Delphi ортасымен танысу туралы ақпарат

І КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3

ІІ DELPHI ОРТАСЫМЕН ТАНЫСУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.1 Delphi.дің негізгі терезелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Программа кодының терезесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8

ІІІ МӘЛІМЕТТЕР ҚОРЫН ЖОБАЛАУ ҚАДАМДАРЫ ... ... ... ... ... . 22
2.1. Кесте құру. DataBase Desktop утилитасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Сұраныстар жинағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
2.3 Мәліметтер қорын басқару жүйесінің программалық шешімі.. 27

ІV ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33
V ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35

Жасанды интелект – күшті дамып жатқан бағыттардың бірі. Бүгінгі күнде ғылым және техникалық прогресс нәтижелері адамзат үшін келешекте зерттеу облысында үлкен жетістіктерге қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Бұл бағытта формализация мен байланысты және берілгендердің қойылуы интелектуалды жүйелердің еншісінде. Бұл үшін арнайы модельдер және берілгендерді сипаттау тілдері, әр түрлі типтегі берілгендерді ерекшелеу мәселелері өңделеді. Интелектуалды жүйелер бастапқы мәндері зерттеліп, берілгендерді ажырату және процедура, әдіс тәсілдер құрылады, олардың көмегімен интелектуалды жүйелерде берілгендердің келіп шығу мүмкіндіктері келіп туады. Берілгендердің қойылуының проблемалары интелектуалды жүйелерде тосын жағдайларда актуалды [1].
Интелектуалды жүйелер – бұл проблемалы облыста берілгендерге сүйеніп барлық уақытта компьютер жадында сақталады. Берілген жұмыста берілгендердің қойылуының таблицалық әдісінің мақсаты берілгендер базасын басқару жүйесін құру мүмкіндігі қарастырылған.
Егер жүйеде жадысында кейбір продукция жинақтары сақталған болса, онда олар жүйе продукциясын бейнелейді. Жүйе продукциялар, арнай продукцияны басқару проседурасымен берілуі қажет, олардың көмегімен продукция актуалдыға орындалып және сол немесе басқа продукциялардың орындалуын актуалды сандар ішінен таңдау. Жүйе қатарындағы білімдердің қойылуы моделі желілік және прдукциондық комбинацияларды қолданылады. Сондай модельдерден декларативті модель желілік компанент моделімен сипатталады, ал процедуралы білім- продукционды білімен. Бұл жағдайда продукционды жүйе жұмысында семантикалық желі жайында айтылады.
Берілгендер базасын облыстар үшін құру, осы обьектті басқару процедурасын жеңілдетеді, интелектуалды капитал, интелектуалды жеке меншік, түрлі сапада түсініктер жаңа кез келген облыстың білім байлығы болып табылады. Адамдар әр дайым берілгендерді басқару эффектісін, білімдерді орналастыруға ұмтылады. Алайда берілген бағыт берілгендерді басқару негізі жалпы дәлелденгендей, келісілген концепция және әрекеттер берілгендерді басқаруда мағынаның қойылуы әр түрлі болады. Сонымен қатар білімдерді басқару түсінігі болып жатқан барлық процестер шешімі интелектуалды әдістермен мағынаны басқару білімдері жеке тапсырмаларда шешімі автоматизацияланады.
Алайда берілген облысты жариялаудың санының көпшілігіне қарамастан, осы уақытта берілгендерді басқару жүйесін комплексті жолмен өңделеді.
Тақырыптың өзектілігі Delphi жүйесі мәліметтер қорын басқару жүйесінің мүмкіндіктерін пайдалану, мәліметтер қорын басқару жүйесінің едәуір дамыған мүмкіндіктерін игеру, науқастардың анкеталық берілгендерімен жұмыс жасау ақпараттық жүйесін құру.

1. Бойко В.В., Савинков В.М. Проектирование баз данных нформационных систем. М.: Финансы и статистика, 1989.
2. Вендров А.М. CASE-технологии. Современные методы и средства проектирования информационных систем. -М.: Финансы и статистика, 1998. -176 с.
3. Гофман В.Э, Хомоненко А.Д. Delphi 5.- СПБ.: БХВ-Санкт-Петербург, 1999. - 800 с.
4. Гофман В.Э, Хомоненко А.Д.Работа с базами данных в Delphi.- СПБ.: БХВ-Санкт-Петербург, 2000.- 656 с.
5. Грабер М. Введение в SQL. - М.: "ЛОРИ",1996. - 340 с
6. Гради Буч. Объектно-ориентированное проектирование с примерами применения. -Киев:Диалектика, 1992.
7. Дейт К. Дж. Введение в системы баз данных. - Киев: Диалектика, 1998 г. - 784с.
8. Диго С.М. Проектирование и использование БД: Учебник для студентов вузов. М.: Финансы и статистика, 1995.
9. Заварыкин В.М., Житомирский В.Г., Лапчик М.П. Основы информатики и вычислительной техники. -Москва: Просвещение, 1989.
10. Камардинов О.Жантелі Х., Delphi программалау ортасы, Шымкент – 2002.
11. Компьютерные технологии обработки информации: Учебное пособие /Под ред. С.В. Назарова. - М.: Финансы и статистика, 1995.
12. Конопка Р. Создание оригинальных компонент в среде Delphi: Пер. с англ. - К.: НИПФ - “ДиаСофт Лтд.”, 1996. - 512с.
13. Машбиц Е.И., Бондаровская В.М. Зарубежные концепции программированного обучения.- Киев, Диалектика, 1964.
14. Поспелов Г.С. Искусственный интеллект – основа информационной технологии. М.: Наука, 1988.
15. Рудалев В.Г., Крыжановская Ю.А., Разработка приложений баз данных в среде Delphi, Часть 1., Воронеж 2002г.
16. Рудалев В.Г., Крыжановская Ю.А., Разработка приложений баз данных в среде Delphi, Часть 2., Воронеж 2002г.
17. Савельев А.Я., Сазонов Б.А., Лукьянов С.Э. Персональный компьютер для всех. Выпуски 1-4. -М. Высшая школа, 1991.
18. Тумасонис В., Дагене В., Григас Г. Паскаль. Руководства для программиста: Справочник: Пер. с литовск. - М.: Радио и связь, 1992.
19. Уникуп С. Microsoft SQL Server 6.5 в подлиннике: пер. с англ. - СПб.: BHV - Санкт-Петербург, 1998. - 896с.
20. Уотермен Д. Руководство по экспертным системам. М.: Мир, 1989.
21. Хендерсон К. Руководство разработчика баз данных в Delphi 2. - К.: Диалектика, 1996. - 544с

Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

І 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
ІІ DELPHI ОРТАСЫМЕН 5
ТАНЫСУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Delphi-дің негізгі 5
терезелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
1.2 Программа кодының 8
терезесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..

ІІІМӘЛІМЕТТЕР ҚОРЫН ЖОБАЛАУ ҚАДАМДАРЫ ... ... ... ... ... . 22
2.1. Кесте құру. DataBase Desktop 22
утилитасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
2.2 Сұраныстар жинағы 26
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
2.3 Мәліметтер қорын басқару жүйесінің программалық шешімі.. 27

ІV ҚОРЫТЫНДЫ 33
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
V ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 35
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..

КІРІСПЕ

Жасанды интелект – күшті дамып жатқан бағыттардың бірі. Бүгінгі күнде
ғылым және техникалық прогресс нәтижелері адамзат үшін келешекте зерттеу
облысында үлкен жетістіктерге қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Бұл бағытта формализация мен байланысты және берілгендердің қойылуы
интелектуалды жүйелердің еншісінде. Бұл үшін арнайы модельдер және
берілгендерді сипаттау тілдері, әр түрлі типтегі берілгендерді ерекшелеу
мәселелері өңделеді. Интелектуалды жүйелер бастапқы мәндері зерттеліп,
берілгендерді ажырату және процедура, әдіс тәсілдер құрылады, олардың
көмегімен интелектуалды жүйелерде берілгендердің келіп шығу мүмкіндіктері
келіп туады. Берілгендердің қойылуының проблемалары интелектуалды жүйелерде
тосын жағдайларда актуалды [1].
Интелектуалды жүйелер – бұл проблемалы облыста берілгендерге сүйеніп
барлық уақытта компьютер жадында сақталады. Берілген жұмыста берілгендердің
қойылуының таблицалық әдісінің мақсаты берілгендер базасын басқару жүйесін
құру мүмкіндігі қарастырылған.
Егер жүйеде жадысында кейбір продукция жинақтары сақталған болса,
онда олар жүйе продукциясын бейнелейді. Жүйе продукциялар, арнай
продукцияны басқару проседурасымен берілуі қажет, олардың көмегімен
продукция актуалдыға орындалып және сол немесе басқа продукциялардың
орындалуын актуалды сандар ішінен таңдау. Жүйе қатарындағы білімдердің
қойылуы моделі желілік және прдукциондық комбинацияларды қолданылады.
Сондай модельдерден декларативті модель желілік компанент моделімен
сипатталады, ал процедуралы білім- продукционды білімен. Бұл жағдайда
продукционды жүйе жұмысында семантикалық желі жайында айтылады.
Берілгендер базасын облыстар үшін құру, осы обьектті басқару
процедурасын жеңілдетеді, интелектуалды капитал, интелектуалды жеке меншік,
түрлі сапада түсініктер жаңа кез келген облыстың білім байлығы болып
табылады. Адамдар әр дайым берілгендерді басқару эффектісін, білімдерді
орналастыруға ұмтылады. Алайда берілген бағыт берілгендерді басқару негізі
жалпы дәлелденгендей, келісілген концепция және әрекеттер берілгендерді
басқаруда мағынаның қойылуы әр түрлі болады. Сонымен қатар білімдерді
басқару түсінігі болып жатқан барлық процестер шешімі интелектуалды
әдістермен мағынаны басқару білімдері жеке тапсырмаларда шешімі
автоматизацияланады.
Алайда берілген облысты жариялаудың санының көпшілігіне қарамастан,
осы уақытта берілгендерді басқару жүйесін комплексті жолмен өңделеді.
Тақырыптың өзектілігі Delphi жүйесі мәліметтер қорын басқару
жүйесінің мүмкіндіктерін пайдалану, мәліметтер қорын басқару жүйесінің
едәуір дамыған мүмкіндіктерін игеру, науқастардың анкеталық берілгендерімен
жұмыс жасау ақпараттық жүйесін құру.
Курстық жұмыстың мақсаты Delphi – де жергілікті және клиент-серверлік
берілгендер қорын құруға және оны ары қарай демеуге арналған құралдармен
қамтамасыз ету, сонымен қатар, кез келген берілгендер қорымен жұмыс жасауға
арналған қолданбалы программаларды құруға да мүмкіндік беруі.
Осыған байланысты келесі мақсаттар қойылды:
• Кестеге бір немесе бірнеше жазбаны қосу;
• Кестеден бір немесе бірнеше жазбаны қою;
• Кейбір өрістердің бір немесе бірнеше жазбаларындағы мәндерді жаңарту;
• Берілген шартты қанағаттандыратын бір немесе бірнеше жазбаларды табу.
Курстық жұмыстың міндеттері Кестені құру кезінде кестеде берілген
мәліметтерді автоматты түрде басқару. Мәліметтер қорының әр кестесі
ақпараттық жүйенің бірдей типті объектілері туралы мәліметтерді сақтауға
жолдар мен бағаналардан тұратын жазбаларынан іздеу жұмыстарын жасау.
Курстық жұмыс кіріспеден, Delphi ортасымен танысу, Мәліметтер қорын
жобалау қадамдары, деген екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен, 63 беттен тұрады.

І DELPHI ОРТАСЫМЕН ТАНЫСУ

1.1 Delphi-дің негізгі терезелері

Delphi ортасын – програмалаушының сапалы жұмысын қамтамасыз ететін
күрделі механизм. Ол экрандағы бір уақытта ашылатын бірнеше терезелермен
сипатталады. Windows терезесi арқылы Delphi-дi iске қосу командасы: Iске
қосу - Программалар - Borland Delphi 6 ( Delphi 6. Экранда Delphi ортасының
төрт терезесi көрiнедi Бұл терезелер бір-бірін жартылай немесе толығымен
жауып, экранда орын ауыстыра алады.
Delphi ортасы – көптерезелік жүйе. Оның негізгі төрт терезесі: (сурет.1.1.)
1. Негізгі терезе (Project 1)
2. Объектілер бақылаушысының терезесі (Object Inspector)
3. Формаларды құрастырушының терезесі (Form 1)
4. Программа кодының терезесі (Unit 1. Pas).

Сурет 1. Delphi 6 – ның негiзгi терезесi.

Негізгі терезеден басқа терезелерді жылжытуға, өлшемін өзгертуге немесе
экраннан алып тастауға болады. Форманың терезесінен Unit кодына өту және
одан кері өту F12 пернесі арқылы орындалады.
Негізгі терезе мен компоненттер жинағы.Негізгі терезе программаның жобасын
құрудағы жұмыстарды басқарады және Delphi ортасы іске қосылып тұрғанда
міндетті түрде экранның жоғарғы қатарында орналасады [2].
Бұл терезеде Delphi-ң негізгі меню жүйесі, пиктограммалық
командалық батырмалары мен компоненттер политрасы орналасады. Delphi-дiң
негiзгi терезесiнiң құрамына негiзгi мәзiр, аспаптар панелi және
компоненттер палитрасы енгiзiлген (2-сурет). Негiзгi мәзiр пункттерiне
Delphi-де жұмыс iстеу командалары, аспаптар панелiне жиi қолданылатын
командаларды орындайтын түймелер орналастырылған.
Компоненттер жинағы – Delphi-ң негізгі байлығы болып табылады. Ол
негізгі терезенің оң жағында орналасып, қажетті компонентті тез табуға
арналған белгілерден тұрады.
Компонент - деп белгілі бір қасиеттерді иемденген және форма
терезесінде кез-келген объектіні орналастыру мүмкіндігін туғызатын
функциональды элементті айтады. Delphi ортасының компоненттері 19 топқа
бөлінген, ол топтарды парақтар деп атаймыз.
Форма құрастырушының және объектілер бақылаушысының терезесі. Форма
құрастырушының немесе форманың терезесі – болашақ программаның Windows
жобасы. Алдымен бұл терезе бос болады. Бұл терезенің жұмыс аймағы
координаттық тордың нүктелерімен реттелген. (сур. 2.)

Сурет 2. Delphi ортасының компоненттер палитрасы.

Форма - программаны дайындау алдында ашылатын, программаның сұхбаттық
терезесi. Delphi алғашқы рет iске қосылған кезде форма Form1 атауымен
(тақырыбымен) көрiнедi (1-сурет). Оның жиектерiне тышқан көрсеткiшiн
орналастырып, форманы кеңейту не қысу қиын емес.
Кей жағдайларда экранда форма көрiнбеуi мүмкiн. Оны экранға шығару үшiн
View-Forms командасын беру жеткiлiктi.
Қасиет - айнымалылардың ерекше түрi. Олар объектiнiң түрлi
мүмкiндiктерiн сипаттап, ағымдық күйiн анықтайды. Мысалы, форма
қасиеттерiнiң мәндерi - форма тақырыбының мәтiнi, өлшемi, экранда
орналасуы, түсi т.б. Delphi iске қосылған кезде форма қасиеттерiне
алғашқы сәйкес мәндер меншiктелiп қойылады.
Форманы не онда орнатылған компоненттi программа құру үшiн дайындау
оның кейбiр қасиеттерiнiң мәндерiн өзгертуден басталады. Қасиеттер тiзiмi
Объект инспекторы (Object Inspector) терезесiне енгiзiлген. Тiзiмдi
инспектор терезесiне шығару үшiн сәйкес объектiнi бiр шерту арқылы таңдау
керек. Инспектор терезесiнiң жоғарғы қатарына таңдалған объект атауы
жазылып қойылады. Мысалы, Delphi iске қосылған кезде форманың ашылған
қасиеттер терезесi 1-суретте көрсетiлген. Терезенiң екi қосымша бетi бар:
Properties (Қасиеттер) және Events (Оқиғалар). Терезе ашылғанда екi бағанға
енгiзiлген жазулардан тұратын оның Properties бөлiмi ашылулы тұрады (1-
сурет). Бiрiншi бағанда көрiнетiндер – қасиет атаулары, екiншi бағанға
сәйкес жазылғандар – олардың мәндерi.
Форманың кейбiр қасиеттерi:
Name (Атау) – формаға берiлген атау. Ол Delphi объектiлерiнiң
(компоненттердiң) негiзгi қасиеттерiнiң бiрi. Delphi-дiң формаға автоматты
түрде алғашқы рет меншiктеген атауын (Form1) өзгертiп, басқа атау беруге
болады. Ол үшiн қасиеттер терезесiнен Name атауын таңдап, жаңа атау
клавиатура арқылы терiледi. Font (Шрифт) – формаға енгiзiлетiн мәтiн
шрифтiн орнату қасиетi. Оны таңдап, оң жағында көрiнген көп нүкте (...)
түймесiн шерткен кезде сұхбаттық Шрифт таңдау терезесi көрiнедi (3-сурет).
Терезеден, әдеттегiдей, қажеттi шрифт типiн, өлшемiн таңдап (мысалы,
Times Kaz, 10), ОК түймесiн шерту керек (сур.3.).

Сурет 3. Шрифтті таңдау терезесi

Caption (Тақырып, бетiне жазу) – форма терезесiнiң тақырыбына
енгiзiлетiн мәтiн. Алғашқы кезде қасиеттер терезесiнiң Caption қасиетiне
тақырып үшiн Form1 сөзi енгiзiлiп қойылған. Оны “Redactor” не басқа
тақырыпқа алмастыру Name қасиетiне мән меншiктеу тәсiлi сияқты (қасиет мәнi
енгiзiлген соң КҚ (каретканы қайтару, енгiзу) клавишiн басып қойған жөн).
Color (Түс) – форманың түсiн орнату қасиетi. Ол таңдалған кезде оң
жағында тiлсызық түймесi көрiнедi. Тiлсызық түймесi – қасиет мәнiнiң
бiрнеше екенiнiң белгiсi. Тiлсызық белгiсiн шерткен кезде мәндер (түстер)
терезесi ашылады. Тiзiмде көрiнген қалаған түстi шерткен соң форма сәйкес
түске боялып қойылады.
Width (µзындық), Height (Биiктiк) – пиксель өлшем бiрлiгiмен берiлген
форманың Ұзындығы мен биiктiгiн орнату қасиеттерi (бұл мәндер форманы
тышқан арқылы кеңейту не сығу кезiнде автоматты түрде меншiктеледi).
Экранда қасиеттер терезесi көрiнбесе, оны шығару үшiн View-Object
Inspector командасын немесе Ғ11 клавишiн басу жеткiлiктi.
Delphi-де программалар оқиғалар арқылы басқарылады. Мысалы, пайдаланушы
программа құру үшiн алдымен формаға компонент орнатуы, форманы не формада
орналастырылған компоненттi тышқан арқылы шертуi мүмкiн. Оның әр iс-әрекетi
оқиға шақырады. Яғни, оқиға – программаның жұмыс iстеуi кезiнде объект
жағдайының өзгеруi.Объектiлерге байланысты оқиғалар жеткiлiктi Мысалы,
формаға байланысты оқиғалар саны – 35 (4-сурет). Олар қасиеттер терезесiнiң
Events қосымша бетiне енгiзiлген. Терезеде оқиға атауларының алдына On
префиксi тiркестiрiлiп жазылған. Ол – атаудың оқиға екендiгiн бiлдiретiн
белгi (сур. 4).

Delphi ортасында жиi кездесетiн оқиғалар:

OnClick – тышқан түймесiн бiр рет басу;
OnDblClick – тышқан түймесiн екi рет басу;
OnKeyDown – клавиштi басу;
OnKeyUp – басылған клавиштi босату;
OnMouseDown – тышқан түймесiн басу;
OnMouseUp – тышқан түймесiн босату;
OnMouseMove – тышқан көрсеткiшiн жылжыту;
OnCreate – форманы екi рет шерту, т.б.

Сурет 4. Форма оқиғалары

1.2 Программа кодының терезесі

Программа (немесе Модуль) кодының терезесі программаның мәтінін
құруға және оны түзетуге арналған. Бұл мәтін арнайы ережелер бойынша
құрылып, алгоритм жұмысын анықтайды. Delphi жүйесінде Pascal тілінің
ұлғайтылған және дамытылған нұсқасы – Object Pascal программалау тілі
қолданылады. Delphi ортасы іске қосылғанда программа кодының терезесі
Windows ортасының бос терезесінің бастапқы кодынан тұрады. Жаңа форманың
кодына Delphi ортасы бұл қатарларды автоматты түрде қосып отырады [3,4].
Жобаны құру барысында осы кодқа қажетті өзгерістер енгізіледі. Delphi
ортасы Unit, Unit 1 және implementation қатарларының аралығын өзгертіп
отырады, ал программалаушының жұмыс аймағы – {SR*DFM} және END қатарлар
аралығы бойынша.
Программа программалық код деп, ол терiлетiн терезе программалық код
терезесi не қысқаша редактор терезесi деп аталады. 1-суретте
көрсетiлгенiндей, Delphi iске қосылған кезде ол форма терезесiнiң астында
көрiнбей тұрады. Оны экранға шығару тәсiлдерi:
- форманы жабу (жабу түймесiн шерту);
- код терезесiнiң бiр шетi форма астында көрiнiп тұрса, оны шерту.
- F12 клавишiн басу.
Код терезесi ашылғанда, онда процедура дайындамасы (үлгiсi) көрiнедi.
Оның тақырыбы нүкте арқылы бөлiнген класс және процедура атауларынан тұрады
(5-сурет).
5-суретте көрiнiп тұрғаны – код терезесiне енгiзiлген процедура
дайындамасы. Оқиғаға байланысты құрылатын процедура оқиғаны өңдеуiш не
оқиғаны өңдеу процедурасы делiнедi. Процедура дайындамасының жазылу түрi:
Procedure атау (Sender : TObject);
сипаттау бөлiмi
begin
процедура денесi
end;
мұндағы Sender параметрi құрылатын процедураның қай класқа тиiстiлiгiн
анықтайды.
Терезенiң сол бөлiгiндегi - браузер терезесi. Онда код терезесiнде
барлық жарияланулардың құрылымын көрiп шығуға болады (сур 5.).
Delphi-де қосымша дайындау үшiн компоненттiк тәсiл пайдаланылған:
пайдаланушы программаларының кiтапханасы программалау ортасымен бiрге
ұсынылатын, бiр iс-әрекеттi орындайтын (дайын программалар үзiндiлерiнен
тұратын) компоненттерден жинақталады, ал олар форма терезесiне енгiзiледi.

Сурет 5. Редактор терезесi.
Онда көрiнген процедура дайындамасы. Компоненттер палитрасы.
Компоненттiк тәсiлдi пайдаланып программалау.
Компоненттер кiтапханасын визуальды компоненттер кiтапханасы
(Visual Component Library, VCL) деп атайды. Онда көптеген компоненттер
жинақталып (Delphi 6-да олардың саны 200-ден артық), олар 19 түрлi бетке
орнатылып қойылған. Мысалы,
Standard бетiне енгiзiлген кейбiр компоненттер 2-кестеде және 9-суретте
көрсетiлген.
1 - кесте
Компонент Iс-әрекетi
аталуы
MainMenu Программа мәзiрiн құру
PopupMenu Оң түйменi шерткен кезде бетке шығатын
(контекстiк) мәзiр шығару.
Edit Жолдық мәндi енгiзу, редакциялау.
Label Бiр жолдық мәтiндi шығару.
Button Командалық түйме. Оның оnClick оқиғасын өңдеуiш
процедурасы бiр iс-әрекеттi орындайды.

Additional (Қосымша) бетiне енгiзiлген компоненттер сұхбаттық
терезелердiң көрiнiсiн түрлендiру үшiн пайдаланылады.
System (Жүйе) бетiне OLE (Байланыстыру және орнату) технологиясы бойынша
берiлгендердi түрлi программалар арасында алмастыратын және т.б. iс-
әрекеттердi орындайтын компоненттер енгiзiлген. Мысалы,
Timer (Таймер) – нақты уақыт аралықтарын есептеу;
PaintBox (Сурет қорабы) – графикалық кескiндер енгiзiлетiн төртбұрышты
облыс құру;

6-сурет. Компоненттер палитрасы. Standard бетiне енгiзiлген компоненттер

OLEСontainer (OLE Контейнер) – байланыстырылатын және орнатылатын
объектiлердi қабылдау контейнерi;
MediaPlayer – Мультимедиалық құрылғылармен жұмысты басқару.
Win32 бетiне енгiзiлген компоненттердiң бiрi – Animate (жандандыру,
қозғалыс әсерiн ұйымдастыру) – қозғалыс әсерiн ұйымдастырады.
Компонент формаға орнатылған кезде соңына индекс қосылып, класс атауын
алады.
Samples (Модель) бетiне енгiзiлген компоненттер:
ColorGrid (Түстер торы) – түстер кестесi. Ол 16 түстiк палитрадан
негiзгi және фон түсiн таңдау;
Calendar (Календарь) – ағымдық күн белгiленген ай календарын көрсету
(жылдық календарды Win32 панелiнiң MonthCalendar компонентiн формада орнату
арқылы шығаруға болады), т.б.
Пайдаланушы жаңа компонент дайындап, оны компоненттер панелiне қосып қоюы
да мүмкiн.
Delphi-де компоненттер панелiнен формаға түрлi компоненттер орнатып,
олардың оқиғаларын өңдеуiш процедуралар құру визуальды программалаудың
негiзi. Мысалы, берiлгендердi енгiзу және шығару үшiн компоненттер
панелiнiң Standard қосымша бетiндегi мәтiндермен жұмыс iстейтiн TEdit
(енгiзу өрiсi), TLabel (шығару өрiсi) және TButton (командалық түйме)
компоненттерi жиi пайдаланылады.
Формаға Edit1 енгiзу өрiсiн орнатып, оның Text қасиетi арқылы не iске
қосу командасын берген соң оған курсорды енгiзiп, клавиатура арқылы бiр
жолдық мәтiн енгiзуге және оны редакциялауға болады.
Формада орнатылған ТLabel, ТEdit компоненттерiнiң Caption, Text
қасиеттерiнiң мәндерiн программа арқылы динамикалық түрде өзгертуге де
болады. Ол үшiн программада объект атауы жазылып, одан соң нүкте қойылады
да, оның соңына қасиет атауы енгiзiледi. Қасиетке мән меншiктеу тәсiлi
әдеттегiдей. Мысалы:
Label1.Caption:=’Бiз студенттермiз’;
Edit1 өрiсiне енгiзiлген қарапайым мәтiндi (S) Label1 өрiсiне
шығаруға болады. Ол үшiн процедура денесiн мынадай етiп алу жеткiлiктi
(Edit1.Text - Edit1 объектiсiнiң Text қасиетiн программа арқылы орнату
әдiсi):
var s : string;
begin
s := Edit1.Text;
Label1.Caption := s;
end;
Формада TВutton (түйме) компонентiн орнатып, оны программаны iске
қосу түймесi ретiнде пайдалану қиын емес.

Форма - программаны дайындау алдында ашылатын, программаның сұхбаттық
терезесi. Delphi алғашқы рет iске қосылған кезде форма Form1 атауымен
(тақырыбымен) көрiнедi (1-сурет). Оның жиектерiне тышқан көрсеткiшiн
орналастырып, форманы кеңейту не қысу қиын емес.
Кей жағдайларда экранда форма көрiнбеуi мүмкiн. Оны экранға шығару үшiн
View-Forms командасын беру жеткiлiктi.
Қасиет - айнымалылардың ерекше түрi. Олар объектiнiң түрлi
мүмкiндiктерiн сипаттап, ағымдық күйiн анықтайды. Мысалы, форма
қасиеттерiнiң мәндерi - форма тақырыбының мәтiнi, өлшемi, экранда
орналасуы, түсi т.б. Delphi iске қосылған кезде форма қасиеттерiне
алғашқы сәйкес мәндер меншiктелiп қойылады.
Форманы не онда орнатылған компоненттi программа құру үшiн дайындау
оның кейбiр қасиеттерiнiң мәндерiн өзгертуден басталады. Қасиеттер тiзiмi
Объект инспекторы (Object Inspector) терезесiне енгiзiлген. Тiзiмдi
инспектор терезесiне шығару үшiн сәйкес объектiнi бiр шерту арқылы таңдау
керек. Инспектор терезесiнiң жоғарғы қатарына таңдалған объект атауы
жазылып қойылады. Мысалы, Delphi iске қосылған кезде форманың ашылған
қасиеттер терезесi 1-суретте көрсетiлген. Терезенiң екi қосымша бетi бар:
Properties (Қасиеттер) және Events (Оқиғалар). Терезе ашылғанда екi бағанға
енгiзiлген жазулардан тұратын оның Properties бөлiмi ашылулы тұрады (1-
сурет). Бiрiншi бағанда көрiнетiндер – қасиет атаулары, екiншi бағанға
сәйкес жазылғандар – олардың мәндерi [5].
Форманың кейбiр қасиеттерi:
Name (Атау) – формаға берiлген атау. Ол Delphi объектiлерiнiң
(компоненттердiң) негiзгi қасиеттерiнiң бiрi. Delphi-дiң формаға автоматты
түрде алғашқы рет меншiктеген атауын (Form1) өзгертiп, басқа атау беруге
болады.

Ол үшiн қасиеттер терезесiнен Name атауын таңдап, жаңа атау клавиатура
арқылы терiледi.
Font (Шрифт) – формаға енгiзiлетiн мәтiн шрифтiн орнату қасиетi. Оны
таңдап, оң жағында көрiнген көп нүкте (...) түймесiн шерткен кезде сұхбаттық
Шрифт таңдау терезесi көрiнедi (7-сурет). Терезеден, әдеттегiдей, қажеттi
шрифт типiн, өлшемiн таңдап (мысалы, Times Kaz, 10), ОК түймесiн шерту
керек. 7 сурет.
Caption (Тақырып, бетiне жазу) – форма терезесiнiң тақырыбына
енгiзiлетiн мәтiн. Алғашқы кезде қасиеттер терезесiнiң Caption қасиетiне
тақырып үшiн Form1 сөзi енгiзiлiп қойылған. Оны “Redactor” не басқа
тақырыпқа алмастыру Name қасиетiне мән меншiктеу тәсiлi сияқты (қасиет мәнi
енгiзiлген соң КҚ (каретканы қайтару, енгiзу) клавишiн басып қойған жөн).
Color (Түс) – форманың түсiн орнату қасиетi. Ол таңдалған кезде оң
жағында тiлсызық түймесi көрiнедi. Тiлсызық түймесi – қасиет мәнiнiң
бiрнеше екенiнiң белгiсi. Тiлсызық белгiсiн шерткен кезде мәндер (түстер)
терезесi ашылады. Тiзiмде көрiнген қалаған түстi шерткен соң форма сәйкес
түске боялып қойылады.
Width (ұзындық), Height (Биiктiк) – пиксель өлшем бiрлiгiмен берiлген
форманың Ұзындығы мен биiктiгiн орнату қасиеттерi (бұл мәндер форманы
тышқан арқылы кеңейту не сығу кезiнде автоматты түрде меншiктеледi).

Экранда қасиеттер терезесi көрiнбесе, оны шығару үшiн View-Object
Inspector командасын немесе Ғ11 клавишiн басу жеткiлiктi.
Delphi-де программалар оқиғалар арқылы басқарылады. Мысалы, пайдаланушы
программа құру үшiн алдымен формаға компонент орнатуы, форманы не формада
орналастырылған компоненттi тышқан арқылы шертуi мүмкiн. Оның әр iс-әрекетi
оқиға шақырады. Яғни, оқиға – программаның жұмыс iстеуi кезiнде объект
жағдайының өзгеруi.
Объектiлерге байланысты оқиғалар жеткiлiктi Мысалы, формаға байланысты
оқиғалар саны – 35 (8-сурет). Олар қасиеттер терезесiнiң Events қосымша
бетiне енгiзiлген. Терезеде оқиға атауларының алдына On префиксi
тiркестiрiлiп жазылған. Ол – атаудың оқиға екендiгiн бiлдiретiн белгi.

Delphi ортасында жиi кездесетiн оқиғалар:

OnClick – тышқан түймесiн бiр рет басу;
OnDblClick – тышқан түймесiн екi рет басу;
OnKeyDown – клавиштi басу;
OnKeyUp – басылған клавиштi босату;
OnMouseDown – тышқан түймесiн басу;
OnMouseUp – тышқан түймесiн босату;
OnMouseMove – тышқан көрсеткiшiн жылжыту;
OnCreate – форманы екi рет шерту, т.б.
Программа программалық код деп, ол терiлетiн терезе программалық код
терезесi не қысқаша редактор терезесi деп аталады. 1-суретте
көрсетiлгенiндей, Delphi iске қосылған кезде ол форма терезесiнiң астында
көрiнбей тұрады. Оны экранға шығару тәсiлдерi:
- форманы жабу (жабу түймесiн шерту);
- код терезесiнiң бiр шетi форма астында көрiнiп тұрса, оны шерту.
- F12 клавишiн басу.
Код терезесi ашылғанда, онда процедура дайындамасы (үлгiсi) көрiнедi.
Оның тақырыбы нүкте арқылы бөлiнген класс және процедура атауларынан тұрады
(5-сурет).
5-суретте көрiнiп тұрғаны – код терезесiне енгiзiлген процедура
дайындамасы. Оқиғаға байланысты құрылатын процедура оқиғаны өңдеуiш не
оқиғаны өңдеу процедурасы делiнедi. Процедура дайындамасының жазылу түрi:
Procedure атау (Sender : TObject);
сипаттау бөлiмi
begin
процедура денесi
end;
мұндағы Sender параметрi құрылатын процедураның қай класқа тиiстiлiгiн
анықтайды.

9-сурет. Редактор терезесi. Онда көрiнген процедура дайындамасы

Терезенiң сол бөлiгiндегi - браузер терезесi. Онда код терезесiнде
барлық жарияланулардың құрылымын көрiп шығуға болады.
Delphi-де айнымалылар мәнiн енгiзу үшiн мына тәсiлдердiң қолданылуы
мүмкiн:
1) меншiктеу командасы;
2) енгiзу терезесiн пайдалану;
3) форманың Edit компонентi өрiсiн пайдалану.
Меншiктеу командасының программада жазылуы әдеттегiдей, мысалы, x:=4.7;.

Енгiзу терезесi Delphi-дiң стандартты InputBox функциясының терезесi.
Оны пайдалану командасының жазылу үлгiсi:
айнымалы:=InputBox(’тақырып’,’ түсiнiктеме’,’мән’);
мұндағы
айнымалы – мәнi енгiзу терезесiне енгiзiлетiн жолдық типтi айнымалы
атауы (InputBox функциясының мәнi әр кезде жолдық (String) типтi. Мән
меншiктелетiн айнымалы (х) программада x:string; түрiнде сипатталуы тиiс);
тақырып – енгiзу терезесiнiң тақырыбы ретiнде жазылатын мәтiн;
түсiнiктеме – енгiзу терезесiнiң iшiнде жазылатын түсiнiктеме мәтiн;
мән – енгiзу терезесi көрiнген кезде оның енгiзу өрiсiнде көрiнетiн
мәтiн. әдетте оны бос етiп қалдырады. Мысалы, x:=4,7 меншiктеу командасын
InputBox функциясын пайдаланып, мынадай түрде беруге болады:
x:=InputBox(‘Аргумент мәнi’ , ’х=’ , ’ ');

Команданың орындалу барысында көрiнетiн терезе 6-суретте көрсетiлген.
Терезенiң енгiзу өрiсiне 4,7 мәнiн енгiзiп, ОК түймесiн шерту керек (не КҚ
клавишiн басуға да болады). Енгiзу терезесiне енгiзiлетiн айнымалы (х)
жолдық типтi болғандықтан, қажет болса, оны 1-кестедегi стандартты типтi
түрлендiру функцияларын пайдаланып сандық типтi етiп түрлендiру керек.

Стандартты типтi түрлендiру функциялары:

2-
кесте

Функция Орындайтын iс-әрекетi
StrToFloat(x) жолдық типтi х айнымалысын нақты санға түрлендiру;
FloatToStr(x) х нақты санын жолдық типтi ету;
FloatToStrF(x,f,s,oх нақты санын форматты жолдық типке түрлендiру.
) мҮндағы,
f – формат (кескiндеу форматы). Ол көбiнесе
ffGeneral не ffFixed түрiнде жазылады;
s – барлық цифрлар саны (дәлдiк);
о – ондық нүктеден соң жазылатын цифрлар саны (ондық
дәлдiк), мысалы, FloattostrF(x,ffFixed,7,3);
жолдық типтi х анймылысын бүтiн санға түрлендiру;
StrToInt(x) х бүтiн санын жолдық типтi ету.
IntToStr(x)

Delphi-де нәтижелiк берiлгендердi ShowMessage процедурасының терезесiне
шығаруға болады. Процедураның жазылу түрi:
ShowMessage(s);
мұндағы s – жолдық типтi өрнек. Егер ол программада сандық типтi етiп
берiлсе, онда типтi түрлендiрудiң сәйкес функциясын қолдану керек. Мысалы,
s нақты типтi сан болса, оны шығару терезесiнде көрсету операторының
мынадай түрде жазылуы мүмкiн:
ShowMessage(FloatToStr(s));
не ShowMessage(FloatToStrF(s, ffgeneral, 7, 3));
Жүйе соңғы операторды оқып шығып, жетi цифрдан тұратын нақты санды
символдық типте ShowMessage терезесiнде көрсетедi.
Проектiнi сақтау, ашу және компиляциялау.
Проектiнi дайындап болған соң оны сақтау үшiн File-Save All командасын
беру керек. Егер проект алғаш рет сақталынып жатса, онда модульдi сақтауды
сұралатын Save Unit1 As атаулы терезе көрiнедi (7-сурет).
Проект сақталу үшiн арнайы бума дайындалмаған болса, ол Projects
(C:\Program Files\Borland\Delphi5\Projects) бумасында сақталады.
Пайдаланушы Сақтау терезесiнде жаңа бума құрып, проектiнi сонда сақтағаны
жөн. Ол оны iздеп табуды жеңiлдетедi.
Программа мәтiнi .pas кеңейтiлуi бойынша, проект файлы .dpr кеңейтiлуi
бойынша сақталады да, Негiзгi модуль атауы осы атауға өзгертiледi. Ол
программа атауы ретiнде қабылданады.

Таңдау командасы. TStaticText, TMaskEdit, TComboBox, TListBox
компоненттерi.

Таңдау командасы – көп сериялы тармақталу командасы. әдетте ол Case
(қорап) операторын пайдаланып құрылады. Оператордың жазылу үлгiсi:
Case өрнек of
1-тiзiм: begin S1 end;
2-тiзiм: begin S2 end;
... ... ... ... ... ... ..
n-тiзiм: begin Sn end;
end;
мұндағы
өрнек – мәнi бойынша сәйкес тiзiм нұсқаулары (S1, S2, ..., Sn)
орындалатын өрнек. Көбiнесе, ол мәнi case операторының алдында енгiзiлетiн
айнымалы түрiнде алынады;
k-тiзiм - сұрыптаушы (таңдаушы) делiнедi Ол үтiр арқылы ажыратылып
жазылатын тұрақтылар тiзiмi (к = 1, 2, ..., n). Тiзiм орнына бiр тұрақтыны не
тұрақтылар аралығын алуға болады. Аралық екi нүкте арқылы ажыратылып
жазылады. Мысалы, 3, 4, 5, 6 тiзiмiн 3 .. 6 аралығымен ауыстыру мүмкiн;
егер айнымалы (х) мәнi (-( ; 2) аралығында алынса, таңдаушыны x2 деп
жазуға болады. Сәйкес тiзiм нұсқаулары орындалып болған соң басқару сase
операторынан соңғы нұсқауға берiледi. Егер өрнек не өрнек орнына жазылған
айнымалы мәнi бiрде-бiр таңдаушыға сәйкес келмесе, case операторы
орындалмай тастап кетiледi.
TMaskEdit - арнайы шаблон (маска) бойынша мәтiн шығару компонентi.
TStaticText - TLabel компонентiне ұқсас мәтiн шығаруға арналған
компонент. Айырмашылығы BorderStyle қасиетiне sbsSunken мәнiн меншiктеу
арқылы басылып тұрған өрiс сияқты көрiнiс бередi.
TComboBox - таңдау үшiн ашылатын тiзiм. Компоненттiң Items қасиетiн
шерткенде ашылатын String List Editor терезесiне тiзiмдi жеке жолдарға
енгiзiп. Проект iске қосылған кезде тiзiмдi көруге болады, программа жұмысы
тiзiмнен таңдалған элементке байланысты өзгеруi мүмкiн.
TListBox - таңдау үшiн шығарылатын тiзiм. TComboBox компонентiне
ұқсас. Айырмашылығы тiзiм толық көрiнiп тұрады.
Мысалы. Таңдау командасын пайдаланып, енгiзiлген екi ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.