Ұлттық мемлекеттік құрылым жасаудағы тарихи алғы шарттар
Мазмұны
І . тарау. Ұлттық Мемлекеттік құрылым жасаудағы тарихи алғы шарттар
1.1. Қазақ Кеңес автономиялы республикасының құрылуы және қазақ жерлерінің біріктірілуі.
ІІ . тарау. Жаңа экономикалық саясат жылдарындағы Қазақстан.
2.1. Қазақстанның 20 . шы жылдардағы эконмикалық саяси ағдайы. Жаңа экономикалық саясатқа көшу.
2.2. 1921 жылғы 2 ақпандағы жер . су реформасы.
2.3. Халық шаруашылығын қалпына келтіру
ІІІ . тарау. Қазақстанның индустриялық дамуы және ұжымдастыру науқаны.
3.1. Қазақстанның индустриялық дамуы
3.2. Ұжымдастыру қарсаңындағы Қазақ ауылы
3.3. Қазақстандағы ұжымдастыру және оның зардаптары, 1932 . 33 жылдардағы ашаршылық
І . тарау. Ұлттық Мемлекеттік құрылым жасаудағы тарихи алғы шарттар
1.1. Қазақ Кеңес автономиялы республикасының құрылуы және қазақ жерлерінің біріктірілуі.
ІІ . тарау. Жаңа экономикалық саясат жылдарындағы Қазақстан.
2.1. Қазақстанның 20 . шы жылдардағы эконмикалық саяси ағдайы. Жаңа экономикалық саясатқа көшу.
2.2. 1921 жылғы 2 ақпандағы жер . су реформасы.
2.3. Халық шаруашылығын қалпына келтіру
ІІІ . тарау. Қазақстанның индустриялық дамуы және ұжымдастыру науқаны.
3.1. Қазақстанның индустриялық дамуы
3.2. Ұжымдастыру қарсаңындағы Қазақ ауылы
3.3. Қазақстандағы ұжымдастыру және оның зардаптары, 1932 . 33 жылдардағы ашаршылық
Кіріспе
Біздің қарастырып отырған курстық жұмысымның тақырыбы «Міндеттемелер аудиті». Бұл тақырыптың негізгі мақсаты қарвздарды беру мен өтеуге байланысты барлық мәселелер банк ережерімен және қарыз алушы ұйым мен банк арасындағы кредиттік шарттармен реттеледі. Бұл мақсат үшін кредиттік шарт рәсімделеді, онда кредиттеу объектісі, қарыз беру мен қайтару мерзімдері проценттік мөлшерлемелер, оларды төлеу тәртібі, тараптардың қарызды беру мен өтеу жөніндегі міндеттемелері, құқықтыры мен жауапкершілік, құжаттар тізбесі және оларды банкке ұсынудың мерзімділігі мен басқа жағдайлары көрсетіледі.
Жазба жұмысымды жазу барысында көптеген әдебиеттер сонымен қатар көптеген айлық басылымдылық журналдар және басқа да материалдар пайдаланылды. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының жоғарғы оқу орындарында,халықаралық семинарларда оқылған ғылыми жұмыстар да пайдаланылды.
Курстық жұмыс негізінен екі тараудан тұрады.
І тарауда «Міндеттемелер аудитінің түсінігі және түрлері». Ол үш бөлімшеден тұрады: Бірінші бөлімшесі Міндеттемелер аудитінің мәні және түсінігі. Яғни міндеттемелердің жалпы түсінігі және банктік қарыз және оның түрлері қарастырылған.
Екінші бөлімшеде «Ұзақ мерзімді міндеттемелер аудиті». Оған әртүрлі қызмет түрін көрсетушілер және әр қилы жұмыс орындаушылар туралы жаздым.
Үшінші бөлімшеде «Ағымдағы міндеттемелер аудиті». Мен онда банктердің қысқа мерзімді қарыздары, банктен тыс мекемелерден алынған қарыз және кредиторлық берешек туралы жаздым.
ІІ тарау «Міндеттемелердің арнайы аудиті». Ол екі бөлімшеден тұрады. Бірінші бөлімше «Еңбек ақы төлеу бойынша есеп айырысу аудиті».
Екінші бөлімше «Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу аудитін қарастырылған».
Біздің қарастырып отырған курстық жұмысымның тақырыбы «Міндеттемелер аудиті». Бұл тақырыптың негізгі мақсаты қарвздарды беру мен өтеуге байланысты барлық мәселелер банк ережерімен және қарыз алушы ұйым мен банк арасындағы кредиттік шарттармен реттеледі. Бұл мақсат үшін кредиттік шарт рәсімделеді, онда кредиттеу объектісі, қарыз беру мен қайтару мерзімдері проценттік мөлшерлемелер, оларды төлеу тәртібі, тараптардың қарызды беру мен өтеу жөніндегі міндеттемелері, құқықтыры мен жауапкершілік, құжаттар тізбесі және оларды банкке ұсынудың мерзімділігі мен басқа жағдайлары көрсетіледі.
Жазба жұмысымды жазу барысында көптеген әдебиеттер сонымен қатар көптеген айлық басылымдылық журналдар және басқа да материалдар пайдаланылды. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының жоғарғы оқу орындарында,халықаралық семинарларда оқылған ғылыми жұмыстар да пайдаланылды.
Курстық жұмыс негізінен екі тараудан тұрады.
І тарауда «Міндеттемелер аудитінің түсінігі және түрлері». Ол үш бөлімшеден тұрады: Бірінші бөлімшесі Міндеттемелер аудитінің мәні және түсінігі. Яғни міндеттемелердің жалпы түсінігі және банктік қарыз және оның түрлері қарастырылған.
Екінші бөлімшеде «Ұзақ мерзімді міндеттемелер аудиті». Оған әртүрлі қызмет түрін көрсетушілер және әр қилы жұмыс орындаушылар туралы жаздым.
Үшінші бөлімшеде «Ағымдағы міндеттемелер аудиті». Мен онда банктердің қысқа мерзімді қарыздары, банктен тыс мекемелерден алынған қарыз және кредиторлық берешек туралы жаздым.
ІІ тарау «Міндеттемелердің арнайы аудиті». Ол екі бөлімшеден тұрады. Бірінші бөлімше «Еңбек ақы төлеу бойынша есеп айырысу аудиті».
Екінші бөлімше «Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу аудитін қарастырылған».
Мазмұны
І - тарау. Ұлттық Мемлекеттік құрылым жасаудағы тарихи алғы шарттар
1. Қазақ Кеңес автономиялы республикасының құрылуы және қазақ
жерлерінің біріктірілуі.
ІІ – тарау. Жаңа экономикалық саясат жылдарындағы Қазақстан.
2.1. Қазақстанның 20 – шы жылдардағы эконмикалық саяси ағдайы. Жаңа
экономикалық саясатқа көшу.
2.2. 1921 жылғы 2 ақпандағы жер - су реформасы.
2.3. Халық шаруашылығын қалпына келтіру
ІІІ – тарау. Қазақстанның индустриялық дамуы және ұжымдастыру науқаны.
3.1. Қазақстанның индустриялық дамуы
3.2. Ұжымдастыру қарсаңындағы Қазақ ауылы
3.3. Қазақстандағы ұжымдастыру және оның зардаптары, 1932 – 33
жылдардағы ашаршылық
Қырғыз (қазақ) АКСР-нің құрылуы
Ресей империясының отарлаушылық бүғауында болып келген халықтар
социалистік революцияға ұлттық мемлекетті құру мәселесін шешеді деп
сеніп? Оған қатысты. Жергілікті жерде Кеңестер негізінде құрылған кеңестік
автономия экономикалық, саяси және мәдени дамудың әр түрлі деңгейінде
тұрған Ресейдің халықтары үшін ұлттық мемлекеттіліктің тиімді формасы
еді. Осы тұжырымдарға сәйкес 1918 жылы 30 сәуірде Орта Азияда алғашқы
кеңестік мелекет-Түркістан АКСР құрылып, ол РКФСР құрамына енді.
Елімізде 1918-1920 жылдарда шетел басқыншылары мен төңкерісті жақтамайтын
елдің ішіндегі күштердің қарсылығы жеңілгеннен кейін Қазақстанда
экономиканы қалпына келтіру, мемлекеттік құрылысты нығайту жұмыстары
жүргізілді. Оның көкейтесті мәселелрі қазақ жұртшылығының съездерінде
талқыланды№ Сол жылдарда , алғашқы ауыл шаруашылық артельдерді,
коммуналар, совхоздар пайда болды. 1920 жылдың аяғында (Жетісу мен
оңтүстік облыстарды қоспағанда) 939 колхоздар, оның ішінде 132 коммуна,
779 артель жерді бірлесіп өндейтін (ТОЗ) 28 серіктік құрылды.
1918 жылы көктемде Қазақ автономиялық республикасын құру жөніндегі
дайындық жұмыстар басталды. Бұл мәселе жоғарғы партиялық және
мемлекеттік органдарда сан рет қаралды. Қазақстан жерінің ақ
гвардияшылардан тазартылуына қарай Кеңес өкіметін қалпына келтіру процесі
жүріп жатты.
1919 жылы 10 шілдеде РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесі Қырғыз өлкесін
басқару жөніндегі революциялық комитет туралы жарлық қабыл дады.Оның
алғашқы құрамына С.Лукашев, Ә.Жангелдин, М. Тұнғаншин, С. Меңдешов, Б.
Қаратаев кірді. Кейін оның құрамы А. Әйтеев, С. Арғаншиев, В. Абдеев, Ғ.
Әмбеков, Б. Қаралин сияқты адамдармен толықтырылды. Қазревком өлке
Кеңестерінің құрылтай съезіне әзірлеу, болашақ қазақ мемлекетінің жер
аумағын анықтау, әскер құрамаларын азық-түлікпен жабдықтау сияқты күрделі
мәселелрмен шұғылданады. Қазақ мемлекеттігін іске асыратын Кеңестердің
құрылтай съезін әзірлеумен бірге көптеген саяси-экономикалық істерді
тындыруға мұрындық болды.4
Автономия жүзеге асыру ісінде үлкен қиыншылықтар болды, ең алдымен
контрреволюцияны талқандау, ұлыдержавалық шованизмге де, жергілікеті
ұтлтшылдыққа да қарсы батыл күрес жүргізу, жергілікті жерде Кеңес
өкіметін нығайту қажет еді. Мұның өзі үлкен күш салуды және белгілі
мөлшерде уақытты қажет етті.
1920 жылдың қаңтарынан маусымына дейін бүкіл Қазақстан бойынша қазақ
халқы өкілдерінің ояздық съездері өтті, өмірлік маңызы зор көптеген
мәселелер талқыланды, олардың ішіндегі негізгілері Кеңес өкіметі
туралы, мәні мен мақсаттары, оның қазақ халқына не беретіні жайында
еді. Бұл съездер халықтың көпшілігі – қазақ кедейлері мен орташалары үшін
үлкен саяси местеп болды.
1920 жылы 30 көкекте РК (б) П орталық Комитеті Қырғыз (Қазақ) облыстық
бюросы құрылғаннан кеәін өлкеде Кеңес өкіметімен мемлекеттік құрылысты
одан әрі нығайту жұмысы жүргізіле бастады. Сол жылғы 17 тамызда РСФСР
Халық Комиссарлары мақұлдады. 26 тамызда ВОАК пен РСФСР Халком Кеңесі
РСФСР құрамында Қырғыз (Қазақ) кеңестік Социалистік Социалистік
Автономиялық Республикасын құру туралы жарлық қабылданды. Орынбор қаласы
Қазақ АКСР-інің алғашқы астанасы болды.
1920 жылғы жаздың аяғына қарай жер-жерлерде мемлекеттік өкімет
органдарының бірыңғай жүйесіне көшу негізінен алғанда аяқталды.
Ревкомдар төтенше органдар ретіндегі өз рөлін атқарып, орындарын
конститутциялық органдар – Кеңестерге берді. 1920 жылы 9 наурызда өзін
Қазақ елінің үкіметі деп атаған Алашорданы тарату туралы шешім
қабылданды.
Жаппай өрлеу үстінде өткен Кеңестердің облыстық, ояздық және
губерниялық съездеріне Қазақстан Кеңестерінің І Құрылтай съезіне
делегаттар сайланады Құрылтай съезіне делегатар сайланды. Ол 1920 жылы 4
қазанда Орынборда ашылды, оған Қазақстанның барлық облыстарынан 273 және
Алтай губерниясының қазақтарынан 6 делегаты. Делегаттардың ішінде 128
қазақ, 127 орыс және басқа да ұлттардың 18 өкілі болды. Съезд Жоғарғы
өкімет органдарын – республиканың Орталық Атқару Комитетін (төрағасы
С.Мендешев) және үкіметін – Халық Камиссарлары Кеңесін төрағасы Радус-
Зенкович (1898 жылдан партия мүшесі) сайланды. Республканың астанасы-
Орынбор қаласы болды.Съезд қабылдаған Қырғыз (Қазақ)АКСР енбекшілері
құқықтарының Декларациясы аса маңызды тарехи акты болды. Құрылтай съезі
жер жөнінде, экономикалық құрылыс, әкімшілік, кеңес юстициясын құру,
халыққа білім беру, денсаулық сақтау және басқа мәселелер жөнінде қарар
қабылдады. Қазақ АКСР және құрлуын және Құрылтай съезінің шешімдерін
еңбекшілер мақұлдап қарсы алды. Қазақтың кенестік ұлттық мемлекетіктілігін
Құрудың орасан зор тарихи маңызы болды. 1920 жылы республика әкімшілік-
аумақтық жағынан Орал, Орынбор,Қостанай,Ақтөбе губернияларына (соңғы үшеуі
Орынбор-Торғай губерниясы негізінде), Бөкей,Ақмола,Семей губернияларына
және Адай аумағына бөлінді. Жетісу мен Сырдария облыстарының қазақ
аудандардары әлі де Түркістан АКСР құрамынада болып келді. Олардағы Кеңес
жұмысына басшылық жасау мақсатымен Түркістан ОАҚ жанынан қазақ бөлімі
құрылды. Қазақ АКСР құрамында 31 қала мен 14 қала типтес поселке болды,
елді мекендердің жалпы саны 10 мыңнан артық еді, олардың мыңнан астамы-
әкімшілік ауылдар, әрқайсына орта есеппен 3-15 жеке шаруашылық кірді. 1920
жылдың аяғында республикада 4,7 млн, адам бар еді, олардың 50,3 пайызы
қазақтар, орыстар-31,2%, украйнадар-14,4%. Селолық жерде 4,3 млн. адам
тұрды. Халықтың тығыздығы 1 шаршы км-ге не бары 2.5 адамнан
келетін.Халықтың басым көпшілігі ауыл шаруашылығында жұмыс істеді (қала
халқының да бір бөлігі егіншілікпен айналыстын). 1921 жылы Қазақ АКСР
құрамына Семей және Ақмола губернияларымен шекаралары айқындалды, Орынбор
мен Торғай губерниялары бөлініп, ықшамдалды.
Қазақ АКСР Халкомы мемлекеттік мекемелерде қазақ және орыс тілдерін
қолдану тәртібі туралы декрет қабылдады, онда барлық қаулы-қарарларды екі
тілде шығару, ал қазақтар басым аудандарда іс және қатынас қағаздарын ана
тілінде жүргізу міндетті деп атап көрсетілді. Республика үкіметі қазақ
әйелінің қадір-қасиетін барындша кесиетін барінша кемсіттетін ғұрыптарды
тыю мақсатында құн мен құн алуға заң жүзінде тыйым салып, қалың малды,
сондай- ақ көп әйел және әмеңгерлікің жойды. Жас республика тез аяқтана
бастады, қазақ халхының социалстік ұлт қалыптастыру процесі күшиейе
берді, оның баспа халықтармен достығы нығая түсті. 1924 жылғы 5-10 қантарда
Қазақстан Кенесерінің IV съезі болды. Съезд Республиканың саяси және
шаруащылық өмірінің түбегейлі мәселелерін талқылап, халық шаруашылығын тез
қалпына келтірудің маңыздылығын атап көрсетті. Съезд Республика
Канституциясын қабылдады, ондаҚазақ Автонмиялық Кеңес Социалистік
Республикасының РКФСР құрамында болатыны атап көрсетілді. Қазақ халқының
Кенестік ұлттық мемлекеттігін жариялаудың маңызы өте зор болды. Ол мұны
өзінің ғасырлар бойға арманының орындалуы, орташылдыққа қарсы сан мың
күресінің нәтижесі, ұлттіқ қайта өрлеу жолындағы алғашқы қадам деп түсінді.
Бірақ республиканың құрамына күресінің қазақ жерінің бәрі кірмеді. Қазақ
өлкесін бірнеше әкімшілік- аумақтықбөлім тастаған патшаның отаршылдық
саясатының зардаптарын біржолата жою қажет еді.
Жаңа экономикалық саясат жылдардағы Қазақстан
Шетелдік әскери шабуыл мен азамат соғысы аяқталғаннан кейін,
Қазақстанда экономикалық және әлеуметтік саяси жағдай Ресейдің
орталық аудандарымен салыстырғанда ауыр болды. Бейбіт құрылысқа
көшудің шаруашылық және саяси қияндықтары мұнда бұрынғы феодалдық.
Дәуірден мұра болып келген экономикалық және мәдени артта
қалушылықпен байланысты еді.9 Яғни сол кезде халық шаруашылығы құлдырай
бастады, ауыл шаруашылығы күйзеліске ұшырады, сонымен бірге, халық
күнделікті тұтынатын тауарлар мен азық-түліктің тапшылығына ұшырады.
1920-жылдың аяғында Қазақстанда 4,7 миллион адам тұрды. Оның ішінде
қазақтар 50,3, орыстар-31,1, украиндар14,4 пайыз болды.
Халықтың басым көпшілігі ауыл шаруашылығында еңбек етті. Ал ауыл
шаруашылығы мешеу, жете дамыған еді. Егіншіліктен жерді біраз тыңайтып
алып қайта жырту жүйесі, мал шаруашылығында көшпелі және жартылай көшпелі
шаруашылық басым болатын.
Демеу, азамат соғысы жылдарында егістіктің көлемі едәуір келіп кеткенін
байқауға болады. Астықтың жалпы көлемі түсімі үш есеге жуық азайды. Қазақ
ауылдары ауыр кризиске. Мал саны қысқарды.
Ауыл шаруашылығының тауарлылығы егіншілікте де , мал шаруашылығында да,
төмен болды.
Қазақстанның өнеркәсібі де, құлдырап кетті. Азамат соғысы жылдарында ірі
касіпорындар түгелдей дерлік қирап бүлінді, немесе істен шықты.
Қазақстанның мемлекет қарауына өткен 307 касіпорынның 250-і тоқтап тұрып
қалды. 1913 жылмен салыстырғанда Қазақстанда мұнай өндіру 4 есе, Қарағанды
көмірі 5 есе азайды, ал мыс рудасын мүлде тоқтады. Ал қазақ әскерлері
шегіну кезінде мұнай кәспшілігін талан-таражға салды. 400 мың пұттан астам
мұнайды тенгізге ағызып жіберді . Риддер кені , Екібастұс көмір кені,
Спасск кен байыту фабрикасы істен шықты. 1920 жылы ірі өнеркәсіптің жалпы
өнімі соғыс алдындағы 1913 жылға Қарағанда екі есе қысқарды. Ал ауыл
шаруашылығында да болды. Мысалы: егістіктің көлемі қысқарды. Мал бас
едәуір, 29,9 миллионнан 16,3 миллионға дейін азайды. 12
Бұл қатты дағдарыс екенін Республиканың ауыл шаруашылығынан айқын
байқалады. Мұны Қазақстан тарихы очеркде оқып білуге болады. Мысалы:
егістік көлемі 1914 жыл, 3,6 миллион деседен 1922 жылы 1,6 миллион десеге
дейін қысқарғанын және егіннің шығымдылығы сол 1914 жылы әр деседен
түсетін 38,7 пұттан 1921 жылы 18,7 пұтқа дейін азайғанын, сол кезеңде
астықтың жалпы көлемі 3 еседен кеміп кеткенін, мал шаруашылығы саласы да
ауыр халге ұшрағанын және де 1914 жылдан 1922 жылдың аяғына дейін ірі
қара мал саны 2,1 миллионға, жылқы – миллионға, уақ мал (қой, ешкі) 6,5
миллиондай, түйе – 0,3 миллионға азайғанын айтып өткен. Сонмен қоса жалпы
алғанда осы жылдарда барша мал түрі 10,8 миллион басқа кемиді, - деп
жазылған.
Азамат соғысы аяқталғаннан кейін ең алдымен шаруалар соғыс коммунизмі
саясатына, әсіресе азық-түлік салғыртына наразылықтарын білдірді. Осыны
өз пайдасына шешкісі келген антикеңестік элементтер Орал, Ақмола, Семей
облыстарына бүліктер шығарды.
1921 жылы наурызда коммунистік партияның съезді болып өтті. Ол съезді
елде қалыптасқан өткір жағдайға жан-жақты терең талдау жасап, бірден-
бір дұрыс шешім жасады. Ол азық-түлік салғыртың салықпен ауыстыру, әскери
коммунизм саясатынан адамдардың ынталығын аттыратын шаруашылық есепке
негізделген жаңа экономикалық саясатқа көшу еді.15
(6)ның енгізілуімен және оның әрекет етуіне байланысты коммунистердін
беделі әлсіреп , Коммунистерсіз Кеңестер! ұранын большевиктерге қарасы
күштер күн тәртібіне қойды . Шаруаларды тұйыққа тіреген , большевиктерге
деген олардың (шаруа) сенімсіздігін тудырып өрбіткен соғыс коммунизмі
саясаты дегеннің өзі не?
Соғыс коммунизі саясатын большевиктер шетел соғыс интервенциясы мен
азамат соғысының басталуына байланысты экономикада бірқатар төтенше
шараларды жүзеге асыру мақсатымен лажсыз белгіленген уақыттқа шара деп
қарастырды .
Саясат өзінің нақтылы бастауын 1919ж. 11 қаңтардағы РКФСР Халық
Комиссарлар Кеңесінің Астық пен жем-шөпке азық-түлік салғыртының
енгізілуі декретінен алды.
Соғыс коммунзмі саясатының белгілер қандай?
1) ауылда , деревняда азық-түлік салғыртын енгізу ;
2) жеке саудаға тыйым салу ;
3) товар – ақша қатынасының жойылуы;
4) ірі , орта кәсіпорындарды былай қойғанда , ең аяғы ұсақ кәсіпорынға
дейін мемлекет қармағына өту;
5) өнімді карточкамен бөлу;
6)шикізат пен отынды бөлудің қатаң түрде орталылқтандырылуы ;
7) баршаға бірдей еңбек міндеттілігі .
Аталған саясаттың Қазақстандағы орындалуы барысына тоқталасақ , өлкенің
елдің орталығынан шалғай жатқандығымен , соғыс қимылдарының шаруашылық
өмірдіңшырқын бұзуымен ,жекелеген уезден мен облыстардың шаруашылық-
экономикалық жағынан дамуының әркекілігі мен өзгешілігімен байланысты
(көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығының басым болуы, 1918-1919
жылдары егіннің аз себілуі, жер мәселесінің шешілмегендігі, ұлттық қарым-
қатынастың күрделілігі) мұнда азық-түлік салғырты астық өндіретін негізгі
аудандар азат етілгеннен кейін, яғни 1920 жылдың басынан былай қарай іске
асырыла бастады:
• Қазақстанда ірі, орташа, ұсақ кәсіпорындар мемлекеттік
орталыққа бағындырылды және оларды басқару үшін халық
шаруашылығы кеңестері құрылыстар;
• Қорғаныс үшін зор маңызы бар кейюір кәсіпорындар соғыс
жағдайында деп жарияланып, жергілікті жерде Қызыл Армияны
жабдықтау жөніндегі төтенше комиссиялар құрылды;
• өлке экономикасының аграрлық сипатына, қалалардың
экономикалық рөлінің мардымсыздығына, өнеркәсіп пен
транспорттың жұмыс күшін қажетсінудің шектеулігіне байланысты
Қазақстанға баршаға бірдей еңбек міндеттілігі кең көлемде
қолданылмады;
• отынның барлық қорлары есепке алынды, оның жергілікті
түрлерін – ағаш, сексеуіл, шым-тезек дайындау ұйымдастырылды;
• теміржолшылар жолды қалпына келтіретін жөндеу бригадаларын
құрды;
• Қызыл армия мен жабдықтау үшін астық, ет, жем-шөп негізінен
алғанда үдемелі жинау әдісі бойынша, яғни астық пен малдың
көбінесе күшпен реквизициялануы, малы көп бай, саудагер деп
танылған категориядағы адамдарға салықтар салынуы, сондай-ақ
міндеткерліктер енгізілуі арқылы дайындалды.
Осы кезде өкімет барынша орталықтандырылып, әміршіл-әкімшіл басқару
жүйесі пайда болды. Барлық партия мүшелері әскери жағдайда деп танылды.
Көп адамдар мұндай жағдай социализмге барар жолды қысқартады деп
есептеді. Әрине, әскери коммунизм социализмге жеткізетін шара емес еді,
ол ілгерліктен тұған шара болатын. Сондықтан оны жаңа экономикалық
саясатпен төтенше жағдайда енгізілген салғыртты салықпен ауыстыру уақыт
талабы болған еді.
РКП(б) Х-съезі (1921-8-16 наурыз) азық-түлік салғыртын азық-түлік
салығымен ауыстыру, соғыс коммунизмімен жаңа экономикалық саясатқа көшу
туралы шешім қабылдады.
Жаң экономикалық саясаттың енгізілуіне бүкіл елде соғыс коммунизмі
саясатына қарсы шаруалар қозғалыстарының өріс алуы түрткі болды.
Алғашында жаңа тәртіп (режим), жаңа түрлер (формалар) немесе
экономикалық саясат деген терминдер қолданылып, кейіннен жаңа
экономикалық саясат атауы осы шараға таңылды.
В.И. Ленин съезде Орталық Атқару Комитетінің саясаты туралы, азық-түлік
салғыртын азық-түлік салығымен ауыстыруы туралы және партияның бірлігі
туралы доклатта оқиды. Азық-түлік салығы туралы қозғалған мәселе бойынша
халық комиссары А.Д. Цюропа қосымша сөз сөйледі. Съезд әскери
коммунизмінен жаңа экономикалық саясатқа көшу туралы, ең бастысы екі топ-
жұмысшылар мен шаруалар тобының арасындағы өзара келісімі туралы
мәселелер қаралды.
Сол кезеңде большевиктер бұл саясатты кімді-кім? яғни, социализм
капитализмді ме, әлде капитализм социализмді жеңіл шыға ма деген ұғыммен
пара-пар түсіндірді. Ендеше ЖЭС өтпелі дәуір шараларының біртұтас
бөлінбейтін жинағы деп табылды.
1) Ауыл-деревняларда азық-түлік салығын енгізу.
2) Сауда бостандығына жол беру.
3) Товар-ақша қатынастарын пайдалану.
4) Ірі кәсіпорындарды мемлекет қаруына қалдырып, орташа және ұсақ
кәсіпорындарды жеке адамдарға немесе кооперативтерге жалға
беру.
5) Жерді жалға алуға және беруге, жалдамалы еңбек пайдалануға
рұқсат ету.
6) Экономикада уақытша копиталистік элементтердің дамуын
қамтамасыз ету.
Қазақ АКСР ОАК қабылдаған қаулыда азық-түлік салығының көлемі салғыртқа
қарағанда екі есеге жуық аз болды. Мәселен, 1920 жылы Жетісу және
Сырдария облыстарында астық салғыртының көлемі 10,4 млн пұт болса, 1921
жылғы салық 6 млн пұтқа жуық болғанын білеміз. 1921 жылығы мамыр-
маусымда болып өткен Кеңестердің ояздық съездері азық-түлік салығына
көшуді мақұлдайды.
Алайда шаруалардан көңіл-күйінде терең өзгеріс болып тұрды; жер-жерде егес
комитеттери құрылып; олар тұқым және ауыл шаруашылық құрал-саймандарын
бөлумен шұғылданды әрі сонымен батырақтар мен кедейлерге қызыл әскерлер мен
соғыс мүгедектерінің отбасыларына көмектесіп отырды. Сөйтіп, 1921жылдың
көктемінің өзінде-ақ егес көлемі 1920 жылмен салыстырғанда үштен бір есе
дерлік өсті. Дегенмен де, шаруалардан алынатын ауыл шаруашылығы өнімдерінің
мөлшерін салықпен шектеу ауыл-селолардің қалалармен байланысыннығайтуға жол
ашты. Шаруалар басы артық өнімдерінқалаларға апарып сатып; тұрмыс жағдайын
түзеуге мүмкіндік алды.Оларға шаруалар қалаумының сенімі артып келе жатты.
Бұл тұста кеңестерді нығайтуға байланысты біраз жұмыстар жүргізілді.
Алайда, Қазақстандағы Кеңес құрылысында қызметкерлер жаңа экономикалық
саясаттың мәнін түсінбейді; бұрынғысында әскери коммунизм әдістерімен
басшылық жасады. Кеңестер құрамына бұл құрылысқа
қарсы;іштенбүлдіруәрекетінебейіп адамдардың кіріп алу фактілері көп болды.
Дегенмен; кеңестерді тұрып нығайту жұмысы мақсатты жүргізілді. Оған белсене
қатасқан Қазақ АКСР Орталық Комитетінің тұнғыш төрағасы С.Мендешев;
орынбасары Ә.Жангелдин; ҚАСР ішкі істер халық комисары Ә.Әйтиев және
басқалар Кеңестердің жұмысын жандандыруға елеулі еңбек сіңірді.Жаңа
экономиканың ірге тасын қалау үшін жұмысшылар меншаруалардың жаңа одаған
нығайту деп түсіндірді.Социализм қоғамына жат деп табылатын жеке меншікті
(уақытша болса да) қолдай отырып; Кеңес өкіметі өзінің мызғымыстығын
қамтамасыз ету мақсатымен халық шаруашылығының басты-басты тұтқаларын
қолына шоғырландырды:
1.ірі өнеркәсіпті
2.транспортты
3.сыртқы сауданы
4.несиені (кредит). Жерге жалпы мемлекеттік меншік болды.
Ал1921жылы 4-10 қазанда ҚазақАКСР Кеңестерінің екінші съезі болып өтті.Онда
республика өмір сүрген алғашқы жыл ішіндегі мемлекеттік және шаруашылық
құрылыстың қорытындылығы шығарылды. Сонымен бірге; жергілікті жерлерде
Кеңестерді нығайту жолдары белгіленеді.
Алайда Қазақстанды тұтас алғанда егіс көлемі ұлғаймады; шаруаларда тұқым;
құрал-көлік жетіспеді. Жығылғанға жұдырық дегендей; 1921жылы Волга бойы
сияқты Қазақстанда да қатерлі табиғат апатына-қуаңшылдыққа дұшар болды,
батыс облыстарда тұтастай дерлік егін, күйіп кетті, жем-шөп болмай мал
қырыла бастады. Ауыртпалық зор көлемде болды, әсіресе көшпелі
аудандарға қуаншылық салдары ерекше ауыр тиды, ел ішінде ашаршылық
басталды. Бүкіл хзалық ашаршылықпен күреске көтерілді. Қазақстанның
астық шықпай қалған губернияларының халқы азық-түлік салығынан
босатылды. Селолар мен ауылдарда арнаулы учаскелерге егін егіліп,
олардан алынған өнім ашыққандарға көмек қорына арналды. Қазақтар бұл
қорға мыңдаған ірі қара малын, көп астық өткізді. Мысалға, Семей және
Ақмола губернияларына жиналған астық, ет және басқа да өнімдер
республиканың егін шықпай қалған аудандарына ғана емес,сонымен бірге
елдің жұмысшы орталықтарына да,яғни, Мәскеуге, Петроградқа, Самараға,
Қазанға, Саратовқа жіберілді, Кеңес мемлекеті қуаншылық пен жұт зардаптарын
жеңіп шығу үшін қолдан келгеннің бәрін жүзеге асырды.
Алайда, жаңа эканомикалық саясатты іске асыру барасында көптеген
қиыншылықтар болды.Атап айтқанда,1921жылы жазда Еділ өзені бойының,
Солтүстік және Батыс Қазақстанның халықтары күшті қуанышылық болуына
байланысты аштыққа ұшырады.Орал, Орынбор, Ақтөбе, Бөкей және Қостанай
губернияларында егістіктің көбі күйіп кетті. Малға азық болмай қырыла
бастады. Ауыл шаруашылығында болған апатын аяғы сұмдық ащтыққа апарып
соқты.Сол кездегі мәліметтерге қарағанда республикада2,3млн. Адам ашыққан.
Осы қиын-қыстау кезеңде рге Қазақстан еңбекшілеріне Ресей халқы елеулі
корсеткен. Қолда бар деректерге қарағанда, 1921жылы күзде және де 1922 жылы
көктемде РКФСР үкіметі толық есеп бойынша Қазақатанда 4475 мыңпұт астық
183мың пұт картоп жіберді. Ал Түркісьан мен украина республикалары да
Ресейға елеулі көмек жасаған. Жұт пен қуаншылықтар зардап шеккен кедей
шаруашылықтарға ондаған мың ірі қара мал, 5млн пұттан астам тұқымдық дән
берілген. Бұл дән 1921-1922жылы 1млн. гектардан астам күздік және жаздық
егістікке себілген.Алайда қазақ Республикасы халық шаруашылығының жағдайы
өте ауыр қала берді. Малға азық болмай қырыла бастады.Осының бәрі халықты
аштыққа әкеліп соқтырды. Ал Күләш Төлентаеваның Қазақстан тарихы атты
еңбегіне мәліметтерге қарағанда, 1921жылы қарашада 1млн.508мың адам ашықса,
1922жылы олардан саны 2млн.300мыңға жеткенін айтады. Мұны Қазақстан тарихы
А.Кузанбайулы, Е.Абильдің еңбектері де дәлелдейді.
Аштықпен күрес барысында бірқатар таралар іске асырылады:
1) тамақтандыру нүктелері әрекет етті;
2) 225 мыңнан аса бала балалар үйіне орналастырылды;
3) 10 мыңға жуық жетім бала Орталық Ресейге эвакуацияланды;
4) ауыл шаруашылық құралдарын сатып алуға 25 млн. сом бөлінді;
5) егістікке тұқымдық дақылдар бөлініп берілді;
6) Мал сатып алуға 2 млн. 131 мың сом ақша бөлінді;
7) Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруалары алым-салықтан
босатылды;
8) 2 млн. пұтқа жуық нанды Кеңестік Түркістан көмек ретінде
жіберді.
Соңғы кездері 1921 жылығы аштық кейбір жерлерде каннибализмге
ұрындырғандығы жөнінде де айтылуда. 1921-1922 жылы аштықтың салдарынан
республикадан тыс жерлерге 700 мыңға жуық адам қоныс аударып, олардың
20 мыңы Түркістан республикасына орын тепті. Коммунистік партия белгілі
кезеңдегі Қазақстандағы ашаршылық аз зерттелген. Тіпті Қазақстан
тәуелсіздігін алғанан кейін жарық көрген еңбектердің өзінде бұл тұралы
жалпылама түрде ғана айтылады. Мәселен, 20-жылдары Ресейдегі Еділ
бойындағы ашаршылық туралы жұрттың бәрі біледі және де әдебиеттерде
көп жазылады. Ал осы кездегі Батыс Қазақстандағы құрғақшылық пен жұт
туралы екінің бірі біле бермейді. Бұл Батыс Қазақстанда болған ашаршылық
туралы Қазақ тарихы журналында 1991 жылы 12 орта мектептің тарих
пәнінің мұғалімі Мұсаев бауыржан ағымыздың мақаласы шыққан. Батыс
Қазақстанды жайлаған құрғақшылықтың салдарынан Орал, Орынбор, Ақтөбе,
Бөкей, Қостанай губернияларының аумағындағы егін тұтастай дерлік күйіп
кеткенін және жем-шөп қоры жиналмай, мал өлімі көбейгенін айтып өтеді.
1921 жылдың қыркүйегінде жүргізілген есепке қарағанда барлығы 2103,9 мың
десятина егіннің 42,8 мың десятинасындағы егістіктен бір талай бидай
алынбаған. Ал қалған бөлігінен алынғанның өзі болмашы ғана, жоққа тән
еді. Осының салдарынан ашаршылық бүкіл өлкеге жайлады. 1921 жылдың
желтолқсанында ашыққандар саны 1,200 мың адамға жетсе, 1922 жылдың
көкегінде 2,300 мыңға жетті.
Бұл ауыл шаруашылығында болған апаттан сұмдық аштыққа апрып соғады.Әр
жерден түскен ақпарғанда,1921-1922ж.ж. Орынбор губерниясында 445мың адам,
Қостанай губерниясында-225мың Оралда-400мың, Ақтөбе-360мың, Бөкей
губерниясында-100 мың адам аштық азабын тартты. Аштықтан және онымен ере
келген аурулардан,сол сияқты ауыртпалық жайлаған аудандардан үдере көшу
халқ санын күрт кемітті.1914жылы өлке жерінде 4.811.662адам тұрса, 1922жылы
3.795.963адам қалған. Алайда, Қазақстанның партия,кеңес органдарының
негізгі күштерін аштық пен оның салдарына қарсы күреске бағыттауға мәжбүр
болды. Аш халқүшін 4000 қоғамдық асхана ашылып, 100мыңға орта қараусыз
қалған балалар арнайы балалар үйіне орналастырылды.1921-1922жылдардағы
құрғақшылық пен аштықтың салдарынан Қазақстанның мал және ауыл шаруашылығы
үлкен шығынға ұшраған. Мәселен, СКСР-нің сол кездегі шекарасы бойынша (яғни
сырдария және Жетісу облыстарынқоспағанда) 1920 жылмен салыстырғанда
1923жылы ірі қара 40,3, ал жылқы 47.7 процентке кеміген. Бұл жағдай әскери
бөлімшелерге де әсер еткен. Мәселен, 1921жылдың 30-маусымында.путқа деген
әскери адам округ штабына: төменгі сағадағы азық-түлік жәнемежен-шөп
мәселен өте нашар.Төменгі саға губерниялары (Сырдария, Астрахан, Орал) азық-
түлік жағынан қыйын жағдайда. Әскерилер жерлікті ресурстарды үміт үзді.
Әкелінгендер жеткіліксіз. Аттар да ашыға бастады. Тырысқақ пен сүзек
эпидемиялары бар кезде мұндай жағдайдің әскер құрамына ауыр шығып әкелу
қаупі бар. Аттардың өлімі басталды және ол жиілей түсуде. Төтенше шаралар
қолдану қажет,-деп жазады. ҚазақАКСР главколсовхозына 1921жылы 5-
қарашадағы ұжымшар және кең шаралардың жағдаы туралы Орал губаткомының
берген мәлітінде.1921 жылдың жазында М.Калинин бастаған ашаршылыққа
ұшырағандарға көшектесетін орталық комиссия және Қазақстан да республикалық
губерниялық комиссиялар құрылады. ВЦИК декретімен Қазақстанның астықсыз
қалған губерниялары азық-түлік салығынанбасталады. Аштыққа ұшырағандарға
көмектксуді ұйымдастыруға кеңес органдары көптеген өңды бастама көтереді
.Мәселен, Орал губерниясында ірі ауқымды тұз өндіру ұйымдастырып, РСФСР-дің
астығы мол аудандарымен айырбас жасалады, өнеркәсіп тауарларын ауыл
шаруашылық өнімдерін айырбастайтын азық-түлік экспедициялары
ұйымдастырылды. Тек 1921 жылдың соңы мен 1922 жылдың басында РКФСР-ың
өкіметі Қазақстанға 4475 мың пұт астық, 183 мың пұт картоп жөнелткен.
Мұндай көмекті Түркістан және Украин республикасы 1921-22 жылдары қазақ
АКСР-іне 2 млн пұт астық берген. Қазақстан еңбекшілеріне Аштарға жәрдем
жөніндегі халықаралық жұмысша комитеті және Норвег ғалым-саясатшысы Ф.
Нансен басшылығындағы қоғам да көмектескен. Алайда, сол жылы
құрғақшылық пен аштықтың салдары ауыр еді. Бұл оқиға онсызда артта
қалып отырған Қазақстан халқ шаруашылығын одан сайын құлдыратып жіберген
еді.
1. 1920-22 жылдары арасында егістік жері бар қожалықтар 562-ден 494 ке;
2. Ал егіс алқыптары 3300 мың десятинадан,1614 мың десятинаға;
3. Барлық мал басы 13.192 мыңнан 7398 кеміген.
1922 жылы 19-27 ақпанда Қазақстанның ІІ облыстық конференция өтеді.
Конференция аштық және оның салдары мен күреске қатты көңіл бөледі.
Осыншама ауқымды шаралардың нәтижесінде тек 1922 жылы көктемде ғана
жағдай ептеп түзеле бастады.
1920-23 жылдардағы 3 жылдық ұжыт, негізінен, көшпелі ауылдарды
қамтыған үлкен шаруашылыққа ұрындырады. Мұның үстіне Қазақстанда 1917-21
жылдары егістік алқабы 21 процентке кемиген еді. Бұл Паволжьедегі
құрғақшылық пен аштық Ресейдің ішкі аудандарынан аш босқындардың келуін
көбейтіп, бұл Қазақстандағы жағдайды күрлендіре түседі. Қазақ АКСР-і ОАК-
нің төралқасы С. Мендешевтің талап етуімен аштарға жәрдем беру жөніндегі
орталық комиссия құрылады. Оның міндетіне тұрғындарды қолайлы
аудандарға жоспарлары түрде көшіру, көшпелілердің жұмыскер көлігін
сақтау, аштарға жаңа егін орағына дейін шағын кәсіпорындары мен
артелдерден жұмыс беру үшін барлық шараларды қолдану кіреді. Құрылған
комиссияны С.Мендешевтің өзі басқарды. Әрбір наркомат өз саласында
аштық пен күресте төтенше шараларда жоспарлау мен іске асыруға
арналған ячейкелер ұйымдастырады.
Бұл аштықпен күрес барысында Қазақ АКСР-і төтенше шараға барып,
республика шекарасын уақытше жабады. Содан кейін, үсті-үстіне төтенше
шаралар белгіленіп, барлық кеңес, партия орындарын соны іске асыруға
жұмылдырды. Қазақ ОАК-нің төрағасы Медешевтың 27-шілде 1921 жылғы Ақтөбе
губаткомына жолдаған хаты, Қазақ АКСР-і ОАК-нің 28 маусым 1921 жылғы
қаулысы және де Қазақ АКСР-і наркоміміне 23-25 қаңтар 1922 жылы
жөнелтілген ақпараттық жазбалар сынды құжаттар осыған айғақ бола алады.
Батыс Қазақстандағы бұл ашаршылық Қазақстан мен Ресей архивтеріндегі
барлық құжаттарды пайдаланып бұдан әрі тереңдете зертеуді қәжетінеді,
-деп жазған еді тарих пәнінің Мұсаев Бауыржан.
Осы кезеңдегі Кеңес мемлекетінің көңіл аударарлық шара царизмнің отарлау
саясатының зардаптарын жоюға бағытталған құжаттарды қабылдауы болып табылды
:
1) Қазақ АКСР ОАК 1921 ж. 2 ақпанда қоныс аудару басқармасы,сондай-ақ
помещиктер мен капиталистер және еңбек нормасынан тыс кулактар заңсыз
басып алған учаскелерді қазақтарып беру турады. Декрет қаюылдады;
2) Қазақ АКСР- нің 1921 жылдың 19 сәуіріндегі патша үкіметінің Орал және
Сібір қазақ әскерінің меншігіне берген қазақ жерлерін еңбекшілерге
қайтарып беру туралы Декреті бойынша Ертіс өзені бойынан 177 мың
десятина және Орал өзенінің сол жақ жағалауынан 208 мың десятина жер
қайтарылды. Жетісудің жергілікті тұрғындарына 460 мың десятина жер
қайтарып берілді.
Қазақ АКСР-і жарияланғаннен кейін , бес айдан соң 1921 жылдың 25-
қаңтарыңда Өлкелік кеңестер сьезі өтті, онда қазақ – қырғыз шаруалары мен
еңбеккерлерінің тұрмысын одан әрі жақсартұда айтарлықтай маңызы бар жер
қатынасын қайта қарап, халықты жермен қамту мәселерін қажет деп тауып, бұл
туралы жоғарыға мәселе қойды. Сьездің қарары байынша, бұрынғы патша өкіметі
тартып алған барып қазақ жерлері қандай меншік түріне жататынына қарамастан
бұдан былай жергілікілер мен еңбекшілерге беріуі тиіс деген шешім
шығарылды. Осыған орай жергілікті жерлерде жер комитеттері шұғыл түрде
мынадай жер саясатын жүргізу қажет деп қаулы қабылданады .
1) Өлкеде қазақ –қырғыз еңбекшілерін жермен толық қамтамасыз ету , ол үшін
бұрынғы өлкедегі орыс шаруалары мен орыс помищиктері иеленген жерлерде
анықтау және кері қайтару, оны іске асыруды осы жылдың көктеміне дейін
аяқтау.
2) Бұрынғы патша өкіметі тартып алып, орыс шаруалары мен Қазақтарға берин
жерлер кері қайтарылып , оларды қазақ –қырғыз шаруалары мен еңбекшілеріне
үлестіру
3) Ешкімде не қазақ, не не шаруа, не артель, не колхоз жерді сатып алуға
не сатуға, жалға беруге құқы жоқ.
4) Бау-бақша, егінді-шыбынды жерлер белгілі бірн ұжымдық шаруашылықтарға
берілуі мүмкін. Қазақ ОАК-нің төрағасы: С.Мендешев Бұл декрет, біріншіден,
қазақ губерниялары жерлерін айқынждаудың бастамасы. Екіншіден, қазақ
жерлерін кері қайтаруды белгіленген нақты құжат. Ал, үшіншіден,
қазақтарды жермен қамтуды қолға алу мен жүзеге асыруға мүмкіндік берген
тарихи құжат. Өйткені көптеген губерния комитеттері қазақ еңбекшілерін
жермен қамту жердің иесін анықтау мен кері қайтару жұмыстарын осы
декреттен бастайды. Оны іске асыруда, әсіресе, өлкеміздің Жетісу мен
Сырдария губерниялары белсенділік танытады. Кейіннен бұл идея барлық
губернияларда кең көлемде өрістеп, қазақ жерін кеңестік айқындау кезеңі
басталып кетеді. Осы деректер жарияланғаннан кейін екі күннен соң
Жетісу облыстық комитет өз жерінде еңбекшілерді жермен қамтудың нақты
жоспарын белгіленген жер-су реформасын жүргізетінін жария етеді. 192
шешім. Жетісуда жер-су реформасын жүргізу туралы 1921 жыл 4 ақпан.
Қаулы етеді: түркістан АКСР-нің 1х съезі шешімдеріне орай, өлкеде
жергілікті халықты орыс шаруаларымен теңестіру, түземдік жарлықтарды
қорғау мақсатында бірнеше шаралар жасалады.
Бұл кезде Жетісу мен Сырдария облыстары, Түркістан автономиясының
құрамында болғанымен, алғашөқылардың бірі болып, өлкежде жер-су
реформаларын саналы түрде жүргізеді. Кейіннен бұлар өлкені қазақ
автономиясына кіргізуде де үлкен жұмыстар атқарып, одан кейінгі қазақ
жерлерін айқындау мен біріктіруде аса зор жұмыстар жасалған.
1.2. Сондай-ақ қазақтан рұқсатсыз тартып алынған немесе жаулап алынған
немесе келімсектер өз бетімен келіп қоныстанған қазақ жерлері кері
қайтарылуы тиіс.
1.3. Өлкедегі су қорлары, арықтар, егінді жерелер қазақ пен орыс,
шаруаларына тең мөлшерде бөліп берілетін болсын.
1.4. Бұрынғы бос жатқан патшалық және қазыналық жерлерді жергілікті
қазақтарға беру.
1.5. Дәстүрлі көші-қон, мал жайылымы жерлерін реттеу.
1.6. Қазақ-қырғыз еңбекшілерін қажетті құрал-саймандармен мемлекет
таманына қамтамасыз ету.
1.7. Көшпелі қазақтарды отырықшыландыру, артық жерді бірлесіп
пайдаланатындығы туралы.
Съездің осындай қаулы-қарары алынғаннан кейін өлкеде бұрынғы патша
өкіметі тартып алған жерлер енді кері қайтарылып, қазақ еңбекшілері
жереге ие бола бастайды. Жергілікті жер комитеттерін осы қаулыға
сәйкес заңды түрде жаңа жерлерін айқындап оны іске асыруға тиіс болады.
Алайда бұл бар болғаны шешім болатьын. Үкімет белгілі бір құжатпен
берілсе, ол орындалмай қалуы мүмкін еді. Сондықтан съезд шешімдерін
басшылыққа алған үкімет 1921 жылы 2 ақпанда республикада Жерді
пайдаланудың уақытша ережесін бекітеді. Онда мынадай шаралар
қарастырылмады.
1. Бүкіл қазақтың съездің қарары бойынша барлық автономия
губерниялары Семей, Орынбор, Орал, Бөкей және Адай уездері, жерлері
бұдан былай Қазақ Орталық АКСР-інің меншігінде болды.
2. Еңбекші халық съездері мекен еткен жерлерді ауыл шаруашылығының
қажеттіліктері үшін сол күйінде иеленеді.
3. Өлкедегі жерлерді , су көздерін, арықтарды көшпелі және жартылай
көшпелі шаруашылық жолдарын басқалардың басып алуы заңмен
жасалынады.Ал, 1922 жылы 31 тамызда Бүкілресейлік ОАК мен оның
торағасы М.И.Калинин Жетісу мен Сырдария еңбекшілеріне төмендегідей
үндеу жібереді. Онда былай делінген ; Жетісудағы жер реформасы
бұратана халық пен орыс халқының су мен жер жөніндегі құқықтарын
теңестыру үшін ВЦИК-тің ұлықсатымен және келісімен жүргізілген болатын
және көшіп бару деген болмайды Алайда , республикалық үкімет өз
декретін жариялағанымен , оны жергілікті жерлерде кең көлемде
жүргізуде онша белсенділік көрсете алмай тек үгіт-насихат түрінде
қолудың өзіндік себебі бар болатын . Алғашқы жер-су реформасы
Қазақстанның оңтүстігін де кеңестік қолдауда да болып, революцяға
дейінгі Жетісу мен Сырдария облыстар жерінің 2462.265 десятина жері
тартып алынған өлкеден бастау алды.
Осыған орай Түркістан Атқару Комитеті 1920 шаруаларының жергілік халықтан
тартып алған жерлерін кері өз иелеріне қайтару туралы шешім шығарады.
Сөйтіп жер-су реформасы негізінде орыс шаруалары иелігіндегі 900 мың
десятина жерді кері алып, оны жерсіз қалған шаруалармен жергілікті
халыққа бөліп беру белгіленеді. Бұл туралы Жетісу өңірінің азаматы
белгілі қайраткер Тұрар Рысқұлов былай дейді.: Егер біз 1921-1922
жылдардағы жер-су есебіне жүгінетін болсақ, онда Жетісу облысында
бұрынғы тартып алдынған жерлерді қайтаруды алынған, 148 мың десятина жерге
4500 кедей шаруалар отбасы орналастырылды. Сырдария облысында қайтып
алынған 90 мың ждесятина жерге кедейлер мен қазақтардың 2223 мың отбасы
орналастырылып, ол жерлер беріледі. Жер – бу реформасы нәтижесінде
қазақ жері барынша айқындалып содан поселкілері мен хуторлары тартып
алынып, олардың орнына шаруа қожалықтары құралады. Мұны мынадай архив
дерегі растайды: республиканың оңтүстігінде осы жылдары 151 орыс
поселкесі, 175 қазақ хуторлары тартылып оған болса 95 шағын елді мекен
жойылды, сондай осы аумақтардан орыс отаршыларының 8084 отбасы
көшірілді. Ал олардан алынған 250 мыңнан аса десятина шұрайлы жер және
128 мың десятина бос жер қазақ еңбекшелеріне қайтарылды делінген. Келесі
бір Жетісу жер шараушылығы дерегінде реформа барысында 1921 жылғы 1-
қарашаға дейін Жетісу облыстық комитеті қорына барлығы 532928 десятина
жнр өткен, оның 291818 десятинасы мемлекет жер қорынан, ал 13739 десятина
орыс қазақтары мен қ кулактарынан тартып алынды, ал 103716 десятина
басқа категориялары есебінен алынды делінген.
Жер су реформасы нәтижесінде жетісуда 532928 десятина жерді 424595
десятинасы егістікке жарымды, ал 108333 десятинасы жарамсыз категориясына
жатқызылса, оның 151470 десятина жері жергілікті халықтың жерсіз
кедейлеріне берілді деп, елді жермен қамтьамасыз етудің экономикалық
жоспары айқындалады.
Жалпы жер-су реформасы негізінде Жетісу облысында – 143500 мың
десятина, Сырдария облысында – 250600 мың десятина, жалпы Қазастанның
оңтүстік өлкесінде – 1 млн. Десятина жер қайтарылған екен.37 1921 жылы
20-30 қаңтарда Әулиеатадан өткен Түркістан қазақ және қырғыз қырғыз
кедейлерінің съезі еңбекшілерді жер-су реформасын жүргізуге белсене
қатысуға шақырды және Қосшы одоғын ұйымдастыру жөнінде шешім қабылдады.
Сөйтіп, ауылда әлеуметтік өзгерістер мен жер-су реформаларын жүзеге асыру
үшін бұқаралық ұйым Қосшы одақтары құрылды. Оның жарғысы кедейлердің
таптық сана-сезімін арттыру, олардың мүдделерін қорғау және Кеңес
өкіметіне көместесу сияқты мақсаттарды іске асыруды көздеді. Қосшы
одақтарын құруда және оның практикалық қызметінде, сондай-ақ, Оңтүстікте
жер-су реформаларын жүргізуде Ж.Бөрібаев, О.Жандосов, А.Розыбакиев т.б.
қоғам қайраткерлері көрнекті қызмет атқарды. 1921 жылғы наурызда
Жетісуда 17 мыңнан мүшесі бар Қосшы одағының 99 ұясы жұмыс істейді. 38
Сонымен, 1921-1922 жылдарда патша үкіметінің жер мәселесіндегі отарлау
саясатының зардапты мұраларын жойған Қазақстанмен Түркістандағы аграрлық
реформалардың жергілікті ұлт еңбекшілері, сондай-ақ, қоныс аударған
еңбекші шарауалар үшін елеулі маңызы болды. Көшпелі және жартылай
көшпелі ауылдардағы кедейлердің салықтан босатылып, жеңілдіктер алуына
жол ашты. Мұнымен бірге оларда коллективтендірудің алғашқы қарапайым
формалары, сауда-сатық жасау, қарыз беру, кейде мәдени-ағарту жұмыстарының
басын біріктіретін қарапайым кооперативтендіруді дамытуға жол ашты.
Сонымен жаңа экономикалық саясаттың жүргізілуіне тосқауыл болған
Қазақстандағы қиындықтарға тоқтала кетсек
1) темір жол жүйесінің дамымағандығы;
2) байланыс құралдарының жеткіліксіздігі;
3) ұлт кдарларының жетіспеушілігі;
4) халықтың сауаттылығының төмендігі, бәрінен бұрын қазақтар үшін
орталықтан құжаттардың орыс тілінде келіп түсуі.
Қазақстанда жаңа экономикалық саясаттың жүру барысына келсек:
1) бірыңғай ауыл шараушылық салығы енгізіліп, оның жалпы мөлшері 100
млн. Сомға төмендетілді;
2) кедей шаруалардың мемлекеттен алған жер үлестерін пайдалану
құқықөтары кеңейтілді;
3) салық жеңілдіктері беріліп, мал өсіруші кедей эжәне әлсіз
шаруашылықтардың 70 пайыздан астамы, ал егінші ауадандардың 50
пайызы ауыл шаруашылығы салығынан босатылды;
4) мал, құрал-сайман сатып алуға және жер жырту мен егіс егуге
арзан мелекеттік несие берілді;
5) шаруа қожалықтары тұқым қарызын қайтарып беруден босатылды;
6) республиканың мелекеттік кәсіпорындары шаруашылық есепке
көшірілді.
ЖЭС шараларының негізінде таптық тұрғыдан жіктелу жүріп, әсіресе
көшпелі және жартылай көшпелі ауылдарда байлардың тек экономикалық
ғана емесм, саяси ықпалының болуы большевиктерді кедей және орта
шаруаларды өздеріне тарту, байлардың позициясын әлсірету бағытында
шұғыл шаралар жүйесін бекітуге итермеледі:
• жұмысшылардың таңдаулы өкілдерін партия қатарына тарту;
• Кеңестерден байларды аластатуға ат салысу;
• байлардың мал және шикізат дайындаудағы ықпалымен күресу;
• қосшы одағы мүшелеріне несиелер беруде, еңбектерін қорғауда
жеңілдіктер, кооперативтерге кіруге артықшылықтар жасау;
• кеңестерді жандандыру және ол үшін Кеңес, кооператив және
басқа ұйымдардың қызметтерін нығайту;
• шаруалардың өзара көмек комитеттерін қайта құру;
• орташаларды кедейлер жағына тарту;
• кедейлер мен батрактардан актив құру;
• бұқаралық саяси жұмысты өрістету;
• кіріптар шаруаларды құқықтық тұрғыдан қорғау т.б.
Жоғарыдағы тізбектерден шығатын қорытынды: Кеңес үкіметі кооперативтік
құрылысты жүргізуге ерекше назар аударды, бұл қарқынды түрде
социализмге бетбұрыстық көшу еді.
ЖЭС кезеңінде қол жеткен табыстар; ауыл шаруашылында: егіс көлемі 1924
жылғы, 2,1 млн. гектардан 1928 жылы 4 млн. гектарға өсті. Мал басы 1924
жылы 24,8 миллионды құраса, 1925 жылы мал басы 1922 жылмен салытырғанда
екі есе көбейіп, 26 миллионнан асты. 1928-29 жылдары 40 миллионға жуық
өсті
Қазақ аулында кедейлер және байлардың саны 3 еседей кеміді, керісінше
орта ауқаттылар 2 еседен астам өсіп, олар халықтың ¾ бөлігін құрады.
Өнеркәсіп саласында:
1) Қазақстанда өнеркәсіптің мемлекеттік , кооперативтік және жеке
меншікті кәсіпорындарды әрекет етті, жалпы мемлекеттік сектор
басымырақ дамыды;
2) бірқөатар өнеркәсіп орындары Ресейдің орталығынан көшіріліп, олар
Орынбор, Қостанай, петропавл, Қрғалыда жұмыс істей бастады. Жұмысшылардың,
маман кадрларының қалуптасу үрдісі қарқынмен өсті;
3) республикада өнеркәсіп өнімінің өсімі 1920 жылмен салыстыпғанда
1925 жылы 5-6 есе өсіп, соғыстан бұрынғы дәрежесіне жақындады;
4) сауда жолға қой ылып, ақша жүйесі нығайды. Сауда жәрмеңкесі өркен
жайып дамыды. Қазақстан жерінде 1924-1925 жылдардан бастап ұзақтығы
апталар мен айларға созылатын 128 жәрмеңке жұмыс істеді. Жәрмеңке
саудасының айналымы 20-23 млн. сомға жетіп жығылды. Ойыл, темір, Қоянды,
Қарқара, Көкшетау, Атбасар жәрмеңкелері неғұрлым ірі жәрмеңкелер болды.
Халықтың азық-түлік және өндіріс тауарларына деген сұранысы толығырақ
өтеле бастады. Қазақстанда мемлкеттік және кооперативтік сауда
орындарынң тармақталған жүйесі-тауар базалары, қоймалары, дүкендер,
дайындау конторлары мен пункттері – құрылды;
5) республиканың транспорты мен өнеркәсібінде 1925 жылға таман
жұмысшылар мен қызметшілердің жалпы саны35-40 мың адамға жетті; ірі
өнеркәсіпте 15 мыңнан аса жұмысшы еңбек етті.
ЖЭС 1921 жылы енгізіліп, Сталиннің тікелей ат салысумен саясат 1926 жылы
тежеліне басталды, 1928 жылы ол жоққа сайды 1921 жылы партияның Х
съезінде большевиктер рпартиясының көсемі В.И.Ление бұл саясаттың
ұзаққа созылантындығы және оны ыждандылықпен жүргізу керектігі жөнінде
пікі айтқан болатын. Алайда оның өліміне байланысмты (1924 жыл) өріс
алған тоталитарлық жүйе капитализмге қарсы шабуылын үдетуден бастады.
Әсіресе бұл ауылдық аймақтарда 1926-1928 жж. жүргізілген коммунистердің
ЖЭС саясатының тарылту бағытындағы революциялық-демократиялық қайта
құруларымен сабақтас:
1) 1926 ж. Қазақ АКСР ОАК мен ХҚК бір жылда 3 рет қаулы қабылдады, яғни 1)
20 мамырда егістік және шабындық жерлерді шаруашылық ауылдар мен жеке
шаруашылықтар арасында теңгермелі бөліс туралы қаулы қабылдады.
2) Аталған құжатқа толықтыоу енгізу мақсатымен 6 шілдедегі қаулысы
жерді еңбек етпей пайдаланушылардың суармалы шабындықтарын жерді
пайдаланушылар алғашқылардың жұмсаған шығынын төлемей-ақ алуға тиіс
болды.
3) Қарашада ВКП (б) Қазақ өлкелік комитеті тарапынан қайта бөлу ісі
жер туралы кодекстің жүргізілуге тиіс деп ескертілді, Еңбек
етпейтіндер шаруашылықтардың суармалы жер учаскелері жалпы салғыртқа
қосылыпр, бұрынғы иелеріне есе төлемей қайта бөліске салынатын болды.
Сонымен, большевиктер тарапынан жасалынған шаралар кешенінің нәтижесі –
жерді теңгермелі пайдалану принципіне көшіру болып табылды.
ІІ. Осындай шаралардың бірі ретінде 1928 жылдың 27 тамызында қазақ АКСР
ОАК мен ХКК-нің Байлардың шаруашылықтарын тәркілеу туралы декретін
айтуға болады. Социализмде құру міндеттерінің бастысы деп табылған
индустрияландыру және оны большевиктер үшін іске асырудың жолдарының
бірі болған салық деп аталған, бірақ негізінен азық-түлік салғырты бүкіл
елдегі сияқты Қазақстанда да әрекет етті.
Қазіргі дүниежүзілік өркениетті мемлекеттердің даму тұрғысынан
қарастырсақ, 1921 жылғы ЖЭС қысқа уақыттың ішінде тежелуге қшырамай,
мемлекеттік реттеу арқылы оның іс-әрекетін дұрыс арнаға бағыттай
отырып дамытқанда, қоғамның, әсіресе ХХ-ғасырдың 70-80 жылдарының І-
жартысында өріс алған, тоқыраушылығына ұшырамаған болар ма едік.
Орта Азияның Ұлттық-мемлекеттік межеленуі. Қазақ жерлерінің біріктірілуі
Азамат соғысы аяқталғаннан кейін Кеңес елінде ұлттық-мемлекеттік
құрылыс одан әрі өрестеді, бұл процесс КСРО құрылғаннан (1922 ж.) кейін
де өз жалғасын тапты: Ресей федерациясының құрамында жаңа
автономиялвр республикалар мен облыстар құрылып жатты.
Түркістан АКСР Кеңестік негізінде өмір сүріп тұрғанымен, кеңес
өкіметі оның өмірінің ұзақ болуын қаламағанды, өйткені Түркреспулика
біртұтастанып, үлкен саяси күшке айналуына, экономикалық дербестікке
ұмтылысы кешегі Ресей империчсының орныныа келген Кеңес империясына
ұнамады. Тұрар Рысқұлов ұсынған Түркі елі атнағысы келген өлкені 1920 жылы
В.И. ленин шұғыл ұлттық сипатымен Узбекия, Киргизия, Түркімения
секілді үш аймаққа жіктеу мәселесін көтерген. 1920 жылы мамырда
түркістан республикасының кейбір басшылары, олардың ішінде Т.Рысқұлов
Ресей Социалистік Федерациясының жағдайының жобасын жасап, Түрік
еспубликасын және Түрік Компартиясын құру жобасын ұсынады. Бұл идея ұзақ
ғасырлар бойы патшалық империяның отарлау езгісінде болып келген Орта
Азия мен Қазақстан халықтарының дербес ұлттық мемлекеттілігін құруға,
бірлесе күш жұмсап, артта қалып қойған экономика мен мәдениетті
көтеруге ұмтылысын айқынырақ білдірді.
Негізінен түркі тектес ел-жұрт мекендеген, Кеңестік бір
республика болып отырған өлкені жеке ұлттық республикларға бөлу идеясы
әр ұлт қызметкерлері тарапынан қолдау тауып жатты. Т.Рысқұлов ұлттық
белгілері бойынша республикалар құрып, оларға бір Федерацияға – Орта Азия
федерациясына біріктіру қажет – деді.
Бірақ бұл идея орталықтың ойынан шықпады, ол осы бір ұлан-байтақ
әрі бай өлке дербес мемлекет болып алып біртұтас кеңестік
федеративтік мемлекеттің құрамынынан шығып кетеді. Деп қауіптенген болуы
керек. Кейін бұл ізгі ниетті инициатива пантюкризм, панисламизм
сияқты ұғымдардың шығуына , ал салиншілдік кезінде онің авторлардын ұлшыл
деп айыптап халық жауы ретінде жоюға негіз болді. 1923 жылы партияның
Орталық Комитеті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І - тарау. Ұлттық Мемлекеттік құрылым жасаудағы тарихи алғы шарттар
1. Қазақ Кеңес автономиялы республикасының құрылуы және қазақ
жерлерінің біріктірілуі.
ІІ – тарау. Жаңа экономикалық саясат жылдарындағы Қазақстан.
2.1. Қазақстанның 20 – шы жылдардағы эконмикалық саяси ағдайы. Жаңа
экономикалық саясатқа көшу.
2.2. 1921 жылғы 2 ақпандағы жер - су реформасы.
2.3. Халық шаруашылығын қалпына келтіру
ІІІ – тарау. Қазақстанның индустриялық дамуы және ұжымдастыру науқаны.
3.1. Қазақстанның индустриялық дамуы
3.2. Ұжымдастыру қарсаңындағы Қазақ ауылы
3.3. Қазақстандағы ұжымдастыру және оның зардаптары, 1932 – 33
жылдардағы ашаршылық
Қырғыз (қазақ) АКСР-нің құрылуы
Ресей империясының отарлаушылық бүғауында болып келген халықтар
социалистік революцияға ұлттық мемлекетті құру мәселесін шешеді деп
сеніп? Оған қатысты. Жергілікті жерде Кеңестер негізінде құрылған кеңестік
автономия экономикалық, саяси және мәдени дамудың әр түрлі деңгейінде
тұрған Ресейдің халықтары үшін ұлттық мемлекеттіліктің тиімді формасы
еді. Осы тұжырымдарға сәйкес 1918 жылы 30 сәуірде Орта Азияда алғашқы
кеңестік мелекет-Түркістан АКСР құрылып, ол РКФСР құрамына енді.
Елімізде 1918-1920 жылдарда шетел басқыншылары мен төңкерісті жақтамайтын
елдің ішіндегі күштердің қарсылығы жеңілгеннен кейін Қазақстанда
экономиканы қалпына келтіру, мемлекеттік құрылысты нығайту жұмыстары
жүргізілді. Оның көкейтесті мәселелрі қазақ жұртшылығының съездерінде
талқыланды№ Сол жылдарда , алғашқы ауыл шаруашылық артельдерді,
коммуналар, совхоздар пайда болды. 1920 жылдың аяғында (Жетісу мен
оңтүстік облыстарды қоспағанда) 939 колхоздар, оның ішінде 132 коммуна,
779 артель жерді бірлесіп өндейтін (ТОЗ) 28 серіктік құрылды.
1918 жылы көктемде Қазақ автономиялық республикасын құру жөніндегі
дайындық жұмыстар басталды. Бұл мәселе жоғарғы партиялық және
мемлекеттік органдарда сан рет қаралды. Қазақстан жерінің ақ
гвардияшылардан тазартылуына қарай Кеңес өкіметін қалпына келтіру процесі
жүріп жатты.
1919 жылы 10 шілдеде РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесі Қырғыз өлкесін
басқару жөніндегі революциялық комитет туралы жарлық қабыл дады.Оның
алғашқы құрамына С.Лукашев, Ә.Жангелдин, М. Тұнғаншин, С. Меңдешов, Б.
Қаратаев кірді. Кейін оның құрамы А. Әйтеев, С. Арғаншиев, В. Абдеев, Ғ.
Әмбеков, Б. Қаралин сияқты адамдармен толықтырылды. Қазревком өлке
Кеңестерінің құрылтай съезіне әзірлеу, болашақ қазақ мемлекетінің жер
аумағын анықтау, әскер құрамаларын азық-түлікпен жабдықтау сияқты күрделі
мәселелрмен шұғылданады. Қазақ мемлекеттігін іске асыратын Кеңестердің
құрылтай съезін әзірлеумен бірге көптеген саяси-экономикалық істерді
тындыруға мұрындық болды.4
Автономия жүзеге асыру ісінде үлкен қиыншылықтар болды, ең алдымен
контрреволюцияны талқандау, ұлыдержавалық шованизмге де, жергілікеті
ұтлтшылдыққа да қарсы батыл күрес жүргізу, жергілікті жерде Кеңес
өкіметін нығайту қажет еді. Мұның өзі үлкен күш салуды және белгілі
мөлшерде уақытты қажет етті.
1920 жылдың қаңтарынан маусымына дейін бүкіл Қазақстан бойынша қазақ
халқы өкілдерінің ояздық съездері өтті, өмірлік маңызы зор көптеген
мәселелер талқыланды, олардың ішіндегі негізгілері Кеңес өкіметі
туралы, мәні мен мақсаттары, оның қазақ халқына не беретіні жайында
еді. Бұл съездер халықтың көпшілігі – қазақ кедейлері мен орташалары үшін
үлкен саяси местеп болды.
1920 жылы 30 көкекте РК (б) П орталық Комитеті Қырғыз (Қазақ) облыстық
бюросы құрылғаннан кеәін өлкеде Кеңес өкіметімен мемлекеттік құрылысты
одан әрі нығайту жұмысы жүргізіле бастады. Сол жылғы 17 тамызда РСФСР
Халық Комиссарлары мақұлдады. 26 тамызда ВОАК пен РСФСР Халком Кеңесі
РСФСР құрамында Қырғыз (Қазақ) кеңестік Социалистік Социалистік
Автономиялық Республикасын құру туралы жарлық қабылданды. Орынбор қаласы
Қазақ АКСР-інің алғашқы астанасы болды.
1920 жылғы жаздың аяғына қарай жер-жерлерде мемлекеттік өкімет
органдарының бірыңғай жүйесіне көшу негізінен алғанда аяқталды.
Ревкомдар төтенше органдар ретіндегі өз рөлін атқарып, орындарын
конститутциялық органдар – Кеңестерге берді. 1920 жылы 9 наурызда өзін
Қазақ елінің үкіметі деп атаған Алашорданы тарату туралы шешім
қабылданды.
Жаппай өрлеу үстінде өткен Кеңестердің облыстық, ояздық және
губерниялық съездеріне Қазақстан Кеңестерінің І Құрылтай съезіне
делегаттар сайланады Құрылтай съезіне делегатар сайланды. Ол 1920 жылы 4
қазанда Орынборда ашылды, оған Қазақстанның барлық облыстарынан 273 және
Алтай губерниясының қазақтарынан 6 делегаты. Делегаттардың ішінде 128
қазақ, 127 орыс және басқа да ұлттардың 18 өкілі болды. Съезд Жоғарғы
өкімет органдарын – республиканың Орталық Атқару Комитетін (төрағасы
С.Мендешев) және үкіметін – Халық Камиссарлары Кеңесін төрағасы Радус-
Зенкович (1898 жылдан партия мүшесі) сайланды. Республканың астанасы-
Орынбор қаласы болды.Съезд қабылдаған Қырғыз (Қазақ)АКСР енбекшілері
құқықтарының Декларациясы аса маңызды тарехи акты болды. Құрылтай съезі
жер жөнінде, экономикалық құрылыс, әкімшілік, кеңес юстициясын құру,
халыққа білім беру, денсаулық сақтау және басқа мәселелер жөнінде қарар
қабылдады. Қазақ АКСР және құрлуын және Құрылтай съезінің шешімдерін
еңбекшілер мақұлдап қарсы алды. Қазақтың кенестік ұлттық мемлекетіктілігін
Құрудың орасан зор тарихи маңызы болды. 1920 жылы республика әкімшілік-
аумақтық жағынан Орал, Орынбор,Қостанай,Ақтөбе губернияларына (соңғы үшеуі
Орынбор-Торғай губерниясы негізінде), Бөкей,Ақмола,Семей губернияларына
және Адай аумағына бөлінді. Жетісу мен Сырдария облыстарының қазақ
аудандардары әлі де Түркістан АКСР құрамынада болып келді. Олардағы Кеңес
жұмысына басшылық жасау мақсатымен Түркістан ОАҚ жанынан қазақ бөлімі
құрылды. Қазақ АКСР құрамында 31 қала мен 14 қала типтес поселке болды,
елді мекендердің жалпы саны 10 мыңнан артық еді, олардың мыңнан астамы-
әкімшілік ауылдар, әрқайсына орта есеппен 3-15 жеке шаруашылық кірді. 1920
жылдың аяғында республикада 4,7 млн, адам бар еді, олардың 50,3 пайызы
қазақтар, орыстар-31,2%, украйнадар-14,4%. Селолық жерде 4,3 млн. адам
тұрды. Халықтың тығыздығы 1 шаршы км-ге не бары 2.5 адамнан
келетін.Халықтың басым көпшілігі ауыл шаруашылығында жұмыс істеді (қала
халқының да бір бөлігі егіншілікпен айналыстын). 1921 жылы Қазақ АКСР
құрамына Семей және Ақмола губернияларымен шекаралары айқындалды, Орынбор
мен Торғай губерниялары бөлініп, ықшамдалды.
Қазақ АКСР Халкомы мемлекеттік мекемелерде қазақ және орыс тілдерін
қолдану тәртібі туралы декрет қабылдады, онда барлық қаулы-қарарларды екі
тілде шығару, ал қазақтар басым аудандарда іс және қатынас қағаздарын ана
тілінде жүргізу міндетті деп атап көрсетілді. Республика үкіметі қазақ
әйелінің қадір-қасиетін барындша кесиетін барінша кемсіттетін ғұрыптарды
тыю мақсатында құн мен құн алуға заң жүзінде тыйым салып, қалың малды,
сондай- ақ көп әйел және әмеңгерлікің жойды. Жас республика тез аяқтана
бастады, қазақ халхының социалстік ұлт қалыптастыру процесі күшиейе
берді, оның баспа халықтармен достығы нығая түсті. 1924 жылғы 5-10 қантарда
Қазақстан Кенесерінің IV съезі болды. Съезд Республиканың саяси және
шаруащылық өмірінің түбегейлі мәселелерін талқылап, халық шаруашылығын тез
қалпына келтірудің маңыздылығын атап көрсетті. Съезд Республика
Канституциясын қабылдады, ондаҚазақ Автонмиялық Кеңес Социалистік
Республикасының РКФСР құрамында болатыны атап көрсетілді. Қазақ халқының
Кенестік ұлттық мемлекеттігін жариялаудың маңызы өте зор болды. Ол мұны
өзінің ғасырлар бойға арманының орындалуы, орташылдыққа қарсы сан мың
күресінің нәтижесі, ұлттіқ қайта өрлеу жолындағы алғашқы қадам деп түсінді.
Бірақ республиканың құрамына күресінің қазақ жерінің бәрі кірмеді. Қазақ
өлкесін бірнеше әкімшілік- аумақтықбөлім тастаған патшаның отаршылдық
саясатының зардаптарын біржолата жою қажет еді.
Жаңа экономикалық саясат жылдардағы Қазақстан
Шетелдік әскери шабуыл мен азамат соғысы аяқталғаннан кейін,
Қазақстанда экономикалық және әлеуметтік саяси жағдай Ресейдің
орталық аудандарымен салыстырғанда ауыр болды. Бейбіт құрылысқа
көшудің шаруашылық және саяси қияндықтары мұнда бұрынғы феодалдық.
Дәуірден мұра болып келген экономикалық және мәдени артта
қалушылықпен байланысты еді.9 Яғни сол кезде халық шаруашылығы құлдырай
бастады, ауыл шаруашылығы күйзеліске ұшырады, сонымен бірге, халық
күнделікті тұтынатын тауарлар мен азық-түліктің тапшылығына ұшырады.
1920-жылдың аяғында Қазақстанда 4,7 миллион адам тұрды. Оның ішінде
қазақтар 50,3, орыстар-31,1, украиндар14,4 пайыз болды.
Халықтың басым көпшілігі ауыл шаруашылығында еңбек етті. Ал ауыл
шаруашылығы мешеу, жете дамыған еді. Егіншіліктен жерді біраз тыңайтып
алып қайта жырту жүйесі, мал шаруашылығында көшпелі және жартылай көшпелі
шаруашылық басым болатын.
Демеу, азамат соғысы жылдарында егістіктің көлемі едәуір келіп кеткенін
байқауға болады. Астықтың жалпы көлемі түсімі үш есеге жуық азайды. Қазақ
ауылдары ауыр кризиске. Мал саны қысқарды.
Ауыл шаруашылығының тауарлылығы егіншілікте де , мал шаруашылығында да,
төмен болды.
Қазақстанның өнеркәсібі де, құлдырап кетті. Азамат соғысы жылдарында ірі
касіпорындар түгелдей дерлік қирап бүлінді, немесе істен шықты.
Қазақстанның мемлекет қарауына өткен 307 касіпорынның 250-і тоқтап тұрып
қалды. 1913 жылмен салыстырғанда Қазақстанда мұнай өндіру 4 есе, Қарағанды
көмірі 5 есе азайды, ал мыс рудасын мүлде тоқтады. Ал қазақ әскерлері
шегіну кезінде мұнай кәспшілігін талан-таражға салды. 400 мың пұттан астам
мұнайды тенгізге ағызып жіберді . Риддер кені , Екібастұс көмір кені,
Спасск кен байыту фабрикасы істен шықты. 1920 жылы ірі өнеркәсіптің жалпы
өнімі соғыс алдындағы 1913 жылға Қарағанда екі есе қысқарды. Ал ауыл
шаруашылығында да болды. Мысалы: егістіктің көлемі қысқарды. Мал бас
едәуір, 29,9 миллионнан 16,3 миллионға дейін азайды. 12
Бұл қатты дағдарыс екенін Республиканың ауыл шаруашылығынан айқын
байқалады. Мұны Қазақстан тарихы очеркде оқып білуге болады. Мысалы:
егістік көлемі 1914 жыл, 3,6 миллион деседен 1922 жылы 1,6 миллион десеге
дейін қысқарғанын және егіннің шығымдылығы сол 1914 жылы әр деседен
түсетін 38,7 пұттан 1921 жылы 18,7 пұтқа дейін азайғанын, сол кезеңде
астықтың жалпы көлемі 3 еседен кеміп кеткенін, мал шаруашылығы саласы да
ауыр халге ұшрағанын және де 1914 жылдан 1922 жылдың аяғына дейін ірі
қара мал саны 2,1 миллионға, жылқы – миллионға, уақ мал (қой, ешкі) 6,5
миллиондай, түйе – 0,3 миллионға азайғанын айтып өткен. Сонмен қоса жалпы
алғанда осы жылдарда барша мал түрі 10,8 миллион басқа кемиді, - деп
жазылған.
Азамат соғысы аяқталғаннан кейін ең алдымен шаруалар соғыс коммунизмі
саясатына, әсіресе азық-түлік салғыртына наразылықтарын білдірді. Осыны
өз пайдасына шешкісі келген антикеңестік элементтер Орал, Ақмола, Семей
облыстарына бүліктер шығарды.
1921 жылы наурызда коммунистік партияның съезді болып өтті. Ол съезді
елде қалыптасқан өткір жағдайға жан-жақты терең талдау жасап, бірден-
бір дұрыс шешім жасады. Ол азық-түлік салғыртың салықпен ауыстыру, әскери
коммунизм саясатынан адамдардың ынталығын аттыратын шаруашылық есепке
негізделген жаңа экономикалық саясатқа көшу еді.15
(6)ның енгізілуімен және оның әрекет етуіне байланысты коммунистердін
беделі әлсіреп , Коммунистерсіз Кеңестер! ұранын большевиктерге қарасы
күштер күн тәртібіне қойды . Шаруаларды тұйыққа тіреген , большевиктерге
деген олардың (шаруа) сенімсіздігін тудырып өрбіткен соғыс коммунизмі
саясаты дегеннің өзі не?
Соғыс коммунизі саясатын большевиктер шетел соғыс интервенциясы мен
азамат соғысының басталуына байланысты экономикада бірқатар төтенше
шараларды жүзеге асыру мақсатымен лажсыз белгіленген уақыттқа шара деп
қарастырды .
Саясат өзінің нақтылы бастауын 1919ж. 11 қаңтардағы РКФСР Халық
Комиссарлар Кеңесінің Астық пен жем-шөпке азық-түлік салғыртының
енгізілуі декретінен алды.
Соғыс коммунзмі саясатының белгілер қандай?
1) ауылда , деревняда азық-түлік салғыртын енгізу ;
2) жеке саудаға тыйым салу ;
3) товар – ақша қатынасының жойылуы;
4) ірі , орта кәсіпорындарды былай қойғанда , ең аяғы ұсақ кәсіпорынға
дейін мемлекет қармағына өту;
5) өнімді карточкамен бөлу;
6)шикізат пен отынды бөлудің қатаң түрде орталылқтандырылуы ;
7) баршаға бірдей еңбек міндеттілігі .
Аталған саясаттың Қазақстандағы орындалуы барысына тоқталасақ , өлкенің
елдің орталығынан шалғай жатқандығымен , соғыс қимылдарының шаруашылық
өмірдіңшырқын бұзуымен ,жекелеген уезден мен облыстардың шаруашылық-
экономикалық жағынан дамуының әркекілігі мен өзгешілігімен байланысты
(көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығының басым болуы, 1918-1919
жылдары егіннің аз себілуі, жер мәселесінің шешілмегендігі, ұлттық қарым-
қатынастың күрделілігі) мұнда азық-түлік салғырты астық өндіретін негізгі
аудандар азат етілгеннен кейін, яғни 1920 жылдың басынан былай қарай іске
асырыла бастады:
• Қазақстанда ірі, орташа, ұсақ кәсіпорындар мемлекеттік
орталыққа бағындырылды және оларды басқару үшін халық
шаруашылығы кеңестері құрылыстар;
• Қорғаныс үшін зор маңызы бар кейюір кәсіпорындар соғыс
жағдайында деп жарияланып, жергілікті жерде Қызыл Армияны
жабдықтау жөніндегі төтенше комиссиялар құрылды;
• өлке экономикасының аграрлық сипатына, қалалардың
экономикалық рөлінің мардымсыздығына, өнеркәсіп пен
транспорттың жұмыс күшін қажетсінудің шектеулігіне байланысты
Қазақстанға баршаға бірдей еңбек міндеттілігі кең көлемде
қолданылмады;
• отынның барлық қорлары есепке алынды, оның жергілікті
түрлерін – ағаш, сексеуіл, шым-тезек дайындау ұйымдастырылды;
• теміржолшылар жолды қалпына келтіретін жөндеу бригадаларын
құрды;
• Қызыл армия мен жабдықтау үшін астық, ет, жем-шөп негізінен
алғанда үдемелі жинау әдісі бойынша, яғни астық пен малдың
көбінесе күшпен реквизициялануы, малы көп бай, саудагер деп
танылған категориядағы адамдарға салықтар салынуы, сондай-ақ
міндеткерліктер енгізілуі арқылы дайындалды.
Осы кезде өкімет барынша орталықтандырылып, әміршіл-әкімшіл басқару
жүйесі пайда болды. Барлық партия мүшелері әскери жағдайда деп танылды.
Көп адамдар мұндай жағдай социализмге барар жолды қысқартады деп
есептеді. Әрине, әскери коммунизм социализмге жеткізетін шара емес еді,
ол ілгерліктен тұған шара болатын. Сондықтан оны жаңа экономикалық
саясатпен төтенше жағдайда енгізілген салғыртты салықпен ауыстыру уақыт
талабы болған еді.
РКП(б) Х-съезі (1921-8-16 наурыз) азық-түлік салғыртын азық-түлік
салығымен ауыстыру, соғыс коммунизмімен жаңа экономикалық саясатқа көшу
туралы шешім қабылдады.
Жаң экономикалық саясаттың енгізілуіне бүкіл елде соғыс коммунизмі
саясатына қарсы шаруалар қозғалыстарының өріс алуы түрткі болды.
Алғашында жаңа тәртіп (режим), жаңа түрлер (формалар) немесе
экономикалық саясат деген терминдер қолданылып, кейіннен жаңа
экономикалық саясат атауы осы шараға таңылды.
В.И. Ленин съезде Орталық Атқару Комитетінің саясаты туралы, азық-түлік
салғыртын азық-түлік салығымен ауыстыруы туралы және партияның бірлігі
туралы доклатта оқиды. Азық-түлік салығы туралы қозғалған мәселе бойынша
халық комиссары А.Д. Цюропа қосымша сөз сөйледі. Съезд әскери
коммунизмінен жаңа экономикалық саясатқа көшу туралы, ең бастысы екі топ-
жұмысшылар мен шаруалар тобының арасындағы өзара келісімі туралы
мәселелер қаралды.
Сол кезеңде большевиктер бұл саясатты кімді-кім? яғни, социализм
капитализмді ме, әлде капитализм социализмді жеңіл шыға ма деген ұғыммен
пара-пар түсіндірді. Ендеше ЖЭС өтпелі дәуір шараларының біртұтас
бөлінбейтін жинағы деп табылды.
1) Ауыл-деревняларда азық-түлік салығын енгізу.
2) Сауда бостандығына жол беру.
3) Товар-ақша қатынастарын пайдалану.
4) Ірі кәсіпорындарды мемлекет қаруына қалдырып, орташа және ұсақ
кәсіпорындарды жеке адамдарға немесе кооперативтерге жалға
беру.
5) Жерді жалға алуға және беруге, жалдамалы еңбек пайдалануға
рұқсат ету.
6) Экономикада уақытша копиталистік элементтердің дамуын
қамтамасыз ету.
Қазақ АКСР ОАК қабылдаған қаулыда азық-түлік салығының көлемі салғыртқа
қарағанда екі есеге жуық аз болды. Мәселен, 1920 жылы Жетісу және
Сырдария облыстарында астық салғыртының көлемі 10,4 млн пұт болса, 1921
жылғы салық 6 млн пұтқа жуық болғанын білеміз. 1921 жылығы мамыр-
маусымда болып өткен Кеңестердің ояздық съездері азық-түлік салығына
көшуді мақұлдайды.
Алайда шаруалардан көңіл-күйінде терең өзгеріс болып тұрды; жер-жерде егес
комитеттери құрылып; олар тұқым және ауыл шаруашылық құрал-саймандарын
бөлумен шұғылданды әрі сонымен батырақтар мен кедейлерге қызыл әскерлер мен
соғыс мүгедектерінің отбасыларына көмектесіп отырды. Сөйтіп, 1921жылдың
көктемінің өзінде-ақ егес көлемі 1920 жылмен салыстырғанда үштен бір есе
дерлік өсті. Дегенмен де, шаруалардан алынатын ауыл шаруашылығы өнімдерінің
мөлшерін салықпен шектеу ауыл-селолардің қалалармен байланысыннығайтуға жол
ашты. Шаруалар басы артық өнімдерінқалаларға апарып сатып; тұрмыс жағдайын
түзеуге мүмкіндік алды.Оларға шаруалар қалаумының сенімі артып келе жатты.
Бұл тұста кеңестерді нығайтуға байланысты біраз жұмыстар жүргізілді.
Алайда, Қазақстандағы Кеңес құрылысында қызметкерлер жаңа экономикалық
саясаттың мәнін түсінбейді; бұрынғысында әскери коммунизм әдістерімен
басшылық жасады. Кеңестер құрамына бұл құрылысқа
қарсы;іштенбүлдіруәрекетінебейіп адамдардың кіріп алу фактілері көп болды.
Дегенмен; кеңестерді тұрып нығайту жұмысы мақсатты жүргізілді. Оған белсене
қатасқан Қазақ АКСР Орталық Комитетінің тұнғыш төрағасы С.Мендешев;
орынбасары Ә.Жангелдин; ҚАСР ішкі істер халық комисары Ә.Әйтиев және
басқалар Кеңестердің жұмысын жандандыруға елеулі еңбек сіңірді.Жаңа
экономиканың ірге тасын қалау үшін жұмысшылар меншаруалардың жаңа одаған
нығайту деп түсіндірді.Социализм қоғамына жат деп табылатын жеке меншікті
(уақытша болса да) қолдай отырып; Кеңес өкіметі өзінің мызғымыстығын
қамтамасыз ету мақсатымен халық шаруашылығының басты-басты тұтқаларын
қолына шоғырландырды:
1.ірі өнеркәсіпті
2.транспортты
3.сыртқы сауданы
4.несиені (кредит). Жерге жалпы мемлекеттік меншік болды.
Ал1921жылы 4-10 қазанда ҚазақАКСР Кеңестерінің екінші съезі болып өтті.Онда
республика өмір сүрген алғашқы жыл ішіндегі мемлекеттік және шаруашылық
құрылыстың қорытындылығы шығарылды. Сонымен бірге; жергілікті жерлерде
Кеңестерді нығайту жолдары белгіленеді.
Алайда Қазақстанды тұтас алғанда егіс көлемі ұлғаймады; шаруаларда тұқым;
құрал-көлік жетіспеді. Жығылғанға жұдырық дегендей; 1921жылы Волга бойы
сияқты Қазақстанда да қатерлі табиғат апатына-қуаңшылдыққа дұшар болды,
батыс облыстарда тұтастай дерлік егін, күйіп кетті, жем-шөп болмай мал
қырыла бастады. Ауыртпалық зор көлемде болды, әсіресе көшпелі
аудандарға қуаншылық салдары ерекше ауыр тиды, ел ішінде ашаршылық
басталды. Бүкіл хзалық ашаршылықпен күреске көтерілді. Қазақстанның
астық шықпай қалған губернияларының халқы азық-түлік салығынан
босатылды. Селолар мен ауылдарда арнаулы учаскелерге егін егіліп,
олардан алынған өнім ашыққандарға көмек қорына арналды. Қазақтар бұл
қорға мыңдаған ірі қара малын, көп астық өткізді. Мысалға, Семей және
Ақмола губернияларына жиналған астық, ет және басқа да өнімдер
республиканың егін шықпай қалған аудандарына ғана емес,сонымен бірге
елдің жұмысшы орталықтарына да,яғни, Мәскеуге, Петроградқа, Самараға,
Қазанға, Саратовқа жіберілді, Кеңес мемлекеті қуаншылық пен жұт зардаптарын
жеңіп шығу үшін қолдан келгеннің бәрін жүзеге асырды.
Алайда, жаңа эканомикалық саясатты іске асыру барасында көптеген
қиыншылықтар болды.Атап айтқанда,1921жылы жазда Еділ өзені бойының,
Солтүстік және Батыс Қазақстанның халықтары күшті қуанышылық болуына
байланысты аштыққа ұшырады.Орал, Орынбор, Ақтөбе, Бөкей және Қостанай
губернияларында егістіктің көбі күйіп кетті. Малға азық болмай қырыла
бастады. Ауыл шаруашылығында болған апатын аяғы сұмдық ащтыққа апарып
соқты.Сол кездегі мәліметтерге қарағанда республикада2,3млн. Адам ашыққан.
Осы қиын-қыстау кезеңде рге Қазақстан еңбекшілеріне Ресей халқы елеулі
корсеткен. Қолда бар деректерге қарағанда, 1921жылы күзде және де 1922 жылы
көктемде РКФСР үкіметі толық есеп бойынша Қазақатанда 4475 мыңпұт астық
183мың пұт картоп жіберді. Ал Түркісьан мен украина республикалары да
Ресейға елеулі көмек жасаған. Жұт пен қуаншылықтар зардап шеккен кедей
шаруашылықтарға ондаған мың ірі қара мал, 5млн пұттан астам тұқымдық дән
берілген. Бұл дән 1921-1922жылы 1млн. гектардан астам күздік және жаздық
егістікке себілген.Алайда қазақ Республикасы халық шаруашылығының жағдайы
өте ауыр қала берді. Малға азық болмай қырыла бастады.Осының бәрі халықты
аштыққа әкеліп соқтырды. Ал Күләш Төлентаеваның Қазақстан тарихы атты
еңбегіне мәліметтерге қарағанда, 1921жылы қарашада 1млн.508мың адам ашықса,
1922жылы олардан саны 2млн.300мыңға жеткенін айтады. Мұны Қазақстан тарихы
А.Кузанбайулы, Е.Абильдің еңбектері де дәлелдейді.
Аштықпен күрес барысында бірқатар таралар іске асырылады:
1) тамақтандыру нүктелері әрекет етті;
2) 225 мыңнан аса бала балалар үйіне орналастырылды;
3) 10 мыңға жуық жетім бала Орталық Ресейге эвакуацияланды;
4) ауыл шаруашылық құралдарын сатып алуға 25 млн. сом бөлінді;
5) егістікке тұқымдық дақылдар бөлініп берілді;
6) Мал сатып алуға 2 млн. 131 мың сом ақша бөлінді;
7) Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруалары алым-салықтан
босатылды;
8) 2 млн. пұтқа жуық нанды Кеңестік Түркістан көмек ретінде
жіберді.
Соңғы кездері 1921 жылығы аштық кейбір жерлерде каннибализмге
ұрындырғандығы жөнінде де айтылуда. 1921-1922 жылы аштықтың салдарынан
республикадан тыс жерлерге 700 мыңға жуық адам қоныс аударып, олардың
20 мыңы Түркістан республикасына орын тепті. Коммунистік партия белгілі
кезеңдегі Қазақстандағы ашаршылық аз зерттелген. Тіпті Қазақстан
тәуелсіздігін алғанан кейін жарық көрген еңбектердің өзінде бұл тұралы
жалпылама түрде ғана айтылады. Мәселен, 20-жылдары Ресейдегі Еділ
бойындағы ашаршылық туралы жұрттың бәрі біледі және де әдебиеттерде
көп жазылады. Ал осы кездегі Батыс Қазақстандағы құрғақшылық пен жұт
туралы екінің бірі біле бермейді. Бұл Батыс Қазақстанда болған ашаршылық
туралы Қазақ тарихы журналында 1991 жылы 12 орта мектептің тарих
пәнінің мұғалімі Мұсаев бауыржан ағымыздың мақаласы шыққан. Батыс
Қазақстанды жайлаған құрғақшылықтың салдарынан Орал, Орынбор, Ақтөбе,
Бөкей, Қостанай губернияларының аумағындағы егін тұтастай дерлік күйіп
кеткенін және жем-шөп қоры жиналмай, мал өлімі көбейгенін айтып өтеді.
1921 жылдың қыркүйегінде жүргізілген есепке қарағанда барлығы 2103,9 мың
десятина егіннің 42,8 мың десятинасындағы егістіктен бір талай бидай
алынбаған. Ал қалған бөлігінен алынғанның өзі болмашы ғана, жоққа тән
еді. Осының салдарынан ашаршылық бүкіл өлкеге жайлады. 1921 жылдың
желтолқсанында ашыққандар саны 1,200 мың адамға жетсе, 1922 жылдың
көкегінде 2,300 мыңға жетті.
Бұл ауыл шаруашылығында болған апаттан сұмдық аштыққа апрып соғады.Әр
жерден түскен ақпарғанда,1921-1922ж.ж. Орынбор губерниясында 445мың адам,
Қостанай губерниясында-225мың Оралда-400мың, Ақтөбе-360мың, Бөкей
губерниясында-100 мың адам аштық азабын тартты. Аштықтан және онымен ере
келген аурулардан,сол сияқты ауыртпалық жайлаған аудандардан үдере көшу
халқ санын күрт кемітті.1914жылы өлке жерінде 4.811.662адам тұрса, 1922жылы
3.795.963адам қалған. Алайда, Қазақстанның партия,кеңес органдарының
негізгі күштерін аштық пен оның салдарына қарсы күреске бағыттауға мәжбүр
болды. Аш халқүшін 4000 қоғамдық асхана ашылып, 100мыңға орта қараусыз
қалған балалар арнайы балалар үйіне орналастырылды.1921-1922жылдардағы
құрғақшылық пен аштықтың салдарынан Қазақстанның мал және ауыл шаруашылығы
үлкен шығынға ұшраған. Мәселен, СКСР-нің сол кездегі шекарасы бойынша (яғни
сырдария және Жетісу облыстарынқоспағанда) 1920 жылмен салыстырғанда
1923жылы ірі қара 40,3, ал жылқы 47.7 процентке кеміген. Бұл жағдай әскери
бөлімшелерге де әсер еткен. Мәселен, 1921жылдың 30-маусымында.путқа деген
әскери адам округ штабына: төменгі сағадағы азық-түлік жәнемежен-шөп
мәселен өте нашар.Төменгі саға губерниялары (Сырдария, Астрахан, Орал) азық-
түлік жағынан қыйын жағдайда. Әскерилер жерлікті ресурстарды үміт үзді.
Әкелінгендер жеткіліксіз. Аттар да ашыға бастады. Тырысқақ пен сүзек
эпидемиялары бар кезде мұндай жағдайдің әскер құрамына ауыр шығып әкелу
қаупі бар. Аттардың өлімі басталды және ол жиілей түсуде. Төтенше шаралар
қолдану қажет,-деп жазады. ҚазақАКСР главколсовхозына 1921жылы 5-
қарашадағы ұжымшар және кең шаралардың жағдаы туралы Орал губаткомының
берген мәлітінде.1921 жылдың жазында М.Калинин бастаған ашаршылыққа
ұшырағандарға көшектесетін орталық комиссия және Қазақстан да республикалық
губерниялық комиссиялар құрылады. ВЦИК декретімен Қазақстанның астықсыз
қалған губерниялары азық-түлік салығынанбасталады. Аштыққа ұшырағандарға
көмектксуді ұйымдастыруға кеңес органдары көптеген өңды бастама көтереді
.Мәселен, Орал губерниясында ірі ауқымды тұз өндіру ұйымдастырып, РСФСР-дің
астығы мол аудандарымен айырбас жасалады, өнеркәсіп тауарларын ауыл
шаруашылық өнімдерін айырбастайтын азық-түлік экспедициялары
ұйымдастырылды. Тек 1921 жылдың соңы мен 1922 жылдың басында РКФСР-ың
өкіметі Қазақстанға 4475 мың пұт астық, 183 мың пұт картоп жөнелткен.
Мұндай көмекті Түркістан және Украин республикасы 1921-22 жылдары қазақ
АКСР-іне 2 млн пұт астық берген. Қазақстан еңбекшілеріне Аштарға жәрдем
жөніндегі халықаралық жұмысша комитеті және Норвег ғалым-саясатшысы Ф.
Нансен басшылығындағы қоғам да көмектескен. Алайда, сол жылы
құрғақшылық пен аштықтың салдары ауыр еді. Бұл оқиға онсызда артта
қалып отырған Қазақстан халқ шаруашылығын одан сайын құлдыратып жіберген
еді.
1. 1920-22 жылдары арасында егістік жері бар қожалықтар 562-ден 494 ке;
2. Ал егіс алқыптары 3300 мың десятинадан,1614 мың десятинаға;
3. Барлық мал басы 13.192 мыңнан 7398 кеміген.
1922 жылы 19-27 ақпанда Қазақстанның ІІ облыстық конференция өтеді.
Конференция аштық және оның салдары мен күреске қатты көңіл бөледі.
Осыншама ауқымды шаралардың нәтижесінде тек 1922 жылы көктемде ғана
жағдай ептеп түзеле бастады.
1920-23 жылдардағы 3 жылдық ұжыт, негізінен, көшпелі ауылдарды
қамтыған үлкен шаруашылыққа ұрындырады. Мұның үстіне Қазақстанда 1917-21
жылдары егістік алқабы 21 процентке кемиген еді. Бұл Паволжьедегі
құрғақшылық пен аштық Ресейдің ішкі аудандарынан аш босқындардың келуін
көбейтіп, бұл Қазақстандағы жағдайды күрлендіре түседі. Қазақ АКСР-і ОАК-
нің төралқасы С. Мендешевтің талап етуімен аштарға жәрдем беру жөніндегі
орталық комиссия құрылады. Оның міндетіне тұрғындарды қолайлы
аудандарға жоспарлары түрде көшіру, көшпелілердің жұмыскер көлігін
сақтау, аштарға жаңа егін орағына дейін шағын кәсіпорындары мен
артелдерден жұмыс беру үшін барлық шараларды қолдану кіреді. Құрылған
комиссияны С.Мендешевтің өзі басқарды. Әрбір наркомат өз саласында
аштық пен күресте төтенше шараларда жоспарлау мен іске асыруға
арналған ячейкелер ұйымдастырады.
Бұл аштықпен күрес барысында Қазақ АКСР-і төтенше шараға барып,
республика шекарасын уақытше жабады. Содан кейін, үсті-үстіне төтенше
шаралар белгіленіп, барлық кеңес, партия орындарын соны іске асыруға
жұмылдырды. Қазақ ОАК-нің төрағасы Медешевтың 27-шілде 1921 жылғы Ақтөбе
губаткомына жолдаған хаты, Қазақ АКСР-і ОАК-нің 28 маусым 1921 жылғы
қаулысы және де Қазақ АКСР-і наркоміміне 23-25 қаңтар 1922 жылы
жөнелтілген ақпараттық жазбалар сынды құжаттар осыған айғақ бола алады.
Батыс Қазақстандағы бұл ашаршылық Қазақстан мен Ресей архивтеріндегі
барлық құжаттарды пайдаланып бұдан әрі тереңдете зертеуді қәжетінеді,
-деп жазған еді тарих пәнінің Мұсаев Бауыржан.
Осы кезеңдегі Кеңес мемлекетінің көңіл аударарлық шара царизмнің отарлау
саясатының зардаптарын жоюға бағытталған құжаттарды қабылдауы болып табылды
:
1) Қазақ АКСР ОАК 1921 ж. 2 ақпанда қоныс аудару басқармасы,сондай-ақ
помещиктер мен капиталистер және еңбек нормасынан тыс кулактар заңсыз
басып алған учаскелерді қазақтарып беру турады. Декрет қаюылдады;
2) Қазақ АКСР- нің 1921 жылдың 19 сәуіріндегі патша үкіметінің Орал және
Сібір қазақ әскерінің меншігіне берген қазақ жерлерін еңбекшілерге
қайтарып беру туралы Декреті бойынша Ертіс өзені бойынан 177 мың
десятина және Орал өзенінің сол жақ жағалауынан 208 мың десятина жер
қайтарылды. Жетісудің жергілікті тұрғындарына 460 мың десятина жер
қайтарып берілді.
Қазақ АКСР-і жарияланғаннен кейін , бес айдан соң 1921 жылдың 25-
қаңтарыңда Өлкелік кеңестер сьезі өтті, онда қазақ – қырғыз шаруалары мен
еңбеккерлерінің тұрмысын одан әрі жақсартұда айтарлықтай маңызы бар жер
қатынасын қайта қарап, халықты жермен қамту мәселерін қажет деп тауып, бұл
туралы жоғарыға мәселе қойды. Сьездің қарары байынша, бұрынғы патша өкіметі
тартып алған барып қазақ жерлері қандай меншік түріне жататынына қарамастан
бұдан былай жергілікілер мен еңбекшілерге беріуі тиіс деген шешім
шығарылды. Осыған орай жергілікті жерлерде жер комитеттері шұғыл түрде
мынадай жер саясатын жүргізу қажет деп қаулы қабылданады .
1) Өлкеде қазақ –қырғыз еңбекшілерін жермен толық қамтамасыз ету , ол үшін
бұрынғы өлкедегі орыс шаруалары мен орыс помищиктері иеленген жерлерде
анықтау және кері қайтару, оны іске асыруды осы жылдың көктеміне дейін
аяқтау.
2) Бұрынғы патша өкіметі тартып алып, орыс шаруалары мен Қазақтарға берин
жерлер кері қайтарылып , оларды қазақ –қырғыз шаруалары мен еңбекшілеріне
үлестіру
3) Ешкімде не қазақ, не не шаруа, не артель, не колхоз жерді сатып алуға
не сатуға, жалға беруге құқы жоқ.
4) Бау-бақша, егінді-шыбынды жерлер белгілі бірн ұжымдық шаруашылықтарға
берілуі мүмкін. Қазақ ОАК-нің төрағасы: С.Мендешев Бұл декрет, біріншіден,
қазақ губерниялары жерлерін айқынждаудың бастамасы. Екіншіден, қазақ
жерлерін кері қайтаруды белгіленген нақты құжат. Ал, үшіншіден,
қазақтарды жермен қамтуды қолға алу мен жүзеге асыруға мүмкіндік берген
тарихи құжат. Өйткені көптеген губерния комитеттері қазақ еңбекшілерін
жермен қамту жердің иесін анықтау мен кері қайтару жұмыстарын осы
декреттен бастайды. Оны іске асыруда, әсіресе, өлкеміздің Жетісу мен
Сырдария губерниялары белсенділік танытады. Кейіннен бұл идея барлық
губернияларда кең көлемде өрістеп, қазақ жерін кеңестік айқындау кезеңі
басталып кетеді. Осы деректер жарияланғаннан кейін екі күннен соң
Жетісу облыстық комитет өз жерінде еңбекшілерді жермен қамтудың нақты
жоспарын белгіленген жер-су реформасын жүргізетінін жария етеді. 192
шешім. Жетісуда жер-су реформасын жүргізу туралы 1921 жыл 4 ақпан.
Қаулы етеді: түркістан АКСР-нің 1х съезі шешімдеріне орай, өлкеде
жергілікті халықты орыс шаруаларымен теңестіру, түземдік жарлықтарды
қорғау мақсатында бірнеше шаралар жасалады.
Бұл кезде Жетісу мен Сырдария облыстары, Түркістан автономиясының
құрамында болғанымен, алғашөқылардың бірі болып, өлкежде жер-су
реформаларын саналы түрде жүргізеді. Кейіннен бұлар өлкені қазақ
автономиясына кіргізуде де үлкен жұмыстар атқарып, одан кейінгі қазақ
жерлерін айқындау мен біріктіруде аса зор жұмыстар жасалған.
1.2. Сондай-ақ қазақтан рұқсатсыз тартып алынған немесе жаулап алынған
немесе келімсектер өз бетімен келіп қоныстанған қазақ жерлері кері
қайтарылуы тиіс.
1.3. Өлкедегі су қорлары, арықтар, егінді жерелер қазақ пен орыс,
шаруаларына тең мөлшерде бөліп берілетін болсын.
1.4. Бұрынғы бос жатқан патшалық және қазыналық жерлерді жергілікті
қазақтарға беру.
1.5. Дәстүрлі көші-қон, мал жайылымы жерлерін реттеу.
1.6. Қазақ-қырғыз еңбекшілерін қажетті құрал-саймандармен мемлекет
таманына қамтамасыз ету.
1.7. Көшпелі қазақтарды отырықшыландыру, артық жерді бірлесіп
пайдаланатындығы туралы.
Съездің осындай қаулы-қарары алынғаннан кейін өлкеде бұрынғы патша
өкіметі тартып алған жерлер енді кері қайтарылып, қазақ еңбекшілері
жереге ие бола бастайды. Жергілікті жер комитеттерін осы қаулыға
сәйкес заңды түрде жаңа жерлерін айқындап оны іске асыруға тиіс болады.
Алайда бұл бар болғаны шешім болатьын. Үкімет белгілі бір құжатпен
берілсе, ол орындалмай қалуы мүмкін еді. Сондықтан съезд шешімдерін
басшылыққа алған үкімет 1921 жылы 2 ақпанда республикада Жерді
пайдаланудың уақытша ережесін бекітеді. Онда мынадай шаралар
қарастырылмады.
1. Бүкіл қазақтың съездің қарары бойынша барлық автономия
губерниялары Семей, Орынбор, Орал, Бөкей және Адай уездері, жерлері
бұдан былай Қазақ Орталық АКСР-інің меншігінде болды.
2. Еңбекші халық съездері мекен еткен жерлерді ауыл шаруашылығының
қажеттіліктері үшін сол күйінде иеленеді.
3. Өлкедегі жерлерді , су көздерін, арықтарды көшпелі және жартылай
көшпелі шаруашылық жолдарын басқалардың басып алуы заңмен
жасалынады.Ал, 1922 жылы 31 тамызда Бүкілресейлік ОАК мен оның
торағасы М.И.Калинин Жетісу мен Сырдария еңбекшілеріне төмендегідей
үндеу жібереді. Онда былай делінген ; Жетісудағы жер реформасы
бұратана халық пен орыс халқының су мен жер жөніндегі құқықтарын
теңестыру үшін ВЦИК-тің ұлықсатымен және келісімен жүргізілген болатын
және көшіп бару деген болмайды Алайда , республикалық үкімет өз
декретін жариялағанымен , оны жергілікті жерлерде кең көлемде
жүргізуде онша белсенділік көрсете алмай тек үгіт-насихат түрінде
қолудың өзіндік себебі бар болатын . Алғашқы жер-су реформасы
Қазақстанның оңтүстігін де кеңестік қолдауда да болып, революцяға
дейінгі Жетісу мен Сырдария облыстар жерінің 2462.265 десятина жері
тартып алынған өлкеден бастау алды.
Осыған орай Түркістан Атқару Комитеті 1920 шаруаларының жергілік халықтан
тартып алған жерлерін кері өз иелеріне қайтару туралы шешім шығарады.
Сөйтіп жер-су реформасы негізінде орыс шаруалары иелігіндегі 900 мың
десятина жерді кері алып, оны жерсіз қалған шаруалармен жергілікті
халыққа бөліп беру белгіленеді. Бұл туралы Жетісу өңірінің азаматы
белгілі қайраткер Тұрар Рысқұлов былай дейді.: Егер біз 1921-1922
жылдардағы жер-су есебіне жүгінетін болсақ, онда Жетісу облысында
бұрынғы тартып алдынған жерлерді қайтаруды алынған, 148 мың десятина жерге
4500 кедей шаруалар отбасы орналастырылды. Сырдария облысында қайтып
алынған 90 мың ждесятина жерге кедейлер мен қазақтардың 2223 мың отбасы
орналастырылып, ол жерлер беріледі. Жер – бу реформасы нәтижесінде
қазақ жері барынша айқындалып содан поселкілері мен хуторлары тартып
алынып, олардың орнына шаруа қожалықтары құралады. Мұны мынадай архив
дерегі растайды: республиканың оңтүстігінде осы жылдары 151 орыс
поселкесі, 175 қазақ хуторлары тартылып оған болса 95 шағын елді мекен
жойылды, сондай осы аумақтардан орыс отаршыларының 8084 отбасы
көшірілді. Ал олардан алынған 250 мыңнан аса десятина шұрайлы жер және
128 мың десятина бос жер қазақ еңбекшелеріне қайтарылды делінген. Келесі
бір Жетісу жер шараушылығы дерегінде реформа барысында 1921 жылғы 1-
қарашаға дейін Жетісу облыстық комитеті қорына барлығы 532928 десятина
жнр өткен, оның 291818 десятинасы мемлекет жер қорынан, ал 13739 десятина
орыс қазақтары мен қ кулактарынан тартып алынды, ал 103716 десятина
басқа категориялары есебінен алынды делінген.
Жер су реформасы нәтижесінде жетісуда 532928 десятина жерді 424595
десятинасы егістікке жарымды, ал 108333 десятинасы жарамсыз категориясына
жатқызылса, оның 151470 десятина жері жергілікті халықтың жерсіз
кедейлеріне берілді деп, елді жермен қамтьамасыз етудің экономикалық
жоспары айқындалады.
Жалпы жер-су реформасы негізінде Жетісу облысында – 143500 мың
десятина, Сырдария облысында – 250600 мың десятина, жалпы Қазастанның
оңтүстік өлкесінде – 1 млн. Десятина жер қайтарылған екен.37 1921 жылы
20-30 қаңтарда Әулиеатадан өткен Түркістан қазақ және қырғыз қырғыз
кедейлерінің съезі еңбекшілерді жер-су реформасын жүргізуге белсене
қатысуға шақырды және Қосшы одоғын ұйымдастыру жөнінде шешім қабылдады.
Сөйтіп, ауылда әлеуметтік өзгерістер мен жер-су реформаларын жүзеге асыру
үшін бұқаралық ұйым Қосшы одақтары құрылды. Оның жарғысы кедейлердің
таптық сана-сезімін арттыру, олардың мүдделерін қорғау және Кеңес
өкіметіне көместесу сияқты мақсаттарды іске асыруды көздеді. Қосшы
одақтарын құруда және оның практикалық қызметінде, сондай-ақ, Оңтүстікте
жер-су реформаларын жүргізуде Ж.Бөрібаев, О.Жандосов, А.Розыбакиев т.б.
қоғам қайраткерлері көрнекті қызмет атқарды. 1921 жылғы наурызда
Жетісуда 17 мыңнан мүшесі бар Қосшы одағының 99 ұясы жұмыс істейді. 38
Сонымен, 1921-1922 жылдарда патша үкіметінің жер мәселесіндегі отарлау
саясатының зардапты мұраларын жойған Қазақстанмен Түркістандағы аграрлық
реформалардың жергілікті ұлт еңбекшілері, сондай-ақ, қоныс аударған
еңбекші шарауалар үшін елеулі маңызы болды. Көшпелі және жартылай
көшпелі ауылдардағы кедейлердің салықтан босатылып, жеңілдіктер алуына
жол ашты. Мұнымен бірге оларда коллективтендірудің алғашқы қарапайым
формалары, сауда-сатық жасау, қарыз беру, кейде мәдени-ағарту жұмыстарының
басын біріктіретін қарапайым кооперативтендіруді дамытуға жол ашты.
Сонымен жаңа экономикалық саясаттың жүргізілуіне тосқауыл болған
Қазақстандағы қиындықтарға тоқтала кетсек
1) темір жол жүйесінің дамымағандығы;
2) байланыс құралдарының жеткіліксіздігі;
3) ұлт кдарларының жетіспеушілігі;
4) халықтың сауаттылығының төмендігі, бәрінен бұрын қазақтар үшін
орталықтан құжаттардың орыс тілінде келіп түсуі.
Қазақстанда жаңа экономикалық саясаттың жүру барысына келсек:
1) бірыңғай ауыл шараушылық салығы енгізіліп, оның жалпы мөлшері 100
млн. Сомға төмендетілді;
2) кедей шаруалардың мемлекеттен алған жер үлестерін пайдалану
құқықөтары кеңейтілді;
3) салық жеңілдіктері беріліп, мал өсіруші кедей эжәне әлсіз
шаруашылықтардың 70 пайыздан астамы, ал егінші ауадандардың 50
пайызы ауыл шаруашылығы салығынан босатылды;
4) мал, құрал-сайман сатып алуға және жер жырту мен егіс егуге
арзан мелекеттік несие берілді;
5) шаруа қожалықтары тұқым қарызын қайтарып беруден босатылды;
6) республиканың мелекеттік кәсіпорындары шаруашылық есепке
көшірілді.
ЖЭС шараларының негізінде таптық тұрғыдан жіктелу жүріп, әсіресе
көшпелі және жартылай көшпелі ауылдарда байлардың тек экономикалық
ғана емесм, саяси ықпалының болуы большевиктерді кедей және орта
шаруаларды өздеріне тарту, байлардың позициясын әлсірету бағытында
шұғыл шаралар жүйесін бекітуге итермеледі:
• жұмысшылардың таңдаулы өкілдерін партия қатарына тарту;
• Кеңестерден байларды аластатуға ат салысу;
• байлардың мал және шикізат дайындаудағы ықпалымен күресу;
• қосшы одағы мүшелеріне несиелер беруде, еңбектерін қорғауда
жеңілдіктер, кооперативтерге кіруге артықшылықтар жасау;
• кеңестерді жандандыру және ол үшін Кеңес, кооператив және
басқа ұйымдардың қызметтерін нығайту;
• шаруалардың өзара көмек комитеттерін қайта құру;
• орташаларды кедейлер жағына тарту;
• кедейлер мен батрактардан актив құру;
• бұқаралық саяси жұмысты өрістету;
• кіріптар шаруаларды құқықтық тұрғыдан қорғау т.б.
Жоғарыдағы тізбектерден шығатын қорытынды: Кеңес үкіметі кооперативтік
құрылысты жүргізуге ерекше назар аударды, бұл қарқынды түрде
социализмге бетбұрыстық көшу еді.
ЖЭС кезеңінде қол жеткен табыстар; ауыл шаруашылында: егіс көлемі 1924
жылғы, 2,1 млн. гектардан 1928 жылы 4 млн. гектарға өсті. Мал басы 1924
жылы 24,8 миллионды құраса, 1925 жылы мал басы 1922 жылмен салытырғанда
екі есе көбейіп, 26 миллионнан асты. 1928-29 жылдары 40 миллионға жуық
өсті
Қазақ аулында кедейлер және байлардың саны 3 еседей кеміді, керісінше
орта ауқаттылар 2 еседен астам өсіп, олар халықтың ¾ бөлігін құрады.
Өнеркәсіп саласында:
1) Қазақстанда өнеркәсіптің мемлекеттік , кооперативтік және жеке
меншікті кәсіпорындарды әрекет етті, жалпы мемлекеттік сектор
басымырақ дамыды;
2) бірқөатар өнеркәсіп орындары Ресейдің орталығынан көшіріліп, олар
Орынбор, Қостанай, петропавл, Қрғалыда жұмыс істей бастады. Жұмысшылардың,
маман кадрларының қалуптасу үрдісі қарқынмен өсті;
3) республикада өнеркәсіп өнімінің өсімі 1920 жылмен салыстыпғанда
1925 жылы 5-6 есе өсіп, соғыстан бұрынғы дәрежесіне жақындады;
4) сауда жолға қой ылып, ақша жүйесі нығайды. Сауда жәрмеңкесі өркен
жайып дамыды. Қазақстан жерінде 1924-1925 жылдардан бастап ұзақтығы
апталар мен айларға созылатын 128 жәрмеңке жұмыс істеді. Жәрмеңке
саудасының айналымы 20-23 млн. сомға жетіп жығылды. Ойыл, темір, Қоянды,
Қарқара, Көкшетау, Атбасар жәрмеңкелері неғұрлым ірі жәрмеңкелер болды.
Халықтың азық-түлік және өндіріс тауарларына деген сұранысы толығырақ
өтеле бастады. Қазақстанда мемлкеттік және кооперативтік сауда
орындарынң тармақталған жүйесі-тауар базалары, қоймалары, дүкендер,
дайындау конторлары мен пункттері – құрылды;
5) республиканың транспорты мен өнеркәсібінде 1925 жылға таман
жұмысшылар мен қызметшілердің жалпы саны35-40 мың адамға жетті; ірі
өнеркәсіпте 15 мыңнан аса жұмысшы еңбек етті.
ЖЭС 1921 жылы енгізіліп, Сталиннің тікелей ат салысумен саясат 1926 жылы
тежеліне басталды, 1928 жылы ол жоққа сайды 1921 жылы партияның Х
съезінде большевиктер рпартиясының көсемі В.И.Ление бұл саясаттың
ұзаққа созылантындығы және оны ыждандылықпен жүргізу керектігі жөнінде
пікі айтқан болатын. Алайда оның өліміне байланысмты (1924 жыл) өріс
алған тоталитарлық жүйе капитализмге қарсы шабуылын үдетуден бастады.
Әсіресе бұл ауылдық аймақтарда 1926-1928 жж. жүргізілген коммунистердің
ЖЭС саясатының тарылту бағытындағы революциялық-демократиялық қайта
құруларымен сабақтас:
1) 1926 ж. Қазақ АКСР ОАК мен ХҚК бір жылда 3 рет қаулы қабылдады, яғни 1)
20 мамырда егістік және шабындық жерлерді шаруашылық ауылдар мен жеке
шаруашылықтар арасында теңгермелі бөліс туралы қаулы қабылдады.
2) Аталған құжатқа толықтыоу енгізу мақсатымен 6 шілдедегі қаулысы
жерді еңбек етпей пайдаланушылардың суармалы шабындықтарын жерді
пайдаланушылар алғашқылардың жұмсаған шығынын төлемей-ақ алуға тиіс
болды.
3) Қарашада ВКП (б) Қазақ өлкелік комитеті тарапынан қайта бөлу ісі
жер туралы кодекстің жүргізілуге тиіс деп ескертілді, Еңбек
етпейтіндер шаруашылықтардың суармалы жер учаскелері жалпы салғыртқа
қосылыпр, бұрынғы иелеріне есе төлемей қайта бөліске салынатын болды.
Сонымен, большевиктер тарапынан жасалынған шаралар кешенінің нәтижесі –
жерді теңгермелі пайдалану принципіне көшіру болып табылды.
ІІ. Осындай шаралардың бірі ретінде 1928 жылдың 27 тамызында қазақ АКСР
ОАК мен ХКК-нің Байлардың шаруашылықтарын тәркілеу туралы декретін
айтуға болады. Социализмде құру міндеттерінің бастысы деп табылған
индустрияландыру және оны большевиктер үшін іске асырудың жолдарының
бірі болған салық деп аталған, бірақ негізінен азық-түлік салғырты бүкіл
елдегі сияқты Қазақстанда да әрекет етті.
Қазіргі дүниежүзілік өркениетті мемлекеттердің даму тұрғысынан
қарастырсақ, 1921 жылғы ЖЭС қысқа уақыттың ішінде тежелуге қшырамай,
мемлекеттік реттеу арқылы оның іс-әрекетін дұрыс арнаға бағыттай
отырып дамытқанда, қоғамның, әсіресе ХХ-ғасырдың 70-80 жылдарының І-
жартысында өріс алған, тоқыраушылығына ұшырамаған болар ма едік.
Орта Азияның Ұлттық-мемлекеттік межеленуі. Қазақ жерлерінің біріктірілуі
Азамат соғысы аяқталғаннан кейін Кеңес елінде ұлттық-мемлекеттік
құрылыс одан әрі өрестеді, бұл процесс КСРО құрылғаннан (1922 ж.) кейін
де өз жалғасын тапты: Ресей федерациясының құрамында жаңа
автономиялвр республикалар мен облыстар құрылып жатты.
Түркістан АКСР Кеңестік негізінде өмір сүріп тұрғанымен, кеңес
өкіметі оның өмірінің ұзақ болуын қаламағанды, өйткені Түркреспулика
біртұтастанып, үлкен саяси күшке айналуына, экономикалық дербестікке
ұмтылысы кешегі Ресей империчсының орныныа келген Кеңес империясына
ұнамады. Тұрар Рысқұлов ұсынған Түркі елі атнағысы келген өлкені 1920 жылы
В.И. ленин шұғыл ұлттық сипатымен Узбекия, Киргизия, Түркімения
секілді үш аймаққа жіктеу мәселесін көтерген. 1920 жылы мамырда
түркістан республикасының кейбір басшылары, олардың ішінде Т.Рысқұлов
Ресей Социалистік Федерациясының жағдайының жобасын жасап, Түрік
еспубликасын және Түрік Компартиясын құру жобасын ұсынады. Бұл идея ұзақ
ғасырлар бойы патшалық империяның отарлау езгісінде болып келген Орта
Азия мен Қазақстан халықтарының дербес ұлттық мемлекеттілігін құруға,
бірлесе күш жұмсап, артта қалып қойған экономика мен мәдениетті
көтеруге ұмтылысын айқынырақ білдірді.
Негізінен түркі тектес ел-жұрт мекендеген, Кеңестік бір
республика болып отырған өлкені жеке ұлттық республикларға бөлу идеясы
әр ұлт қызметкерлері тарапынан қолдау тауып жатты. Т.Рысқұлов ұлттық
белгілері бойынша республикалар құрып, оларға бір Федерацияға – Орта Азия
федерациясына біріктіру қажет – деді.
Бірақ бұл идея орталықтың ойынан шықпады, ол осы бір ұлан-байтақ
әрі бай өлке дербес мемлекет болып алып біртұтас кеңестік
федеративтік мемлекеттің құрамынынан шығып кетеді. Деп қауіптенген болуы
керек. Кейін бұл ізгі ниетті инициатива пантюкризм, панисламизм
сияқты ұғымдардың шығуына , ал салиншілдік кезінде онің авторлардын ұлшыл
деп айыптап халық жауы ретінде жоюға негіз болді. 1923 жылы партияның
Орталық Комитеті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz