Еңбек биржасы және халықты жұмыспен қамту
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I ТАРАУ. ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ЕҢБЕК БӨЛІНІСІ ЖӘНЕ ЕҢБЕК НАРЫҒЫ.
1.1. Еңбек нарығының пайда болу теориясы және
формасы мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.5
1.2. Еңбек нарығының қалыптасу ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ...6.12
1.3 Еңбек нарығы жұмыссыздық және жұмыспен
қамтудың реттеушісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13.15
II ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫ.
2.1. Дүниежүзілік еңбек бөлінісіндегі Қазақстанның орны ... ... ... ..16.22
2.2. Қазақстан Республикасының еңбек нарығының мониторингі және жұмыс бастылығының бағалау методологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... .23.24
2.3. Қазақстан Республикасының жұмыссыздық проблемасын шешу және тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты ... ... ... .25.32
ІІІ ТАРАУ. ЕҢБЕК БИРЖАСЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ.
3.1. Еңбек биржасы және оның атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... .33
3.2. Жұмыспен қамту саясаты және еңбек нарығы ... ... ... ... ... ... ... .34.36
3.3. Қазақстан Республикасында халықты жұмыспен қамту туралы ... .37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38.39
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I ТАРАУ. ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ЕҢБЕК БӨЛІНІСІ ЖӘНЕ ЕҢБЕК НАРЫҒЫ.
1.1. Еңбек нарығының пайда болу теориясы және
формасы мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.5
1.2. Еңбек нарығының қалыптасу ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ...6.12
1.3 Еңбек нарығы жұмыссыздық және жұмыспен
қамтудың реттеушісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13.15
II ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫ.
2.1. Дүниежүзілік еңбек бөлінісіндегі Қазақстанның орны ... ... ... ..16.22
2.2. Қазақстан Республикасының еңбек нарығының мониторингі және жұмыс бастылығының бағалау методологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... .23.24
2.3. Қазақстан Республикасының жұмыссыздық проблемасын шешу және тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты ... ... ... .25.32
ІІІ ТАРАУ. ЕҢБЕК БИРЖАСЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ.
3.1. Еңбек биржасы және оның атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... .33
3.2. Жұмыспен қамту саясаты және еңбек нарығы ... ... ... ... ... ... ... .34.36
3.3. Қазақстан Республикасында халықты жұмыспен қамту туралы ... .37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38.39
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
КІРІСПЕ
Менің бүгінгі таңдаған тақырыбым «Еңбек нарығы және Қазақстан Республикасындағы еңбек бөлінісі». Еңбек нарығының және еңбек бөлінісінің тек өзіне тән қасиеттері, яғни ерекшеліктері бар. Еңбек нарығы - бұл ресурстар нарығы, басқа да өндіріс факторларының нарығы сияқты жалпы ұқсастығы мен айырмашылығы бар. Еңбек нарығының басқа да ресурстар нарығынан ең негізгі ерекшелігі - нарықта маңызды институттардың ( мемлекет, корпарациялар, кәсіби одақтар ) болуы. Осы институттарды ескермей еңбек нарығында ұсыныс пен сұранысқа анализ жасай алмаймыз. Еңбек - ресурс, өндіріс факторы. Еңбектің басқа факторлардан, яғни жер мен капиталдан айырмашылығы, еңбек - адамның қызмет, әрекет етуі. Сол себептен нарықта еңбек нарығының мәселелерін қарастырғанда ресурсқа сұрнысты білдіріп, шешім қабылдайтын тек фирма ғана емес, сонымен қатар ойлау қабілеті, ырқы бар экономикалық субъекттер. Субъекттер еңбек нарығында ұсынысты қалыптастырады.
Еңбек нарығының құрылуы, оның ерекшеліктерінің дәл өту кезеңіндегі маңызы зор, өйткені бул кезеңге өндірістің кенет төмендеуі мен қарқынның тез өсуі, көп бос жұмыс орындары, жұмысшылардың өндіріс өрісінен қызмет ету өрісіне өтуі және жекешелендіру мен мемлекетті тарау басқаруына шығарумен байланысты мәселелері тән болады.
Осыған байланысты жаңа эдістермен жұмыс бастылықтың зерттеуін жақындатып өңдеу керек, сонымен қатар, Қазақстан еңбек нарығының даму мэселесін және негізгі тенденциясын табу керек.
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасының нарық қатынасына өту кезеңінде ерекше, инфляциялық жұмыс бастылықтың қолдауының түрі, ол кезде жұмыссыздық жасырынды болады. Осы негізгі мәселелерді мен өзінің курстық жұмысымда қарастырамын.
Менің бүгінгі таңдаған тақырыбым «Еңбек нарығы және Қазақстан Республикасындағы еңбек бөлінісі». Еңбек нарығының және еңбек бөлінісінің тек өзіне тән қасиеттері, яғни ерекшеліктері бар. Еңбек нарығы - бұл ресурстар нарығы, басқа да өндіріс факторларының нарығы сияқты жалпы ұқсастығы мен айырмашылығы бар. Еңбек нарығының басқа да ресурстар нарығынан ең негізгі ерекшелігі - нарықта маңызды институттардың ( мемлекет, корпарациялар, кәсіби одақтар ) болуы. Осы институттарды ескермей еңбек нарығында ұсыныс пен сұранысқа анализ жасай алмаймыз. Еңбек - ресурс, өндіріс факторы. Еңбектің басқа факторлардан, яғни жер мен капиталдан айырмашылығы, еңбек - адамның қызмет, әрекет етуі. Сол себептен нарықта еңбек нарығының мәселелерін қарастырғанда ресурсқа сұрнысты білдіріп, шешім қабылдайтын тек фирма ғана емес, сонымен қатар ойлау қабілеті, ырқы бар экономикалық субъекттер. Субъекттер еңбек нарығында ұсынысты қалыптастырады.
Еңбек нарығының құрылуы, оның ерекшеліктерінің дәл өту кезеңіндегі маңызы зор, өйткені бул кезеңге өндірістің кенет төмендеуі мен қарқынның тез өсуі, көп бос жұмыс орындары, жұмысшылардың өндіріс өрісінен қызмет ету өрісіне өтуі және жекешелендіру мен мемлекетті тарау басқаруына шығарумен байланысты мәселелері тән болады.
Осыған байланысты жаңа эдістермен жұмыс бастылықтың зерттеуін жақындатып өңдеу керек, сонымен қатар, Қазақстан еңбек нарығының даму мэселесін және негізгі тенденциясын табу керек.
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасының нарық қатынасына өту кезеңінде ерекше, инфляциялық жұмыс бастылықтың қолдауының түрі, ол кезде жұмыссыздық жасырынды болады. Осы негізгі мәселелерді мен өзінің курстық жұмысымда қарастырамын.
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Курс экономической теории: учебник - 5-е дополненное и переработанное издание - Киров: «АСА», 2004 г. - 832 с.
2. « Жалпы экономикалық теория ». Оқулық. Ө.Қ. Шеденов, Е.Н. Сағындықов, Б.А. Жүнісов, Ү.С. Байжомартов, Б.И. Комягин. / Жалпы редакциясын басқарған Ө.Қ. Шеденов - Ақтөбе, «А -Полиграфия», 2004 - 455 бет.
3. Әкімбеков С, Баймұхаметова А., Жанайдаров У. Экономикалық теория. - Алматы: КЕНЖЕ - ПРЕСС. 2001. -206 6.
4. Қ.Р. жұмыс бастылық Департаменті және Еңбек Министрлігінің бюллетені. 1992 ж. № 1,2 б.
5. Жұмыс бастылық пен еңбек нарығы //Экономика сұрақтары, 1993ж.,№12, 13 6.
6. Еңбек нарығы //Понорама, 1996 ж., М 39.
7. Қ.Р. Еңбек Министрлігіндегі жұмыс бастылық Департаментінің бюллетені. 1995 ж., № 1,7 6.
8. 1995 ж. еңбек нарығындағы жағдай туралы ҚР еңбек Министрлігіндегі жұмыс бастылық Департаменті. Алматы, 1995 ж.
9. Қазақстанның статистикалық //Нацстатагенство, 1997 ж., №1,2 б., 116.
10. Байсенов С. Еңбек нарығы //Қазақстан: экономика және өмір, 1992 ж., № 6.
11. Ромашова Л.О. Жастар еңбек нарығының қалыптасу ерекшеліктері //Экономика және коммерция, 1993 ж., № 1.
1. Курс экономической теории: учебник - 5-е дополненное и переработанное издание - Киров: «АСА», 2004 г. - 832 с.
2. « Жалпы экономикалық теория ». Оқулық. Ө.Қ. Шеденов, Е.Н. Сағындықов, Б.А. Жүнісов, Ү.С. Байжомартов, Б.И. Комягин. / Жалпы редакциясын басқарған Ө.Қ. Шеденов - Ақтөбе, «А -Полиграфия», 2004 - 455 бет.
3. Әкімбеков С, Баймұхаметова А., Жанайдаров У. Экономикалық теория. - Алматы: КЕНЖЕ - ПРЕСС. 2001. -206 6.
4. Қ.Р. жұмыс бастылық Департаменті және Еңбек Министрлігінің бюллетені. 1992 ж. № 1,2 б.
5. Жұмыс бастылық пен еңбек нарығы //Экономика сұрақтары, 1993ж.,№12, 13 6.
6. Еңбек нарығы //Понорама, 1996 ж., М 39.
7. Қ.Р. Еңбек Министрлігіндегі жұмыс бастылық Департаментінің бюллетені. 1995 ж., № 1,7 6.
8. 1995 ж. еңбек нарығындағы жағдай туралы ҚР еңбек Министрлігіндегі жұмыс бастылық Департаменті. Алматы, 1995 ж.
9. Қазақстанның статистикалық //Нацстатагенство, 1997 ж., №1,2 б., 116.
10. Байсенов С. Еңбек нарығы //Қазақстан: экономика және өмір, 1992 ж., № 6.
11. Ромашова Л.О. Жастар еңбек нарығының қалыптасу ерекшеліктері //Экономика және коммерция, 1993 ж., № 1.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I ТАРАУ. Дүниежүзілік еңбек бөлінісі және еңбек нарығы.
1.1. Еңбек нарығының пайда болу теориясы және
формасы мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...4-5
1.2. Еңбек нарығының қалыптасу
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ..6-12
1.3 Еңбек нарығы жұмыссыздық және жұмыспен
қамтудың
реттеушісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .13-15
II ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығы.
2.1. Дүниежүзілік еңбек бөлінісіндегі Қазақстанның
орны ... ... ... ..16-22
2.2. Қазақстан Республикасының еңбек нарығының мониторингі және
жұмыс бастылығының бағалау методологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ...23-
24
2.3. Қазақстан Республикасының жұмыссыздық проблемасын шешу және
тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты ... ... ... .25-32
ІІІ ТАРАУ. ЕҢБЕК БИРЖАСЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ.
3.1. Еңбек биржасы және оның атқаратын
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... .33
3.2. Жұмыспен қамту саясаты және еңбек
нарығы ... ... ... ... ... ... ... . 34-36
3.3. Қазақстан Республикасында халықты жұмыспен қамту
туралы ... .37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..38-39
Қолданған әдебиеттер
тізімі: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Кіріспе
Менің бүгінгі таңдаған тақырыбым Еңбек нарығы және Қазақстан
Республикасындағы еңбек бөлінісі. Еңбек нарығының және еңбек бөлінісінің
тек өзіне тән қасиеттері, яғни ерекшеліктері бар. Еңбек нарығы - бұл
ресурстар нарығы, басқа да өндіріс факторларының нарығы сияқты жалпы
ұқсастығы мен айырмашылығы бар. Еңбек нарығының басқа да ресурстар
нарығынан ең негізгі ерекшелігі - нарықта маңызды институттардың (
мемлекет, корпарациялар, кәсіби одақтар ) болуы. Осы институттарды ескермей
еңбек нарығында ұсыныс пен сұранысқа анализ жасай алмаймыз. Еңбек - ресурс,
өндіріс факторы. Еңбектің басқа факторлардан, яғни жер мен капиталдан
айырмашылығы, еңбек - адамның қызмет, әрекет етуі. Сол себептен нарықта
еңбек нарығының мәселелерін қарастырғанда ресурсқа сұрнысты білдіріп, шешім
қабылдайтын тек фирма ғана емес, сонымен қатар ойлау қабілеті, ырқы бар
экономикалық субъекттер. Субъекттер еңбек нарығында ұсынысты
қалыптастырады.
Еңбек нарығының құрылуы, оның ерекшеліктерінің дәл өту кезеңіндегі
маңызы зор, өйткені бул кезеңге өндірістің кенет төмендеуі мен қарқынның
тез өсуі, көп бос жұмыс орындары, жұмысшылардың өндіріс өрісінен қызмет ету
өрісіне өтуі және жекешелендіру мен мемлекетті тарау басқаруына шығарумен
байланысты мәселелері тән болады.
Осыған байланысты жаңа эдістермен жұмыс бастылықтың зерттеуін
жақындатып өңдеу керек, сонымен қатар, Қазақстан еңбек нарығының даму
мэселесін және негізгі тенденциясын табу керек.
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасының нарық қатынасына өту кезеңінде
ерекше, инфляциялық жұмыс бастылықтың қолдауының түрі, ол кезде жұмыссыздық
жасырынды болады. Осы негізгі мәселелерді мен өзінің курстық жұмысымда
қарастырамын.
I ТАРАУ. Дүниежүзілік еңбек бөлінісі және еңбек нарығы.
1.2. Еңбек нарығының пайда болу теориясы және формасы мен маңызы.
Еңбек нарқы дегеніміз не? Дұрыс атауы қандай, Еңбек нарқы, жұмыс
күшінің нарқы, еңбек ресурстарының нарқы ма? Халықты жумыспен қамтамасыз
етудегі орны қандай? Еңбек бөлінісінің маңызы бар ма?
Осы сұрқтарға жауап беру үшін сатып алу-сату обьекті, мүлік құқықтары
беру құқығы обьектісі бола алатын тауарды анықтап алу керек. Осындай тауар
түрінде жұмыс күші екен. Осы тауарға бүгінгі күнде ғылым мен тәжірибенің
жаңа мәліметтері есебімен айтылады. Жүмыс күшін алу жұмысшының өзінің еңбек
қабілеттерін белгілі бір мерзімде оларды өндіріс процесінде қолдануға
жұмысшының әділет бостандығын сақтау жұмыс берушіге тапсырылады. Жұмыс
күшінің қолдану тауарлары ағымында жұмыс күшін қолдану тауарлар нарығында
кіру рұқсатын беретін төлем арқылы өтеді. Жүмыс күшін қолдану марапаттау
арқылы, ақша төлеу арқылы жүзеге асады, нарық тауарларына рүқсат берілетін
келісім, яғни бүл жұмыс күшін сату немесе тұрмысқа қажетті қаражат.
Тұрмысқа қажетті қаражат дегеніміз не?
Тұрмысқа қажетті қаражат-бүл жұмысшының еңбек процесінде жоғалтқан
дене күштері және ақыл-ой қабілетін, сондай-ақ өзінің отбасын асырауға
қажетті тауарлар жинағы. Тұрмысқа қажетті қаржатқа бірінші кезекте тамақ,
киім, аяқ-киім, баспана, дәрі-дәрмек, білім алуға қажетті қаражат, мамандық
және т.б. жатады. Бірақ та оның тізіміне байлық жатпайды.
Тауарлы-ақшалай қатынастардың жиынтығы, жұмыс күшіне ұсыныстар мен
тапсырыстар, тұрмысқа қажетті қаражат (жұмысшыларды қызметі бойынша бөлу),
жұмыс күшінің нарқы деп аталады. Жұмыс күші еңбекте әртүрлі қабілеттілігін
барлық жұмыс процесінде қолданады. Жұмыс беруші жұмысшының барлық
қабілеттілігіне ақы төлеу қажет пе, әлде өндіріске жұмсаған күшіне төлеу
керек пе? Бүгінгі күнде өткен тарихи жылдармен салыстырғанда өндіріске
қажетті еңбек көп қырынан өсті, ал жұмыс күні біраз қысқартылды. Мұнда тек
еңбек процесінде жұмсаған күшіне ғана төлеу эділеттілік. Басқа сөзбен
айтқанда, мүмкіндігін, жұмыс күшін қалыптасуын барлық күштерінің жиынтығы
емес, ғана марапаттамай жұмысшылардың нақты еңбегін бағалау қажет
(тігіншінің, етікші, программистің еңбектері және т.б).
Осы проблемаға еңбекке жұмсаған қабілетіне ғана методологиялық
(ғылыми-теориялық) әдіс жағынан бару қажет.
Мұндай жұмыс күшінің нарқын жұмыс күшінің қалыптасуы немесе еңбек
нарқы деп атауға болады.
Еңбек нарығы - бұл тауарлы-ақшалай қарым-қатынас, бұл біріншіден жұмыс
күшіне сұрныс, өз кезегінде қоғамдық азық-түлікке немесе тауарға деген
сұрны, үшіншіден уақытша жұмыс күшін пайдалану. Осында алмастыру
обьектілері негізінде еңбек қабілетінің қалыптасуын немесе істейтін жұмыс
күші шығады. Еңбек нарығының осындай түсінігін қоғамда өндіріске жеткен
кезде дәлелденген деуге болады. Ол қысқа жұмыс күні ішінде жұмысшының
тіршілік күштерімен профессионалдық өсуді қалпына келтіруге жұмысшының
отбасында дүрыс өмір сүруіне, сондай-ақ бос уақытында пайдалы жұмыспен
айналысуын камтамасыз етеді.
"Еңбек ресурстарының нарқы" түсінігін қарастырсақ, ол дүрыс түсінік
емес. Еңбек ресурстары қатарына белгілі адамдар тобы жатады (мысалға,
оларға жоғарғы оқу орындарының түлектерін жатқызуға болады.) еңбек
резервін, қабілетін, болашақта еңбекте пайдаланатын, қазіргі уақытта
әлеуметтік еңбек нарқында жария етілмейді. Сонымен қатар еңбек резе рві,
сондай-ақ мемлекеттің қоғамдық институттардыңқоғамдық көзқараста болуы
қажет. Олар нақты, ресми экономика саласындағы бос адамдарды өздеріне тарту
үшін жағдай жасаулары қажет. Олай болмаса, еңбек резерві көлеңкелі
экономика үшін, қылмыстық істер үшін база болуы мүмкін.
1.2. Еңбек нарығының ерекшелігі.
Еңбек нарығының ең негізгі айырмашылығы онда ұсынылған тауар қасиетіне
байланысты. Сонда осы нарықта не сатылады, не сатып алынады? Бүл сұрқтың
жауабы мынадай - әрине, еңбек. Бірақ еңбек дегеннің өзі жұмысшының қызметі,
оның игіліктер өндіргенде дене және ой еңбегіне жұмсалған энергиясы. Еңбек
адамнан бөлінбейді, ол - жеке түлғаның өмір сүру формасы. Яғни осыдан
еңбекті экономикалық, саяси тұрғыдан еркін қоғамда не сатуға, не сатып
алуға болмайды. Ерікті адам сатылмайды (қүлиеленушілік мемлекеттер сияқты)
және де адамға тиісті қызметтерді де сату, сатып алуға жатпайды, еңбекті де
осы тұрғыдан қарастыруға болады. Еңбек нарығында еңбек емес,
жұмыс күші
сатылады. Жүмыс күшінің саны мен сапасы көптеген факторларға
байланысты: жұмысшының кәсіби дайындылығы, квалификациясы, тәжірибесі,
жауапкершілігі және де т.б. Жүмыс күшін сату - сатып алуы ерікті жұмысшының
келісіліп алынған шарттар бойынша жұмысқа орналасуы ( алынуы ) арқылы
жүзеге асады. Шарттар көбінесе жұмыс күнінің үзақтығына, жалақының
көлеміне, лауазымына және т.б. аспекттер бойынша жасалынады. Жүмысшыны
жұмысқа алған уақытта - мемлекет немесе кәсіпкерлік қызмет көрсетуді
қолдануды сатып алады, ал еңбектің иегері болып жұмысшының өзі қалады. Сол
себептен еңбек нарығы дегенде біз еңбекті тікелей сату немесе сатып алу
емес, жұмыс күшін сату немесе сатып алуды қарастырамыз. Әрі қарай еңбек
нарығы дегенде біз осы үғымда қарастырамыз.
Еңбек нарығындағы сұрныс басқа да ресурстар нарығындағы сияқты туынды,
ол тікелей осы ресурсты қолданып өндірілген тауарлар сұрнысына байланысты.
Мысалға, сапалы жолдарға деген қажеттіліктің жоғарылауы жол жұмысшыларына
сұранысты арттырады, ал автокөлікке сұраныстың түсуі автокөлік жасаушы
жұмысшылардың қызмет көрсетуіне сұранысты түсіреді.
Жоғарыда айтылған тауардың ерекшелігі мен формасының нарықтағы сату,
сатып алуы осы нарықтың төмендегідей ерекшеліктерін көрсетеді:
- біріншіден, сатушы мен сатып алушының үзақ мерзімді қарым
қатынасы. Басқа түтыну нарықтарында сатушы мен сатып
алушының қарым- қатынасы сату объектісін сатып алушының
меншігіне берумен аяқталады. Ал еңбек нарығында сатушы мен сатып алушының
қарым - қатынасы келісім - шартта белгіленген уақыт аралығында жүргізіледі.
Сатушы мен сатып алушының қарым - қатынасының үзақтығы қызмет көрсетуді
сату мен сатып алу операцияларына байланысты.
- екіншіден, еңбектің ақшалық емес факторлары ( жоғары мәртебе,
еңбек ету жағдайы, денсаулыққа қауіпсіздігі, кәсіби өсу, жұмыс орнындағы
моральді климат) үлкен роль атқарады.
- үшіншіден, әр түрлі институционалды қүрылымдардың кәсіби
бірлестіктер, мемлекеттің жұмыспен қамтамасыз ету, кәсіби
деңгейін көтеру саясаты, кәсіпкерлер бірлестігі, т.б. Бүл негізінен қызмет
көрсетуді сатушылар - жалданған жұмысшылар халықтың басты тобын қүрайтынына
тікелей байланысты. Ал жалданып жұмыс істеу олардың табыс көзі.
Жалақы түтынушылардың ең негізгі табыс көзі, сол себептен жалақы
түтынушылардың сұрнысы мен тауарлардың бағасына әсер етеді. Жалақы дегенде
біз еңбек деген өндіріс факторынан алғандағы табысты айтамыз. Егер
түптеп қарастыратын болсақ, жалақы дегенде біз бір уақыт көлеміндегі еңбек
бірлігін қолданғанды айтамыз.
Жалақының номиналды және нақтылы екі түрі бар. Номиналды жалақы
дегеніміз жалданған жұмысшының жұмыс істеген сағатына, күніне, аптасына,
айына, жылына алатын ақша көлемі. Номиналды жалақыныңкөлеміне қарай
жалақының деңгейін, табысты біле аламыз.Нақтылы жалақы дегеніміз алынған
ақша көлеміне сатып алуға болатын игіліктер мен қызметтер жиынтығы. Ол
номиналды жалақыға тікелей байланысты және керісінше, түтыну тауарларының,
ақылы қызметтердің қүнына, сонымен қатар жұмысшының төлейтін салығына
байланысты.
Жүмыс күшіне баға сұрныс пен ұсынысқа байланысты қойылады. Еңбек
нарығында сұрныс субъектісінің ролін мемлекет немесе
кәсіпкерлік, ал үй шаруашылығы - ұсыныс субъектісі болады.
Жетілген бәсеке жағдайында кәсіпкерлердің жұмысқа жалдаған жұмысшылар
саны мынадай екі көрсеткішпен анықталады: жалақының көлемі мен тауардың
шекті қүндылығы ( ақшалай өлшемде ). Жалданған жұмыскерлердің саны көбейген
сайын шекті өнімнің көлемі азаяды. Қосымша еңбек бірлігінің көбею шекті
еңбек өнімінің ақшалай қүны жалақы көлемімімен теңесетін болған жағдайда
тоқтатылады.
Еңбекке сұрныс көлемі жалақы көлеміне кері байланыста. Жалақының өсуі
кезінде басқа жағдайларды түрақты деп алсақ, кәсіпкер тепе - теңдікті
сақтау мақсатында еңбекті қолдануды азайту керек, ал жалақы көлемі
төмендеген кезде еңбекке сұрныс көлемі көбейеді. Жалақының көлемі мен
еңбекке сұрныс көлемінің арасындағы қатынасты еңбекке сұрныс қисығы арқылы
көре аламыз.
Абцисса осінде қажет ететін жұмыс күшінің көлемі ( L), ал ординат
осінде жалақының мөлшері (W ) көрсетілген.
W
DL қисығындағы әрбір нүкте жалақының әр мөлшеріндегі еңбекке сұрныс
көлемін көрсетеді. Қисықтың кері бағыты жалақының өте аз мөлшерінде сұраныс
көлемінің көп екендігін және керісінше, жалақының ең көп мөлшерінде еңбекке
сұраныс мөлшерінің аздығын байқаймыз.Еңбекке сұраныс көлемінің функциясы
басқаша. Абцисса осінде қажет ететін қызмет көрсетудің көлемі ( L ), ал
ординат осінде жалақының мөлшері ( W ) көрсетілген.
W
Еңбек ұсыныс көлемі де жалақының мөлшеріне байланысты. Еңбек нарығында
сатушылар жетілген бәсеке жағдайында жалақы мөлшерінің өскен кезінде қызмет
көрсетуге ұсыныс көлемін үлғайтуға тырысады. Сол себептен еңбек ұсыныс
қисығы оң бағытта.
Еңбек ұсынысының SL қисығы жалақының мөлшері өскен жағдайда жұмыс
күшіне ұсыныс көлемі өскенін, ал жалақы мөлшері төмендегенде еңбекке ұсыныс
көлемі азайғанын көрсетеді. Қоғамдағы көптеген факторлар жалпы ұсыныс
көлеміне, саны мен сапасына әсер етеді. Факторларға халықтың жалпы саны,
экономикалық белсенді халықтың мөлшері, жұмыс күнінің орташа үзақтығы,
кәсіби қүрамы және т.б. жатады.
Еңбекке сұраныс пен ұсыныс қисықтарын қоспай тұрып тағы да бір өте
қызық экономикалық құбылысқа тоқталайық. Яғни бұлар : алмастыру эффектісі
мен табыс эффектісі. Бүл жағдайды біз жеке индивидумның еңбек ұсынысы
жалақының мөлшері өскен кезде қалай өзгеретінін зерттегенде көре аламыз.
Бір қарағанда, еңбекке ұсыныс көлемі өсу керек. Бірақ олай емес.
Графикте жалақының берілген мөлшерінде жұмысшының істейтін уақытының
жалпы мөлшері берілген. Бұл қисық сұраныс немесе ұсыныс қисықтарынан
өзгеше.
W
L SL қисығы Li
I нүктесінде бізді қызықтыратын қисықта еңбек күшіне ұсыныс көлемінің
жалақының жоғары мөлшерінде жоғары екенін анықтаймыз. Бірақ
I нүктесінен өткеннен соң SL қисығы бағытын өзгертеді. Қисық өз
бағытын кері бағытталып ордината осіне барынша таянады. Бүл өте қызық
парадокс, жалақының жоғары мөлшерінде жұмыс күшінің ұсынысы азаяды. Осыдан
жалақының тек белгілі бір мөлшеріне дейін ғана ұсыныс көлемі артады, ал
одан кейін кеми бастайды. Жалақы мөлшерінің өсуі ұсыныс көлемінің үлғаю мен
кішіреюіне әкеледі. Бүл сонда қалай?
Жалақы мөлшері ұлғайған сайын бір сағаттағы істелген жұмыс көлеміне
төлем де жоғары болады, ал әр бос өткізілген уақыт жұмысшы үшін бос, далаға
кеткен уақыт, сол уақытта табыссыз қалдық дейді. Осы
9табыс бос уақытты жұмыс уақытына айналдырған кезде ғана мүмкін
болады. Сәйкесінше, бос уақыт жұмыс уақытымен ауыстырылады, осы қосымша
уақыт аралығында қосымша өнім өндіріледі. Жоғарыда айтылғандарды алмастыру
эффектісі деп атаймыз. Берілген графикте I нүктесіне дейінгі аралықта
алмастыру эффектісі көрсетілген.
Табыс эффектісі алмастыру эффектісіне қарағанда керісінше және
жұмысшының жоғары материалды қамтамасыз етілуі кезінде байқалады.
Күнделікті нан табудың мәселелері шешілген кезде бос уақытты өткізу жайлы
біздің көзқарасымыз өзгереді. Оған бос уақыт бүрынғыдай қосымша жалақы
сияқты көрінбейді. Жоқ, бүл демалу уақыты болып көрінеді және жалақыға
қосылмай қалған қаржыны есептемейді. Жоғары деңгейлі жалақы да бүған
мүмкіншілік береді. Осыдан тек қана көбірек тауарлар сатып алу ғана емес,
көбірек бос уақыт алуға да талаптанады. Ал осыны еңбекке ұсыныс көлемін
азайту арқылы ғана іске асыруға болады. Ол үшін бос уақытты қода бар ақшаға
емес, бос уақыт үшін жалақыдан алынатын алымға сатып алу керек. Қисық I
нүктесінен өткеннен кейін табыс эффектісі басым бола бастайды, бүл жоғары
жалақы мөлшерінде ұсыныстың төмендеуіне әкеледі. Жүмысшы көбірек дем алуға
үмтылады.
Қай эффектінің басымырақ екеніне жауап табылмаған. Бірақ айта кететін
бір жайт, бүл қарастырып отырғанымыз тек жеке индивидтің ұсынысымен
байланысты.
Ұсыныс және сұрныс қисықтарын біріктіре отырып өз зерттеуімізді әрі
қарай жалғастырайық.
Сұраныс және ұсыныс қисықтарының қиылысу Е нүктесіне көңіл аударайық.
Бұл нүктеге графиктеде көрсетілген жалақы мөлшері WE мен осы мөлшердегі LE
ұсынысты көрсетеді. Е нүктесінде еңбекке сұрныс көлемі еңбекке ұсыныс
көлеміне тепе тең жағдайда. Бүл дегеніміз осы мөлшерде жалақы төлейтін
кәсіпкер өзіне қажетті жұмыс күшін ала алады, яғни жұмыс күшіне сұрныс
толығымен қанағаттандырылады. Нарықтық тепе - тең жағдайында барлық
жұмысшылар жұмыспен қамтамасыз етілген. Е нүктесі жұмысшылардың толығымен
жұмыспен қамтылғанын көрсетеді.
Жалақының WE басқа мөлшерінде еңбек нарығындағы тепе - теңдік жағдайы
бұзылады. Еңбекке сұрныс пен ұсыныстың сәйкес келгенінде жалақы нарықта
тепе - теңдік мөлшері ретінде анықталады.
Жалақы мөлшерінің тепе - тең жағдайынан жоғары болуы W еңбек
нарығындағы ұсыныстың сұрныстан жоғары болғанын көрсетеді ( О - Ls ) . Осы
жағдайда толық жұмыспен қамтылудан ауытқу болады, барлық жұмыс күшін
сатушыларға жұмыс орны жетіспейді.Жүмыс күшіне ұсыныс артып кетеді,
графикте абцисса осінде LD - Ls көрсетілген.
Жалақы мөлшерінің нарықтық тепе - тең жалақы мөлшерінен төмендеген
кезінде ( мысалы W ) еңбек нарығындағы сұрныс ұсыныстан асады Ls - LD .
Себебі ретінде төменгі жалақы мөлшеріне келіспейтін жұмысшылар
жетіспегендіктен бос жұмыс орындары пайда болады.
Осы екі жағдай да ( жұмыссыздық пен бос жұмыс орындарының болуы )
жетілген бәсекелі нарықта тұрақты бола алмайды, олар нарық механизмдері
әсерінен толық жұмыспен қамтылуға дейін өзгертіледі.
Шындығында да, еңбекке ұсыныс сұраныстан жалақы мөлшерінің тепе - тең
деңгейінен жоғары болған жағдайында көп болғандықтан жұмыссыздар төмен
жалақы деңгейіне қарамастан жұмыс істеуге дайын тұрады. Сондықтан жұмысы
барлар жұмысынан айырылып қалмау үшін төмен жалақы мөлшеріне жұмыс күшін
ұсынуға мәжбүр болады. Кәсіпкерлер төмен жалақы деңгейінде көбірек
жұмысшыларды алуға ынталанады. Осыдан жалақының төмендеуіне тек сұрныс
емес, сонымен қатар ұсыныс та әсер етеді.
Сүраныс ұсыныстан асқан жағдайда жұмыс берушілер бос орындарды толтыру
үшін жалақы деңгейін көбейту арқылы жұмысшыларды жұмыс орындарына шақырады.
1.3. Еңбек нарығы жұмыссыздық және жұмыспен қамтудың реттеушісі.
Кез - келген елде халық арасында жұмыссыздық ешқашан бірдей болмайды.
Сондықтан жұмыссыздықты "емдеуде" халық арасында кең тараған жұмыссыз
топтарды анықтау диагностикадағы ең маңызды аспектілердің бірі.
Статистикалық мәліметтер көрсеткіші бойынша жалпы жұмыссыздар санының 65
пайызын барлық жастағы әйелдер қүрайды немесе бүл ер адамдардан екі есе
көп. Бұл қазіргі уақыттағы бос орындарға орналасуға үміткер адамдарға
қойылған негізгі талаптар арнайы -техникалық мамандыктарды қажет етуіне
байланысты. Алматы қалалық жұмыспен қамту орталығы мәліметтер бойынша
техникалық саласындағы бос орындарға жұмыс ұсынушылар 40 пайызды құрайды.
Жұмыссыздық 25 жасқа дейінгі жастар арасында кең таралды. Жұмыспен қамту
орталығына жұмыс сұрған халықтың жалпы саны 41,2 пайызды қүрайды. Бүл
көрсеткішті "өз тілегі" бойынша жұмысты тез арада таба алмай, жұмыс
іздеумен айналысушы жұмыссыздар құрайды. Сонымен қатар жұмыссыдар
көрсеткіші нақты қызмет өтілі бар мамандармен бос орындар
толтырылғандығымен байланысты. Ал, қызмет өтілі жоқ жастар жұмысқа тұруға
мүмкіндіктері жоқ. Осыған байланысты жастар арасында жұмыссыздық деңгейі
өте төмен (5,75 пайыз) Германиядағы эдісті қолдану қажет. Онда кэсіптік
бағдарлау мектебі және жұмыс орындарындағы тікелей дайындық, кэсіптік білім
беру жүйесі өте жоғары дамыған, бүл адамның алғашқы еңбек ету алдындағы
жұмыссыздықты азайтады.
1996 жылы Республикадағы еңбек нарқын қалыптастыруға күрделі
элеуметтік - экономикалық жағдай тікелей эсер етті. Экономика саласында
жұмыспен қамту саны барлық жерде төмендегені байқалды. 1996 жылдың қаңтар-
желтоқсан айларында кәсіпорындар мен ұйымдарда әр түрлі себептермен 1489,9
мың жұмысшылар жұмыстан шығарылды, немесе эрбір үшінші адам 1995 жылғы
мерзіммен салыстырғанда 219 мың адамға көбейген. 1996 жылғы 859 мың (1995
жылы -893,7 мың) адам жұмысқа қабылданған. 1996 жылы 47,7 пайыз жаңа
кадрлар компенсацияланған (1995 жылы -70,3 пайыз).
Ұлттық статистикалық агенттігінің мәліметі бойынша 1996 жылы барлығы
391,7 мың адам жұмыссыз деп танылған. Осы жылы тіркелген жұмыссыздардың
жалпы саны 235,1 мың адам, соның ішінде 60 пайызы эйелдер және 161,5 пайызы
жастар (41,2 пайыз ).30,4 мың адамның жоғарғы білімі бар ( олардың ішінде
68,1 пайызы эйелдер, 42,5 пайызы жастар),орта білімі бар — 111,1 мың адам
(олардың ішінде 57,3 пайызы әйелдер, 43,4 пайызы жастар).
Жұмыссыздық деңгейінің жоғары болуының тағы да маңызды себебі
элеуметтік менталитет қүруда халықтың нарықтық экономикаға бейімделмеуі.
Нарықтық экономиканы анықтау кезінде мемлекет ішінде үкіметтің халық
шаруашылығына бақылауды аз жүргізгендігін байқаймыз. Енді әэрбір жеке және
заңды түлғалар республикада субьекті немесе өз алдына тәуелсіз институт деп
елестесек, үкімет өз әрекетсіздіктерін ақтап отыратындығы көрініп түрады.
Әрбір экономикалық шағын институт серіктестігін өзі табуы қажет, өз
қызметінің бағытын анықтап, институт ішіндегі проблемасын өзі шешуі керек.
Қазіргі уақытта мәртебесі " жұмыссыз" деп анықталғандар, Кеңес Одағының
әлеуметтік құрылымына үйренген, Партия және үкімет экономиканы толық
реттеген, олай болса, жұмыссыздық проблемасын шешуге әдеттенгендер әрине,
осыған келіспейді. Қазір барлығы көлеңкелі экономикаға бой ұрған
"кәсіпкерлер" деп аталатындар, сондай
- ақ шетел валютасы және басқа да заңсыз айла -
тэсілімен айналысатындар. Мемлекеттің қазіргі уақыттағы жалғыз проблемасы
өндірістердің тоқтауы. Осы себепті мыңдаған Қазақстан азаматтары жұмыссыз
қалды. Егер де өндірістер толығымен жұмыс істесе, адамдар өз қалауларымен
жұмысқа тұрып, өз мамандықтарымен айналысқан болар еді, бүл бәріне белгілі
жағдай. Осыған байланысты өндірістің дамуына және жұмысшыларды жұмыс
орнымен қамту үшін Республика Үкіметі шетелдік салымшыларды жұмысқа
шақырады.
Осымен қатар еңбек нарқында бәсекелестік деңгейін сақтау үшін
"резервтердің" саны болу керек. Жұмыс орындары көбейген сайын жұмыс күшіне
деген сұрныс артады және осыған сай еңбекақы да көбейеді. Біздің
мемлекетімізде өндіріс қаржылары есебінен өтемақы ұсталатындықтан,
өндірушілер тауарлар мен қызмет көрсету бағаларын өсіреді, бұл ақшаның
құнсыздануына әкеледі.
Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздықтың өсу себептері. 1990 -
1991 жылдары Кеңес үкіметі таратылған уақытта жұмыссыздық 4,6 пайыз
құраған. Оның бірнеше жылға былай тез өсуіне не себеп болды? Сондай - ақ
1993 жылға дейін оның саны маңызды масштабтар қабылданбай - ақ,
оның деңгейі "белсенді халықтың" ағынымен ұласты. Нарыққа көшу уақытын еске
түсірейік. Тұрақты айлық еңбекақыны құнсызданғаны сонша өзін және отбасын
асырауға жетпеді. Халық табысы аз жұмысын тастап, коммерциямен айналысты.
Сондай - ақ Кеңестік құрылымдағы еңбекақыны мемлекет қамтамасыз етті. Қазір
барлық өндірістер нарықтық экономиканың барлық мәнін өздері көргендіктен,
кедейшіліктен қорғану үшін, өндірістің шығынын жабу мақсатында өз
штатындағы қызметкерлерін жұмыстан қысқартуларына тура келді, өйткені
технологиялық жетістіктер өте төмен болған. Осы себепті жұмыс істегісі
келетін мыңдаған адам "көшеде" қалды.
II ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығы.
2.1. Қазақстан Республикасындағы және аймақтарындағы еңбек нарығыньщ
ерекшеліктері.
Экономикалық сектордың дамуы, барлық үлттық азық-түліктің өсуі,
халықтың экомикалық белсенділік санының өсуіне әкеліп соқты. 2001 жылдың 2
тоқсанында оның саны 7626,8 мың адамды қүрады. Бүл 9,2 пайызға көп, 2000
жылдың екінші тоқсанында бү_л сан 6983,0 адамды құраған. Бұл жұмыспен
қамтылған халықтың осындай уақыттағы 13,1 пайызға көбейген, ал
жұмыссыздардың саны 21,1 пайызға азайған.
Қазақстан Республикасы статистикалық агенттігінің мәліметі бойынша
2000.01.07.13,0 пайызға қарсы, жұмыссыздардың деңгейі 9,8 пайызды қүраған.
Бірақ та жұмыспен қамту органдарында тіркелгендерін саны 2001 жылдың 1
қыркүйегінде 3,0 пайызға төмендеген. Өткен жылмен салыстырғанда 4,0 пайызға
төмен.
2001 жылдың 1 қыркүйегінде мына нэтижелерге қол жеткізілді:
- 1 тоқсанда жұмыссыздардың деңгейі 9,8 пайызды қүрады;
-эркімдердің ақпараты бойынша 147,4 мың адамға жұмыс орны ашылған
(жылдың тоқсандық тапсырма 1,2 есеге артығымен орындалды);
- 93,4 мың жұмыссыздар жұмысқа тұрғызылды(жылдық тапсырма 82,6
пайыз);
-қоғамдық жұмысқа 104,7 мың жұмыссыз қатысқан немесе жоспарға 129,9
пайыз;
- Кэсіби мамандандыруға 11,3 мың жұмыссыз оқытылған
немесе жоспарға 67,3 пайыз.
Өткен жылы жұмыспен қамту органына 10,4 пайыз жұмыссыз адамдар
хабарласқан. Сонымен бірге жұмыс істейтін азаматтардың саны азайған
(өндіріс орындарының жиі тоқтап қалуы мен жабылуына байланысты).
Экономикалық белсенді 0,8 пайыз халыққа қарсы, өткен жылы 1,5 пайыз.
2001 жылдың 2 тоқсанында өткен жылмен салыстырғанда экономикада жұмыс
істейтін халықтың саны 6,1 млн-нан 6,9 млн адамға өскен, сонымен бірге
маусым айында жалданып жұмыс істеушілердің саны 3,65 млн адамды құраған
және 12,0 пайызға өскен.
Қазақстан Республикасы агенттігінің мәліметі бойынша табиғи
монополиялардың реттелуі бойынша бэсекелестікті қорғау және шағын
кәсіпкерлікпен айналысатын шағын бизнесті қолдау 2001 жылдың 1 тамызында
1,6 млн. адамды құраған, өткен 2000 жылдың осы айында бұл сан 1,4 млн. адам
құраған.
Жұмыспен қамту өкілетті органдары жұмыспен қамту мэселелері бойынша
2000 жылмен салыстырғанда 2001 жылдың 8 айында жұмыссыз азаматтардың саны
1,2 есеге өскен.
Республика бойынша салыстырғанда жұмыссыздардың ең төменгі көрсеткіші
Шығыс Қазақстан облысында-7,0 пайыз. Ақмола, Атырау, Жамбыл облыстарында
жұмыссыздардың саны республикалық орташа көрсеткіш бойынша 10,0 пайызды,
11,8 пайыз және 11,7 пайызды құрайды.
2001 жылдың қаңтар-шілде айларында жұмыспен қамту органдарында 230,9
мың адам, 2000 жылы осы уақытта 266,4 мың адам хабарласқан. Ауылдық
жерлерде жұмыс іздеушілердің 78,8 мың адамды құраған(жалпы сан бойынша 34,1
пайыз). 2001 жылдың осы уақытымен салыстырғанда 8 аумақта жұмыс
сұрушылардың саны төмендеген, олардың ішінде: Ақтөбе облысы-1,6 есеге,
Қызылорда облысы-1,5 есеге, Алматы қаласы-1,8 есеге, Ақмола және Атырау
облыстарында жұмыссыздардың саны аз өскен, Шығыс Қазақстан облысында-20,0
пайызға, Жамбыл облысында-14,4пайызға азайған. 2001 жылдың 1
қыркүйегінде 800 мекемеде 120,0 мың адам онша толық емес жұмыс уақытымен
жұмыс істеген немесе үйымдар тоқтап тұрған. Барлық жұмыс істеген барлық
азаматтардың жалпы саны 2000 жылмен 92,9 мың адаммен салыстырғанда 57,8 мың
адамға азайған.
Осы қарастырылған уақыттарда 93,4 мың жұмыссыз адам жұмысқа тұрғызылды
(2000 жылғы мерзімде 79,9 мың адам), бү_л жұмыспен қамту органына
хабарласқан адамның 40,4 пайызын қүрайды. Ауылдық жерде хабарласқан 32,2
пайыз адамның 25,4 мың адам жұмысқа тұрған.
Республика аймақтары бойынша бұл көрсеткіштің үлкен айырмашылықтары
бар. Қарағандыда жұмысқа орналастырудың үлкен проценті - 68,0 пайыз,
Ақтөбеде - 53,9 пайыз, Батыс және Оңтүстік Қазақстанда - 47,6 пайыз,
Солтүстік Қазақстанда - 61,6 пайыз, Алматы облысында және басқа облыстарда
- 54,7 пайыз.
Ең төменгі көрсеткіш Қызылордада - 14,1; Атырауда - 17,4; Жамбылда-
19,1 пайыз.
Нормативтік құқықтық базаларды жетілдіру, жұмыспен қамту мэселелерін
реттеу нэтижесінде қоғамдық жұмыстың түрлерін және көлемін көбейтуге
мүмкіндіктер ашылды. Жүмыссыздардың жылдық көрсеткіші бағдарламасы бойынша
қоғамдық жұмысқа қатысқандардың саны 1,3 есеге көбейген.
2000 жылдың осы уақытымен салыстырғанда 81,7 мың адамға қарсы, 2001
жылдың басында қоғамдық жұмысқа 104,7 мың адам қатысқан. Бағдарламаның
жылдық көрсеткіштері Шығыс Қазақстан облыстарында 115 пайызға, Атырау
облысында - 242,2; Жамбыл облысында - 103,2 пайызға артығымен орындалған.
Қоғамдық жұмыстың негізгі түрлері: комуналдық тұрғын үй шаруашылығы
ұйымына қала аумағын тазартуға көмектесу, аумақты және қаланы экологиялық
тазалауға қатысу (көріктендіру және абаттандыру), өндірістік
кәсіпорындардағы жұмыс, құрылыста, әлеуметтік мэдениетке арналған
объектілерде және тұрғын үйлерде күрделі жөндеулер мен қайта жөндеуге
көмектесу.
Сонымен бірге республика қоғамдық жұмысқа 78,9 млн. теңгеге қарыз.
Шығыс Қазақстан (11,9 млн. теңгеге) және Ақмола облысы (6,4 млн. теңге)
маңызды сомаға берешек. Жамбыл облысы бойынша 2001 жылы 1 қыркүйекте
қоғамдық жұмысқа 4,8 млн. теңге сомаға берешек болған.
Жүмыссыздық жұмысқа шақырушылардың біліктілігіне сәйкес келмегендіктен
жұмыспен қамту мэселесі жөніндегі уәкілетті орган жұмыссыздарды қайта оқыту
және мамандандыру бойынша шаралар қабылдады. Осы уақыттарда республикадағы
жұмыспен қамту мэселесі жөніндегі уэкілетті орган 2001 жылы белгіленген
бағдарлама бойынша 11,3 мың жұмыссыз адамды немесе 67,3 пайызды қайта
даярлау немесе біліктілігін көтеруге, мамандандыруға жіберді. Жұмыссыздарды
оқытудың жоғарғы көрсеткіші Ақмола облысында жылдық тапсырма бойынша 85,9
пайызға, Атырауда - 74,6; Шығыс Қазақстанда - 79,6 пайыз жоғарғы
көрсеткішіне қол жеткізілді.
Облыс экімінің мәліметі бойынша 2001 жылы 1 қыркүйегінде елде 147,4
мың адамға жұмыс орны ашылған, сонымен бірге 31,0 мың орын уақытша немесе
мерзімдік жұмыс орны. Бұл Жамбылда — 17,1 мың, Шығыс Қазақстан облысында —
16,1 мың жұмыс орны көп ашылған.
Жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі органда 10,6 мың жұмыссыз
тіркелген Атырау облысында 3,8 мың адамға ғана жаңа орын ашылған -бүл өте
жаман көрсеткіш.
Ірі және шағын өндірістік кэсіпорындарда жұмыс орнын ашу және қайта
құру кестесіне сәйкес 2001 жылдың 7 айында 10,2 мың жұмыс орны, қайтадан
ашылған кәсіпорын есебінен - 4,2 мың, кеңейтілген ескі кэсіпорын — 2,9
мыңға, жаңа кәсіпорында 3,1 мың жұмыс орны ашылған.
Жамбыл облысында егінді жинап алу мерзімдерінде уақытша жұмыс орындары
ұзақ уақытқа қамтамасыз етілмеген.
Келтірілген мысал, инвестициялық мүмкіндігі бойынша толығымен
экономиканың өскендігіне куә болады. Бірақ та, жұмыс орнын құру қарқыны
көңілге қонарлық емес және жұмыссыздықты төмендетуге өзінің көмегін толық
көрсете алмайды.
Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігі Қазақстан Республикасында шетелдік жұмыс күшін реттеуге
бағытталған, қосымша жұмыс орындарын құру, шетелдік жұмыс күштеріне
үйретуші мекемелерде қазақстандық азаматтарды кәсіптік даярлау жұмыстарын
жүргізеді.
Шетелдік азаматтар жұмыс істейтін кәсіпорындарда Қазақстан азаматтар
санының өсуі байқалады (2000 жылдың бірінші жарты жылдығы - 122,2 мың адам,
2001 жылдың 6 айында 239,8 мың адам).
2001 жылдың бірінші жарты жылдығында 5190 шетелдіктер жұмысқа
шақырылған, өткен жылға қарағанда 10 пайызға аз (5785 адам).
Сонымен қатар, кәсіпорындарда шетелдік мамандарды жұмысқа шақырушы жыл
сайын Қазақстан азаматтарына арналып қүрылған қосымша жұмыс орындарының
саны көбейіп келеді: 2000 жылдың бірінші жартыжылдығында - 5416, 2001
жылдың 6 айында - 7,415.
Атырау облысының шетелдіктер жұмыс істейтін кэсіпорындарында 1,9 мың
жаңа жұмыс орындары кү-рылған, 516 Қазақстан мамандары қайта оқытылған.
Кәсіпорындарда шетелдіктермен 11,5 мың Қазақстан азаматтары бірге жұмыс
істейді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативті құқықтық актілерді
қабылдауы министрліктің алдына қойған міндеттерінің сэтті орындалуына
себепкер болды.
2001 жылдың 1 қаңтарынан Халықты жұмыспен қамту туралы
Қазақстан Республикасының Заңы өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I ТАРАУ. Дүниежүзілік еңбек бөлінісі және еңбек нарығы.
1.1. Еңбек нарығының пайда болу теориясы және
формасы мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...4-5
1.2. Еңбек нарығының қалыптасу
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ..6-12
1.3 Еңбек нарығы жұмыссыздық және жұмыспен
қамтудың
реттеушісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .13-15
II ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығы.
2.1. Дүниежүзілік еңбек бөлінісіндегі Қазақстанның
орны ... ... ... ..16-22
2.2. Қазақстан Республикасының еңбек нарығының мониторингі және
жұмыс бастылығының бағалау методологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ...23-
24
2.3. Қазақстан Республикасының жұмыссыздық проблемасын шешу және
тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты ... ... ... .25-32
ІІІ ТАРАУ. ЕҢБЕК БИРЖАСЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ.
3.1. Еңбек биржасы және оның атқаратын
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... .33
3.2. Жұмыспен қамту саясаты және еңбек
нарығы ... ... ... ... ... ... ... . 34-36
3.3. Қазақстан Республикасында халықты жұмыспен қамту
туралы ... .37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..38-39
Қолданған әдебиеттер
тізімі: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Кіріспе
Менің бүгінгі таңдаған тақырыбым Еңбек нарығы және Қазақстан
Республикасындағы еңбек бөлінісі. Еңбек нарығының және еңбек бөлінісінің
тек өзіне тән қасиеттері, яғни ерекшеліктері бар. Еңбек нарығы - бұл
ресурстар нарығы, басқа да өндіріс факторларының нарығы сияқты жалпы
ұқсастығы мен айырмашылығы бар. Еңбек нарығының басқа да ресурстар
нарығынан ең негізгі ерекшелігі - нарықта маңызды институттардың (
мемлекет, корпарациялар, кәсіби одақтар ) болуы. Осы институттарды ескермей
еңбек нарығында ұсыныс пен сұранысқа анализ жасай алмаймыз. Еңбек - ресурс,
өндіріс факторы. Еңбектің басқа факторлардан, яғни жер мен капиталдан
айырмашылығы, еңбек - адамның қызмет, әрекет етуі. Сол себептен нарықта
еңбек нарығының мәселелерін қарастырғанда ресурсқа сұрнысты білдіріп, шешім
қабылдайтын тек фирма ғана емес, сонымен қатар ойлау қабілеті, ырқы бар
экономикалық субъекттер. Субъекттер еңбек нарығында ұсынысты
қалыптастырады.
Еңбек нарығының құрылуы, оның ерекшеліктерінің дәл өту кезеңіндегі
маңызы зор, өйткені бул кезеңге өндірістің кенет төмендеуі мен қарқынның
тез өсуі, көп бос жұмыс орындары, жұмысшылардың өндіріс өрісінен қызмет ету
өрісіне өтуі және жекешелендіру мен мемлекетті тарау басқаруына шығарумен
байланысты мәселелері тән болады.
Осыған байланысты жаңа эдістермен жұмыс бастылықтың зерттеуін
жақындатып өңдеу керек, сонымен қатар, Қазақстан еңбек нарығының даму
мэселесін және негізгі тенденциясын табу керек.
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасының нарық қатынасына өту кезеңінде
ерекше, инфляциялық жұмыс бастылықтың қолдауының түрі, ол кезде жұмыссыздық
жасырынды болады. Осы негізгі мәселелерді мен өзінің курстық жұмысымда
қарастырамын.
I ТАРАУ. Дүниежүзілік еңбек бөлінісі және еңбек нарығы.
1.2. Еңбек нарығының пайда болу теориясы және формасы мен маңызы.
Еңбек нарқы дегеніміз не? Дұрыс атауы қандай, Еңбек нарқы, жұмыс
күшінің нарқы, еңбек ресурстарының нарқы ма? Халықты жумыспен қамтамасыз
етудегі орны қандай? Еңбек бөлінісінің маңызы бар ма?
Осы сұрқтарға жауап беру үшін сатып алу-сату обьекті, мүлік құқықтары
беру құқығы обьектісі бола алатын тауарды анықтап алу керек. Осындай тауар
түрінде жұмыс күші екен. Осы тауарға бүгінгі күнде ғылым мен тәжірибенің
жаңа мәліметтері есебімен айтылады. Жүмыс күшін алу жұмысшының өзінің еңбек
қабілеттерін белгілі бір мерзімде оларды өндіріс процесінде қолдануға
жұмысшының әділет бостандығын сақтау жұмыс берушіге тапсырылады. Жұмыс
күшінің қолдану тауарлары ағымында жұмыс күшін қолдану тауарлар нарығында
кіру рұқсатын беретін төлем арқылы өтеді. Жүмыс күшін қолдану марапаттау
арқылы, ақша төлеу арқылы жүзеге асады, нарық тауарларына рүқсат берілетін
келісім, яғни бүл жұмыс күшін сату немесе тұрмысқа қажетті қаражат.
Тұрмысқа қажетті қаражат дегеніміз не?
Тұрмысқа қажетті қаражат-бүл жұмысшының еңбек процесінде жоғалтқан
дене күштері және ақыл-ой қабілетін, сондай-ақ өзінің отбасын асырауға
қажетті тауарлар жинағы. Тұрмысқа қажетті қаржатқа бірінші кезекте тамақ,
киім, аяқ-киім, баспана, дәрі-дәрмек, білім алуға қажетті қаражат, мамандық
және т.б. жатады. Бірақ та оның тізіміне байлық жатпайды.
Тауарлы-ақшалай қатынастардың жиынтығы, жұмыс күшіне ұсыныстар мен
тапсырыстар, тұрмысқа қажетті қаражат (жұмысшыларды қызметі бойынша бөлу),
жұмыс күшінің нарқы деп аталады. Жұмыс күші еңбекте әртүрлі қабілеттілігін
барлық жұмыс процесінде қолданады. Жұмыс беруші жұмысшының барлық
қабілеттілігіне ақы төлеу қажет пе, әлде өндіріске жұмсаған күшіне төлеу
керек пе? Бүгінгі күнде өткен тарихи жылдармен салыстырғанда өндіріске
қажетті еңбек көп қырынан өсті, ал жұмыс күні біраз қысқартылды. Мұнда тек
еңбек процесінде жұмсаған күшіне ғана төлеу эділеттілік. Басқа сөзбен
айтқанда, мүмкіндігін, жұмыс күшін қалыптасуын барлық күштерінің жиынтығы
емес, ғана марапаттамай жұмысшылардың нақты еңбегін бағалау қажет
(тігіншінің, етікші, программистің еңбектері және т.б).
Осы проблемаға еңбекке жұмсаған қабілетіне ғана методологиялық
(ғылыми-теориялық) әдіс жағынан бару қажет.
Мұндай жұмыс күшінің нарқын жұмыс күшінің қалыптасуы немесе еңбек
нарқы деп атауға болады.
Еңбек нарығы - бұл тауарлы-ақшалай қарым-қатынас, бұл біріншіден жұмыс
күшіне сұрныс, өз кезегінде қоғамдық азық-түлікке немесе тауарға деген
сұрны, үшіншіден уақытша жұмыс күшін пайдалану. Осында алмастыру
обьектілері негізінде еңбек қабілетінің қалыптасуын немесе істейтін жұмыс
күші шығады. Еңбек нарығының осындай түсінігін қоғамда өндіріске жеткен
кезде дәлелденген деуге болады. Ол қысқа жұмыс күні ішінде жұмысшының
тіршілік күштерімен профессионалдық өсуді қалпына келтіруге жұмысшының
отбасында дүрыс өмір сүруіне, сондай-ақ бос уақытында пайдалы жұмыспен
айналысуын камтамасыз етеді.
"Еңбек ресурстарының нарқы" түсінігін қарастырсақ, ол дүрыс түсінік
емес. Еңбек ресурстары қатарына белгілі адамдар тобы жатады (мысалға,
оларға жоғарғы оқу орындарының түлектерін жатқызуға болады.) еңбек
резервін, қабілетін, болашақта еңбекте пайдаланатын, қазіргі уақытта
әлеуметтік еңбек нарқында жария етілмейді. Сонымен қатар еңбек резе рві,
сондай-ақ мемлекеттің қоғамдық институттардыңқоғамдық көзқараста болуы
қажет. Олар нақты, ресми экономика саласындағы бос адамдарды өздеріне тарту
үшін жағдай жасаулары қажет. Олай болмаса, еңбек резерві көлеңкелі
экономика үшін, қылмыстық істер үшін база болуы мүмкін.
1.2. Еңбек нарығының ерекшелігі.
Еңбек нарығының ең негізгі айырмашылығы онда ұсынылған тауар қасиетіне
байланысты. Сонда осы нарықта не сатылады, не сатып алынады? Бүл сұрқтың
жауабы мынадай - әрине, еңбек. Бірақ еңбек дегеннің өзі жұмысшының қызметі,
оның игіліктер өндіргенде дене және ой еңбегіне жұмсалған энергиясы. Еңбек
адамнан бөлінбейді, ол - жеке түлғаның өмір сүру формасы. Яғни осыдан
еңбекті экономикалық, саяси тұрғыдан еркін қоғамда не сатуға, не сатып
алуға болмайды. Ерікті адам сатылмайды (қүлиеленушілік мемлекеттер сияқты)
және де адамға тиісті қызметтерді де сату, сатып алуға жатпайды, еңбекті де
осы тұрғыдан қарастыруға болады. Еңбек нарығында еңбек емес,
жұмыс күші
сатылады. Жүмыс күшінің саны мен сапасы көптеген факторларға
байланысты: жұмысшының кәсіби дайындылығы, квалификациясы, тәжірибесі,
жауапкершілігі және де т.б. Жүмыс күшін сату - сатып алуы ерікті жұмысшының
келісіліп алынған шарттар бойынша жұмысқа орналасуы ( алынуы ) арқылы
жүзеге асады. Шарттар көбінесе жұмыс күнінің үзақтығына, жалақының
көлеміне, лауазымына және т.б. аспекттер бойынша жасалынады. Жүмысшыны
жұмысқа алған уақытта - мемлекет немесе кәсіпкерлік қызмет көрсетуді
қолдануды сатып алады, ал еңбектің иегері болып жұмысшының өзі қалады. Сол
себептен еңбек нарығы дегенде біз еңбекті тікелей сату немесе сатып алу
емес, жұмыс күшін сату немесе сатып алуды қарастырамыз. Әрі қарай еңбек
нарығы дегенде біз осы үғымда қарастырамыз.
Еңбек нарығындағы сұрныс басқа да ресурстар нарығындағы сияқты туынды,
ол тікелей осы ресурсты қолданып өндірілген тауарлар сұрнысына байланысты.
Мысалға, сапалы жолдарға деген қажеттіліктің жоғарылауы жол жұмысшыларына
сұранысты арттырады, ал автокөлікке сұраныстың түсуі автокөлік жасаушы
жұмысшылардың қызмет көрсетуіне сұранысты түсіреді.
Жоғарыда айтылған тауардың ерекшелігі мен формасының нарықтағы сату,
сатып алуы осы нарықтың төмендегідей ерекшеліктерін көрсетеді:
- біріншіден, сатушы мен сатып алушының үзақ мерзімді қарым
қатынасы. Басқа түтыну нарықтарында сатушы мен сатып
алушының қарым- қатынасы сату объектісін сатып алушының
меншігіне берумен аяқталады. Ал еңбек нарығында сатушы мен сатып алушының
қарым - қатынасы келісім - шартта белгіленген уақыт аралығында жүргізіледі.
Сатушы мен сатып алушының қарым - қатынасының үзақтығы қызмет көрсетуді
сату мен сатып алу операцияларына байланысты.
- екіншіден, еңбектің ақшалық емес факторлары ( жоғары мәртебе,
еңбек ету жағдайы, денсаулыққа қауіпсіздігі, кәсіби өсу, жұмыс орнындағы
моральді климат) үлкен роль атқарады.
- үшіншіден, әр түрлі институционалды қүрылымдардың кәсіби
бірлестіктер, мемлекеттің жұмыспен қамтамасыз ету, кәсіби
деңгейін көтеру саясаты, кәсіпкерлер бірлестігі, т.б. Бүл негізінен қызмет
көрсетуді сатушылар - жалданған жұмысшылар халықтың басты тобын қүрайтынына
тікелей байланысты. Ал жалданып жұмыс істеу олардың табыс көзі.
Жалақы түтынушылардың ең негізгі табыс көзі, сол себептен жалақы
түтынушылардың сұрнысы мен тауарлардың бағасына әсер етеді. Жалақы дегенде
біз еңбек деген өндіріс факторынан алғандағы табысты айтамыз. Егер
түптеп қарастыратын болсақ, жалақы дегенде біз бір уақыт көлеміндегі еңбек
бірлігін қолданғанды айтамыз.
Жалақының номиналды және нақтылы екі түрі бар. Номиналды жалақы
дегеніміз жалданған жұмысшының жұмыс істеген сағатына, күніне, аптасына,
айына, жылына алатын ақша көлемі. Номиналды жалақыныңкөлеміне қарай
жалақының деңгейін, табысты біле аламыз.Нақтылы жалақы дегеніміз алынған
ақша көлеміне сатып алуға болатын игіліктер мен қызметтер жиынтығы. Ол
номиналды жалақыға тікелей байланысты және керісінше, түтыну тауарларының,
ақылы қызметтердің қүнына, сонымен қатар жұмысшының төлейтін салығына
байланысты.
Жүмыс күшіне баға сұрныс пен ұсынысқа байланысты қойылады. Еңбек
нарығында сұрныс субъектісінің ролін мемлекет немесе
кәсіпкерлік, ал үй шаруашылығы - ұсыныс субъектісі болады.
Жетілген бәсеке жағдайында кәсіпкерлердің жұмысқа жалдаған жұмысшылар
саны мынадай екі көрсеткішпен анықталады: жалақының көлемі мен тауардың
шекті қүндылығы ( ақшалай өлшемде ). Жалданған жұмыскерлердің саны көбейген
сайын шекті өнімнің көлемі азаяды. Қосымша еңбек бірлігінің көбею шекті
еңбек өнімінің ақшалай қүны жалақы көлемімімен теңесетін болған жағдайда
тоқтатылады.
Еңбекке сұрныс көлемі жалақы көлеміне кері байланыста. Жалақының өсуі
кезінде басқа жағдайларды түрақты деп алсақ, кәсіпкер тепе - теңдікті
сақтау мақсатында еңбекті қолдануды азайту керек, ал жалақы көлемі
төмендеген кезде еңбекке сұрныс көлемі көбейеді. Жалақының көлемі мен
еңбекке сұрныс көлемінің арасындағы қатынасты еңбекке сұрныс қисығы арқылы
көре аламыз.
Абцисса осінде қажет ететін жұмыс күшінің көлемі ( L), ал ординат
осінде жалақының мөлшері (W ) көрсетілген.
W
DL қисығындағы әрбір нүкте жалақының әр мөлшеріндегі еңбекке сұрныс
көлемін көрсетеді. Қисықтың кері бағыты жалақының өте аз мөлшерінде сұраныс
көлемінің көп екендігін және керісінше, жалақының ең көп мөлшерінде еңбекке
сұраныс мөлшерінің аздығын байқаймыз.Еңбекке сұраныс көлемінің функциясы
басқаша. Абцисса осінде қажет ететін қызмет көрсетудің көлемі ( L ), ал
ординат осінде жалақының мөлшері ( W ) көрсетілген.
W
Еңбек ұсыныс көлемі де жалақының мөлшеріне байланысты. Еңбек нарығында
сатушылар жетілген бәсеке жағдайында жалақы мөлшерінің өскен кезінде қызмет
көрсетуге ұсыныс көлемін үлғайтуға тырысады. Сол себептен еңбек ұсыныс
қисығы оң бағытта.
Еңбек ұсынысының SL қисығы жалақының мөлшері өскен жағдайда жұмыс
күшіне ұсыныс көлемі өскенін, ал жалақы мөлшері төмендегенде еңбекке ұсыныс
көлемі азайғанын көрсетеді. Қоғамдағы көптеген факторлар жалпы ұсыныс
көлеміне, саны мен сапасына әсер етеді. Факторларға халықтың жалпы саны,
экономикалық белсенді халықтың мөлшері, жұмыс күнінің орташа үзақтығы,
кәсіби қүрамы және т.б. жатады.
Еңбекке сұраныс пен ұсыныс қисықтарын қоспай тұрып тағы да бір өте
қызық экономикалық құбылысқа тоқталайық. Яғни бұлар : алмастыру эффектісі
мен табыс эффектісі. Бүл жағдайды біз жеке индивидумның еңбек ұсынысы
жалақының мөлшері өскен кезде қалай өзгеретінін зерттегенде көре аламыз.
Бір қарағанда, еңбекке ұсыныс көлемі өсу керек. Бірақ олай емес.
Графикте жалақының берілген мөлшерінде жұмысшының істейтін уақытының
жалпы мөлшері берілген. Бұл қисық сұраныс немесе ұсыныс қисықтарынан
өзгеше.
W
L SL қисығы Li
I нүктесінде бізді қызықтыратын қисықта еңбек күшіне ұсыныс көлемінің
жалақының жоғары мөлшерінде жоғары екенін анықтаймыз. Бірақ
I нүктесінен өткеннен соң SL қисығы бағытын өзгертеді. Қисық өз
бағытын кері бағытталып ордината осіне барынша таянады. Бүл өте қызық
парадокс, жалақының жоғары мөлшерінде жұмыс күшінің ұсынысы азаяды. Осыдан
жалақының тек белгілі бір мөлшеріне дейін ғана ұсыныс көлемі артады, ал
одан кейін кеми бастайды. Жалақы мөлшерінің өсуі ұсыныс көлемінің үлғаю мен
кішіреюіне әкеледі. Бүл сонда қалай?
Жалақы мөлшері ұлғайған сайын бір сағаттағы істелген жұмыс көлеміне
төлем де жоғары болады, ал әр бос өткізілген уақыт жұмысшы үшін бос, далаға
кеткен уақыт, сол уақытта табыссыз қалдық дейді. Осы
9табыс бос уақытты жұмыс уақытына айналдырған кезде ғана мүмкін
болады. Сәйкесінше, бос уақыт жұмыс уақытымен ауыстырылады, осы қосымша
уақыт аралығында қосымша өнім өндіріледі. Жоғарыда айтылғандарды алмастыру
эффектісі деп атаймыз. Берілген графикте I нүктесіне дейінгі аралықта
алмастыру эффектісі көрсетілген.
Табыс эффектісі алмастыру эффектісіне қарағанда керісінше және
жұмысшының жоғары материалды қамтамасыз етілуі кезінде байқалады.
Күнделікті нан табудың мәселелері шешілген кезде бос уақытты өткізу жайлы
біздің көзқарасымыз өзгереді. Оған бос уақыт бүрынғыдай қосымша жалақы
сияқты көрінбейді. Жоқ, бүл демалу уақыты болып көрінеді және жалақыға
қосылмай қалған қаржыны есептемейді. Жоғары деңгейлі жалақы да бүған
мүмкіншілік береді. Осыдан тек қана көбірек тауарлар сатып алу ғана емес,
көбірек бос уақыт алуға да талаптанады. Ал осыны еңбекке ұсыныс көлемін
азайту арқылы ғана іске асыруға болады. Ол үшін бос уақытты қода бар ақшаға
емес, бос уақыт үшін жалақыдан алынатын алымға сатып алу керек. Қисық I
нүктесінен өткеннен кейін табыс эффектісі басым бола бастайды, бүл жоғары
жалақы мөлшерінде ұсыныстың төмендеуіне әкеледі. Жүмысшы көбірек дем алуға
үмтылады.
Қай эффектінің басымырақ екеніне жауап табылмаған. Бірақ айта кететін
бір жайт, бүл қарастырып отырғанымыз тек жеке индивидтің ұсынысымен
байланысты.
Ұсыныс және сұрныс қисықтарын біріктіре отырып өз зерттеуімізді әрі
қарай жалғастырайық.
Сұраныс және ұсыныс қисықтарының қиылысу Е нүктесіне көңіл аударайық.
Бұл нүктеге графиктеде көрсетілген жалақы мөлшері WE мен осы мөлшердегі LE
ұсынысты көрсетеді. Е нүктесінде еңбекке сұрныс көлемі еңбекке ұсыныс
көлеміне тепе тең жағдайда. Бүл дегеніміз осы мөлшерде жалақы төлейтін
кәсіпкер өзіне қажетті жұмыс күшін ала алады, яғни жұмыс күшіне сұрныс
толығымен қанағаттандырылады. Нарықтық тепе - тең жағдайында барлық
жұмысшылар жұмыспен қамтамасыз етілген. Е нүктесі жұмысшылардың толығымен
жұмыспен қамтылғанын көрсетеді.
Жалақының WE басқа мөлшерінде еңбек нарығындағы тепе - теңдік жағдайы
бұзылады. Еңбекке сұрныс пен ұсыныстың сәйкес келгенінде жалақы нарықта
тепе - теңдік мөлшері ретінде анықталады.
Жалақы мөлшерінің тепе - тең жағдайынан жоғары болуы W еңбек
нарығындағы ұсыныстың сұрныстан жоғары болғанын көрсетеді ( О - Ls ) . Осы
жағдайда толық жұмыспен қамтылудан ауытқу болады, барлық жұмыс күшін
сатушыларға жұмыс орны жетіспейді.Жүмыс күшіне ұсыныс артып кетеді,
графикте абцисса осінде LD - Ls көрсетілген.
Жалақы мөлшерінің нарықтық тепе - тең жалақы мөлшерінен төмендеген
кезінде ( мысалы W ) еңбек нарығындағы сұрныс ұсыныстан асады Ls - LD .
Себебі ретінде төменгі жалақы мөлшеріне келіспейтін жұмысшылар
жетіспегендіктен бос жұмыс орындары пайда болады.
Осы екі жағдай да ( жұмыссыздық пен бос жұмыс орындарының болуы )
жетілген бәсекелі нарықта тұрақты бола алмайды, олар нарық механизмдері
әсерінен толық жұмыспен қамтылуға дейін өзгертіледі.
Шындығында да, еңбекке ұсыныс сұраныстан жалақы мөлшерінің тепе - тең
деңгейінен жоғары болған жағдайында көп болғандықтан жұмыссыздар төмен
жалақы деңгейіне қарамастан жұмыс істеуге дайын тұрады. Сондықтан жұмысы
барлар жұмысынан айырылып қалмау үшін төмен жалақы мөлшеріне жұмыс күшін
ұсынуға мәжбүр болады. Кәсіпкерлер төмен жалақы деңгейінде көбірек
жұмысшыларды алуға ынталанады. Осыдан жалақының төмендеуіне тек сұрныс
емес, сонымен қатар ұсыныс та әсер етеді.
Сүраныс ұсыныстан асқан жағдайда жұмыс берушілер бос орындарды толтыру
үшін жалақы деңгейін көбейту арқылы жұмысшыларды жұмыс орындарына шақырады.
1.3. Еңбек нарығы жұмыссыздық және жұмыспен қамтудың реттеушісі.
Кез - келген елде халық арасында жұмыссыздық ешқашан бірдей болмайды.
Сондықтан жұмыссыздықты "емдеуде" халық арасында кең тараған жұмыссыз
топтарды анықтау диагностикадағы ең маңызды аспектілердің бірі.
Статистикалық мәліметтер көрсеткіші бойынша жалпы жұмыссыздар санының 65
пайызын барлық жастағы әйелдер қүрайды немесе бүл ер адамдардан екі есе
көп. Бұл қазіргі уақыттағы бос орындарға орналасуға үміткер адамдарға
қойылған негізгі талаптар арнайы -техникалық мамандыктарды қажет етуіне
байланысты. Алматы қалалық жұмыспен қамту орталығы мәліметтер бойынша
техникалық саласындағы бос орындарға жұмыс ұсынушылар 40 пайызды құрайды.
Жұмыссыздық 25 жасқа дейінгі жастар арасында кең таралды. Жұмыспен қамту
орталығына жұмыс сұрған халықтың жалпы саны 41,2 пайызды қүрайды. Бүл
көрсеткішті "өз тілегі" бойынша жұмысты тез арада таба алмай, жұмыс
іздеумен айналысушы жұмыссыздар құрайды. Сонымен қатар жұмыссыдар
көрсеткіші нақты қызмет өтілі бар мамандармен бос орындар
толтырылғандығымен байланысты. Ал, қызмет өтілі жоқ жастар жұмысқа тұруға
мүмкіндіктері жоқ. Осыған байланысты жастар арасында жұмыссыздық деңгейі
өте төмен (5,75 пайыз) Германиядағы эдісті қолдану қажет. Онда кэсіптік
бағдарлау мектебі және жұмыс орындарындағы тікелей дайындық, кэсіптік білім
беру жүйесі өте жоғары дамыған, бүл адамның алғашқы еңбек ету алдындағы
жұмыссыздықты азайтады.
1996 жылы Республикадағы еңбек нарқын қалыптастыруға күрделі
элеуметтік - экономикалық жағдай тікелей эсер етті. Экономика саласында
жұмыспен қамту саны барлық жерде төмендегені байқалды. 1996 жылдың қаңтар-
желтоқсан айларында кәсіпорындар мен ұйымдарда әр түрлі себептермен 1489,9
мың жұмысшылар жұмыстан шығарылды, немесе эрбір үшінші адам 1995 жылғы
мерзіммен салыстырғанда 219 мың адамға көбейген. 1996 жылғы 859 мың (1995
жылы -893,7 мың) адам жұмысқа қабылданған. 1996 жылы 47,7 пайыз жаңа
кадрлар компенсацияланған (1995 жылы -70,3 пайыз).
Ұлттық статистикалық агенттігінің мәліметі бойынша 1996 жылы барлығы
391,7 мың адам жұмыссыз деп танылған. Осы жылы тіркелген жұмыссыздардың
жалпы саны 235,1 мың адам, соның ішінде 60 пайызы эйелдер және 161,5 пайызы
жастар (41,2 пайыз ).30,4 мың адамның жоғарғы білімі бар ( олардың ішінде
68,1 пайызы эйелдер, 42,5 пайызы жастар),орта білімі бар — 111,1 мың адам
(олардың ішінде 57,3 пайызы әйелдер, 43,4 пайызы жастар).
Жұмыссыздық деңгейінің жоғары болуының тағы да маңызды себебі
элеуметтік менталитет қүруда халықтың нарықтық экономикаға бейімделмеуі.
Нарықтық экономиканы анықтау кезінде мемлекет ішінде үкіметтің халық
шаруашылығына бақылауды аз жүргізгендігін байқаймыз. Енді әэрбір жеке және
заңды түлғалар республикада субьекті немесе өз алдына тәуелсіз институт деп
елестесек, үкімет өз әрекетсіздіктерін ақтап отыратындығы көрініп түрады.
Әрбір экономикалық шағын институт серіктестігін өзі табуы қажет, өз
қызметінің бағытын анықтап, институт ішіндегі проблемасын өзі шешуі керек.
Қазіргі уақытта мәртебесі " жұмыссыз" деп анықталғандар, Кеңес Одағының
әлеуметтік құрылымына үйренген, Партия және үкімет экономиканы толық
реттеген, олай болса, жұмыссыздық проблемасын шешуге әдеттенгендер әрине,
осыған келіспейді. Қазір барлығы көлеңкелі экономикаға бой ұрған
"кәсіпкерлер" деп аталатындар, сондай
- ақ шетел валютасы және басқа да заңсыз айла -
тэсілімен айналысатындар. Мемлекеттің қазіргі уақыттағы жалғыз проблемасы
өндірістердің тоқтауы. Осы себепті мыңдаған Қазақстан азаматтары жұмыссыз
қалды. Егер де өндірістер толығымен жұмыс істесе, адамдар өз қалауларымен
жұмысқа тұрып, өз мамандықтарымен айналысқан болар еді, бүл бәріне белгілі
жағдай. Осыған байланысты өндірістің дамуына және жұмысшыларды жұмыс
орнымен қамту үшін Республика Үкіметі шетелдік салымшыларды жұмысқа
шақырады.
Осымен қатар еңбек нарқында бәсекелестік деңгейін сақтау үшін
"резервтердің" саны болу керек. Жұмыс орындары көбейген сайын жұмыс күшіне
деген сұрныс артады және осыған сай еңбекақы да көбейеді. Біздің
мемлекетімізде өндіріс қаржылары есебінен өтемақы ұсталатындықтан,
өндірушілер тауарлар мен қызмет көрсету бағаларын өсіреді, бұл ақшаның
құнсыздануына әкеледі.
Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздықтың өсу себептері. 1990 -
1991 жылдары Кеңес үкіметі таратылған уақытта жұмыссыздық 4,6 пайыз
құраған. Оның бірнеше жылға былай тез өсуіне не себеп болды? Сондай - ақ
1993 жылға дейін оның саны маңызды масштабтар қабылданбай - ақ,
оның деңгейі "белсенді халықтың" ағынымен ұласты. Нарыққа көшу уақытын еске
түсірейік. Тұрақты айлық еңбекақыны құнсызданғаны сонша өзін және отбасын
асырауға жетпеді. Халық табысы аз жұмысын тастап, коммерциямен айналысты.
Сондай - ақ Кеңестік құрылымдағы еңбекақыны мемлекет қамтамасыз етті. Қазір
барлық өндірістер нарықтық экономиканың барлық мәнін өздері көргендіктен,
кедейшіліктен қорғану үшін, өндірістің шығынын жабу мақсатында өз
штатындағы қызметкерлерін жұмыстан қысқартуларына тура келді, өйткені
технологиялық жетістіктер өте төмен болған. Осы себепті жұмыс істегісі
келетін мыңдаған адам "көшеде" қалды.
II ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығы.
2.1. Қазақстан Республикасындағы және аймақтарындағы еңбек нарығыньщ
ерекшеліктері.
Экономикалық сектордың дамуы, барлық үлттық азық-түліктің өсуі,
халықтың экомикалық белсенділік санының өсуіне әкеліп соқты. 2001 жылдың 2
тоқсанында оның саны 7626,8 мың адамды қүрады. Бүл 9,2 пайызға көп, 2000
жылдың екінші тоқсанында бү_л сан 6983,0 адамды құраған. Бұл жұмыспен
қамтылған халықтың осындай уақыттағы 13,1 пайызға көбейген, ал
жұмыссыздардың саны 21,1 пайызға азайған.
Қазақстан Республикасы статистикалық агенттігінің мәліметі бойынша
2000.01.07.13,0 пайызға қарсы, жұмыссыздардың деңгейі 9,8 пайызды қүраған.
Бірақ та жұмыспен қамту органдарында тіркелгендерін саны 2001 жылдың 1
қыркүйегінде 3,0 пайызға төмендеген. Өткен жылмен салыстырғанда 4,0 пайызға
төмен.
2001 жылдың 1 қыркүйегінде мына нэтижелерге қол жеткізілді:
- 1 тоқсанда жұмыссыздардың деңгейі 9,8 пайызды қүрады;
-эркімдердің ақпараты бойынша 147,4 мың адамға жұмыс орны ашылған
(жылдың тоқсандық тапсырма 1,2 есеге артығымен орындалды);
- 93,4 мың жұмыссыздар жұмысқа тұрғызылды(жылдық тапсырма 82,6
пайыз);
-қоғамдық жұмысқа 104,7 мың жұмыссыз қатысқан немесе жоспарға 129,9
пайыз;
- Кэсіби мамандандыруға 11,3 мың жұмыссыз оқытылған
немесе жоспарға 67,3 пайыз.
Өткен жылы жұмыспен қамту органына 10,4 пайыз жұмыссыз адамдар
хабарласқан. Сонымен бірге жұмыс істейтін азаматтардың саны азайған
(өндіріс орындарының жиі тоқтап қалуы мен жабылуына байланысты).
Экономикалық белсенді 0,8 пайыз халыққа қарсы, өткен жылы 1,5 пайыз.
2001 жылдың 2 тоқсанында өткен жылмен салыстырғанда экономикада жұмыс
істейтін халықтың саны 6,1 млн-нан 6,9 млн адамға өскен, сонымен бірге
маусым айында жалданып жұмыс істеушілердің саны 3,65 млн адамды құраған
және 12,0 пайызға өскен.
Қазақстан Республикасы агенттігінің мәліметі бойынша табиғи
монополиялардың реттелуі бойынша бэсекелестікті қорғау және шағын
кәсіпкерлікпен айналысатын шағын бизнесті қолдау 2001 жылдың 1 тамызында
1,6 млн. адамды құраған, өткен 2000 жылдың осы айында бұл сан 1,4 млн. адам
құраған.
Жұмыспен қамту өкілетті органдары жұмыспен қамту мэселелері бойынша
2000 жылмен салыстырғанда 2001 жылдың 8 айында жұмыссыз азаматтардың саны
1,2 есеге өскен.
Республика бойынша салыстырғанда жұмыссыздардың ең төменгі көрсеткіші
Шығыс Қазақстан облысында-7,0 пайыз. Ақмола, Атырау, Жамбыл облыстарында
жұмыссыздардың саны республикалық орташа көрсеткіш бойынша 10,0 пайызды,
11,8 пайыз және 11,7 пайызды құрайды.
2001 жылдың қаңтар-шілде айларында жұмыспен қамту органдарында 230,9
мың адам, 2000 жылы осы уақытта 266,4 мың адам хабарласқан. Ауылдық
жерлерде жұмыс іздеушілердің 78,8 мың адамды құраған(жалпы сан бойынша 34,1
пайыз). 2001 жылдың осы уақытымен салыстырғанда 8 аумақта жұмыс
сұрушылардың саны төмендеген, олардың ішінде: Ақтөбе облысы-1,6 есеге,
Қызылорда облысы-1,5 есеге, Алматы қаласы-1,8 есеге, Ақмола және Атырау
облыстарында жұмыссыздардың саны аз өскен, Шығыс Қазақстан облысында-20,0
пайызға, Жамбыл облысында-14,4пайызға азайған. 2001 жылдың 1
қыркүйегінде 800 мекемеде 120,0 мың адам онша толық емес жұмыс уақытымен
жұмыс істеген немесе үйымдар тоқтап тұрған. Барлық жұмыс істеген барлық
азаматтардың жалпы саны 2000 жылмен 92,9 мың адаммен салыстырғанда 57,8 мың
адамға азайған.
Осы қарастырылған уақыттарда 93,4 мың жұмыссыз адам жұмысқа тұрғызылды
(2000 жылғы мерзімде 79,9 мың адам), бү_л жұмыспен қамту органына
хабарласқан адамның 40,4 пайызын қүрайды. Ауылдық жерде хабарласқан 32,2
пайыз адамның 25,4 мың адам жұмысқа тұрған.
Республика аймақтары бойынша бұл көрсеткіштің үлкен айырмашылықтары
бар. Қарағандыда жұмысқа орналастырудың үлкен проценті - 68,0 пайыз,
Ақтөбеде - 53,9 пайыз, Батыс және Оңтүстік Қазақстанда - 47,6 пайыз,
Солтүстік Қазақстанда - 61,6 пайыз, Алматы облысында және басқа облыстарда
- 54,7 пайыз.
Ең төменгі көрсеткіш Қызылордада - 14,1; Атырауда - 17,4; Жамбылда-
19,1 пайыз.
Нормативтік құқықтық базаларды жетілдіру, жұмыспен қамту мэселелерін
реттеу нэтижесінде қоғамдық жұмыстың түрлерін және көлемін көбейтуге
мүмкіндіктер ашылды. Жүмыссыздардың жылдық көрсеткіші бағдарламасы бойынша
қоғамдық жұмысқа қатысқандардың саны 1,3 есеге көбейген.
2000 жылдың осы уақытымен салыстырғанда 81,7 мың адамға қарсы, 2001
жылдың басында қоғамдық жұмысқа 104,7 мың адам қатысқан. Бағдарламаның
жылдық көрсеткіштері Шығыс Қазақстан облыстарында 115 пайызға, Атырау
облысында - 242,2; Жамбыл облысында - 103,2 пайызға артығымен орындалған.
Қоғамдық жұмыстың негізгі түрлері: комуналдық тұрғын үй шаруашылығы
ұйымына қала аумағын тазартуға көмектесу, аумақты және қаланы экологиялық
тазалауға қатысу (көріктендіру және абаттандыру), өндірістік
кәсіпорындардағы жұмыс, құрылыста, әлеуметтік мэдениетке арналған
объектілерде және тұрғын үйлерде күрделі жөндеулер мен қайта жөндеуге
көмектесу.
Сонымен бірге республика қоғамдық жұмысқа 78,9 млн. теңгеге қарыз.
Шығыс Қазақстан (11,9 млн. теңгеге) және Ақмола облысы (6,4 млн. теңге)
маңызды сомаға берешек. Жамбыл облысы бойынша 2001 жылы 1 қыркүйекте
қоғамдық жұмысқа 4,8 млн. теңге сомаға берешек болған.
Жүмыссыздық жұмысқа шақырушылардың біліктілігіне сәйкес келмегендіктен
жұмыспен қамту мэселесі жөніндегі уәкілетті орган жұмыссыздарды қайта оқыту
және мамандандыру бойынша шаралар қабылдады. Осы уақыттарда республикадағы
жұмыспен қамту мэселесі жөніндегі уэкілетті орган 2001 жылы белгіленген
бағдарлама бойынша 11,3 мың жұмыссыз адамды немесе 67,3 пайызды қайта
даярлау немесе біліктілігін көтеруге, мамандандыруға жіберді. Жұмыссыздарды
оқытудың жоғарғы көрсеткіші Ақмола облысында жылдық тапсырма бойынша 85,9
пайызға, Атырауда - 74,6; Шығыс Қазақстанда - 79,6 пайыз жоғарғы
көрсеткішіне қол жеткізілді.
Облыс экімінің мәліметі бойынша 2001 жылы 1 қыркүйегінде елде 147,4
мың адамға жұмыс орны ашылған, сонымен бірге 31,0 мың орын уақытша немесе
мерзімдік жұмыс орны. Бұл Жамбылда — 17,1 мың, Шығыс Қазақстан облысында —
16,1 мың жұмыс орны көп ашылған.
Жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі органда 10,6 мың жұмыссыз
тіркелген Атырау облысында 3,8 мың адамға ғана жаңа орын ашылған -бүл өте
жаман көрсеткіш.
Ірі және шағын өндірістік кэсіпорындарда жұмыс орнын ашу және қайта
құру кестесіне сәйкес 2001 жылдың 7 айында 10,2 мың жұмыс орны, қайтадан
ашылған кәсіпорын есебінен - 4,2 мың, кеңейтілген ескі кэсіпорын — 2,9
мыңға, жаңа кәсіпорында 3,1 мың жұмыс орны ашылған.
Жамбыл облысында егінді жинап алу мерзімдерінде уақытша жұмыс орындары
ұзақ уақытқа қамтамасыз етілмеген.
Келтірілген мысал, инвестициялық мүмкіндігі бойынша толығымен
экономиканың өскендігіне куә болады. Бірақ та, жұмыс орнын құру қарқыны
көңілге қонарлық емес және жұмыссыздықты төмендетуге өзінің көмегін толық
көрсете алмайды.
Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігі Қазақстан Республикасында шетелдік жұмыс күшін реттеуге
бағытталған, қосымша жұмыс орындарын құру, шетелдік жұмыс күштеріне
үйретуші мекемелерде қазақстандық азаматтарды кәсіптік даярлау жұмыстарын
жүргізеді.
Шетелдік азаматтар жұмыс істейтін кәсіпорындарда Қазақстан азаматтар
санының өсуі байқалады (2000 жылдың бірінші жарты жылдығы - 122,2 мың адам,
2001 жылдың 6 айында 239,8 мың адам).
2001 жылдың бірінші жарты жылдығында 5190 шетелдіктер жұмысқа
шақырылған, өткен жылға қарағанда 10 пайызға аз (5785 адам).
Сонымен қатар, кәсіпорындарда шетелдік мамандарды жұмысқа шақырушы жыл
сайын Қазақстан азаматтарына арналып қүрылған қосымша жұмыс орындарының
саны көбейіп келеді: 2000 жылдың бірінші жартыжылдығында - 5416, 2001
жылдың 6 айында - 7,415.
Атырау облысының шетелдіктер жұмыс істейтін кэсіпорындарында 1,9 мың
жаңа жұмыс орындары кү-рылған, 516 Қазақстан мамандары қайта оқытылған.
Кәсіпорындарда шетелдіктермен 11,5 мың Қазақстан азаматтары бірге жұмыс
істейді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативті құқықтық актілерді
қабылдауы министрліктің алдына қойған міндеттерінің сэтті орындалуына
себепкер болды.
2001 жылдың 1 қаңтарынан Халықты жұмыспен қамту туралы
Қазақстан Республикасының Заңы өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz