, көркемдік әлемін ашу жолында түпкілікті зерттеу жасаған ғалым, жазушы Т.Жұртбайдың еңбегін ерекше атаған ләзім. Әуезов шығармашылығы мен өміріне қатысты тиянақталған материал-дары негізінде Бейуақ (1990) [42], Бесігіңді түзе (1997) [13], Талқы (1997) [43] атты көлемді монографияларында тың тұжырымдар жасап, алғашқы нұсқадан кейін жарияланбаған бір мақаласын ғылыми айналымға түсірді.
Бертінге дейін жазушы шығармаларының көркемдік сұлулығына ғана тамсанып, тұшынған болсақ, Т.Жұртбай ол шығармалардың шежірелі Шыңғыс жерінен тамыр тартатынын, әрбірінің астарында өмір шындығы жатқандығын нанымды ете, тарихпен сабақтастыра отыра ұсынады. М.Әуезов кейіпкерлері қиялдан туындаған жоқ, әр кейіпкер артында XX ғасыр басында орыстандыру, отарлау, ескімен күресу саясаты туындаған тұста өмір кешкен қарапайым адамдар бар.
Заңғар жазушының өскен ортасы, туған жері, өмірінің колеңкелі-күнгейлі жақтарын жүйелі баяндап, қоғамдық-жазушылық еңбегімен қоса күрделі көркемдік әлемінің сырын ашқан К.Оразалин мен Д.Досжанов еңбектерінің де әуезовтануда ойып алар орны бар. К.Оразалин Абайдан соң атты шығармасында М.О. Әуезовтің балалық, бозбалалық, жігіттік шағынан мол мағлұматқа қанық етсе, Абай ауылына саяхат еңбегінде де жазушы өміріне қатысты қызғылықты деректер ұсынады. Жарты ғұмырын Абай кезі кеткеннен кейінгі кезеңінің шындығын жазуға арнаған Оразалин ұлы ақынның ұрпақтарымен біте қайнасып өмір кешкен Әуезовтің бар болмысын ашута тырысады. Абайдан соң романының үшінші кітабы Әуезов емірінің Семей кезеңін аша түсуде аса құнды. Оразалин жазушының кіндік қаны тамған жері, өскен ұясы, қоршаған ортасы, жақын туыстары жайындағы деректерді кұрғақ баяндамай, Әуезов үлгісімен ұлттық бояуды барынша пайдалана жазған.
Ұлы жазушының 1919 жылға дейінгі өмір кезеңінде аздаған дау тудыратын, шешімін әлі күнге толық таба қоймаған мәселе бар. Ол жазушының Семей қаласында оқуымен байланысты. Абайдың құрметіне 1914 және 1915 жылдары әдеби кештердің өткені белгілі. М.Әуезов өмірінің Семей қаласымен байланысты тұсын айқындау ниетінде азды-көпті тер төккендердің зерттеуші, жазушы қауымның бірқатары Әуезовтің жоғарыда аталған кештерге қатыспағандығын айтса, К.Оразалин екі кешке де Әуезовтің қатысып, ұйымдастыру ісіне араласқанын алға тартады. Ахмет Әуезов Бала Мұхтар, Жас Мұхтар атты кітаптарында М.Әуезовтің балалық шағынан мол мағлұмат береді. Жазушының өмірі мен шығармашылығының шежіресін жазуда Ахмет Әуезовтің еңбегі негізгі басшылыққа алынып, сілтеме жасалатын дереккөз болуда. Бала Мұхтардың қырдағы қазақ балаларынан еш айырмасыз тірлік кешуі, зеректігімен танылып, болашағынан белгі беруі А.Әуезов естелігінен мағлұм етіледі.
Жазушы өміріне қатысты деректердің дәлдігі, нақтылығы бәсеңдеу тұсы - оның алғашқы өмір жолына қатысты. Яғни балалық, шәкірттік шағынан мағлұмат беретін дәлелдер солғын, сәйкессіз тұстар басым. Тәуелсіздікке қол жеткізгелі бергі он жылда еліміз өркениет жолында көптеген табыстарға кенелді. Оның бірі жетпіс жыл салтанат құрған кеңестік дәуірдің қыспағы кесірінен жария етілмей, беймәлім түрде сақталып келген, көп құпиясы бар рухани мұраларымызбен қайта қауышуымыз. Жазушының өмірбаянына қатысты Өз жайымнан мағлұмат[44, 67] атты мақаласы да - талай жылдар бойына жарияланбай келгені белгілі.
Жазушының отызыншы жылдарға дейінгі қолжазба күйінде сақталған мақаласы Смағұл Сәдуақасовтың қойған алты сұрағына жауабы, соңына Мұхтар. Ленинград. Ғинуардың 29-ы [44, 68] деп жазылған. Жазушы 1946, 1949, 1950, 1953, 1958, 1959 жылдары жазған өмірбаяндарында ресми мәліметтерді көбірек қолданып, өмірінің маңызды тұстары, өскен ортасы, білім жолындағы алғашқы баспалдақтар, қоғамдық қызметтері, абайтанудағы алғашқы қадамдары жөнінде жазады. Ал, өз жайымнан мағлұматында жазушы талғам-түсінігі, өмірлік құбылыстарға, әдебиетке деген көзқарастарын айқын білдіріп, пікірін бүкпесіз жеткізе алған. Ұлы жазушы өмірінің Семей кезеңі жөнінде толымды деректер беріп, балалық, шәкірттік шағы, қайраткерлік, оқытушылық, жазушылық қасиеттерінің шыңдалған шағынан мағлұмат берген шәкірті, әдебиет зерттеушісі - Қайым Мұхамедханов.
Бала кезінен М.Әуезовтің білгірлігі мен біліктілігіне куә болып өскен ол жазушының Семейде өткізген күндеріне қатысты беймәлім деректерді Қазақ әдебиеті газетінде, сондай-ақ, Семейдің облыстық Семей таңы мен Иртыш газеттері бетінде жариялап тұрған еді. Қ.Мұхамедханов М.Әуезов жөніндегі деректерін, ой түйіндеулерін Мұхтар -семинарист (Семей таңы, 1977) [45], Ұлы жазушы, көрнекті қоғам қайраткері (Семей таңы, 1977) [46], Ұлы жазушы, ойшыл, ғалым, ардагер азамат (Семей таңы, 1977) [47] атты мақалаларында тұжырымдады.
М.О.Әуезовтің шығармашылық мұрасы таусылмайтын, сарқылмайтын кәусар бұлақ десек, ол бұлақ бастауын ұлыАбай дуниеге келген қасиетті топырақтан алғаны кумәнсіз. Шежіреге толы Шыңғыстау жерінің құлақ құрышын қандырар әсем әні мен тәтті күйіне, ертегісі мен аңызына қанық боп өскен Мұхтардың Абай өлеңдерінің мәні мен маңызына ерте елігуі оны үлкен шығармашылық сапар шығар жетеледі.
Түрлі қоғамдық өзгерістерді бастан өткерген М.Әуезов әрбірінің өзіндік сипатына терең үңіле қарай, қоғам шындығын, халық тұрмысын шығармаларының тамыр соғысына айналдырды. Батыс пен ніығыс ойшылдарының еңбектерімен танысып, таным көкжиегін кеңейте, әдебиет әлемінің құдіретіне бас иді. Бала кезде оқып үйренген шығыс әдебиетінің өкілдері: әл-Фараби, Әбуғали ибн Сина, Қожа Ахмет Иасауи, Махмұд Хайдар Дулати сынды шығыс ғұламалары мен Бальзак, Гете, Жан Жак Руссо сынды батыс ойшылдарының, Пушкин, Толстой, Тургенев, Достоевский сынды орыстың сөз зергерлері еңбектерінің Мұхтар Әуезовтің шығармашылық өмірінде белгілі орны бар деп білеміз.
Орыс әдебиеті сыншысы В.Г.Белинский Пушкинді мәңгі өмір сүруші және дамушы құбылыс санап, ол жөнінде әр дәуірде толымды дәлелдер айтылғанмен, келер дәуірдің де жаға баға, сапалы теңеу беретінін айтқан еді. Дәл осындай пікірді Әуезов жайында да айтуға болады. Шыңғыс Айтматовтың Орыс мәдениеті үшін Пушкин қандай болса, шығыс халықтарының мәдениеті үшін Әуезов сондай деуі де жазушы қасиетін шынайы бағалай білуінен туындаған тұжырым. М.Әуезов дүниежүзі әдебиетіндегі Стендаль, Дж. Лондон, Толстой, Достоевский сынды ірі жазушылар еңбектерінен үлгі алғанымен, ол әдебиетке өзіндік қасиетімен, тереңдігімен келді. Бұл жазушылар да замана шындығын реалистік түрде шебер сипаттап, классикалық туындыларымен әлемдік әдебиеттің төрінен көрінсе, білді. Өз халқының тіршілігін, бесіктегі баланың уілін, шолпысын сылдырлата, бұрала басқан сұлуды, жас жіпттің толқынысын, қысастық көріп, етегі жасқа толған кедейдің зарын, ұзатылар қыздың жан тебіренісін, туған даланың аңызақ желі мен үскірік аязын шығармаларында асқан сүйіспеншілікпен суреттеді.
М.О.Әуезовтің әңгімелеріні зерттелу тарихын қарастыра келе, ұлы жазушының әңгімелері қазақ әдебиетінің ең бір шоқтығы биік шығармалар болып табылатынына анық көз жеткіземіз.
1.1 М. Әуезовтің алғашқы әңгімелеріндегі тарихилық
Тарих - адамзаттың қоғамдық-әлеуметтік өсу жолын, мәдени дамуы мен рухани қалыптасуын көрсететін ерекше пән. Қоғамдық - әлеуметтік даму жолында адамзат өз тарихында көптеген қиындықтармен күресе отырып, кемелденді, дамыды. Тарихты тану арқылы адамның тарихи санасы қалыптасты. Тарихи сана, тарихи таным-түсінік әрқашан көркем әдебиет, яғни көркемдік ойлау арқылы өмір сүреді. Халықтың ауызша тараған әдебиетінен бүгінгі күнге дейінгі әдебиеттегі тарихи таным мен тарихи түсінік өткен дәуірден қалған жаңғырық ретінде қазірге дейін жетіп отыр.
Тарихи тақырып қазіргі қазақ әдебиетінде қаламгерлердің жиі баратын тақырыптары. Шығарманың тарихилығы туралы айтқанда міндетті түрде тарихи тақырып қамтылуы керек деген талап қойылмайды. Тарихилық жазушы көркем танымымен ұштасып, шығарманың өн бойынан көрініп отыратын ерекше категория. Ал әдебиеттегі драматизм категориясы шығармадағы негізгі идеяның ашылуы үшін қызмет ететін, әрі шығарма тақырыбын ашатын өзегі десек, екі категорияның үндесуі шығармашылық тұлғаның рухани болмыс-бітімін айқындамақ. Шығарма бойынан көрінетін тартыс сипаты екі түрлі арнада қалыптасады: біріншісі - жалпы қоғамдық ортада қалыптасқан белгілі бір заңдылықтарға деген іштей қарсылықтан туса, екіншісі - сол қоғамда өмір сүретін адамдар арасындағы пікір қайшылығынан болады.
Мұхтар Әуезов шығармашылығын зерттеудегі жаңа белесті жазушы шығармаларының 50 томдық жинағының шығуымен айқындалды. Дүние мәдениетінің тарихына туған халқының ой-сана, рухани қабілет, парасатын бар болмысымен танытқан даналардың танымы мен тағдыры өзі тіршілік кешкен заманның топырағынан тамыр тартады. Ұлылар барлық дәуірлік, өмірбаяндық, шығармашылық қайшылықтарды басынан кеше отырып, жаратылыстың адамға сыйлаған қасиеттерін бойына сіңірген сәттен ғана замандық тұлға дәрежесіне көтеріледі.
Шынайы дана-өз ұлтының қадым заманнан бергі зейін - зердесінің, түсінік - түйсігінің іріктеліп келіп ұйыған мәйегі. Ірі-ірі қоғамдық қақтығыстар, танымдық тартыстар және биік нысана, үлкен мүдде-мақсаттар жеке адамның кесек қимылына жол ашып, өз мүмкіндігін толық пайдалануға ықпалын тигізеді. Даналардың өмірі халқының тағдырымен біте қайнасып, қоса құйылады. Олардың тағдыры елінен, елінің тағдырын олардан ажырату мүмкін емес..
Мұхтар Әуезовтің даналық көркем ойының мәйегінің құнары - тек оның шығармаларындағы қат-қабат тартыс жүйесінің тоғысыуында, жеке тұлға мен қоғам арасындағы көзқарас тартысында ғана емес, үш формацияны тел еміп өскен тағдырының тамырында жатыр. Көркем шындықты адамзаттың назарына ұсынды. Ол шындық ұлттың тарихына айналып кетті. Мұхтардың танымы да сол ұлттың тамырынан нәр алды.
Бұл күндерi егемендi елiмiзде күрделi өзгерiстердi басымыздан өткерiп отырған шақта, өткен өмiр жолдарымызға жаңа көзбен, жаңаша ойлау жүйесiмен, уақыт талабына сай түсiнiкпен қарап тарихи есiмiздi жиып, оның тоқырап қалу себептерiн көре бiлiп, әдет салтымызды ұмытпаған тұстарын түгендеп, оларды керегiнше жас ұрпақтар тәрбиесiне жаратуға бетбұрыстар болып жатқаны ақиқат. Әр халық өзiнiң жас ұрпағына iзгi жақсылық тiлеп, өздерi жетпеген, шықпаған биiкке, белеске солардың шығуын армандаған, батасын берген. Оларды өнердiң, оқудың, ғылымның әр саласынан хабардар етiп, адал, әдiл, ержүрек, елiн, халқын бар ынтасымен сүйген ар-ожданы, iзгi ниеттi болып қалыптасуын арман еткен.
Мiне, осы тұрғыданда бiзге Мұхтар Әуезовтiң бай творчестволық мұралары, кезiнде ол тындырған iстер көмекке келедi, жол нұсқайды. Бұған ғалым-ұстаздың, ойшыл-жазушының творчествосындағы халық педагогикасының даму көздерi, қазыналары туралы ойлары менкөркем шығармаларындағы халықтық тәрбие дәстүрiнiң мол көрiнiстерi дәлел.
Мұхтар Әуезов мұрасы көне заманнан бүгінгі күнге, бүгіннен болашақ заманаларға шеру тартқан қазақ өмірінің игілік көші сияқты. М.Әуезов мұрасы - талай қиян-кескі майдан, алай-түлей шайқастардан аман қалып, бар қазына қасиетін енді аша бастаған, өз ұрпақтары арқылы бүкіл әлем жұртының ұлы керуеніне қосылған сахара елінің еркіндігіндей қымбат, арманындай асқақ, алтын кенішіндей терең, жүрегіндей адал мұра.
Қазақ әдебиетінің классигі, заңғар суреткер, біртуар жазушы, бірегей драматург, публицист, кемел әдебиеттанушы Мұхтар Омарханұлы Әуезов қазақ елінің көркем шежіресін жасап, ХХ ғасырдың үздік шығармалары саналған туындыларын дүниеге әкелді. Әлем әдебиеті Мұхтардың шығармалары арқылы ұлы Абайды таныды, көшпелі қазақ тұрмысы мен мәдениетіне қанықты.
Даналық ойдың алыбы саналған Абай қазақ поэзиясының мұзарт шыңы, мызғымас биігі болса, Мұхтар - қазақ прозасының хас шебері, рухани құндылығымызды қастерлеген кемеңгері. ХХ ғасыр басында қазақ қоғамына алапат нәубет төнген шақта ұлты үшін бас көтерген Алаш арыстарымен қатар тізе қосып Мұхтар Әуезовте әдебиет майданына келді. Мұхаңның әдебиеттегі алғашқы қадамы публицистика жанрында басталып, осы саланың жаңа көкжиектерінің ашылуына өлшеусіз қызмет жасады.
Қазақ қоғамының гүлденуіне қапысыз еңбек еткен М.О.Әуезовтің шығармашылық қайнарына бастау болған алғашқы мақалаларының бүгінгі өміршеңдік сипатын ашып, ұлт танымы тұрғысынан саралау арқылы жазушының шығармашылық толысуындағы алар орнын айқындамақпыз. Көп қырлы, терең сырлы Мұхтар Әуезовтің фольклорлық мұраларды жинақтау, оларды саралау ісінде үлкен ыждаһаттылық танытты. М.Әуезовтің ауыз әдебиеті үлгілерін жинап-бастыруы, толымды ғылыми зерттеу жүргізуі, қызғыштай қорып, қамқорлық жасауы - халық игілігі үшін жасалған ерен еңбегінің бір көрінісі[48, 45], деп мұхтартанушы ғалым Р.Бердібай айтқандай, қазақ фольклортану ғылымына қосқан үлесі ерекше. Мұхтардың ғалымдық келбеті әдеби сын, теориялық зерттеу мақалаларында да кеңінен ашылады. Онда әдеби құбылыстарды терең талдап, көркемдік ойдың дамуын ғылым тілімен жеткізе білген.
Дарын мен даналықты тұлғасына тоғыстырған сыршылдық пен сыншылдықты суреткерлік шеберлігінде шендестірген М.Әуезов сөз майталманы болды десек артық айтқандық емес. Ол өз әңгімелерінде әлеуметтік, тұрмыстық, өмірлік мәселелерді тақырыптық арқау етіп, оны көркемдік және шынайылық ерекшеліктер аясында жарасымды үйлестіре білген. Халық мұрасын, қоғам игілігін тоғыстырған қазақ әдебиетінің қарқынды қарыштауына талмай еңбек етуді мақсат тұтқан сөз майталманы, ұлы суреткер өзінің туындыларында көркемдік деген шешім мен шынайылық деген талаптық мүддесінен шыға білген. Қазақ прозасының даму, өсу жолына көз жүгіртсек, ХХ ғасыр басындағы М.Әуезов әңгімелері көркемдік полотносымен, шынайылық ракурсымен ерекшеленген. Сонысымен де әңгімелерінің халықтық тұғырнамасы өз оқырманын асқақтығымен тартады. Әңгімелеріндегі көремдік және реалистік талабымен ашылатын халықтық идеясын айқында үшін әлем әдебиеті полотносында қарастырудың маңызы қашанда зор. Әуезов әңгімелері түп негізі, асыл тамары ұлттық ауыз әдебиетінен бастау алған. Осы бір асыл негіз Әуезов әңгімелерінің шындықты берудегі әдеби дәстүр мен шынайы шеберлігінің кілті іспеттес.
М.Әуезов шығармалары қазақ әдебиетіндегі кешелі-бүгінгі шығармалардың қай-қайсысымен қатар қойғанда мазмұны мен көркемдігі, тарихилығы жағынан басымдық танытып, халықтық сипатымен ерекшеленеді, көркемдігін әлемдік әдебиет аясында қарастырғанда ғана шығармашылық құдіретінің сыры мен мәнін ашу мүмкін болады.
М.О.Әуезовтің әңгімелерінде ел тағдырын жан-жақты толғайды, қоғам өміріндегі қайшылыққа, тартысқа толы сәттерді баяндай отыра, өмір тәжірибесіндегі оқиғаларды да қалтарыс қалдырмайды.
XX ғасырдың 20-жылдары әдебиеттің теориясы мен методологиясы жөнінде салиқалы еңбек жазған А.Белецкий көркем әдебиет шығармаларын екі түрге бөле қарайды [49, 36]. Оның біріншісі, автобиографиялық нұсқадағы, беллетристиқаға ұқсас шығармаларда көбіне автордың өз өмір тәжірибесінен алынған деректер пайдаланылған мемуар немесе ақындар күнделігі. Мұны Руссо, Гете, Жорж Санд, Диккенс, Толстой шығармаларынан көруге болады.
М.О.Әуезовтің алғашқы шығармаларында осы екі құбылыс та көрініс тапқан. Қорғансыздың күні, Қайғылы жетім, Жуандық, Қаралы сұлу, Қыр әңгімелерінде қазақ өміріндегі болған оқиға шындығы көрініс тауып, автор өмірінен тыс оқиғалар көркемдік реңк алса, Үйлену, Ескілік көлеңкесінде, Кінәмшіл бойжеткен, Сөніп жану, Оқыған азамат сынды әңгімелер желісі тікелей автордың өзі араласып, қатысқан оқиғаларға құрылған.
Әуезов шығармаларында терең психологизм, лиризм басым, адам жанының сан алуан құбылыстарын, нәзіктігін суреттеп, ішкі әлеміне терең уңіледі. Жазушы қаламынан туған әр шығармада халықтың тек өзіне ғана тән қасиеті, өмірлік ерекшеліктері, адамгершілік-рухани құндылықтары бой көрсетеді. Алып сөз зергері елінің тағдырына аянышпен қарап, жетістігіне қуанып, кемшілігіне қайғыра білетінін ұзақ шығармашылық жолында дәлелдеді.[1.35]
1.2 М. Әуезов прозасы және қоғамдық - әлеуметтік орта мәселесі
М. Әуезов жиырмасыншы жылдары көптеген тамаша повестер мен әңгімелер жазды, кейін бұлар Қараш-Қараш жинағына енгізілді. Автор олардың кейбірін қайта қарап, түзетті, бірақ көпшілігі өзгеріссіз күйінде қалдырылды. Жинақтағы әңгімелерді үш топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа даладағы әлеуметтік күресті әр қырынан баяндайтын Қараш-Қараш повесі және Барымта, Жуандық әңгімелері жатады.
Екінші топқа революцияға дейінгі қазақ халқының тұрмысы мен әдет-ғұрпын, әйелдердің жағдайын көрсететін Қорғансыздың күні, Кім кінәлі?, Ескілік көлеңкесінде, Кінәмшіл бойжеткен, Оқыған азамат, Қаралы сұлу туындылары жатады.
Үшінші топқа адамның табиғатқа қарым-қатынасын бейнелейтін Қыр суреттері, Қөксерек, Жетім шығармалары жатады.
М. Әуезовтің жиырмасыншы жылдардағы шығармаларының ішіндегі ең көлемдісі -- Қараш-Қараш повесі (1927). Ол орыс тіліне және бірқатар шет тілдерге аударылған. Повесть Францияда Асудағы атыс немесе Бақтығұлдың кегі деген атпен жарияланды.
Белгілі француз жазушысы А. Стиль Қараш-Қараш повесі жайында аса ыстық лебізін білдірді. Бұл шығарма сонау бір тар кезеңді өте дәл әрі шебер өрнекпен қайта жаңғыртып, арадағы ұзақ уақыт пен алыс-алыс шақырымдардан асып, қожасынан зорлық, қысым көрген, езілген, қаналған, байларға жек көрінішті болған, алайда бостандық пен еркіндікті көксеген, батыл да қайратты, жаза басқан қадамы мен мойын ұсынғанының өзі еркіндік жырындай, ұлылық қасиетіндей танылатын, олардан мінез-бітімі мүлде өзгеше батырлардың, бірінің тарихын бізге айнытпай жеткізеді.[3.45 ]
Андрэ Стиль бұл сөзінде жас жазушының прозасындағы басты қасиеттерді -- бостандықты сөзсіз қорғауды және адамның, ұлылығын, өмір шындығында бой ұсынуды, тұрмыс пен әдет-ғұрыпты суреттеудегі көркемдік нақтылықты, негізгі тартыстың, өміршеңдік мен жалпы маңыздылығын, ақырында, шығарма кейіпкерлерінің жігерлілігін, психологиялық сенімін және әлеуметтік орнын -- бір сөзбен айтқанда, автордың кейін айтқанда эпопеяда халықтың жарты ғасырлық өмірінің көркем шежіресін жаңа сапада жасауға мүмкіндік бергеннің бәрін жеткізіп айта алған. [3,119]
20-ғасырдың алғашқы жылдарында Б.Майлин тудырған Шұға, Раушан, Дайрабай, Берендер қазақ әдебиетінде алғаш жасалған ұнамды кейіпкерлердің әсем галереясы болса, М. Горький айтқан: Өткен өмірдің құрсаулы бұғауынан бұлқынып шығуға қайраты жететін -- адамдардың образы М. Әуезов әңгімелерінде ұшан-теңіз. Бейімбет Майлиннен кейін әңгіме жанрында жаңа заманның жаңа адамының бейнесін жасауда М.Әуезов сіңірген еңбектер көл-көсір.
Сондықтан да бірде жазушы Т. Ахтанов: біздің қазіргі прозамыздағы мәдениетті тіл өнерінің басы Әуезов творчествосында жатыр, біз Әуезов тілінің мектебінен өттік, біз Әуезов тілінен үйрендік деген пікір айтты. Бұл ұлы жазушының сүйікті шәкіртінің өз ұстазына деген кұрметін көрсетпейді, бұл бір шын ақиқаттың өзіндей.
Тіпті тіл ғана емес-ау, бүкіл Әуезов творчествосының қазақ әдебиетіне еткен әсері ұшан-теңіз, әсіресе, қазақтың талантты деген жас жазушыларына оның мол ықпалы болғаны, әлі де бола беретіні айғақ. З. Қабдоловтың Өмір ұшқыны, Т. Ахтановтың Қаһарлы күндер сияқты оқушы жұртқа танымал шығармаларды оқығанда, Әуезовке тән сыршылдық, сұлу романтика осы кітап беттерінде айқын байқалады.
Әуезовше тыныс алу әрбір суреткердің арманы болмақ. Әрбір ұлы жазушы өзі жасасқан мәдениетке мол жаңалық, мол мүлік әкеліп қосатыны белгілі. Ал қазақ әдебиет тарихына Әуезов сіңірген еңбектің бір оқшаулығы: кемеңгер жазушының қазақтың шын профессионал прозасының атасы болуында жатыр.
Орыс прозасы тарихында Гогольдің орны қандай болса, қазақ прозасын дамытудағы Әуезов сіңірген еңбек сонымен барабар.
М. Әуезовтың творчестволық жолы даңғыл болмағанын бәріміз де білеміз. Оның ұрпаққа қалдырған үлкен де күрделі мұрасын зерттегенде осы айтылғандар да әдебиетші ғалымдардың назарынан тыс қалмайды. Бұл ретте Әусзовтың алғашқы әнгімелерінің де біраз маңызы болуы мүмкін. Бірақ, біз мұндай көлемді мақсат қоймағандықтан, жазушының 1960 жылы басылған Қараш-Қараш кітабына енген әңгімелер төңірегінде сөз етуді қаладық.
Ұлы жазушылардың творчестволық өмірбаяны күрделі, қызық болады ғой. Үлкен табысқа, жеңіске бірден қолы жетпейді. Жазушының шығармасы оның өмірбаяны есепті. Өмірде көргені мен сезгені, ұққаны мен түйгені көп жазушынын шығармасы да терең. Олай болса, еңбек иесі көп тер төгеді, бұралаң жол асулардан өтеді. Қазір күллі әлемдік әдебиеттің қазынасына қосылып отырған Абай жолы эпопеясының да бірден туа қоймағаны аян. Бұл да талант пен тәжірибенің, дайындық өнердің түпкі көрінісі. Абай жолына дейінгі Әуезовтың творчестволық эволюциясын байқау тіпті қызық. Ал жазатындар үшін бұл үлкен өнеге мектебі болмақ.
Әуезовтың осы Қараш-Қараш жинағына енген әңгімелерінің жариялану тарихы әрқилы. Қорғансыздардың күні сияқты әңгімесі Қызыл Қазақстан журналының 1921 жылғы 3-нөмерінен бастап жарияланған (Арғын деген псевдониммен). Ал Б. Майлин жазған Шұғаның белгісі роман деп аталып осы журналдың 1922 жылғы 11 санында басылып шыққан. Егер бұл екі шығарманың жарық көру уақытын ғана есептейтін болсақ, Қорғансыздардың күні әңгімесін қазақ совет әңгімесінің басы деп санау керек.
М. Әуезовтың көп әнгімелері 20-жылдары Ташкент қаласында қазақ тілінде шығып тұрған Шолпан журналында жарық көрген. (Қыр суреттері, Оқыған азамат,Қыр әңгімелері, Заман еркесі, Өшіп-жану Шолпан журналының 1923 жылғы № 6, 7, 8) Таң, Жаңа әдебиет журналдарында да көптеген әңгімелері басылған. Олардың көбі Қараш-Қарашта жоқ .
Қараш-Қараш жинағына енген әңгімелердің өзін тақырып жағынан топ-топқа бөліп қарауға болады. Қорғансыздардың ауыр хал-күйін көрсететін әнгімелер (Жетім, Жуандық, Корғансыздардың күні),әйелдер теңдігін сөз ететін әңгімелер (Кім кінәлі, Ескілік көлеңкесінде, Қаралы сұлу), қазақ аулының романтикалы тұрмыс тіршілігін көрсететін әңгімелер (Сыбанның моласында, Текшенің баурында, Қысқы түн), оқыған жастар туралы әңгімелер (Оқыған азамат, Кінәмшіл бойжеткен, Сөніп жану).
Жазушының сол жиырмасыншы жылдарда жазған барлық шығармаларына тән тұтас үндестік, тақырыптық, идеялық туыстық бар.
Әуезов әңгімелерінде жиырмасыншы жылдардағы қазақ даласындағы өмір тіршілік қамтылады. Ол жылдары қазақ қоғамының құрамы ондағы революциялық қақтығыс әр жерде әрқилы еді. Уақыттың осы құрылыс сырлары Әуезов әнгімелерінде айқын аңғарылады. Тырнақалды шығармаларының өзінде-ақ жас Әуезов қоғамдық ең көкейкесті мүдделеріне назар аударған. Қазақ батырақтарының аянышты тағдырын жанашырлықпен сөз еткен. Гоголь, Достоевский, Чеховша ұсақ адамдар туралы қалам тартқан. Ұсақ адамдар туралы жазды дегенде, мына жайды ескеруіміз керек. Әуезов әңгімелерінің басты кейіпкерлері кім болмасын, онда таптық қайшылық, қоғамдық жік айқын ажыратылып суреттеледі. Терең де нәрлі ойды жетік, еркін жеткізіп беру үшін бай форма, яғни асқан шеберлік керек, ал шеберлік -- өмірдің үлкен шындығын шынайы суреттеу искусствосы. Өмір шындығын суреттейтін сөз де, сол сияқты әңгіменің формасын құрайтын басқа компоненттер оқушының жаны мен қиялына күшті әсер етеді. Әуезов әқгімелерінен біз сөздің ғажайып дәлдігін сеземіз. Бұл дәлдік стильдік биік талғаудың талабынан туған, мағынаның талабынан туған. Әуезов адамды, олардын әрекетін басынан өткізген күйініш-сүйініштерін суреттеумен қатар уақиғаның болған жағдайларын бір нәрсеге негіздеп, негізгі мақсатына байланысты суреттейді. Жалғыз қабат терезеге екпіндеп келіп соққан қатты дауыл біресе гуілдеп шыдамсызданып, біресе ысқырып әлек салып, біресе дүрсілдетіп ат ойнатқандай болып құтырып ауру баланы қайта-қайта шошытып оятады. Терезенің тесіктерінен кірген тыстағы суық енді, бу болып шығып үй ішіне тарап тұр. (Қыр суреттері) М. Әуезовтың суреттеуі ерекше қайталанбайтын шынайы. Әуезов табиғат көрінісін адамның көңіл-күйімен ұштастырып отырады.
Сөздердің құрандысы көркем образға айналады. Шындық пен сұлулық сөзде емес, сол сөз арқылы берілген мазмұнда. Мысалы, Ескілік көлеңкесінде әңгімесінде ауыл қызы Жәміш шын махаббат көңілін білдірген оқыған жігіт Қабышқа жылы жауап бермейді. Енді ол бай-жуан Кенжеқанға өз еркімен тоқалдыққа бармақшы. Оған себеп: Кенжеқанның бұрынғы тоқалы -- Жәміштің апасы Қадиша өлерінде: Төсегіме Жәміш жатсын -- деген тілек қалдырады. Өлгеннің аруағын аттамау керек. Жәміш 50 дегі шалға кете барады. Ескілік әдет Жәміш қыздың жас өміріне құрығын салады. Қорлық-зорлық тапқан Жәміш, ақыры, есін жиып қатты сілкінді. Ақыры, қайта, Қабышпен табысады.
Автор Жәмішті өмірдің ащы-тұщысынан өткізіп ескі салт-санаға бой ұсынған қыздың психологиясындағы күрт өзгерісті терең көрсетеді.
Дала шексіз кең. Дала сұлу, көркем. Бірақ надандық, қараңғылық жайлаған далада береке бітім жоқ, тұрмыста жарасым жоқ. Оқыған азаматтардың көбі сана өсірер ойдан, ел жаңғыртар батыл әрекет істен аулақ. Алған білімдерін қайда жұмсарға білмей, әйтеуір, елдегі жарлы-жақып-байларға қотыр қожа. Бұлар уақыттарын мағынасыз жастық желікпен, данғоза думанмен өткізеді.
Іс-әрекетке икемі жоқ бұла болып өскен сонын салдарынан жеңіл жүріске әуестенген бай қызы Ғайша да (Кінәшыл бойжеткен) іш пыстыртатын халде. Уәде жасаған жігіті келмесе, жанын қоярға жер таппаған күйгелек қыз қазақтың бүкіл жігіт атаулысын айыптап, сынап, мінеп шығады. Сүйгенін күтіп сарылғандыктан жастығын құшақтап жатқан қыз. Жұмсак, ақ дене. Толқынды қара шаш мынау. Осының бәрі рас болса, жас жігіт қайтіп қана келмейді. Әттең, қазақтың салқын, көңіл суық жігіті-ай. Жүрегінде от сезімінің лапылы жоқ. Бәрі де жанға сөлөкет тиетін тарамыс-ау. Болсаң еттің басқалардай -- деген ой келгенде Ғайшаның көз алдынан ұзынды-қысқалы денелер мен тоғыз жігіттің суреті елестеп кетті. [16,299]
Мұндай оқығандардан не үміт, не қайыр күтуге болады. Үстемдерді, мансаптыларды өмірге қыры жоқ кейбір оқығандарды, бойжеткендерді сынаған жазушының үміт артары еқбекші бұқара адамдары. Үміт -- Ғазиза, Қасым, Жақсылық сиякты қорлық көргендерде.
Мұхтар Әуезовтың Қорғансыздардың күні әңгімесі туралы С. Мұқанов былай деп жазды: Қорғансыздардың күні атты алғашқы әңгімесімен Мұхтар шын мағнасындағы европалық прозаның дәрежесіне көтерілді.
Ақан болыстың хайуандығына төзбеген он үш жасар Ғазизаның әрекетін кейбір әдебиетші ғалымдар Островскийдің Найзағайындағы Катеринаның әрекетімен салыстырады. Бұл дәл емес. Катерина туралы Добролюбов: Патшалық түнектегі жарық сәуле -- деп жазған. Ал Ғазиза, Жетімдегі Қасым оқыс әрекеттерімен коғам ортасына ой тастап, от тұтатушылар ғана. Ал Жуандық әңгімесіндегі Жаксылық образының сыр-сипаты басқашарақ. Жақсылық кедей Әбіш байдың жаратпай тастап кеткен Ақөзегіне егін салады. Аз уақытта шаруасын түзеп алады. Бірақ күзге салым бітік өскен егінге Әбіш, Құрман байлар жылқысын жауып жібереді. Жақсылық милицияға арыз беріп байларды ұстатады. Бірақ ел жуандары Әбіштерді босатып алады. Ал милиция оларға қарсы пәрменді әрекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz