Шарттың азаматтық құқықтық реттелуі
Кіріспе 4
I. Шарттың азаматтық құқықтық реттелу нысандары. 6
1.1. Шарттың жалпы мазмуны және маңызы 6
II. Ренталық қатынастардың реттелу негіздеріне сипаттама 14
2.1. Рентаның түсінігі, белгілері және түрлері 14
2.2. Тұрақты рента шартының жасалу тәртібі 19
2.3. Ғұмырлық рента шартының мазмұны 27
2.4 Өмір бойы асырауда ұстау шартының талаптары 34
III. Шарттардың заңнама негізінде реттелуі 42
Қорытынды 51
Қолданылған әдебиеттер тізімі. Нормативтік құқықтықң актілер: 54
Арнайы әдебиеттер: 3
I. Шарттың азаматтық құқықтық реттелу нысандары. 6
1.1. Шарттың жалпы мазмуны және маңызы 6
II. Ренталық қатынастардың реттелу негіздеріне сипаттама 14
2.1. Рентаның түсінігі, белгілері және түрлері 14
2.2. Тұрақты рента шартының жасалу тәртібі 19
2.3. Ғұмырлық рента шартының мазмұны 27
2.4 Өмір бойы асырауда ұстау шартының талаптары 34
III. Шарттардың заңнама негізінде реттелуі 42
Қорытынды 51
Қолданылған әдебиеттер тізімі. Нормативтік құқықтықң актілер: 54
Арнайы әдебиеттер: 3
Қазақстан Республикасының құқықтық қатынастарды реттеу заңнамаларының аймағы өте кең болып көрінеді. Себебі, қоғамда құқықтық қатынастардың түрлері кеңеюде және осындай қатынастардың бірі шарттық құқықтық қатынастар болып табылады. Осындай шарттық құқықтық қатынастар арнайы заңдармен реттелмесе әртүрлі келіспеушіліктерге әкеп соқтырады. Сондықтанда шарттық қатынастардың субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін кең әрі ауқымды реттейтін заңдар қабылдануда. Рента қарым-қатынастарын реттейтін әмбебап нормалар Қазақстан Республикасы заңнамасында тұңғыш рет қабылданған соң пайда болады. Онда рентаға 517-539 баптар арналған. Жалпы ережелерді реттейтін нормалардан басқа олар түрақты рентаны, ғұмырлық рентаны, өмір бойы асырауда ұстауды реттейтін нормаларды да қамтиды. Ал бүрынғы заңнамада тек өмір асырау қарастылады тұрғын үйді сату шарты ғана бекітілген еді.
Рента шарты бойынша бір тарап екінші тараптың меншігіне мүлік береді, ал рента төлеуші рента алған мүлікке айырбас ретінде рента алушыға белгілі бір ақша сомасы түрінде немесе оны ұстау үшін өзге де нысанда қаражат беру түрінде мезгіл-мезгіл рента төлеп отыруға міндеттелген.
Рента шарты мүлікті иеліктен шығаруға арналған шарттардың бірі. Мүлік рента төлеуші меншігіне өтеді және уақтылы мүліктің кездейсоқ жойлуы немесе бүліну қауіпі оны күтіп ұстау ауырпалығы да оған ауысады. Сөйтіп, рента шартының мазмұнында басқа сату сатып-алу, сыйға тарту т.б шарттармен ұқсастықтары бар.
Рента шартының ерекшелігі - мүлік төлемақы төленіп, не болмаса төленбей берілуі мүмкін. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекснің 519- бабы бойынша осыған қарап сатып алу, сату шарты немесе сыйға тарту шарты туралы ережелері қолданылады. Бұл осы шарттың мәнісіне қайшы болмауы керек. Аталған екі шарт нормаларының қолданбауы тікелей рентаға қатысты нормалармен қарастырылуы мүмкін.
Рента шарты бойынша бір тарап екінші тараптың меншігіне мүлік береді, ал рента төлеуші рента алған мүлікке айырбас ретінде рента алушыға белгілі бір ақша сомасы түрінде немесе оны ұстау үшін өзге де нысанда қаражат беру түрінде мезгіл-мезгіл рента төлеп отыруға міндеттелген.
Рента шарты мүлікті иеліктен шығаруға арналған шарттардың бірі. Мүлік рента төлеуші меншігіне өтеді және уақтылы мүліктің кездейсоқ жойлуы немесе бүліну қауіпі оны күтіп ұстау ауырпалығы да оған ауысады. Сөйтіп, рента шартының мазмұнында басқа сату сатып-алу, сыйға тарту т.б шарттармен ұқсастықтары бар.
Рента шартының ерекшелігі - мүлік төлемақы төленіп, не болмаса төленбей берілуі мүмкін. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекснің 519- бабы бойынша осыған қарап сатып алу, сату шарты немесе сыйға тарту шарты туралы ережелері қолданылады. Бұл осы шарттың мәнісіне қайшы болмауы керек. Аталған екі шарт нормаларының қолданбауы тікелей рентаға қатысты нормалармен қарастырылуы мүмкін.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30 тамыз 1995 жыл (өзгерістер мен толықтырулар енгізілген 2002 жылы 1-қыркүйекте), Алматы: ЮРИСТ, 2002.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. (жалпы және
еркше бөліидері) Ресми мәтін 2002 жылдың 15-сәуірінде берілген. -
Алматы: ЮРИСТ, 2002.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтые Іс жүргізу Кодексі 13-
шілде 1999 ж.Алматы Жеті Жарғы, 2000ж.
4. Қазақстан Республикасының 1998 жылы 22 сәуірде қабылданған "Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестік туралы". Заңы, (өзгерістер мен толықтырулар енгізілген 2002ж. 21 мамырда) Алматы, ЮРИСТ, 2002ж.
5. Қазақстан Республикасының шаруашылық субъектілері. Заң
актілерінің жиынтығы.- Алматы, ЮРИСТ, 2002.
6. Қазақстан Республикасының 1998 жылы 10 шілдеде
қабылданған "Акционерлік қоғам туралы" Заңы (өзгерістер мен толықтырулар енгізілген 2002 жыл 21 мамырда) Алматы, ЮРИСТ, 2002ж.
7. Қазақстан Республикасының 1995 жылы 2 мамырда қабылданған "Шаруашылық серіктестік туралы". Заңы, (өзгерістер мен толықтырулар енгізілген 1998ж 10 шілдеде) Алматы, ЮРИСТ, 1998ж.
Арнайы әдебиеттер:
1. Басин Ю.Г. Юридические лица по гражданскому кодексу Республики Казахстан: понятие и общая характеристика. Алматы.,
Әділет Пресс., 1996.
2. Баймолдина 3. Вопросы пререгистрации юридических лиц. В
сборнике "Гражданский кодекс Республики Казахстан -Толкование
и комментирование". Общая часть. Выпуск 2. Алматы., ТОО "БАСПА", 1997.
3. Гражданское право. Том.1. //Под.ред. М.К. Сулейменова и Ю.Г.Басина. Алматы, 2000.
4. Гражданское право Республики Казахстан. Общая часть.
Под/ред. Г.И. Тулеугалиева, К.С. Мауленова. Алматы, Дәнекер, 1999.
5. Гражданское право. Учебник. Ч. 1. //Под. ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. М.; Проспект., 1997.
6. Грешников И.П. Понятие юридического лица в гражданском праве и законодательстве. Автореферат диссертации и на соискание ученой степени к.ю.н. Алматы, 1997.
7. Климкин С.И. О делении юридических лиц на коммерческие и некоммерческие по Гражданскому кодексу Республики Казахстан. В сборнике "Гражданский кодекс РК - толкование и комментирование". Выпуск 5. Алматы., "БАСПА", 1998.
8. Ғ.И. Тулеугалиев Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Алматы., Жеті жарғы, 2001ж.
9. Гражданское право. Т. 1 Учебник для ВУЗов. Алматы, 2000.
10. Мукашева К.В. Юридические лица. В книге "Актулаьные вопросы коммерческого законодательства в РК и практика его применения". Материалы семинаров.н. Т.1 Алматы, Әділет Пресс, 1996.
11. Климкин С.И. Юридические лица по законодательству Республики Казахстан. Общие положение. - Алматы: ТОО "Баспа", 2001.
12. Грешников И.П. Коментарий статьи 36 Гражданского кодекса Республики Казахстан. В сборнике "Гражданский кодекс РК - толкование и комментирование". Общая часть. Выпуск 1. Алматы. "БАСПА", 1996.
13. Гражданское право. Часть1. //Под. ред. А. Г. Калпина,А.И. Масляева., М.: Юрист.
14. Мемлект және құқық негіздері. Алматы. Жеті жарғы. 2000.
15. Гражданское право. //Под.ред. Е.А. Суханова М.: "БЕК", 1998.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. (жалпы және
еркше бөліидері) Ресми мәтін 2002 жылдың 15-сәуірінде берілген. -
Алматы: ЮРИСТ, 2002.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтые Іс жүргізу Кодексі 13-
шілде 1999 ж.Алматы Жеті Жарғы, 2000ж.
4. Қазақстан Республикасының 1998 жылы 22 сәуірде қабылданған "Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестік туралы". Заңы, (өзгерістер мен толықтырулар енгізілген 2002ж. 21 мамырда) Алматы, ЮРИСТ, 2002ж.
5. Қазақстан Республикасының шаруашылық субъектілері. Заң
актілерінің жиынтығы.- Алматы, ЮРИСТ, 2002.
6. Қазақстан Республикасының 1998 жылы 10 шілдеде
қабылданған "Акционерлік қоғам туралы" Заңы (өзгерістер мен толықтырулар енгізілген 2002 жыл 21 мамырда) Алматы, ЮРИСТ, 2002ж.
7. Қазақстан Республикасының 1995 жылы 2 мамырда қабылданған "Шаруашылық серіктестік туралы". Заңы, (өзгерістер мен толықтырулар енгізілген 1998ж 10 шілдеде) Алматы, ЮРИСТ, 1998ж.
Арнайы әдебиеттер:
1. Басин Ю.Г. Юридические лица по гражданскому кодексу Республики Казахстан: понятие и общая характеристика. Алматы.,
Әділет Пресс., 1996.
2. Баймолдина 3. Вопросы пререгистрации юридических лиц. В
сборнике "Гражданский кодекс Республики Казахстан -Толкование
и комментирование". Общая часть. Выпуск 2. Алматы., ТОО "БАСПА", 1997.
3. Гражданское право. Том.1. //Под.ред. М.К. Сулейменова и Ю.Г.Басина. Алматы, 2000.
4. Гражданское право Республики Казахстан. Общая часть.
Под/ред. Г.И. Тулеугалиева, К.С. Мауленова. Алматы, Дәнекер, 1999.
5. Гражданское право. Учебник. Ч. 1. //Под. ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. М.; Проспект., 1997.
6. Грешников И.П. Понятие юридического лица в гражданском праве и законодательстве. Автореферат диссертации и на соискание ученой степени к.ю.н. Алматы, 1997.
7. Климкин С.И. О делении юридических лиц на коммерческие и некоммерческие по Гражданскому кодексу Республики Казахстан. В сборнике "Гражданский кодекс РК - толкование и комментирование". Выпуск 5. Алматы., "БАСПА", 1998.
8. Ғ.И. Тулеугалиев Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Алматы., Жеті жарғы, 2001ж.
9. Гражданское право. Т. 1 Учебник для ВУЗов. Алматы, 2000.
10. Мукашева К.В. Юридические лица. В книге "Актулаьные вопросы коммерческого законодательства в РК и практика его применения". Материалы семинаров.н. Т.1 Алматы, Әділет Пресс, 1996.
11. Климкин С.И. Юридические лица по законодательству Республики Казахстан. Общие положение. - Алматы: ТОО "Баспа", 2001.
12. Грешников И.П. Коментарий статьи 36 Гражданского кодекса Республики Казахстан. В сборнике "Гражданский кодекс РК - толкование и комментирование". Общая часть. Выпуск 1. Алматы. "БАСПА", 1996.
13. Гражданское право. Часть1. //Под. ред. А. Г. Калпина,А.И. Масляева., М.: Юрист.
14. Мемлект және құқық негіздері. Алматы. Жеті жарғы. 2000.
15. Гражданское право. //Под.ред. Е.А. Суханова М.: "БЕК", 1998.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны:
Кіріспе 4
I. Шарттың азаматтық құқықтық реттелу нысандары. 6
1.1. Шарттың жалпы мазмуны және маңызы 6
II. Ренталық қатынастардың реттелу негіздеріне сипаттама 14
2.1. Рентаның түсінігі, белгілері және түрлері 14
2.2. Тұрақты рента шартының жасалу тәртібі 19
2.3. Ғұмырлық рента шартының мазмұны 27
2.4 Өмір бойы асырауда ұстау шартының талаптары 34
III. Шарттардың заңнама негізінде реттелуі 42
Қорытынды 51
Қолданылған әдебиеттер тізімі. Нормативтік құқықтықң актілер: 54
Арнайы әдебиеттер: 3
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының құқықтық қатынастарды реттеу заңнамаларының
аймағы өте кең болып көрінеді. Себебі, қоғамда құқықтық қатынастардың
түрлері кеңеюде және осындай қатынастардың бірі шарттық құқықтық қатынастар
болып табылады. Осындай шарттық құқықтық қатынастар арнайы заңдармен
реттелмесе әртүрлі келіспеушіліктерге әкеп соқтырады. Сондықтанда шарттық
қатынастардың субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін кең әрі ауқымды
реттейтін заңдар қабылдануда. Рента қарым-қатынастарын реттейтін әмбебап
нормалар Қазақстан Республикасы заңнамасында тұңғыш рет қабылданған соң
пайда болады. Онда рентаға 517-539 баптар арналған. Жалпы ережелерді
реттейтін нормалардан басқа олар түрақты рентаны, ғұмырлық рентаны, өмір
бойы асырауда ұстауды реттейтін нормаларды да қамтиды. Ал бүрынғы заңнамада
тек өмір асырау қарастылады тұрғын үйді сату шарты ғана бекітілген еді.
Рента шарты бойынша бір тарап екінші тараптың меншігіне мүлік береді,
ал рента төлеуші рента алған мүлікке айырбас ретінде рента алушыға белгілі
бір ақша сомасы түрінде немесе оны ұстау үшін өзге де нысанда қаражат беру
түрінде мезгіл-мезгіл рента төлеп отыруға міндеттелген.
Рента шарты мүлікті иеліктен шығаруға арналған шарттардың бірі. Мүлік
рента төлеуші меншігіне өтеді және уақтылы мүліктің кездейсоқ жойлуы немесе
бүліну қауіпі оны күтіп ұстау ауырпалығы да оған ауысады. Сөйтіп, рента
шартының мазмұнында басқа сату сатып-алу, сыйға тарту т.б шарттармен
ұқсастықтары бар.
Рента шартының ерекшелігі - мүлік төлемақы төленіп, не болмаса
төленбей берілуі мүмкін. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекснің 519-
бабы бойынша осыған қарап сатып алу, сату шарты немесе сыйға тарту шарты
туралы ережелері қолданылады. Бұл осы шарттың мәнісіне қайшы болмауы керек.
Аталған екі шарт нормаларының қолданбауы тікелей рентаға қатысты
нормалармен қарастырылуы мүмкін.
Біздің көзқарасымыз бойынша, рентаның тағы да бір нақты ерекшелігі
рента төлеуші рента алушыға мүліктің жетіспеушілігі, бұзылғандығы туралы
сатып алу-сату шарты бойынша сияқты толық көлемде келіспеушілік айтуға
құқығы болмайды. Рента қатынастарының мәнісі оларға сатып алу-сату
қатынастары үшін белғіленген нормаларды барынша абайлы және жағдайды
ескеріп қолдануды талап етеді. Рента нысанасы оны рента төлеушісіне берген
кезде өзге тұлғалардың құқықтарымен ауырланғаны негізінен орын алмауы
керек. Себебі шарт орындалуына кедергі жасайды. Сатып алу сату шартына
қарағанда рента шарты бойынша рента алушының мүдделіктері өзгеше. Оның
мүлікте ауыртпалығы болмауына өз мүдделігі бар болып келеді.Егер
ауыртпалықтар сонда да анықталса, осы рента шарты бойынша тараптардың
құқықтары мен міндеттеріне әсер етеді. Рентада сыйға тарту шартынанда
айырмашылығы бар. Бірақ заңнама арқылы айырмашылықтар мәселесі реттелмеген.
Сондықтан біз белгілеп отырған сүрақтарға көзқарастар әртүрлі болуы мүмкін.
Рента шарты экономикалық ренталық қатынастарды тек жартылай қамтиды.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің нормалары рантье-меншік иесі
туралы үйреніш болып келетін көзқарсты жоққа шығарады. Рента алушыда тек
кейбір жағдайларда ғана мүлікті кейін қайтаруға талап етуге міндеттемелік
құқығы бар болады.
Осындай рента шартының өзіндік талаптары мен тәртіптері заңдарда
ауқымды реттелудегі ерекшеліктері мен өзгешіліктерін нақтылай көрсету
мақсатында жұмысымды жазуды негіз ретінде қараймын.
I. Шарттың азаматтық құқықтық реттелу нысандары.
1.1. Шарттың жалпы мазмұны және маңызы
Шарттың ғасырлар бойы пайдалануы құқықтың икемді түрі екендігін
көрсетеді, ол арқылы әр түрлі қоғамдық қатынастарды реттеуге болатындығы
дәлелденген. Шарттың негізгі міндеті заң шеңберінде адамдардың әрекетін
реттеу. Ал оларды бұзу заң талаптарын бұзушылықты білдіреді. Шартты рим
құқығы үш түрлі мағынада: құқықтық қатынастың өзі ретінде, ең соңында
құқықтық қатынастың нысаны ретінде қарастырады. Шарт дегеніміз екі немесе
одан да көп адамның азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту
және тоқтату туралы келісім шарты болып табылады. Шарттан туындайтын
міндеттемелерге, Азаматтық кодекстің тиісті баптарында шарттардың кейбір
түрлеріне арналған ережелерінде өзгеше көзделмегендіктен, міндеттемелер
жөніндегі жалпы ережелер қолданылады. Азаматық заңның негізгі бастауларының
бірі Азаматтық кодекс айқындаған шарт еркіндігі болып табылады. Азаматтық
кодекстің 380 бабына сәйкес азаматтық құқықтың субьектісі шарт жасауда
еркін болады. Олар: шартты жасау немесе жасамау, шарт бойынша ерікті жақты
таңдау; шарттың түрін таңдау, шартқа белгілі бір, не басқа жағдайларды өз
қалауынша енгізу. Шарттың азаматтық құқықпен реттелу негізі болып азаматтар
арасындағы мүліктік және мүліктік емес өзіндік құқықтарға байланысты
туындауы табылады. Сондықтанда азаматтардың арасындағы келісімді шарттар
күнделікті өмірде, қоғамда алатын орны өте маңызды. Шарттың ғасырлар бойы
пайдалануы құқықтың икемді түрі екендігін көрсетеді, ол арқылы әр түрлі
қоғамдық қатынастарды реттеуге болатындығы дәлелденген: Осындай шарттарды
реттеу нысандарының аумағыда кеңейе түсуде. Мәселен, Қазақстан
Республикасының аумағында ҚСР Одағының және республикалардың Азаматтық
заңдары негіздерінің 1991 жылы күшіне енгізіліуіне байланысты аталған шарт
мүлікті сатып алушы тарабының меншігіне, толық шаруашылық жүргізуіне,
оралымды, басқаруына беретін болып қарастырылады. Мұндай шешімді екі
тұрғыда қарастыруға болады.
Біріншіден, мемлекеттік кәсіпорын, мекеме қатысуымен шарттар
субъектілердің мүлікті оның меншігіне алуға келісімін берген шарт ретінде
бағалауға болады, осымен бірге мемлекет аталған субъектілерде тиісті заттық
қүқықтар пайда болуына қарсы емес деп табу мүмкін. Екіншіден, аталған
заттық құқықтар мемлекеттік меншікке негізделетін заңды тұлғалар меншік
иелері ретінде мүлікті сатып ала алуы үшін көлемі бойынша жеткілікті екенін
болжамауға болады. Осы көзқарасты қолдасақ, онда осындай мүмкіншіліктер
меншік иесінен басқа өзге де заттық құқықтар иелерінде, мысалы, мүліктік
сенімгерлікпен басқарушылар да бола алатынын айта аламыз.
Осы екі көзқарастар сырттай тек теориялық түрғыда болып келгеніне
қарамастан оларды одан әрі негіздеу мемлекеттік және оның құрған заңды
тұлғаларының қарым-қатынастарының тәжірибелік мәселелерін шешуге
мүмкіншілік бере алады.
Шарттың мазмұны - жасалған шарт жағдайларының жиынтығы. Жалпы ереже
бойынша, тиісті шарттың мазмұны, заңдармен жазылған жағдайлардан
басқасында, шарт ережелері тараптардың өз қалауы бойынша белгіленеді.
Шарттың ережесі заңдарға сәйкес қолданылатын нормамен көзделген
реттерде, егер тараптардың келісімімен өзгеше белгіленбесе, тараптар
өздерінің келісімдерімен норманың қолданылуын жоя алады немесе сол нормада
көзделгеннен өзгеше жағдайды белгілей алады.
Егер шарттың ережесін тараптар немесе диспозитивтік қалып белгілемеген
болса, тиісті жағдайлар тараптардың қатынастарында қолданылатын іскерлік
қызметтің өрісіндегі әдеттегі құқықтарымен белгіленеді.
Азаматтық кодекстің 393-бабының 1-тармағына сәйкес, тараптар арасында
шарттың барлық елеулі ережелері бойынша тиісті жағдайларда талап етілетін
нысанда келісімге қол жеткен кезде шарт жасалады деп есептеледі.
Елеулі шарттар болып табылатындар:
1. Шарттың мәні туралы ережелер;
2. Заң мен басқа нормативтік құжаттарда елеулі ретінде
аталғандар;
3. Осы шарттың түрі үшін қажетті ережелер;
4. Бір тараптың мәлімдеуі бойынша келісімге қол жеткізуге тиісті
барлық ережелер.
Кәдімгі жағдайлар заңның диспозитивтік нормаларында қарастырылған,
яғни шартқа енгізу міндетті болып саналмайтын шарттарды айтады, өйткені,
бұлардың шартқа енуі өз өзінен белгілі. Егер нақ сол шартқа дағдылы
жағдайлар жөнінде айрықша ескертіліп айтылмаса, онда жалпы белгіленген
тәртіп қолданылады. Мысалы, Азаматтық кодекстің 223-бабына сәйкес ерлі-
зайыптылардың некеден тұрған кезде жинаған мүлік, егер бұл мүлік ерлі-
зайыптылардың арасындағы шартта басқаша көзделмесе, олардың ортақ меншігі
болып табылады.
Елеулі деп есептелмейтін нормативтік актілерде қаралмаған мәселелер
бойынша әр жақтың келісімі кездейсоқ жағдайлар делінеді және осы жағдайлар
диспозитивтік құқық нормаларымен реттеледі. Олар әржақтың өзімен
қалыптастырылады және өздері арқылы заңдағы ережеге қосымша немесе
өзгерістер арқылы енгізіледі. Мысалы, әр жақ өзара келісімдер арқылы
мүлікті иеленушінің құқықтарын шартқа енгізеді, бірақ мүлікті
тапсырмайды[1].
Шарттың мазмұны шарттардың үлгі ережелерімен де айқындалуы мүмкін.
Шарттың мазмұны үлгі ережелерге сілтеме болмаған жағдайларда, осындай үлгі
ережелер, егер шарттың ережесін тараптар немесе диспозитивтік қалып
белгілемеген болса, тараптардың қатынастарына іскерлік қызмет өрісіндегі
әдеттегі құқықтар ретінде қолданылады. Үлгі ережелер үлгі шарт немесе
мазмұнында осы ережелер бар өзге құжат нысанында жазылуы мүмкін.
Мемлекеттік кәсіпорын, қазыналық кәсіпорын, мемлекеттік мекеме сатып
алушы болған уақытта мүлік тиісінше олардың шаруашылық жүргізуіне, жедел
басқаруына өтеді. Сонымен қатар, меншік құқығы сатып алушы республикалық
немесе коммуналдық кәсіпорын болып келгеніне байланысты мемлекетте немесе
әкімшілік аумақтық бірлестікте пайда болады. Бұл мемлекеттік меншік
нысанына негізделген заңды түлғалар тек шартты бөлініп шығарылады деген
пікірге әкелуі мүмкін. Бірақ бүл мүлікті бірнеше мақсатта оқшаулау үшін
маңызды. Кейде осы жеке меншікке негізделген заңды түлғаларға да қатысады.
Мысалы, егер сатып алушы жеке мекеме болып табылса, онда сатып алынған
мүлікке жедел басқару қүқығы пайда болатыны анық.
Атап өтелгендей, сатып алу-сату шарты мүлікті беру бойынша барлық
қатынастарды қамтиды. Ертеректе бөлек болған тауар жеткізілімі, келісім-
шарт, энергиямен жабдықтау шарттары қазір сатып алу-сату шартының түр
түрлері болып бағаланады. Бұнда басқа, бөлшектеп сатып алу-сату шарты,
кәсіпорынды сату шарты қарастырылған. Біздің заңнамада Ресей Федерациясының
Азаматтық кодексінің екінші бөлімінде бекітілген қозғалмайтын мүлікті сатып
алу-сату туралы жалпы нормалар жоқ. Біздің ойымызша, болашақта тауар
айналымының кеңеюіне байланысты біздің азаматтық заңнамада да айтылғандай
нормалар қажет болады. Ал, негізінен қандай да болсын сатып алу-сату
шартына ерекше бөлімде 25-тарауда мазмұнданған жалпы нормалар
тарайды.
Сатып алу-сату шартын меншікке жеке сипаттармен анықталатын заттарды
беретін шарт ретінде бағалау (себебі тек жеке сипаттарымен анықталатын
заттар ғана меншік құқығының немесе заттық құқықтық нысанасы бола алады)
мүлікті құқықтарды сату ерекшелігін ескеруді талап етеді.
Бағалы қағаздарды және валюталық құндылықтарды сатып алу-сатуда, егер
заңнама оларды сатып алу-сату үшін арнайы ережелер қарастырмаса, жалпы
ережелер қолданылады. Сонымөн бірге бөлшектеп сатып алу-сатуға, тауар
жеткізіліміне, энергиямен жабдықтауға арнайы нормалар қолданылады. Дегенмен
біз жалпы ережелер мәнін төмендетпеуіміз керек, өйткені осылардың көмегімен
көптеген дауды жағдайлар шешіледі.
Шарттың өзін сипаттауға көшейік. Сатып алу-сату сонсенсуалды шарт
болып табылады. Ол, екі жақ барлық елеулі жағдайлар бойынша келісімге
келген сәттен бастап аяқталған (сатып алу-сату шарты жасалған) болып
табылады. Шарттың жасалуы мен орындалуының бір уақытпен сәйкес келуі
(жасалған сәтінде орындалатын шарттың болуы) бұл ережені өзгертпейді.
Арқылы шарт- шарттың ішіндегі ең маңызды түрінің бірі болып табылады.
Тауарды беру оның сату бағасын алуды талап етеді. Бірқатар жағдайларда
сатып алу бағасы тауардың экономикалық тепе-теңі болып келмейді, бірақ
шартта кіріптарлықпен жасалған мәміле көрініс таппауы керек, сол сияқты
бағаны қалыптастыру жөніндегі міндетті нормалар да бұзылмауы керек. оның
ақылы мінезін ескеру кәмелетке толмаған немесе әрекетке қабілетсіз
тұлғалардың құқықтарын қорғау негізінде болуы тиіс. Сонымен бірге, бұл
мемлекеттік мүліктік мүдделерді неше түрлі ала-аяқтардан қорғау үшін де
қажет.
Бір біріне қарсы бағытталған екі тараптың субъективтік қүқықтары мен
міндеттері сатып алу-сату шартын өзара шарт ретінде сипаттауға мүмкіндік
береді. Әңгіме шарттың мәнін қүратын құқықтары мен міндетер тұралы болады.
Құқұықтар мен міндеттердің көмекші мөлшері екі жақтан ауытқу болуы да
мүмкін.
Көрсетілген белгілер, сонымен қаттар бұл шарттың ерекше мазмұны
аталған шарттың ерекше мазмұны аталған шарттың мүлкі жалдау (аренда),
мердігерлік, сиға тарту және басқа да шарттардан елеулі түрде
ерекшеленетіні туралы қортынды жасауға мүмкіншілік береді. Дегенмен, сатып
алу сату шарты туралы нормалар жалпы мәнді де иемденеді.
Басқа да құқықтық қатынастарда шартының элементтері болып біздің
көзқарасымыз бойынша да субъект, объект және мазмұн болып табылады. Шарттар
элементінде "оның тараптары, нысанасы, бағасы өтеуді шарттар да, мерзімі,
нысаны мен мазмұны, яғни екі жақтың құқықтары мен міндеттері жатады" деген
И.В. Елисеев және басқа да автордың пікіріне өзіміздің келіспеушілігімізді
білідреміз. Мүндай көзқарас азаматтық құқықтық неғұрлым тұрақты теориялық
ережесіне теріс ықпал етеді, түсініктің шынайы мәнін жоғалтуға әкеледі.
Шарттың кепілдігін анықтайтын ережеге сәйкес, тауар оның сапасына
қойылатын талаптарға сәйкес болу қажет. Қазақстан Республикасының Азмататық
Кодексінің 426-шы бабына сәйкес: кепілді мерзім егер шартта өзгеше
көзделмесе, тауар сатып алушыға берілген кезде еспетеле бастайды. Шарттың
кепілдігі тараптармен шартта бекітіледі және егер сатушы тауарға кепілді
мерзім белгіленген жағдайда әрекет етеді. Тауарға шарттық кепілдіктің болуы
бұл тауардың сапасы жоғары екендігін көрсетпейді. Шартта кепілді мерзімді
бекіту - тараптардың өз мүдделерінде болады және ол мерзім тауарды қолдану
үшін қажетті әдеттегі мерзімдерден аз болуы мүмкін. Әрине бұндай тауардың
бағасы төменірек болады. Сапасыз тауарды бергені үшін жауапкершілігі шартта
қолданылатын кепілдік түріне байланысты болады. Егер тауарға кепілдік
мерзім белгіленбесе, сатып алушы тауардың кемшіліктеріне байланысты
талаптар қоя алады. Егер тауарға кепілді мерзім болып белгіленбесе, сатып
алушы кепілді мерзім ішінде тауардың кемшіліктеріне байланысты талаптар
қоюға қүқылы. Шарттың бұданда басқа маңызды түрінің бірі - тауар жеткізілім
шарты болып табылады. Ұлттық азаматтық заңдар жүйесінің даму тарихына терең
үңілмей-ақ, Қазақ ССР-ның Азаматтық Кодексінің 190-шы бабындағы тауар
жеткізілімі шартына берілген анықтамаға тоқталайық: Тауар жеткізілімі шарты
бойынша тауар беруші ұйым сатып алушы ұйымға (тапсырысшыға) келісілген
мерзімдерде немесе мерзімде екі үйымға да міндетті өнімді бөлудің жобалық
актісіне сәйкес меншікке (жедел басқаруына) белгілі бір өнімді қабылдауға
және келісілген бағаны төлеуге міндеттенеді[2].
Тауар жеткізілімі шарты болып сондай-ақ, екі үйымның арасында
жасалынған, тауар беруші сатып алушыға өнімді, жобалық тәртіпте бөлінбейтін
негізде, шарттың жасау мерзімімен сәйкес келмейтін мерзімде беруге
міндеттенген шарты да табылады.
Шарттың жасалуынсыз өнімінің жеткізілуі тек, ССР
министрлер Кеңесі немесе Қазақ ССР министрлер кеңесінің
белгілеген тәртіптері бойынша ғана жүргізіледі. Бұл
анықтамадан біз келесіні көрсетуімізге болады. Тауар
жеткізілімі шарты бойынша қатынастар, ол кезде, бірінші
кезекте, ұйымдардың оларға міндетті тауар бөлу бойынша
жобалық актіге сәйкес эквивалентті тауар айырбастау
қатынастарын білдіреді де, басқа да аз кезде бұл екі
ұйымның арасында, жобалық тәртіпте бөлінбейтін негізде,
тауар берушінің сатып алушыға өнімді беру міндеті
көзделген шарты болып табылады. Басқа бір, нақтыланған
ұғым заң шығарушымен белгіленбеген болатын. 60-80
жылдар аралығында тауар жеткізілімі шарты бойынша
ұйымдардың қатынастарын реттейтін нормативті материалдарды зерттеп, ол
кезде экономикада өнімді жобалық бөлу үлкен роль атқарғанын көруге болады.
Бұл жағдай 1993 жылдың қаңтарына дейін сақталынғанын айта кету керек. Яғни,
Азаматтық заңдардың негізі қабылданғанға дейін, оған сәйкес, нақтырақ
айтсақ бабында тауар жеткізілімі шарты келесі, өзгертілген тусінік берілді:
1. Тауар жеткізілімі шарты бойынша кәсіпкер болып
табылатын тауар беруші сатып алушыға (толық
шаруашылық жургізлу немесе жедел басқаруына)
кәсіпкерлік қызметке немесе жеке өзіне, отбасына үй ішіне
байланысты емес өзге де мақсаттарға пайдалану ушін
келісілген мерзімдерде (мерзімде) тауарды беруге міндеттенеді, ал
сатыпалушы тауарды қабылдауға және ол ушін келісілген бағаны төлеуге
міндеттенеді.
Егер заңдармен немесе шартпен өзгеше көзделмесе, тауар жеткізілімі
шартына сатып алу-сату шарты жөніндегі ережелер қолданылады. Шарттар мен
мәмілелерге қолданылатын талапта бірдей болғандықтан мәмілелер бір жақты
және екі немесе көпжақты болуы мумкін, заңдарға немесе тараптардың
келісіміне сәйкес жасауы үшін бір тараптың еркін білдіруі қажет және
жеткілікті болатын мәміле бір жақты мәміле деп аталады. Шарт жасау үшін екі
тараптың не үш немесе одан да көп тараптың келісімен ерікін білдіруі қажет.
Жоғарыда аталып өткендей, мәміле-азаматтық қатынастардың субъектілерінің
ерікті әрекеттері. Олардың бірін жузеге асыру үшін бір жақтың еркін білдіру
жеткілікті.
Шарт әр жақтың келісімі болып табылғандықтан, ол бір жақтың келісім
жасауға екінші жақтың осындай ұсынысты қабылдау нәтижесінде жасалады.
Шартты жасау тәртібі Азаматтық кодекстің арнайы баптарымен реттеледі.
Оларда шарт жасау кезінде екі кезең бекітілген. Бірінші жақтың шарт жасауға
ұсынысы оферта арқылы шарт жасау, екінші жақтың ұсынысын қабылдауы
акцептісі болады. Ендігі қарастыратынымыз шарттардың ішіндегі қазіргі таңда
кеңінен қолданылып жүрген рента шартының мазмұны және жасалу тәртіптерін
айқындау.
II. Ренталық қатынастардың реттелу негіздеріне сипаттама
2.1. Рентаның түсінігі, белгілері және түрлері
Шартты ұғымы рентаны экономикалық мағынасына сәйкөс меншікті
қатынастарының ерекше нысаны деп анықтауға болады. Олар өз кезегіндегі
материалдық иіліктердібелгілі тұлғалар иеленетінімен немесе материалды
игіліктер біреуге жататынымен сипатталады[3]. Ренталық қатынастарға
меншіктің екінші-ағымды күйі деп тән болып келеді және айта келетін болсақ
ренталық қатынастардың осы күйі ескерген кезде ғана оларды анықтау
қажеттілігі пайда болады.
Мүліктің қозғалысы көп қырлы құбылыс, ол мүлік тиесілігін түбірінен
өзгерте алады немесе негізгі меншікті иесіне қатар мүлтіктің өзге
тұлғаларға да тиесілігін бекіте алады. Бұл осы жағдайларға байланысты
шартты міндеттемелік қатынастарға құрылады және топтасады[4].
Осы қатынастарды реттейтін міндеттелік құқық экономикалық мағынада
меншіктің заңи мағынада меншікті құқығы және өзге заттық құқықтар өтуін
қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығында субъектілер
тиісті қатары қатысуымен заттық құқықтық қатынастардың пайда болуына және
жүзеге асуына ықпал ететін рента шарттары қарастырылған. Аталған шартардан
субъектілердің міндеттемелік құқықтары мен міндеттері де пайда болатыны
сөзсіз. Бұл тарауда оларды қарауға артықшылық беріледі.
И.Грешников рентаның тұрақталған түсінігін берген. Рента сөздің кен
мағынасында, бұл қолайлы жағдайлар немесе қандай болса да артықшылықтардың
күшінен пайда болатын табыс. Мысалы, егін шаруашылығында, табыс өңделетін
жер учаскілері құнарлы топырағын және жерін пайдаланып табыс табады.
Жылжымайтын мүліктің, кәсіпорындардың иелері үшін ренталық табысты
алудың шарты болып жылжымайтын мүлік объектілердің және кәсіпорындардың
қасиеттері келеді.
Рента қарым-қатынастарын реттейтін әмбебап нормалар Қазақсат
Республикасы заңнамасында тұнғыш рет -қабылданғасын пайда болады. Онда
рентаға 517-539 баптар арналған. Жалпы ережелерді реттейтін нормалардан
басқа олар тұрақты рентаны, ғұмырлық рентаны, өмір бойы асыраудан ұстауды
реттейтін нормаларды да қамтиды. Ал бұрынғы заңнамада тек өмір асырауды
қарастылады тұрғын үйды сату шарты ғана бекітілген еді.
Рента шарты бойынша бір тарап екінші тараптың меншігіне мүлік береді,
ал рента төлеуші рента алған мүлікке айырбас ретінде рента алушыға белгілі
бір ақша сомасы түрінде немесе оны үстау үшін өзге де нысанда қаражат беру
түрінде мезгіл-мезгіл рента төлеп отыруға міндеттелген.
Рента шарты мүлікті иеліктен шығаруға арналған шарттардың бірі. Мүлік
рента төлеуші меншігіне өтеді және уақтылы мүліктің кездейсоқ жойлуы немесе
бүліну қауіпі оны күтіп үстау ауырпалығы да оған ауысады. Сөйтіп, рента
шартының мазмұнында басқа сату сатып-алу, сыйға тарту т.б шарттармен
ұқсастықтары бар.
Рента шартының ерекшелігі-мүлік төлемақы төленіп, не болмаса төленбей
берілуі мүмкін. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекснің 519- бабы
бойынша осыған қарап сатып алу, сату шарты немесе сыйға тарту шарты туралы
ережелері қолданылады. Бұл осы шарттың мәнісіне қайшы болмауы керек.
Аталған екі шарт нормаларының қолданбауы тікелей рентаға қатысты
нормалармен қарастырылуы мүмкін.
Біздің көзқарасымыз бойынша, рентаның тағы да бір нақты ерекшелігі
рента төлеуші рента алушыға мүліктін жетіспеушілігі, бүзылғандығы туралы
сатып алу-сату шарты бойынша сияқты толық көлемде келіспеушілік айтуға
құқығы болмайды. Рента қатынастарының мәнісі оларға сатып алу-сату
қатынастары үшін белгіленген нормаларды барынша абайлы және жағдайды
ескеріп қолдануды талап етеді. Рента нысанасы оны рента төлеушісіне берген
кезде өзге тұлғалардың қүқықтарымен ауырланғаны негізінен орын алмауы
керек. Себебі шарт орындалуына кедергі жасайды. Сатып алу сату шартына
қарағанда рента шарты бойынша рента алушының мүдделіктері өзгеше. Оның
мүлікте ауыртпалығы болмауына өз мүдделігі бар болып келеді.Егер
ауырпалықтар сонда да анықталса, осы рента шарты бойынша тараптардың
құқықтары мен міндеттеріне әсер етеді. Рентада сыйға тарту шартынанда
айырмашылығы бар. Бірақ заңнама арқылы айырмашылықтар мәселесі реттелмеген.
Сондықтан біз белгілеп отырған сұрақтарға көзқастар әртүрлі болуы мүмкін.
Рента шарты экономикалық ренталық қатынастарды тек жартылай қамтиды[5].
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің нормалары рантье-меншік иесі
туралы үйреніш болып келетін көзқарсты жоққа шығарады. Рента алушыда тек
кейбір жағдайларда ғана мүлікті кейін қайтаруға талап етуге міндеттемелік
құқығы бар болады.
Аталған құқық барлық рента шарттарында пайда бола бермейді. Тек
ғұмырлық рента төлеуі үшін пәтер, түрғын үй және өзге де мүлік иеліктен
тегін шығарылса және рента төлеушісі рента жағдайларын елеулі бұзса бұл
міндеттемелік құқық пайда болады. Осыған қатысты экономикалық мағынада
бәрібір бұрынғы меншік иесі өз мүмшіліктерін сақтай береді деген қарсылықты
айтуға болады. Алайда меншік құқығы заңды түрде өзге субъектіге
рәсімделетін болғасын бұл дәлелдеуіміз түрақсыз болып шығады. Рента
төлеушісі өзіне меншіктің ауырпалықтарын жүктеуге келісуі үшін салмақты
себептер қажет. Жаңа меншік иесі рентаны алғашқы меншік иесімен бөлісуге
мәжбүр болғанына қарамастан, ол ұтыста да болады. Жаңа меншік иесі өз
бетімен де рантье болып шығады.
Экономикалық ренталық қатынастар мүлікті жалдау шартымен де нәтижелі
қамтылуы мүмкін. Мүліктің жоғарылау саналық сипаттамалары немесе өзге
ерекшеліктері, мысалы ғимарат орналасқан жер, қосымша шығынданусыз жоғары
табыс табу мүмкіншілік береді. Бірақ заңгер рента шартына кәсіпкерлік емес
қатынастарды реттейтін ретінде қарайтынын ұмытпауымыз керек, рента осы
себептен кәсіпкерлікпен беретін құқықтық нысан болып бағалануы мүмкін.
Аренданың ретті шарттары туралы айтатын болсақ, онда табысты ұдайы табу
сипаты жоғалып қалады. Бір басқа түстен қарасақ, біз жаңа заңнама мүлікті
жалдау мерзімі бойынша шектеулерді негізінен алып бастағанын байқай
аламамыз. Сондықтан рента және мүлікті жалдау шаттарының бұл-табысты
тұрақты табу немесе таппау бойынша сөзсіз болып келмейді.
Сонда да рента алушының құқықтық жағдайы мүлікті жалға беретін немесе
өзге қызметті жүзеге асыратын кәсіпкер субъектінің құқықтық жағдайынан
немен ерекшеліктерін айтып кетейік.
Біріншіден, алушыда кәсіпкерлік тәуекел орын алады. Екіншіден,
кәсіпкерді тіркеуге қатысты талаптар болмайды. Б.В Покровский этап
көрсеткендей экономикалық мағынадағы ренталық қатынастар тек ренталық
міндеттемелер арқылы емес, өзге де міндеттемелер арқылы қамтамасыз етіледі.
Экономикалық мағынадағы ренталық қатынастар рента алушыларының кәсіпкерлік
қызметіне байланысты болады немесе байланыспауы мүмкін. Азаматтық кодекстің
ерекше бөлімінің жобасында тұжырымдалған ренталық міндеттемелер бойынша
рента алушысы коммерциялық ұйым бола алмайды. Сол сияқты кәсіпкер ретінде
әрекет өтетін азамат та ренталық міндеттеменің тарапы бола алмайды[6]. Бұл
айтылған Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің күшінде болып келетін
редакциасына да қатысты әділ болып келеді.
Барлық тізіліп айтылған жағдайлардан басқа реттерде ренталық
қатынастарға азаматтық құқықтағы дипозитивтік реттеу толығына тарайды. Шарт
мазмұнына қатысты, үшінші тұлғалардың құқықтарын, қоғамдық мүдделерді және
имперсивті нормаларды бұзбайтын барлық ережелер, тараптармен өз қалауымен
бекітіледі. Рента ешқашан нақты уақыт шегімен аннықталмайды, бұл шарттың
мәнісіне қатысты нәрсе. Сондықтан тараптар рента төлену мерзімін
келісімімен анықтай алмайды. Осыған ұқсас өзге де шектеулер болуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының заңнамасымен рента шартының үш түрі
көзделген 1 тұрақты рента шарты, 2 ғүмырлық рента шарты , 3 өмір бойы
асырауда үстау шарты. Жалпы нормалар шартының аталған үш түріне де бірдей
қатысты болып табылады. Бұлардың әрқайсысының ерікшеліктері бар. Олар
түлемдерін нысанында, оның ең төмен мөлшерінде, мерзімдерінде көрініс
табады. Сол сияқты олардың субъектілік қатары, олардағы құқыұтық
мирасқорлық және рентаны сатып алу құқығы, мүліктің кездейсоқ бүлінуінің
немесе жойылуының ренталық қатынастарға әсері және басқасы ерекшеленеді.
Рента шартының жіктелу негіздері осымен шектелмейді.Түрақты ренат және
ғұмырлық рента шарттары мүлік рента төлеушіге немесе ақыға тегін
берілетініне, мүлік қозғалатын ба әлде қозғалмайтын ба, соған байланысты
бөлінуі мүмкін.
Өмір бойы асырауда ұстау шарты осы екі шарттан едәуір ерекшеленеді.
Онда фидуциарлық сияқты сипат айқын көрініс табады, осы сипат азаматтық
құқық шеңберінең кетеді деуге болады. Біздің ойымызша, онда сенімділік
отбасылық құқық ережелеріне де негізделуі мүмкін.
2.2. Тұрақты рента шартының жасалу тәртібі
Тұрақты рента тараптары болып рента алушы және рента төлеуші болып
табылады. Тұрақты рента алушылары болып азаматтар және коммерциялық емес
ұйымдар келеді. Азаматтар ренталық қатынастарда тұрақты рента алушысы болып
үш жағдайда келе алады:
1. Егер олар мүлік иегері болса және мүлік олармен рентаға берілсе.
2. Тұрақты рентаны алушы мұрагерлік салдарынан қүқықтық мирасқор болса.
3. Тұрақты рента азаматтар пайдасына басқа бір тұлғамен шарт арқылы
қарастырылса, яғни үшінші түлға пайдасына жаслған шарт орын алса.
Азаматтарды кәсіпкер ретінде тіркеу олардың түрақты ренталық
төлемдерін алу үшін кедергі болмайды, себебі бүндай жағдайларда азамат
өзіне жататын жалпы қүқық қабілеттілікке негізделіп рента қатынастарында да
қатыса береді.
Тұрақты рента алушы ретінде егер бұл олардың мақсатына және қызметіне
сай келсе комерциалық емес ұйымдарда әрекет ете алады. Бірақ Қазақстан
Республикасында тұрақты рента алушы болып мемлекеттік мекемелер келмейді,
себебі олар мемлекеттік бюджеттен тыс көздерден қаржыландырыуы мүмкін емес.
Барлық жеке меншікке негізделген бола алады. Ренталық төлемдер ретінде
ақшаны алу коммерциалық емес ұйымдарға олар қүрылған мақсаттардағы қандай
да болсын қызметті жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ренталық төлемдер
есебінен қаржыландырылуға тиім тікелей жаржыларда қарастырылуы мүмкін,
бірақ та оларды тәжірибелі бекіту ақыл ойға сыйыса бермейді.
Шарт жағдайы, нысаны түлғалардың белгілі бір әрекетін азаматтық-
құқықтық шартқа айналдыруға, олардың құқықтары мен міндеттерін бекітуге
мүмкіндік беретін заң техникасының тәсілдері болып келеді.
Сатып алу шарттының нысаны оның бағасына, суъектілеріне және заңдық
шартық, талаптарға сәйкес анықталады. Оған Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінің 152- бабында бекітілген мәміле нысаны туралы жалпы
ережелер қолданымды болып келеді[7].
Жүз айлық есептік көрсеткіштен жоғары сомға,
соңымен бірге кәсіпкерлік қызметті қалалыптастыру
барысында жасалатын мәмілелер, жасалған кезде орындалатындарын қоспағанда
жазбаша нысаныда жасалуы қажет Қазақстан Республикасы Президенттінің "Жылжы-
майтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік
тіркеу туралы" заң күші бар Жарлығына сәйкес, жылжымайтын мүлікті сатып алу-
сату шарттары мемлекеттік тіркеуге жатады. Азаматтық кодекстің 494- бабы
кәсіпорының сатып алу-сату шартының бір құжатты құру жолымен, екі жақтың
қол қоюымен жазбаша түрде жасалуын, оған: инвестаризация актісін,
бухгалтерлік баланысты, кәсіпорынның құны мен құрамы туралы тәуелсіз
аудитор қортындысының міндетті тіркелуі қарастырады. Олар басқа да
қозғалмайтын мүлікті сату бойынша шарттар сияқты мемлекеттік тіркеуге
жатады және мемлекеттік тіркеу кезеңінен жасалған деп есептеледі.
Шарттың субъектілері ретінде азаматтық құқық субъектілері, яғни жеке
тұлға, заңды тұлға, әкімшілік аумақтық бірлестіктер, мемлекет әрекет ете
алады. Қандай шарты жасалатынына қарап кәсіпкерлік немесе кәсіпкерлік емес,
бөлшек сатып алу-сату шарты немесе мемлекеттік кәсіпорындар мүлкін
жекешелендіру, олардың қатысушылар қүрамы да өзгереді. Басқа да жағдайларда
қатысушылар құрамының ерекшелігі шарттың жекелеген түрлері бойынша төменде
қарастырылатын болады. Мұнда тек барынша маңызды (қағиданы) жағдайларды
атап өтеміз. Арнайы құқықтық қабілетті емденетін заңды түлғалар бойынша
қатынасқа тек арнайы (жарғылық) құқықтық қабілеттік шеңберінде қатыса
алады, яғни бүл жерде әңгіме қандай да бір оның жалпы шеңбері туралы
жүрмейді, құқықтық қабілеттілік көлемі әрбір жекелеген құқықтық қатынаста
нақтылануы қажет. Мысалы, шаруашылық жүргізу құқығында мүлік бар
мемлекеттік кәсіпорын, оның негізгі құралдарына жататын мүлікті, сонымен
бірге акцияларын сатуға құқығы жоқ. (2002 жылдың 21 мамырындағы Қазақстан
Республикасының "Мемлекеттік мүлік ережелері бойынша Қазақстан
Республикаының заң актілеріне қосымшалар мен өзгерістер енгізу туралы"
Заңның редакциясындағы Азаматтық кодекстің 200-бабының 2-ші тармағы. Егер
мемлекеттік келісімшартқа отыруына қысқаша тоқталсақ, мыналарды атауға
болады. Заңды түрде мемлекеттік құқық қабілеттігі шектелмеген, бірақ,
олармен жасалатын шарттардың мінезі, мазмұны мемлекеттік атқаратын
экономикалық және басқа да функциялармен (қызмет-термен) анықталады.
Жеке тұлғалардың шарт жасасу мүмкіншілігіне олардың қүқық-әрекеті
қабілетіліктерінің көлемі әсер етеді. Мысалы, әрекет қабілеттілігі
шектелген тұлғалар тек ұсақ тұрмыстық мәмілелерді жасай алады, ал басқа
мәмілелерді жасауға олар өзінің қамқоршысының келісімі болғанда ғана құқылы
(Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 27-бап, 1-тармақ). Егер жүйелі
түрде жүзеге асырылатын сауда-саттық қызмет туралы айтатын болсақ, онда
жеке тұлға тек жеке кәсіпкерлік мәртебесіне иемденген соң ғана оны жүргізе
алатынын ескерту керек немесе бұл қызмет коммерциялық заңды тұлғамен
жүргізілуі мүмкін. Негізінен, "Құқықтық қатынас субъектілері болып, жеке
басымен және мүлкімен оқшауланған, құқықтарға ие болатын және міндеттерді
көтеретін тұлғалар табылады[8]" Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы
басқа мемлекеттердің азаматтық құқығы сияқты құқықтық қатынастарда жеке
тұлғалар қауымдастықтарының (жай серіктестіктердің) қатысуын да
қарастырады, дегенмен бұл келтірілген анықтаманың дұрыстығына әсерін
тигізеді.
Коммерциалық емес заңды тұлғаларда олардын пайдасына өзге тұлғалармен
орнатылған тұрақты рентаның алушылары бола алады. Коммерциалық емес
ұймдардың пайдасындағы рентаны алушылардың қатары өзгеріп тұруы мүмкін.
Қазақстан Республиасының Азаматтық Кодекстің 523-бабының 2 тармағына
сәкес олардын, құқықтары заңды тұлғалар қайта құрылуы нәтижесіндегі
құқықтық мирасқорлық арқылы өтуі мүмкін. Яғни, егер екі жеке меншік мекеме
біріккен болса және с.с.,онда олардың біруінің тұрақты рентаны алуға құқығы
жаңадан пайда болған коммерциалық емес заңды тұлға болса, онда рентаны
төлеу тоқталады. Сол сияқты мұра иесіз қалатың болса, рента бойынша
мемлекет пайдасына құқықтық мирасқорлық орын алмайды. Тұрақты рентаны алуға
құқық өзге тұлғаға ішінара сингулярлық мирасқорлық негізінде талап етуді
беру арқылы ауысуы мүмкін. Егерде талап етуді беруге тиым немесе оны
төлеушімен келістіруі талабы тұрақты ренташартының зінде ұсталмаса онда
талап етуді беру рента төлеушсі келісімінсіз де жүзеге асырылуы мүмкін.
Тұрақты рентаны төлеушілері болып азаматтар және осыған оларға тиым
салынбаса коммерциялық, коммерциялық емес заңды тұлғалар келуі мүмкін.
Тұрақты рента шартының нысанасы бір жағынан рента төлеуі үшін иеліктен
шығармайтын мүлікті, екінші жағынан ренталық төлемдерді қамтиды. Тұра түрде
заңнама ренталық шарт нысанасы болып келе алатын мүлік тізімін шектемейді,
бірақ іс жүзінде ренталық шарт жылжымайтың мүлікке билікті жүзеге асыруға
қолайлық болып келеді. Рента болса, ол көбінесе ақшалай қанағаттандыру.
Ақша орнына заттай қанағаттандыру берілуі мүмкін. Ол кездерде заттар
беріледі, жұмыс орындалады немесе қызмет көрсетіледі. Заттай
қанағаттандырудың сомасы, тұрақты рента шартына көрсетілген ақшалай сомаға
сәйкес болуы керек. Аралас қанағаттандыру мүмкін болады, яғни ол бір
бөлігінде заттай, қалған бөлігінде ақшалай берілуі мүмкін.
Баға. Тұрақты рента шартына негізделгеніне қатысты рента төлеушінің
меншігіне берілетін мүліктін бағасы, ренталық төлемдердің мөлшері және
тұрақты рента сатып алу бағасы туралы айтуға болады.
Рента шартының тәуекелге негізделгеніне байланысты оның бағасы шартты
түрде анықталады, қателесулер орын алуы мүмкін, себебі есепке мүліктік тек
таза құны ғана емес, болашта алынар деген ренталық төлемердін көлемі де
алынады. Рентаның ең темен сомасы түрақты рента шарты бойынша
қарастырылмаған. Рентаның бағаның дәстүрлі түсінігіне келтіруі өте қиын.
Оны анықтауға қатысты белгілі көрсеткіштер қалыптасып үлгерген жоқ.Ал
тауарлар, жүмыстар, қызметтер бағалары жөнінде айтатын болсақ, олар үшін
нарық жағдайында баға қалыптастыруы тетігі дайын. Осыны ескеріп, біз
болашақта рента бағасын анықтауға мүмкіншілік беретін өңдемелер пайда болуы
керек екнің айтамыз.
Қалай болса да бекітілген сан тұрақты рентаның мөлшері тараптар үшін
міндетті болып келеді. Мерзімді төлемдер болғасын рента инфляциядан қорғалу
шарасы ретінде оны индекстеуді талап етеді. Шартпен өзгешелік
қарастырылмаса, төленетін рентаның мөлшері заңнама бекіткен айлық есептеу
көрсеткіштің өзгеруіне пропорцианалды өзгереді.
Тұрақты рентаның төлеушісі сатып алу бағасы дегеніміз бүл, оны төлеген
жағдайда, алушы алдындағы міндеттемесімен босатылаты ақшалар сома. Заңи
табиғаты бойынша оны міндеттемені тоқтатудың бір тәсілі, бас тарту төлемі
ретінде бағалауға болады.Сатып алу бағасы шартпен анықталады. Шарттың
өзінде сатып алу бағасы туралы жағдайлар қарастырылмаса, сатып алу ренталық
төлемдердің бір жылдық сомасына сәйкес келетін баға бойынша жүргізіледі.
Рента төлеушіге тегін берелген мүліктің сатып алу бағасы шартпен
бекітілмесе, ол мүліктің құнынан және бір жылдық ренталық төлемдердің
сомасынан қүралады.
Мерзім. Түрақты рента мерзімсіз төленеді, яғни төлеу міндеті өз
бетімен тоқтатылуы мүмкін емес. Сондықтан құқықтық мән міндеттемені орындау
мерзіміне беріледі, олар болса төлемдердің мерзімділігіне
тіреледі.Төлемдердің мерзімділігі шарттың өзінде анықталмаса, тұрақты рента
әрбір күнтізбелігі тоқсан аяқталуымен төленуі керек. Сөйтіп төлем күні жаңа
басталған тоқсанның бірінші күнімен анықталады, көрсетілген мерзімде
төлемді жасамау мерзімді өткізіп алуға әкеледі.
Рента шартының мазмұны сатып алу сату шартының мазмұны сияқты көлемді
болып келмейді. Бірақ, оның мазмұнын кеңейтіп қарау да болады, себебі бүдан
бұрын айтылғандай, рента шартының қатысушыларында сыйға тарту, сатып алу
-сату шарттарының қатысушыларындағыдай құқықтар мен міндеттері пайда
болады. Рента төлеушінің негізгі міндеті шартпен қарастырылған ренталық
төлемдерді тиісті мерзімдерде төлеп тұруда болып келеді.
Рентаны төлеуші рентаны сатып алу арқылы оны төлеуден бас тарта алады.
Осындай жағдайда рента төлеушісі өзінің бас тартатыны туралы рента төленуі
тоқтатылуына дейін үш айдан кем болмайтын мерзімде рента алушысына
хабарлауға міндетті. Бас тарту туралы хабарлау үшін, үзақтау болып келетін
мерзімдер, шартпен қарастырылуы мүмкін. Рента алушысы барлық тиесілі
сомаларды алмайтынша рента міндеттемесі тоқтатылмайды. Рента сатып алудың
өзге тәртібі, сатып алу сомасы бөлшектеп төлеу, аралас нысанда төлеу және
т.б., шартпен қарастырылуы мүмкін. Түрақты рента шарты рентаны сатып алу
құқығы рента алушының өмірі бойы немесе өзге мерзім ішінде жүзеге асырылуы
мүмкін болмайтының қарастырыла алады. Алайда осындай шектейтін мерзім шарт
жасалған сәттен отыз жылдан аспауы керек. Рента төлеушісі рентаны сатып алу
құқығынан толығынан бас тартатынын бекітетін шарт жарамсыз болып келеді.
Ертерек айтылғандай, рентаны алушыда тек қүқықтар болады. Ол ренталық
асыраудың дер уақтылы және тиісті төленуін талап ете алады. Кейбір
жағдайларда рента алушының рента төлеушіден оның рентаны сатып алғанын
талап етуге құқығы пайда болады. Бұл құқықтың негіздемелеріне мыналар
жатады:
1. Рента төлеушінің рента төлеу мерзімін бір жылдан астам уақытқа өткізіп
алуы .
2. Рента төлеушінің ренталық міндеттемені қамтамасыз ету бойынша, рента
алушы алдындағы өзінің жауапкершілігін сақтандыру бойынша міндеттерін
бұзуы.
3. Рента төлеушіні төлемге қабілетсіз деп тану, немесе рента шарттар
қарастырылған мөлшерде және мерзімдерде төленбейтін өзге жағдайлардың
пайда болуы.
4. Рента төленуі үшін берілген жылжымайтін мүлік ортақ меншікке айналуы
немесе бірнеше түлғалар арасында бөлінуі.
5. Шартпен көзделген жағдайлар.
Мысалы рентаның тиісті емес нысанда төлеу, түрақты рента төленуі
үшін берілген мүліктең өзге түлғаға өтуі және басқалар.
Тізіліп айтылғандай жағдайлар болып тұрса рента алушының біржақты
әрікеттеріне байланысты төлеушінің рентаны сатып алуға қатысты міндеті
пайда болады.
Бұл міндет орындалмаса рентаны алушы кепілдік нысанасына өндіріс
айналдыруға немесе міндеттемелер орындалуын қамтамасыз ететін өзге тетігін
қолдануға және рентаны сатып алуға бағасын құрайтың өндірін алуға құқылы.
Рента төлеушіге жауапкершіліктің тиісті шараларын қолдануда жоққа
шығарылмайды.
Шарттың мазмұнына рента мүлік ақыға немесе тегін берілді ме сол елеулі
әсерін тигізеді. Мысалы мүліктің кездейсоқ бүлінуіне немесе жойылуына
байланысты құқықтар мен міндеттерге. Егер мүлік тегін берілсе мүліктің
кездейсоқ жойылуының немесе бүлінуінің қаупі толығынан рента төлеушіде
болып келеді. Бұл орын алғада, ол өзіне қолайлы болып келетін жағдайлар
бойынша келісіп, рентаны тезірек сатып алу ерек. Басқа амал рентаны алушы
борышты кешіргенінде болады.
Мүлік рентаға ақыға берілсе және мүлік кездейсоқ жойылса немесе
бүлінсе, осымен байланысты тәуекел тараптар араларында үйлестіріледі. Рента
төлеуші рента төлуді тоқтатуы немесе оны төлеу жағдайларын өзгертуді талап
ете алады. Біздің көзқарасымыз бойынша рента ұзақ мерзім төленсе, яғни
рентаны алушы едәуір табыс тауып үлгерсе, онда ренталық төлемдерді
тоқтатуға болады. Керісінше, ренталық қатынастар аз уақыт тұрмыс етсе,
рента алушының мүдделері оған ішінара өтеу жасалуын талап етеді, сондықтан
ренталық төлемдер тоқтатылмай тек азайтылуы мүмкін. Өзге де мәселе
шешімдерін табуға болады, мысалы, төлемдер сомасы бірден емес, бірте бірте
азайтылуы мүмкін. Барлығын ұйымды көніретін шешім екі жақты келісім
негізінде, өзара пайдалы жағдайлар бойынша рентаны сатып алу.
2.3. Ғұмырлық рента шартының мазмұны
Бұл шарт құқықтық реттеуіне назар аударсақ, оған Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 28 тарауы 1 тармақшасында көрсетілген
барлық жалпы ережелері қолданылатындығын айта аламыз. Біз қарағанда тұрақты
рента шарты және ғұмырлық рента шарты ұқсас болады. Жақынырақ қарастырғанда
олар элементтерінің әртүрлі ерекшеліктері бар екенің анықталады. Олардың
сыртқы ұқсатығы жалпы мәні бар нормалар әсерінің салдары болып келеді.
Ғұмырлық рента алушылар егер шарт өзгерше көзделмесе бірдей тең құқылы
болады. Ғұмырлық рентаны алушылардың біреуі қайтыс болса, онда оның рентаны
алу құқығындағы, шартпен өзгешелік қарастырылмаса, артында тірі қалған
рента алушыларына өтеді. Рента алушылардың сонғы қайтыс болғанда рентаны
төлеуге қатысты міндеттеме толығынан тоқтатылады. Шартты жасасу сәтінде
қайтыс болған азамат пайдасына рентаны орнататын шарт жарамсыз болып
келеді. Осы себептен ғүмырлық рента міндеттемесі олардың орындалуы жеке
несие беруші үшін арналған міндеттемелерге жатады.
Жоғарыда көрсетілген құқықтық мирасқорлықты қоспағанда әмбебап
мирасқорлық болсын, талап етуді беру тәртібіндегі мирасқорлық болсын рента
алушы тарабы үшін мүмкін.
Рента төлеушілері болып қандай да болсын тұлғалар келе алады. Олар
үшін міндеттеменің жеке мінезі болмайды.Әмбебап немесе сингулярлық
мирасқорлық тәртібінде рентаны төлеу бойынша міндет қандай да болсын жеке
және заңды түлғаларға ауыса алады.
Ғұмырлық рента шартының пәні болып әр бір қозғалатын және қозғалмайтын
мүліктер жатды. Екінші қүрама бүл ренталық төлемдер пәні қатысты ғұмырлық
рента шартының тұрақты рента шартына қарағанда тағы да бір елеулі
айырмашылығы бар. Ол бойынша рента натуралды нысанда төленуі мүмкін емес,
ол тек ақшалай төленеді. Ғүмырлық рента шартта қарастырылатын, рента
алушысына оның өмірі бойы мерзімді төленіп тұратын ақшалай сома ретінде
анықталады. ғұмырлық рентаның мөлшері шарттың міндетті жағдайлрына жатады.
Ол Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша бекітілген ең темен
жалақының мөлшерінен кем болмауы керек, бұл міндетті талап Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодекстің 531 бабы 2 тармағымен бекітілген.
Рентаның мақсатты пайдалануы тікелей заңмен
қарастырылмаған. Бірақ, егер біз Қазақстан Республика
сының Азаматтық кодекстің 532 бабымен қарастырылған ғұмырлық рентаны
төлеудің мерзімдерін басшылыққа алатын болсақ, біз заңнама ғұмырлық рента
жеке тұтынуға арналғанын қарастыратынын түсіне аламыз. Тұрақты рентадан
айырмашылығы ғұмырлық рента ай
сайынғы төлемдер түрінде әрбір кезекті ай аяқталған соң
төленіп тұрады. Шартпен ғұмырлық рентаны төлеудің өзге
мерзімдері қарастырылуы мүмкін. Ғұмырлық рентаны жеке
тұтынуы болжанылатын болғасын, оларға азаматты асырауға
арналған сомаларды индекстеу туралы ережені таратуға
болар еді.
Рента төлеуші рента төлемдерін уақтылы мерзімде төлеуге міндетті. Шарт
көрсетілгендей тұрақты рента рента шартынан ерекше айырмашылығы рента
алушылар өмір бойына төлейді.
Рента алушы рента төлеуші рента төлемдерін жасаудын шартта көзделген
жағдайларын бұзса рентаны сатып алуды талап ете алады. Ғұмырлық рентаны
сатып алу тәртібі тұрақты рентаның сатып алумен бірдей болып келеді. Заңның
бір кемістігі, онда ғұмырлық рента шартын елеулі бұзу не болып келетіні
анықталмаған. жоғарыда қарастырылған және тұрақты рента алушысына оны сатып
алуды талап ету құқығын беретін жағдайлары жатқызу керек. Бірақ ғұмырлық
рента ерекшелігін ескерсек, онда рента алушыға рента сатып алынуын талап
ету құқығын беретін, рентаны төлемеу мерзімі, тұрақты рента шартына
қарағанда едәуір қысқа болу керек екенін айта алмыз.
Егер ғұмырлық рента төлеу үшін мүлік тегін берілсе, ол мүлік
қозғалатын қозғалмайтын болғанына байланыссыз рента алушы рентаны төлеуші
шартты бұзса мүлік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 4
I. Шарттың азаматтық құқықтық реттелу нысандары. 6
1.1. Шарттың жалпы мазмуны және маңызы 6
II. Ренталық қатынастардың реттелу негіздеріне сипаттама 14
2.1. Рентаның түсінігі, белгілері және түрлері 14
2.2. Тұрақты рента шартының жасалу тәртібі 19
2.3. Ғұмырлық рента шартының мазмұны 27
2.4 Өмір бойы асырауда ұстау шартының талаптары 34
III. Шарттардың заңнама негізінде реттелуі 42
Қорытынды 51
Қолданылған әдебиеттер тізімі. Нормативтік құқықтықң актілер: 54
Арнайы әдебиеттер: 3
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының құқықтық қатынастарды реттеу заңнамаларының
аймағы өте кең болып көрінеді. Себебі, қоғамда құқықтық қатынастардың
түрлері кеңеюде және осындай қатынастардың бірі шарттық құқықтық қатынастар
болып табылады. Осындай шарттық құқықтық қатынастар арнайы заңдармен
реттелмесе әртүрлі келіспеушіліктерге әкеп соқтырады. Сондықтанда шарттық
қатынастардың субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін кең әрі ауқымды
реттейтін заңдар қабылдануда. Рента қарым-қатынастарын реттейтін әмбебап
нормалар Қазақстан Республикасы заңнамасында тұңғыш рет қабылданған соң
пайда болады. Онда рентаға 517-539 баптар арналған. Жалпы ережелерді
реттейтін нормалардан басқа олар түрақты рентаны, ғұмырлық рентаны, өмір
бойы асырауда ұстауды реттейтін нормаларды да қамтиды. Ал бүрынғы заңнамада
тек өмір асырау қарастылады тұрғын үйді сату шарты ғана бекітілген еді.
Рента шарты бойынша бір тарап екінші тараптың меншігіне мүлік береді,
ал рента төлеуші рента алған мүлікке айырбас ретінде рента алушыға белгілі
бір ақша сомасы түрінде немесе оны ұстау үшін өзге де нысанда қаражат беру
түрінде мезгіл-мезгіл рента төлеп отыруға міндеттелген.
Рента шарты мүлікті иеліктен шығаруға арналған шарттардың бірі. Мүлік
рента төлеуші меншігіне өтеді және уақтылы мүліктің кездейсоқ жойлуы немесе
бүліну қауіпі оны күтіп ұстау ауырпалығы да оған ауысады. Сөйтіп, рента
шартының мазмұнында басқа сату сатып-алу, сыйға тарту т.б шарттармен
ұқсастықтары бар.
Рента шартының ерекшелігі - мүлік төлемақы төленіп, не болмаса
төленбей берілуі мүмкін. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекснің 519-
бабы бойынша осыған қарап сатып алу, сату шарты немесе сыйға тарту шарты
туралы ережелері қолданылады. Бұл осы шарттың мәнісіне қайшы болмауы керек.
Аталған екі шарт нормаларының қолданбауы тікелей рентаға қатысты
нормалармен қарастырылуы мүмкін.
Біздің көзқарасымыз бойынша, рентаның тағы да бір нақты ерекшелігі
рента төлеуші рента алушыға мүліктің жетіспеушілігі, бұзылғандығы туралы
сатып алу-сату шарты бойынша сияқты толық көлемде келіспеушілік айтуға
құқығы болмайды. Рента қатынастарының мәнісі оларға сатып алу-сату
қатынастары үшін белғіленген нормаларды барынша абайлы және жағдайды
ескеріп қолдануды талап етеді. Рента нысанасы оны рента төлеушісіне берген
кезде өзге тұлғалардың құқықтарымен ауырланғаны негізінен орын алмауы
керек. Себебі шарт орындалуына кедергі жасайды. Сатып алу сату шартына
қарағанда рента шарты бойынша рента алушының мүдделіктері өзгеше. Оның
мүлікте ауыртпалығы болмауына өз мүдделігі бар болып келеді.Егер
ауыртпалықтар сонда да анықталса, осы рента шарты бойынша тараптардың
құқықтары мен міндеттеріне әсер етеді. Рентада сыйға тарту шартынанда
айырмашылығы бар. Бірақ заңнама арқылы айырмашылықтар мәселесі реттелмеген.
Сондықтан біз белгілеп отырған сүрақтарға көзқарастар әртүрлі болуы мүмкін.
Рента шарты экономикалық ренталық қатынастарды тек жартылай қамтиды.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің нормалары рантье-меншік иесі
туралы үйреніш болып келетін көзқарсты жоққа шығарады. Рента алушыда тек
кейбір жағдайларда ғана мүлікті кейін қайтаруға талап етуге міндеттемелік
құқығы бар болады.
Осындай рента шартының өзіндік талаптары мен тәртіптері заңдарда
ауқымды реттелудегі ерекшеліктері мен өзгешіліктерін нақтылай көрсету
мақсатында жұмысымды жазуды негіз ретінде қараймын.
I. Шарттың азаматтық құқықтық реттелу нысандары.
1.1. Шарттың жалпы мазмұны және маңызы
Шарттың ғасырлар бойы пайдалануы құқықтың икемді түрі екендігін
көрсетеді, ол арқылы әр түрлі қоғамдық қатынастарды реттеуге болатындығы
дәлелденген. Шарттың негізгі міндеті заң шеңберінде адамдардың әрекетін
реттеу. Ал оларды бұзу заң талаптарын бұзушылықты білдіреді. Шартты рим
құқығы үш түрлі мағынада: құқықтық қатынастың өзі ретінде, ең соңында
құқықтық қатынастың нысаны ретінде қарастырады. Шарт дегеніміз екі немесе
одан да көп адамның азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту
және тоқтату туралы келісім шарты болып табылады. Шарттан туындайтын
міндеттемелерге, Азаматтық кодекстің тиісті баптарында шарттардың кейбір
түрлеріне арналған ережелерінде өзгеше көзделмегендіктен, міндеттемелер
жөніндегі жалпы ережелер қолданылады. Азаматық заңның негізгі бастауларының
бірі Азаматтық кодекс айқындаған шарт еркіндігі болып табылады. Азаматтық
кодекстің 380 бабына сәйкес азаматтық құқықтың субьектісі шарт жасауда
еркін болады. Олар: шартты жасау немесе жасамау, шарт бойынша ерікті жақты
таңдау; шарттың түрін таңдау, шартқа белгілі бір, не басқа жағдайларды өз
қалауынша енгізу. Шарттың азаматтық құқықпен реттелу негізі болып азаматтар
арасындағы мүліктік және мүліктік емес өзіндік құқықтарға байланысты
туындауы табылады. Сондықтанда азаматтардың арасындағы келісімді шарттар
күнделікті өмірде, қоғамда алатын орны өте маңызды. Шарттың ғасырлар бойы
пайдалануы құқықтың икемді түрі екендігін көрсетеді, ол арқылы әр түрлі
қоғамдық қатынастарды реттеуге болатындығы дәлелденген: Осындай шарттарды
реттеу нысандарының аумағыда кеңейе түсуде. Мәселен, Қазақстан
Республикасының аумағында ҚСР Одағының және республикалардың Азаматтық
заңдары негіздерінің 1991 жылы күшіне енгізіліуіне байланысты аталған шарт
мүлікті сатып алушы тарабының меншігіне, толық шаруашылық жүргізуіне,
оралымды, басқаруына беретін болып қарастырылады. Мұндай шешімді екі
тұрғыда қарастыруға болады.
Біріншіден, мемлекеттік кәсіпорын, мекеме қатысуымен шарттар
субъектілердің мүлікті оның меншігіне алуға келісімін берген шарт ретінде
бағалауға болады, осымен бірге мемлекет аталған субъектілерде тиісті заттық
қүқықтар пайда болуына қарсы емес деп табу мүмкін. Екіншіден, аталған
заттық құқықтар мемлекеттік меншікке негізделетін заңды тұлғалар меншік
иелері ретінде мүлікті сатып ала алуы үшін көлемі бойынша жеткілікті екенін
болжамауға болады. Осы көзқарасты қолдасақ, онда осындай мүмкіншіліктер
меншік иесінен басқа өзге де заттық құқықтар иелерінде, мысалы, мүліктік
сенімгерлікпен басқарушылар да бола алатынын айта аламыз.
Осы екі көзқарастар сырттай тек теориялық түрғыда болып келгеніне
қарамастан оларды одан әрі негіздеу мемлекеттік және оның құрған заңды
тұлғаларының қарым-қатынастарының тәжірибелік мәселелерін шешуге
мүмкіншілік бере алады.
Шарттың мазмұны - жасалған шарт жағдайларының жиынтығы. Жалпы ереже
бойынша, тиісті шарттың мазмұны, заңдармен жазылған жағдайлардан
басқасында, шарт ережелері тараптардың өз қалауы бойынша белгіленеді.
Шарттың ережесі заңдарға сәйкес қолданылатын нормамен көзделген
реттерде, егер тараптардың келісімімен өзгеше белгіленбесе, тараптар
өздерінің келісімдерімен норманың қолданылуын жоя алады немесе сол нормада
көзделгеннен өзгеше жағдайды белгілей алады.
Егер шарттың ережесін тараптар немесе диспозитивтік қалып белгілемеген
болса, тиісті жағдайлар тараптардың қатынастарында қолданылатын іскерлік
қызметтің өрісіндегі әдеттегі құқықтарымен белгіленеді.
Азаматтық кодекстің 393-бабының 1-тармағына сәйкес, тараптар арасында
шарттың барлық елеулі ережелері бойынша тиісті жағдайларда талап етілетін
нысанда келісімге қол жеткен кезде шарт жасалады деп есептеледі.
Елеулі шарттар болып табылатындар:
1. Шарттың мәні туралы ережелер;
2. Заң мен басқа нормативтік құжаттарда елеулі ретінде
аталғандар;
3. Осы шарттың түрі үшін қажетті ережелер;
4. Бір тараптың мәлімдеуі бойынша келісімге қол жеткізуге тиісті
барлық ережелер.
Кәдімгі жағдайлар заңның диспозитивтік нормаларында қарастырылған,
яғни шартқа енгізу міндетті болып саналмайтын шарттарды айтады, өйткені,
бұлардың шартқа енуі өз өзінен белгілі. Егер нақ сол шартқа дағдылы
жағдайлар жөнінде айрықша ескертіліп айтылмаса, онда жалпы белгіленген
тәртіп қолданылады. Мысалы, Азаматтық кодекстің 223-бабына сәйкес ерлі-
зайыптылардың некеден тұрған кезде жинаған мүлік, егер бұл мүлік ерлі-
зайыптылардың арасындағы шартта басқаша көзделмесе, олардың ортақ меншігі
болып табылады.
Елеулі деп есептелмейтін нормативтік актілерде қаралмаған мәселелер
бойынша әр жақтың келісімі кездейсоқ жағдайлар делінеді және осы жағдайлар
диспозитивтік құқық нормаларымен реттеледі. Олар әржақтың өзімен
қалыптастырылады және өздері арқылы заңдағы ережеге қосымша немесе
өзгерістер арқылы енгізіледі. Мысалы, әр жақ өзара келісімдер арқылы
мүлікті иеленушінің құқықтарын шартқа енгізеді, бірақ мүлікті
тапсырмайды[1].
Шарттың мазмұны шарттардың үлгі ережелерімен де айқындалуы мүмкін.
Шарттың мазмұны үлгі ережелерге сілтеме болмаған жағдайларда, осындай үлгі
ережелер, егер шарттың ережесін тараптар немесе диспозитивтік қалып
белгілемеген болса, тараптардың қатынастарына іскерлік қызмет өрісіндегі
әдеттегі құқықтар ретінде қолданылады. Үлгі ережелер үлгі шарт немесе
мазмұнында осы ережелер бар өзге құжат нысанында жазылуы мүмкін.
Мемлекеттік кәсіпорын, қазыналық кәсіпорын, мемлекеттік мекеме сатып
алушы болған уақытта мүлік тиісінше олардың шаруашылық жүргізуіне, жедел
басқаруына өтеді. Сонымен қатар, меншік құқығы сатып алушы республикалық
немесе коммуналдық кәсіпорын болып келгеніне байланысты мемлекетте немесе
әкімшілік аумақтық бірлестікте пайда болады. Бұл мемлекеттік меншік
нысанына негізделген заңды түлғалар тек шартты бөлініп шығарылады деген
пікірге әкелуі мүмкін. Бірақ бүл мүлікті бірнеше мақсатта оқшаулау үшін
маңызды. Кейде осы жеке меншікке негізделген заңды түлғаларға да қатысады.
Мысалы, егер сатып алушы жеке мекеме болып табылса, онда сатып алынған
мүлікке жедел басқару қүқығы пайда болатыны анық.
Атап өтелгендей, сатып алу-сату шарты мүлікті беру бойынша барлық
қатынастарды қамтиды. Ертеректе бөлек болған тауар жеткізілімі, келісім-
шарт, энергиямен жабдықтау шарттары қазір сатып алу-сату шартының түр
түрлері болып бағаланады. Бұнда басқа, бөлшектеп сатып алу-сату шарты,
кәсіпорынды сату шарты қарастырылған. Біздің заңнамада Ресей Федерациясының
Азаматтық кодексінің екінші бөлімінде бекітілген қозғалмайтын мүлікті сатып
алу-сату туралы жалпы нормалар жоқ. Біздің ойымызша, болашақта тауар
айналымының кеңеюіне байланысты біздің азаматтық заңнамада да айтылғандай
нормалар қажет болады. Ал, негізінен қандай да болсын сатып алу-сату
шартына ерекше бөлімде 25-тарауда мазмұнданған жалпы нормалар
тарайды.
Сатып алу-сату шартын меншікке жеке сипаттармен анықталатын заттарды
беретін шарт ретінде бағалау (себебі тек жеке сипаттарымен анықталатын
заттар ғана меншік құқығының немесе заттық құқықтық нысанасы бола алады)
мүлікті құқықтарды сату ерекшелігін ескеруді талап етеді.
Бағалы қағаздарды және валюталық құндылықтарды сатып алу-сатуда, егер
заңнама оларды сатып алу-сату үшін арнайы ережелер қарастырмаса, жалпы
ережелер қолданылады. Сонымөн бірге бөлшектеп сатып алу-сатуға, тауар
жеткізіліміне, энергиямен жабдықтауға арнайы нормалар қолданылады. Дегенмен
біз жалпы ережелер мәнін төмендетпеуіміз керек, өйткені осылардың көмегімен
көптеген дауды жағдайлар шешіледі.
Шарттың өзін сипаттауға көшейік. Сатып алу-сату сонсенсуалды шарт
болып табылады. Ол, екі жақ барлық елеулі жағдайлар бойынша келісімге
келген сәттен бастап аяқталған (сатып алу-сату шарты жасалған) болып
табылады. Шарттың жасалуы мен орындалуының бір уақытпен сәйкес келуі
(жасалған сәтінде орындалатын шарттың болуы) бұл ережені өзгертпейді.
Арқылы шарт- шарттың ішіндегі ең маңызды түрінің бірі болып табылады.
Тауарды беру оның сату бағасын алуды талап етеді. Бірқатар жағдайларда
сатып алу бағасы тауардың экономикалық тепе-теңі болып келмейді, бірақ
шартта кіріптарлықпен жасалған мәміле көрініс таппауы керек, сол сияқты
бағаны қалыптастыру жөніндегі міндетті нормалар да бұзылмауы керек. оның
ақылы мінезін ескеру кәмелетке толмаған немесе әрекетке қабілетсіз
тұлғалардың құқықтарын қорғау негізінде болуы тиіс. Сонымен бірге, бұл
мемлекеттік мүліктік мүдделерді неше түрлі ала-аяқтардан қорғау үшін де
қажет.
Бір біріне қарсы бағытталған екі тараптың субъективтік қүқықтары мен
міндеттері сатып алу-сату шартын өзара шарт ретінде сипаттауға мүмкіндік
береді. Әңгіме шарттың мәнін қүратын құқықтары мен міндетер тұралы болады.
Құқұықтар мен міндеттердің көмекші мөлшері екі жақтан ауытқу болуы да
мүмкін.
Көрсетілген белгілер, сонымен қаттар бұл шарттың ерекше мазмұны
аталған шарттың ерекше мазмұны аталған шарттың мүлкі жалдау (аренда),
мердігерлік, сиға тарту және басқа да шарттардан елеулі түрде
ерекшеленетіні туралы қортынды жасауға мүмкіншілік береді. Дегенмен, сатып
алу сату шарты туралы нормалар жалпы мәнді де иемденеді.
Басқа да құқықтық қатынастарда шартының элементтері болып біздің
көзқарасымыз бойынша да субъект, объект және мазмұн болып табылады. Шарттар
элементінде "оның тараптары, нысанасы, бағасы өтеуді шарттар да, мерзімі,
нысаны мен мазмұны, яғни екі жақтың құқықтары мен міндеттері жатады" деген
И.В. Елисеев және басқа да автордың пікіріне өзіміздің келіспеушілігімізді
білідреміз. Мүндай көзқарас азаматтық құқықтық неғұрлым тұрақты теориялық
ережесіне теріс ықпал етеді, түсініктің шынайы мәнін жоғалтуға әкеледі.
Шарттың кепілдігін анықтайтын ережеге сәйкес, тауар оның сапасына
қойылатын талаптарға сәйкес болу қажет. Қазақстан Республикасының Азмататық
Кодексінің 426-шы бабына сәйкес: кепілді мерзім егер шартта өзгеше
көзделмесе, тауар сатып алушыға берілген кезде еспетеле бастайды. Шарттың
кепілдігі тараптармен шартта бекітіледі және егер сатушы тауарға кепілді
мерзім белгіленген жағдайда әрекет етеді. Тауарға шарттық кепілдіктің болуы
бұл тауардың сапасы жоғары екендігін көрсетпейді. Шартта кепілді мерзімді
бекіту - тараптардың өз мүдделерінде болады және ол мерзім тауарды қолдану
үшін қажетті әдеттегі мерзімдерден аз болуы мүмкін. Әрине бұндай тауардың
бағасы төменірек болады. Сапасыз тауарды бергені үшін жауапкершілігі шартта
қолданылатын кепілдік түріне байланысты болады. Егер тауарға кепілдік
мерзім белгіленбесе, сатып алушы тауардың кемшіліктеріне байланысты
талаптар қоя алады. Егер тауарға кепілді мерзім болып белгіленбесе, сатып
алушы кепілді мерзім ішінде тауардың кемшіліктеріне байланысты талаптар
қоюға қүқылы. Шарттың бұданда басқа маңызды түрінің бірі - тауар жеткізілім
шарты болып табылады. Ұлттық азаматтық заңдар жүйесінің даму тарихына терең
үңілмей-ақ, Қазақ ССР-ның Азаматтық Кодексінің 190-шы бабындағы тауар
жеткізілімі шартына берілген анықтамаға тоқталайық: Тауар жеткізілімі шарты
бойынша тауар беруші ұйым сатып алушы ұйымға (тапсырысшыға) келісілген
мерзімдерде немесе мерзімде екі үйымға да міндетті өнімді бөлудің жобалық
актісіне сәйкес меншікке (жедел басқаруына) белгілі бір өнімді қабылдауға
және келісілген бағаны төлеуге міндеттенеді[2].
Тауар жеткізілімі шарты болып сондай-ақ, екі үйымның арасында
жасалынған, тауар беруші сатып алушыға өнімді, жобалық тәртіпте бөлінбейтін
негізде, шарттың жасау мерзімімен сәйкес келмейтін мерзімде беруге
міндеттенген шарты да табылады.
Шарттың жасалуынсыз өнімінің жеткізілуі тек, ССР
министрлер Кеңесі немесе Қазақ ССР министрлер кеңесінің
белгілеген тәртіптері бойынша ғана жүргізіледі. Бұл
анықтамадан біз келесіні көрсетуімізге болады. Тауар
жеткізілімі шарты бойынша қатынастар, ол кезде, бірінші
кезекте, ұйымдардың оларға міндетті тауар бөлу бойынша
жобалық актіге сәйкес эквивалентті тауар айырбастау
қатынастарын білдіреді де, басқа да аз кезде бұл екі
ұйымның арасында, жобалық тәртіпте бөлінбейтін негізде,
тауар берушінің сатып алушыға өнімді беру міндеті
көзделген шарты болып табылады. Басқа бір, нақтыланған
ұғым заң шығарушымен белгіленбеген болатын. 60-80
жылдар аралығында тауар жеткізілімі шарты бойынша
ұйымдардың қатынастарын реттейтін нормативті материалдарды зерттеп, ол
кезде экономикада өнімді жобалық бөлу үлкен роль атқарғанын көруге болады.
Бұл жағдай 1993 жылдың қаңтарына дейін сақталынғанын айта кету керек. Яғни,
Азаматтық заңдардың негізі қабылданғанға дейін, оған сәйкес, нақтырақ
айтсақ бабында тауар жеткізілімі шарты келесі, өзгертілген тусінік берілді:
1. Тауар жеткізілімі шарты бойынша кәсіпкер болып
табылатын тауар беруші сатып алушыға (толық
шаруашылық жургізлу немесе жедел басқаруына)
кәсіпкерлік қызметке немесе жеке өзіне, отбасына үй ішіне
байланысты емес өзге де мақсаттарға пайдалану ушін
келісілген мерзімдерде (мерзімде) тауарды беруге міндеттенеді, ал
сатыпалушы тауарды қабылдауға және ол ушін келісілген бағаны төлеуге
міндеттенеді.
Егер заңдармен немесе шартпен өзгеше көзделмесе, тауар жеткізілімі
шартына сатып алу-сату шарты жөніндегі ережелер қолданылады. Шарттар мен
мәмілелерге қолданылатын талапта бірдей болғандықтан мәмілелер бір жақты
және екі немесе көпжақты болуы мумкін, заңдарға немесе тараптардың
келісіміне сәйкес жасауы үшін бір тараптың еркін білдіруі қажет және
жеткілікті болатын мәміле бір жақты мәміле деп аталады. Шарт жасау үшін екі
тараптың не үш немесе одан да көп тараптың келісімен ерікін білдіруі қажет.
Жоғарыда аталып өткендей, мәміле-азаматтық қатынастардың субъектілерінің
ерікті әрекеттері. Олардың бірін жузеге асыру үшін бір жақтың еркін білдіру
жеткілікті.
Шарт әр жақтың келісімі болып табылғандықтан, ол бір жақтың келісім
жасауға екінші жақтың осындай ұсынысты қабылдау нәтижесінде жасалады.
Шартты жасау тәртібі Азаматтық кодекстің арнайы баптарымен реттеледі.
Оларда шарт жасау кезінде екі кезең бекітілген. Бірінші жақтың шарт жасауға
ұсынысы оферта арқылы шарт жасау, екінші жақтың ұсынысын қабылдауы
акцептісі болады. Ендігі қарастыратынымыз шарттардың ішіндегі қазіргі таңда
кеңінен қолданылып жүрген рента шартының мазмұны және жасалу тәртіптерін
айқындау.
II. Ренталық қатынастардың реттелу негіздеріне сипаттама
2.1. Рентаның түсінігі, белгілері және түрлері
Шартты ұғымы рентаны экономикалық мағынасына сәйкөс меншікті
қатынастарының ерекше нысаны деп анықтауға болады. Олар өз кезегіндегі
материалдық иіліктердібелгілі тұлғалар иеленетінімен немесе материалды
игіліктер біреуге жататынымен сипатталады[3]. Ренталық қатынастарға
меншіктің екінші-ағымды күйі деп тән болып келеді және айта келетін болсақ
ренталық қатынастардың осы күйі ескерген кезде ғана оларды анықтау
қажеттілігі пайда болады.
Мүліктің қозғалысы көп қырлы құбылыс, ол мүлік тиесілігін түбірінен
өзгерте алады немесе негізгі меншікті иесіне қатар мүлтіктің өзге
тұлғаларға да тиесілігін бекіте алады. Бұл осы жағдайларға байланысты
шартты міндеттемелік қатынастарға құрылады және топтасады[4].
Осы қатынастарды реттейтін міндеттелік құқық экономикалық мағынада
меншіктің заңи мағынада меншікті құқығы және өзге заттық құқықтар өтуін
қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығында субъектілер
тиісті қатары қатысуымен заттық құқықтық қатынастардың пайда болуына және
жүзеге асуына ықпал ететін рента шарттары қарастырылған. Аталған шартардан
субъектілердің міндеттемелік құқықтары мен міндеттері де пайда болатыны
сөзсіз. Бұл тарауда оларды қарауға артықшылық беріледі.
И.Грешников рентаның тұрақталған түсінігін берген. Рента сөздің кен
мағынасында, бұл қолайлы жағдайлар немесе қандай болса да артықшылықтардың
күшінен пайда болатын табыс. Мысалы, егін шаруашылығында, табыс өңделетін
жер учаскілері құнарлы топырағын және жерін пайдаланып табыс табады.
Жылжымайтын мүліктің, кәсіпорындардың иелері үшін ренталық табысты
алудың шарты болып жылжымайтын мүлік объектілердің және кәсіпорындардың
қасиеттері келеді.
Рента қарым-қатынастарын реттейтін әмбебап нормалар Қазақсат
Республикасы заңнамасында тұнғыш рет -қабылданғасын пайда болады. Онда
рентаға 517-539 баптар арналған. Жалпы ережелерді реттейтін нормалардан
басқа олар тұрақты рентаны, ғұмырлық рентаны, өмір бойы асыраудан ұстауды
реттейтін нормаларды да қамтиды. Ал бұрынғы заңнамада тек өмір асырауды
қарастылады тұрғын үйды сату шарты ғана бекітілген еді.
Рента шарты бойынша бір тарап екінші тараптың меншігіне мүлік береді,
ал рента төлеуші рента алған мүлікке айырбас ретінде рента алушыға белгілі
бір ақша сомасы түрінде немесе оны үстау үшін өзге де нысанда қаражат беру
түрінде мезгіл-мезгіл рента төлеп отыруға міндеттелген.
Рента шарты мүлікті иеліктен шығаруға арналған шарттардың бірі. Мүлік
рента төлеуші меншігіне өтеді және уақтылы мүліктің кездейсоқ жойлуы немесе
бүліну қауіпі оны күтіп үстау ауырпалығы да оған ауысады. Сөйтіп, рента
шартының мазмұнында басқа сату сатып-алу, сыйға тарту т.б шарттармен
ұқсастықтары бар.
Рента шартының ерекшелігі-мүлік төлемақы төленіп, не болмаса төленбей
берілуі мүмкін. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекснің 519- бабы
бойынша осыған қарап сатып алу, сату шарты немесе сыйға тарту шарты туралы
ережелері қолданылады. Бұл осы шарттың мәнісіне қайшы болмауы керек.
Аталған екі шарт нормаларының қолданбауы тікелей рентаға қатысты
нормалармен қарастырылуы мүмкін.
Біздің көзқарасымыз бойынша, рентаның тағы да бір нақты ерекшелігі
рента төлеуші рента алушыға мүліктін жетіспеушілігі, бүзылғандығы туралы
сатып алу-сату шарты бойынша сияқты толық көлемде келіспеушілік айтуға
құқығы болмайды. Рента қатынастарының мәнісі оларға сатып алу-сату
қатынастары үшін белгіленген нормаларды барынша абайлы және жағдайды
ескеріп қолдануды талап етеді. Рента нысанасы оны рента төлеушісіне берген
кезде өзге тұлғалардың қүқықтарымен ауырланғаны негізінен орын алмауы
керек. Себебі шарт орындалуына кедергі жасайды. Сатып алу сату шартына
қарағанда рента шарты бойынша рента алушының мүдделіктері өзгеше. Оның
мүлікте ауыртпалығы болмауына өз мүдделігі бар болып келеді.Егер
ауырпалықтар сонда да анықталса, осы рента шарты бойынша тараптардың
құқықтары мен міндеттеріне әсер етеді. Рентада сыйға тарту шартынанда
айырмашылығы бар. Бірақ заңнама арқылы айырмашылықтар мәселесі реттелмеген.
Сондықтан біз белгілеп отырған сұрақтарға көзқастар әртүрлі болуы мүмкін.
Рента шарты экономикалық ренталық қатынастарды тек жартылай қамтиды[5].
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің нормалары рантье-меншік иесі
туралы үйреніш болып келетін көзқарсты жоққа шығарады. Рента алушыда тек
кейбір жағдайларда ғана мүлікті кейін қайтаруға талап етуге міндеттемелік
құқығы бар болады.
Аталған құқық барлық рента шарттарында пайда бола бермейді. Тек
ғұмырлық рента төлеуі үшін пәтер, түрғын үй және өзге де мүлік иеліктен
тегін шығарылса және рента төлеушісі рента жағдайларын елеулі бұзса бұл
міндеттемелік құқық пайда болады. Осыған қатысты экономикалық мағынада
бәрібір бұрынғы меншік иесі өз мүмшіліктерін сақтай береді деген қарсылықты
айтуға болады. Алайда меншік құқығы заңды түрде өзге субъектіге
рәсімделетін болғасын бұл дәлелдеуіміз түрақсыз болып шығады. Рента
төлеушісі өзіне меншіктің ауырпалықтарын жүктеуге келісуі үшін салмақты
себептер қажет. Жаңа меншік иесі рентаны алғашқы меншік иесімен бөлісуге
мәжбүр болғанына қарамастан, ол ұтыста да болады. Жаңа меншік иесі өз
бетімен де рантье болып шығады.
Экономикалық ренталық қатынастар мүлікті жалдау шартымен де нәтижелі
қамтылуы мүмкін. Мүліктің жоғарылау саналық сипаттамалары немесе өзге
ерекшеліктері, мысалы ғимарат орналасқан жер, қосымша шығынданусыз жоғары
табыс табу мүмкіншілік береді. Бірақ заңгер рента шартына кәсіпкерлік емес
қатынастарды реттейтін ретінде қарайтынын ұмытпауымыз керек, рента осы
себептен кәсіпкерлікпен беретін құқықтық нысан болып бағалануы мүмкін.
Аренданың ретті шарттары туралы айтатын болсақ, онда табысты ұдайы табу
сипаты жоғалып қалады. Бір басқа түстен қарасақ, біз жаңа заңнама мүлікті
жалдау мерзімі бойынша шектеулерді негізінен алып бастағанын байқай
аламамыз. Сондықтан рента және мүлікті жалдау шаттарының бұл-табысты
тұрақты табу немесе таппау бойынша сөзсіз болып келмейді.
Сонда да рента алушының құқықтық жағдайы мүлікті жалға беретін немесе
өзге қызметті жүзеге асыратын кәсіпкер субъектінің құқықтық жағдайынан
немен ерекшеліктерін айтып кетейік.
Біріншіден, алушыда кәсіпкерлік тәуекел орын алады. Екіншіден,
кәсіпкерді тіркеуге қатысты талаптар болмайды. Б.В Покровский этап
көрсеткендей экономикалық мағынадағы ренталық қатынастар тек ренталық
міндеттемелер арқылы емес, өзге де міндеттемелер арқылы қамтамасыз етіледі.
Экономикалық мағынадағы ренталық қатынастар рента алушыларының кәсіпкерлік
қызметіне байланысты болады немесе байланыспауы мүмкін. Азаматтық кодекстің
ерекше бөлімінің жобасында тұжырымдалған ренталық міндеттемелер бойынша
рента алушысы коммерциялық ұйым бола алмайды. Сол сияқты кәсіпкер ретінде
әрекет өтетін азамат та ренталық міндеттеменің тарапы бола алмайды[6]. Бұл
айтылған Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің күшінде болып келетін
редакциасына да қатысты әділ болып келеді.
Барлық тізіліп айтылған жағдайлардан басқа реттерде ренталық
қатынастарға азаматтық құқықтағы дипозитивтік реттеу толығына тарайды. Шарт
мазмұнына қатысты, үшінші тұлғалардың құқықтарын, қоғамдық мүдделерді және
имперсивті нормаларды бұзбайтын барлық ережелер, тараптармен өз қалауымен
бекітіледі. Рента ешқашан нақты уақыт шегімен аннықталмайды, бұл шарттың
мәнісіне қатысты нәрсе. Сондықтан тараптар рента төлену мерзімін
келісімімен анықтай алмайды. Осыған ұқсас өзге де шектеулер болуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының заңнамасымен рента шартының үш түрі
көзделген 1 тұрақты рента шарты, 2 ғүмырлық рента шарты , 3 өмір бойы
асырауда үстау шарты. Жалпы нормалар шартының аталған үш түріне де бірдей
қатысты болып табылады. Бұлардың әрқайсысының ерікшеліктері бар. Олар
түлемдерін нысанында, оның ең төмен мөлшерінде, мерзімдерінде көрініс
табады. Сол сияқты олардың субъектілік қатары, олардағы құқыұтық
мирасқорлық және рентаны сатып алу құқығы, мүліктің кездейсоқ бүлінуінің
немесе жойылуының ренталық қатынастарға әсері және басқасы ерекшеленеді.
Рента шартының жіктелу негіздері осымен шектелмейді.Түрақты ренат және
ғұмырлық рента шарттары мүлік рента төлеушіге немесе ақыға тегін
берілетініне, мүлік қозғалатын ба әлде қозғалмайтын ба, соған байланысты
бөлінуі мүмкін.
Өмір бойы асырауда ұстау шарты осы екі шарттан едәуір ерекшеленеді.
Онда фидуциарлық сияқты сипат айқын көрініс табады, осы сипат азаматтық
құқық шеңберінең кетеді деуге болады. Біздің ойымызша, онда сенімділік
отбасылық құқық ережелеріне де негізделуі мүмкін.
2.2. Тұрақты рента шартының жасалу тәртібі
Тұрақты рента тараптары болып рента алушы және рента төлеуші болып
табылады. Тұрақты рента алушылары болып азаматтар және коммерциялық емес
ұйымдар келеді. Азаматтар ренталық қатынастарда тұрақты рента алушысы болып
үш жағдайда келе алады:
1. Егер олар мүлік иегері болса және мүлік олармен рентаға берілсе.
2. Тұрақты рентаны алушы мұрагерлік салдарынан қүқықтық мирасқор болса.
3. Тұрақты рента азаматтар пайдасына басқа бір тұлғамен шарт арқылы
қарастырылса, яғни үшінші түлға пайдасына жаслған шарт орын алса.
Азаматтарды кәсіпкер ретінде тіркеу олардың түрақты ренталық
төлемдерін алу үшін кедергі болмайды, себебі бүндай жағдайларда азамат
өзіне жататын жалпы қүқық қабілеттілікке негізделіп рента қатынастарында да
қатыса береді.
Тұрақты рента алушы ретінде егер бұл олардың мақсатына және қызметіне
сай келсе комерциалық емес ұйымдарда әрекет ете алады. Бірақ Қазақстан
Республикасында тұрақты рента алушы болып мемлекеттік мекемелер келмейді,
себебі олар мемлекеттік бюджеттен тыс көздерден қаржыландырыуы мүмкін емес.
Барлық жеке меншікке негізделген бола алады. Ренталық төлемдер ретінде
ақшаны алу коммерциалық емес ұйымдарға олар қүрылған мақсаттардағы қандай
да болсын қызметті жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ренталық төлемдер
есебінен қаржыландырылуға тиім тікелей жаржыларда қарастырылуы мүмкін,
бірақ та оларды тәжірибелі бекіту ақыл ойға сыйыса бермейді.
Шарт жағдайы, нысаны түлғалардың белгілі бір әрекетін азаматтық-
құқықтық шартқа айналдыруға, олардың құқықтары мен міндеттерін бекітуге
мүмкіндік беретін заң техникасының тәсілдері болып келеді.
Сатып алу шарттының нысаны оның бағасына, суъектілеріне және заңдық
шартық, талаптарға сәйкес анықталады. Оған Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінің 152- бабында бекітілген мәміле нысаны туралы жалпы
ережелер қолданымды болып келеді[7].
Жүз айлық есептік көрсеткіштен жоғары сомға,
соңымен бірге кәсіпкерлік қызметті қалалыптастыру
барысында жасалатын мәмілелер, жасалған кезде орындалатындарын қоспағанда
жазбаша нысаныда жасалуы қажет Қазақстан Республикасы Президенттінің "Жылжы-
майтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік
тіркеу туралы" заң күші бар Жарлығына сәйкес, жылжымайтын мүлікті сатып алу-
сату шарттары мемлекеттік тіркеуге жатады. Азаматтық кодекстің 494- бабы
кәсіпорының сатып алу-сату шартының бір құжатты құру жолымен, екі жақтың
қол қоюымен жазбаша түрде жасалуын, оған: инвестаризация актісін,
бухгалтерлік баланысты, кәсіпорынның құны мен құрамы туралы тәуелсіз
аудитор қортындысының міндетті тіркелуі қарастырады. Олар басқа да
қозғалмайтын мүлікті сату бойынша шарттар сияқты мемлекеттік тіркеуге
жатады және мемлекеттік тіркеу кезеңінен жасалған деп есептеледі.
Шарттың субъектілері ретінде азаматтық құқық субъектілері, яғни жеке
тұлға, заңды тұлға, әкімшілік аумақтық бірлестіктер, мемлекет әрекет ете
алады. Қандай шарты жасалатынына қарап кәсіпкерлік немесе кәсіпкерлік емес,
бөлшек сатып алу-сату шарты немесе мемлекеттік кәсіпорындар мүлкін
жекешелендіру, олардың қатысушылар қүрамы да өзгереді. Басқа да жағдайларда
қатысушылар құрамының ерекшелігі шарттың жекелеген түрлері бойынша төменде
қарастырылатын болады. Мұнда тек барынша маңызды (қағиданы) жағдайларды
атап өтеміз. Арнайы құқықтық қабілетті емденетін заңды түлғалар бойынша
қатынасқа тек арнайы (жарғылық) құқықтық қабілеттік шеңберінде қатыса
алады, яғни бүл жерде әңгіме қандай да бір оның жалпы шеңбері туралы
жүрмейді, құқықтық қабілеттілік көлемі әрбір жекелеген құқықтық қатынаста
нақтылануы қажет. Мысалы, шаруашылық жүргізу құқығында мүлік бар
мемлекеттік кәсіпорын, оның негізгі құралдарына жататын мүлікті, сонымен
бірге акцияларын сатуға құқығы жоқ. (2002 жылдың 21 мамырындағы Қазақстан
Республикасының "Мемлекеттік мүлік ережелері бойынша Қазақстан
Республикаының заң актілеріне қосымшалар мен өзгерістер енгізу туралы"
Заңның редакциясындағы Азаматтық кодекстің 200-бабының 2-ші тармағы. Егер
мемлекеттік келісімшартқа отыруына қысқаша тоқталсақ, мыналарды атауға
болады. Заңды түрде мемлекеттік құқық қабілеттігі шектелмеген, бірақ,
олармен жасалатын шарттардың мінезі, мазмұны мемлекеттік атқаратын
экономикалық және басқа да функциялармен (қызмет-термен) анықталады.
Жеке тұлғалардың шарт жасасу мүмкіншілігіне олардың қүқық-әрекеті
қабілетіліктерінің көлемі әсер етеді. Мысалы, әрекет қабілеттілігі
шектелген тұлғалар тек ұсақ тұрмыстық мәмілелерді жасай алады, ал басқа
мәмілелерді жасауға олар өзінің қамқоршысының келісімі болғанда ғана құқылы
(Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 27-бап, 1-тармақ). Егер жүйелі
түрде жүзеге асырылатын сауда-саттық қызмет туралы айтатын болсақ, онда
жеке тұлға тек жеке кәсіпкерлік мәртебесіне иемденген соң ғана оны жүргізе
алатынын ескерту керек немесе бұл қызмет коммерциялық заңды тұлғамен
жүргізілуі мүмкін. Негізінен, "Құқықтық қатынас субъектілері болып, жеке
басымен және мүлкімен оқшауланған, құқықтарға ие болатын және міндеттерді
көтеретін тұлғалар табылады[8]" Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы
басқа мемлекеттердің азаматтық құқығы сияқты құқықтық қатынастарда жеке
тұлғалар қауымдастықтарының (жай серіктестіктердің) қатысуын да
қарастырады, дегенмен бұл келтірілген анықтаманың дұрыстығына әсерін
тигізеді.
Коммерциалық емес заңды тұлғаларда олардын пайдасына өзге тұлғалармен
орнатылған тұрақты рентаның алушылары бола алады. Коммерциалық емес
ұймдардың пайдасындағы рентаны алушылардың қатары өзгеріп тұруы мүмкін.
Қазақстан Республиасының Азаматтық Кодекстің 523-бабының 2 тармағына
сәкес олардын, құқықтары заңды тұлғалар қайта құрылуы нәтижесіндегі
құқықтық мирасқорлық арқылы өтуі мүмкін. Яғни, егер екі жеке меншік мекеме
біріккен болса және с.с.,онда олардың біруінің тұрақты рентаны алуға құқығы
жаңадан пайда болған коммерциалық емес заңды тұлға болса, онда рентаны
төлеу тоқталады. Сол сияқты мұра иесіз қалатың болса, рента бойынша
мемлекет пайдасына құқықтық мирасқорлық орын алмайды. Тұрақты рентаны алуға
құқық өзге тұлғаға ішінара сингулярлық мирасқорлық негізінде талап етуді
беру арқылы ауысуы мүмкін. Егерде талап етуді беруге тиым немесе оны
төлеушімен келістіруі талабы тұрақты ренташартының зінде ұсталмаса онда
талап етуді беру рента төлеушсі келісімінсіз де жүзеге асырылуы мүмкін.
Тұрақты рентаны төлеушілері болып азаматтар және осыған оларға тиым
салынбаса коммерциялық, коммерциялық емес заңды тұлғалар келуі мүмкін.
Тұрақты рента шартының нысанасы бір жағынан рента төлеуі үшін иеліктен
шығармайтын мүлікті, екінші жағынан ренталық төлемдерді қамтиды. Тұра түрде
заңнама ренталық шарт нысанасы болып келе алатын мүлік тізімін шектемейді,
бірақ іс жүзінде ренталық шарт жылжымайтың мүлікке билікті жүзеге асыруға
қолайлық болып келеді. Рента болса, ол көбінесе ақшалай қанағаттандыру.
Ақша орнына заттай қанағаттандыру берілуі мүмкін. Ол кездерде заттар
беріледі, жұмыс орындалады немесе қызмет көрсетіледі. Заттай
қанағаттандырудың сомасы, тұрақты рента шартына көрсетілген ақшалай сомаға
сәйкес болуы керек. Аралас қанағаттандыру мүмкін болады, яғни ол бір
бөлігінде заттай, қалған бөлігінде ақшалай берілуі мүмкін.
Баға. Тұрақты рента шартына негізделгеніне қатысты рента төлеушінің
меншігіне берілетін мүліктін бағасы, ренталық төлемдердің мөлшері және
тұрақты рента сатып алу бағасы туралы айтуға болады.
Рента шартының тәуекелге негізделгеніне байланысты оның бағасы шартты
түрде анықталады, қателесулер орын алуы мүмкін, себебі есепке мүліктік тек
таза құны ғана емес, болашта алынар деген ренталық төлемердін көлемі де
алынады. Рентаның ең темен сомасы түрақты рента шарты бойынша
қарастырылмаған. Рентаның бағаның дәстүрлі түсінігіне келтіруі өте қиын.
Оны анықтауға қатысты белгілі көрсеткіштер қалыптасып үлгерген жоқ.Ал
тауарлар, жүмыстар, қызметтер бағалары жөнінде айтатын болсақ, олар үшін
нарық жағдайында баға қалыптастыруы тетігі дайын. Осыны ескеріп, біз
болашақта рента бағасын анықтауға мүмкіншілік беретін өңдемелер пайда болуы
керек екнің айтамыз.
Қалай болса да бекітілген сан тұрақты рентаның мөлшері тараптар үшін
міндетті болып келеді. Мерзімді төлемдер болғасын рента инфляциядан қорғалу
шарасы ретінде оны индекстеуді талап етеді. Шартпен өзгешелік
қарастырылмаса, төленетін рентаның мөлшері заңнама бекіткен айлық есептеу
көрсеткіштің өзгеруіне пропорцианалды өзгереді.
Тұрақты рентаның төлеушісі сатып алу бағасы дегеніміз бүл, оны төлеген
жағдайда, алушы алдындағы міндеттемесімен босатылаты ақшалар сома. Заңи
табиғаты бойынша оны міндеттемені тоқтатудың бір тәсілі, бас тарту төлемі
ретінде бағалауға болады.Сатып алу бағасы шартпен анықталады. Шарттың
өзінде сатып алу бағасы туралы жағдайлар қарастырылмаса, сатып алу ренталық
төлемдердің бір жылдық сомасына сәйкес келетін баға бойынша жүргізіледі.
Рента төлеушіге тегін берелген мүліктің сатып алу бағасы шартпен
бекітілмесе, ол мүліктің құнынан және бір жылдық ренталық төлемдердің
сомасынан қүралады.
Мерзім. Түрақты рента мерзімсіз төленеді, яғни төлеу міндеті өз
бетімен тоқтатылуы мүмкін емес. Сондықтан құқықтық мән міндеттемені орындау
мерзіміне беріледі, олар болса төлемдердің мерзімділігіне
тіреледі.Төлемдердің мерзімділігі шарттың өзінде анықталмаса, тұрақты рента
әрбір күнтізбелігі тоқсан аяқталуымен төленуі керек. Сөйтіп төлем күні жаңа
басталған тоқсанның бірінші күнімен анықталады, көрсетілген мерзімде
төлемді жасамау мерзімді өткізіп алуға әкеледі.
Рента шартының мазмұны сатып алу сату шартының мазмұны сияқты көлемді
болып келмейді. Бірақ, оның мазмұнын кеңейтіп қарау да болады, себебі бүдан
бұрын айтылғандай, рента шартының қатысушыларында сыйға тарту, сатып алу
-сату шарттарының қатысушыларындағыдай құқықтар мен міндеттері пайда
болады. Рента төлеушінің негізгі міндеті шартпен қарастырылған ренталық
төлемдерді тиісті мерзімдерде төлеп тұруда болып келеді.
Рентаны төлеуші рентаны сатып алу арқылы оны төлеуден бас тарта алады.
Осындай жағдайда рента төлеушісі өзінің бас тартатыны туралы рента төленуі
тоқтатылуына дейін үш айдан кем болмайтын мерзімде рента алушысына
хабарлауға міндетті. Бас тарту туралы хабарлау үшін, үзақтау болып келетін
мерзімдер, шартпен қарастырылуы мүмкін. Рента алушысы барлық тиесілі
сомаларды алмайтынша рента міндеттемесі тоқтатылмайды. Рента сатып алудың
өзге тәртібі, сатып алу сомасы бөлшектеп төлеу, аралас нысанда төлеу және
т.б., шартпен қарастырылуы мүмкін. Түрақты рента шарты рентаны сатып алу
құқығы рента алушының өмірі бойы немесе өзге мерзім ішінде жүзеге асырылуы
мүмкін болмайтының қарастырыла алады. Алайда осындай шектейтін мерзім шарт
жасалған сәттен отыз жылдан аспауы керек. Рента төлеушісі рентаны сатып алу
құқығынан толығынан бас тартатынын бекітетін шарт жарамсыз болып келеді.
Ертерек айтылғандай, рентаны алушыда тек қүқықтар болады. Ол ренталық
асыраудың дер уақтылы және тиісті төленуін талап ете алады. Кейбір
жағдайларда рента алушының рента төлеушіден оның рентаны сатып алғанын
талап етуге құқығы пайда болады. Бұл құқықтың негіздемелеріне мыналар
жатады:
1. Рента төлеушінің рента төлеу мерзімін бір жылдан астам уақытқа өткізіп
алуы .
2. Рента төлеушінің ренталық міндеттемені қамтамасыз ету бойынша, рента
алушы алдындағы өзінің жауапкершілігін сақтандыру бойынша міндеттерін
бұзуы.
3. Рента төлеушіні төлемге қабілетсіз деп тану, немесе рента шарттар
қарастырылған мөлшерде және мерзімдерде төленбейтін өзге жағдайлардың
пайда болуы.
4. Рента төленуі үшін берілген жылжымайтін мүлік ортақ меншікке айналуы
немесе бірнеше түлғалар арасында бөлінуі.
5. Шартпен көзделген жағдайлар.
Мысалы рентаның тиісті емес нысанда төлеу, түрақты рента төленуі
үшін берілген мүліктең өзге түлғаға өтуі және басқалар.
Тізіліп айтылғандай жағдайлар болып тұрса рента алушының біржақты
әрікеттеріне байланысты төлеушінің рентаны сатып алуға қатысты міндеті
пайда болады.
Бұл міндет орындалмаса рентаны алушы кепілдік нысанасына өндіріс
айналдыруға немесе міндеттемелер орындалуын қамтамасыз ететін өзге тетігін
қолдануға және рентаны сатып алуға бағасын құрайтың өндірін алуға құқылы.
Рента төлеушіге жауапкершіліктің тиісті шараларын қолдануда жоққа
шығарылмайды.
Шарттың мазмұнына рента мүлік ақыға немесе тегін берілді ме сол елеулі
әсерін тигізеді. Мысалы мүліктің кездейсоқ бүлінуіне немесе жойылуына
байланысты құқықтар мен міндеттерге. Егер мүлік тегін берілсе мүліктің
кездейсоқ жойылуының немесе бүлінуінің қаупі толығынан рента төлеушіде
болып келеді. Бұл орын алғада, ол өзіне қолайлы болып келетін жағдайлар
бойынша келісіп, рентаны тезірек сатып алу ерек. Басқа амал рентаны алушы
борышты кешіргенінде болады.
Мүлік рентаға ақыға берілсе және мүлік кездейсоқ жойылса немесе
бүлінсе, осымен байланысты тәуекел тараптар араларында үйлестіріледі. Рента
төлеуші рента төлуді тоқтатуы немесе оны төлеу жағдайларын өзгертуді талап
ете алады. Біздің көзқарасымыз бойынша рента ұзақ мерзім төленсе, яғни
рентаны алушы едәуір табыс тауып үлгерсе, онда ренталық төлемдерді
тоқтатуға болады. Керісінше, ренталық қатынастар аз уақыт тұрмыс етсе,
рента алушының мүдделері оған ішінара өтеу жасалуын талап етеді, сондықтан
ренталық төлемдер тоқтатылмай тек азайтылуы мүмкін. Өзге де мәселе
шешімдерін табуға болады, мысалы, төлемдер сомасы бірден емес, бірте бірте
азайтылуы мүмкін. Барлығын ұйымды көніретін шешім екі жақты келісім
негізінде, өзара пайдалы жағдайлар бойынша рентаны сатып алу.
2.3. Ғұмырлық рента шартының мазмұны
Бұл шарт құқықтық реттеуіне назар аударсақ, оған Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 28 тарауы 1 тармақшасында көрсетілген
барлық жалпы ережелері қолданылатындығын айта аламыз. Біз қарағанда тұрақты
рента шарты және ғұмырлық рента шарты ұқсас болады. Жақынырақ қарастырғанда
олар элементтерінің әртүрлі ерекшеліктері бар екенің анықталады. Олардың
сыртқы ұқсатығы жалпы мәні бар нормалар әсерінің салдары болып келеді.
Ғұмырлық рента алушылар егер шарт өзгерше көзделмесе бірдей тең құқылы
болады. Ғұмырлық рентаны алушылардың біреуі қайтыс болса, онда оның рентаны
алу құқығындағы, шартпен өзгешелік қарастырылмаса, артында тірі қалған
рента алушыларына өтеді. Рента алушылардың сонғы қайтыс болғанда рентаны
төлеуге қатысты міндеттеме толығынан тоқтатылады. Шартты жасасу сәтінде
қайтыс болған азамат пайдасына рентаны орнататын шарт жарамсыз болып
келеді. Осы себептен ғүмырлық рента міндеттемесі олардың орындалуы жеке
несие беруші үшін арналған міндеттемелерге жатады.
Жоғарыда көрсетілген құқықтық мирасқорлықты қоспағанда әмбебап
мирасқорлық болсын, талап етуді беру тәртібіндегі мирасқорлық болсын рента
алушы тарабы үшін мүмкін.
Рента төлеушілері болып қандай да болсын тұлғалар келе алады. Олар
үшін міндеттеменің жеке мінезі болмайды.Әмбебап немесе сингулярлық
мирасқорлық тәртібінде рентаны төлеу бойынша міндет қандай да болсын жеке
және заңды түлғаларға ауыса алады.
Ғұмырлық рента шартының пәні болып әр бір қозғалатын және қозғалмайтын
мүліктер жатды. Екінші қүрама бүл ренталық төлемдер пәні қатысты ғұмырлық
рента шартының тұрақты рента шартына қарағанда тағы да бір елеулі
айырмашылығы бар. Ол бойынша рента натуралды нысанда төленуі мүмкін емес,
ол тек ақшалай төленеді. Ғүмырлық рента шартта қарастырылатын, рента
алушысына оның өмірі бойы мерзімді төленіп тұратын ақшалай сома ретінде
анықталады. ғұмырлық рентаның мөлшері шарттың міндетті жағдайлрына жатады.
Ол Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша бекітілген ең темен
жалақының мөлшерінен кем болмауы керек, бұл міндетті талап Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодекстің 531 бабы 2 тармағымен бекітілген.
Рентаның мақсатты пайдалануы тікелей заңмен
қарастырылмаған. Бірақ, егер біз Қазақстан Республика
сының Азаматтық кодекстің 532 бабымен қарастырылған ғұмырлық рентаны
төлеудің мерзімдерін басшылыққа алатын болсақ, біз заңнама ғұмырлық рента
жеке тұтынуға арналғанын қарастыратынын түсіне аламыз. Тұрақты рентадан
айырмашылығы ғұмырлық рента ай
сайынғы төлемдер түрінде әрбір кезекті ай аяқталған соң
төленіп тұрады. Шартпен ғұмырлық рентаны төлеудің өзге
мерзімдері қарастырылуы мүмкін. Ғұмырлық рентаны жеке
тұтынуы болжанылатын болғасын, оларға азаматты асырауға
арналған сомаларды индекстеу туралы ережені таратуға
болар еді.
Рента төлеуші рента төлемдерін уақтылы мерзімде төлеуге міндетті. Шарт
көрсетілгендей тұрақты рента рента шартынан ерекше айырмашылығы рента
алушылар өмір бойына төлейді.
Рента алушы рента төлеуші рента төлемдерін жасаудын шартта көзделген
жағдайларын бұзса рентаны сатып алуды талап ете алады. Ғұмырлық рентаны
сатып алу тәртібі тұрақты рентаның сатып алумен бірдей болып келеді. Заңның
бір кемістігі, онда ғұмырлық рента шартын елеулі бұзу не болып келетіні
анықталмаған. жоғарыда қарастырылған және тұрақты рента алушысына оны сатып
алуды талап ету құқығын беретін жағдайлары жатқызу керек. Бірақ ғұмырлық
рента ерекшелігін ескерсек, онда рента алушыға рента сатып алынуын талап
ету құқығын беретін, рентаны төлемеу мерзімі, тұрақты рента шартына
қарағанда едәуір қысқа болу керек екенін айта алмыз.
Егер ғұмырлық рента төлеу үшін мүлік тегін берілсе, ол мүлік
қозғалатын қозғалмайтын болғанына байланыссыз рента алушы рентаны төлеуші
шартты бұзса мүлік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz